Бейімделу алдындағы кезең
Ө.Сұлтанғазин атындағы Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті
Психология және педагогика факультеті
Психология және дефектология кафедрасы
Көбекова Ақбота Қонысбайқызы
Бірінші курс студенттерінің колледжге әлеуметтік-психологиялық бейімделуі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010300-Педагогика және психология
Қостанай 2019
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Бірінші курс студенттерінің бейімделу мәселесі қазіргі зерттеу саласында негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Бүгінгі таңда бірінші курс студенттерінің іс-әрекеті мен функционалды күйіне деструктивті әсер ететін айрықша факторлар туралы деректер жетіп артылуда, осының салдарынан жаңа іс-әрекет түрлерінің мүмкіндіктері мен талаптары арасында қарама-қайшылықтар туындауда.
Зерттеу жұмысымыздың аясында біз студенттердің бейімделу мәселесін әлеуметтендірудің міндетті кезеңі және әлеуметтік, тұлғалық мінез қасиеттерін оқу мекемесінің жаңа жағдайларына сәйкес қалыптастыру ретінде түсінеміз. Алғашқы оқу кезеңдеріндегі міндеттердің шешілу табыстылығы бейімделу үрдісіне байланысты болып келеді. Жүргізілген зерттеу деректері бойынша бірінші курс студенттерінің 89%-ы оқу жылын негативті стресс күйінде бастайды екен. Осыған орай, И.Н. Симаева студенттердің бейімделуінің келесі мерзімдерін бөледі: оқу үрдісіне физиологиялық бейімделу (шамамен 2 аптаға созылады), психологиялық бейімделу (2 айға дейін созылады), әлеуметтік-психологиялық (3 жылға дейін созылады). Жыл ортасына (бірінші семестр соңына) қарай студенттердің басым көпшілігі айтарлықтай жақсы деңгейге көтеріледі, оның аясында оқуда, қарым-қатынаста, ішкі психикалық немесе физикалық хал-жайда (бейімделуде) айқын көрінетін қиындықтарды сезінетін студенттер тобы бөлінеді. Алайда бейімделу кезеңінде психологиялық көмек оқу мекемесінің нормаларына сай оқуда немесе қарым-қатынасқа түсуде қиындықтарды сезінетін студенттерге ғана емес, сондай-ақ жақсы оқитын немесе психологиялық күш жұмсау арқылы қинала қарым-қатынасқа түсетін (өзіне жоғары талап қою, өзін төмен бағалау т.б.) студенттерге де көрсетілуі керек.
Сонымен қатар бірінші сессия кезеңі бірінші курс студенттері үшін жаңа, үстеме дезадаптациялық фактор болып табылады, бұл да психикалық, эмоционалды, физикалық ресурстар жұмсауды қажет ететін қиын кезең [1].
Бірінші курс студенттерінің колледж өміріне табысты бейімделуі тұлға ретіндегі және болашақ маман ретіндегі әрбір студенттің даму кепілі. Болашақ маманның кәсіби іс-әрекеті оның бейімділік деңгейіне байланысты.
Бірінші курс студенттерінің колледжде оқуға бейімделу мәселесі аса өзекті, себебі колледжде оқу барысында проффесионализм негіздері бекітіліп, өзгермелі жағдайда үздіксіз өзіндік білім алуға қажеттілік пен дайындық қалыптасады.
Студенттердің колледжге оқуға бейімделуінің өзіндік ерекшеліктері бар. Жасөспірімдердің колледжде оқу жүйесіне енуі, олардың студент деген жаңа әлеуметтік статус алуы олардан осы жаңа статусқа лайық болуға мүмкіндік беретін мінез-құлықтың жаңа тәсілдерін қалыптастыруды талап етеді. Бейімделудің мұндай үрдісі айтарлықтай ұзақ уақыт өтеді, адамда психологиялық және физиологиялық деңгейде қысымды, күштенуді тудыруы мүмкін, осының салдарынан студентте белсенділік төмендеп, мінез-құлықтың жаңа тәсілдерін қалыптастыруда қиналып қана қоймай, өзінің үйренген іс-әрекет түрлерін де орындай алмайды.
Колледжге түсу - жасөспірім өміріндегі жауапты кезеңдердің бірі. Ол адамның өмір салтын өзгертеді. Колледждің жаңа әлеуметтік-психологиялық жағдайларына бейімделу үрдісі мыналардан басталады: студенттер жаңа әлеуметтік рөл қабылдауға, факультет талаптарын орындауға, жаңа ұжымға үйренуге және мамандықты игеруге икемделеді. Кәсіби қалыптасудың маңызды кезеңінде болашақ кәсіби қызметке қызығушылықтың дамуы, болашақ мамандық туралы түсініктердің және кәсіби қажетті қасиеттердің қалыптасуы жүреді. Студенттердің аталған іс-әрекеті әлеуметтік-психологиялық бейімделудің табыстылығына байланысты.
Бейімделу - жаңа жағдайға үйренісу, яғни адамның іс-әрекеттің жаңа түрін, жаңа рөлді меңгеруі, әлеуметтік ортасының өзгеруі. Студенттің оқуға бейімделуі - үйренген әрекет-қылықтардан бас тартып, әртүрлі бейімделу мәселелері мен кәсіби қиындықтарды жеңу қажеттігімен байланысты [1; 2; 3].
Әдетте жаңа орында оқу, жалпы білім беру мектебінен орта кәсіби білім беру мекемесіне ауысу - өмірде айтарлықтай өткір өзгерістер әкеледі, мектеп пен колледжде оқу мазмұны, формасы, жүктемесі жағынан ерекшеленеді әрі белгілі бір нәтижелерді талап етеді. Әсіресе, студенттің оқуға ынта-жігері болмаса, уақытын үнемді әрі пайдалы қолдана алмаса тіптен қиындай түседі. Сонымен қатар, табысқа жету мотивациясы төмен студент үшін оқу қиынға түседі, студенттің ата-анасынан алыстап, жатақханада тұруы да үлкен ықпал етеді.
Оқудың алғашқы кезеңдерінде бейімделу сапасын анықтайтын психологиялық себептер ішінде өзіндік бағалауды (бұл көрсеткіш оқуға, оқытушыларға және курстастарға қатынаспен айтарлықтай байланысты) атауға болады. Сонымен қатар, жаңа жағдай, жаңа тәртіп, жаңа қатынастар, жаңа әлеуметтік рөл, ата-аналармен қарым-қатынастың жаңа деңгейі, өзіне өзгеше қатынас т.б. Бірінші курс студенттерінің үйренген әдеттегі өмір салтының өзгеруі бірден бейімделуі үрдісіне енгізеді [2; 3].
Колледжге бейімделу үрдісінің ерекшелігі - оқыту әдістерінің өзгешеліктерімен де анықталады, атап айтқанда дидактикалық кедергілер де орын алуы мүмкін, бірінші курс студенттеріне колледжде оқу бағдарламасын табысты меңгеруге қажет ептіліктер мен дағдылар да жетіспей жатады. Жаңа жағдайға бейімделу - көп күш жұмсауды талап етеді, осының әсерінен мектеп және колледжде оқу іс-әрекеті мен нәтижелерінде айтарлықтай маңызды ерекшеліктер туындайды.
Бейімделу кезеңі мен оның ерекшеліктері келешекте бірінші курс студенттерінің моральды-психологиялық сезімдерін, олардың тәртіптілігін, жауапкершілігін,оқуға деген қатынасын, белсенді өмірлік ұстанымын анықтайды [4; 5].
Студенттің әлеуметтік-психологиялық бейімделуі - бұл жас буынның колледждегі топ ішіндегі қатынастар жүйесіне енуі және бейімделуі, топтың құндылықтар мен нормалар жүйесін бейнелейтін ойлау және мінез-құлық үлгілерін бойда қалыптастыру, топтағы тұлғааралық қарым-қатынас ептіліктері мен дағдыларын меңгеру, бекіту және дамыту.
Бірінші курс студенттерінің колледжге әлеуметтік-психологиялық бейімделу дәрежесі бірқатар факторларды анықтайды, олар: адамның жеке-психологиялық ерекшеліктері, оның тұлғалық, іскерлік және мінез-құлықтық ерекшеліктері, құндылық бағдары, белсенділігі, денсаулық күйі, әлеуметтік ортасы, отбасы статусы т.б.
Студенттердің бейімделуі - әлеуметтік психологиялық бейімделудің негізгі элементтерінен тұратын көп деңгейлі үрдістен тұрады және студенттердің интеллектуалды және тұлғалық мүмкіндіктерінің дамуына мүмкіндік береді [6; 7].
Әлеуметтік-психологиялық бейімделу мәселесі студенттердің жеке басының дамуының маңызды факторы ретінде отандық(С.М.Жақыпов., М. Шайхова., А. Жайтапова және т.б.) және шетелдік ғалымдардың (Адлер А., Эриксон Э., Олпорт Г., Роттер Д., Роджерс К., Дж. Дьюи., Б.Г. Ананьев., А.А.Бодалев., И.А. Зимняя., Т. Шибутани.,С.А. Шапкин., А.А. Реан., Т.В. Барлас., Андреева Д.А., Лагерева В.В. т.б.) еңбектерінде зерттелгенімен, колледж жағдайына бейімделу мәселесі жеткілікті дәрежеде терең қарастырылмаған. Шибутани пікірінше, бейімделу - бейімделуші реакциялар жиынтығы, оның негізінде ортаны игеру белсенділігі және табысты іс-әрекет үшін қажетті шарттарды өзгерту, жасау жатыр. С.А. Шапкин және Л.Г. Дикая бейімделу үдерісін стрессогенді жағдаятта өзін-өзі ұстай білу, басқару стратегияларын қалыптастыру деп санайды [8; 9].
Андреева Д.А., Лагерева В.В. пікірінше, студенттің жаңа орынға бейімделу үрдісі бірнеше психологиялық бейімделу түрлерінен тұрады: ұйымдастырушы - оқу мекемесін және ондағы ұйымдастырушы ортаны, талаптар мен нормаларды зерттеу, оларды іштей қабылдау және оған сәйкес өзінің ұйымдасушы мінез-құлқын құру; Іс-әрекеттік - студенттің жауапкершілігін, құқықтары мен әрекеттерін, оқу іс-әрекеті сапасына міндеттемелерін, талаптарын анықтау; Кәсіби - мамандықтың сипатын, жалпы жүйедегі орнын түсіну, мамандықты игеруге тырысу - мотивацияның пайда болуы; Әлеуметтік-психологиялық - студенттің өз тобына үйренісе бастауы, олармен іскерлік және жеке қатынастар орнату, өзінің жеке басын таныту, осылайша топта өзін-өзі таныту. Аталған бейімделу түрінің маңызды аспектісі - оқытушылармен, әкімшілікпен байланысқа түсу; Тұрмыстық өмірдегі жұмыс тәртібіне, жоғары психологиялық және ақыл-ой жүктемелеріне, тамақтану, демалу, сондай-ақ баспана мәселелерін шешіп үйрену [10; 11; 12].
Студенттер әлеуметтік-психологиялық бейімделу үрдісінде көптеген қиындықтарды басынан өткереді. Олар мыналар болуы мүмкін: мектеп ұжымынан кетумен байланысты қобалжулар; таңдалған мамандыққа мотивациялық дайындықтың жеткіліксіздігі; өзін психологиялық басқарып, реттей алмау (өзіндік жұмыстарды орындау дағдысының болмауы; конспект жаза алмау; түпнегіздермен, ғылыми әдебиеттермен, сөздіктермен, каталогтармен жұмыс жасай білмеу); жаңа жағдайда ұтымды еңбек тәртібі мен демалысты аңсау; өзінің курстастары мен оқытушылар алдында сөйлеуден қорқу; басқа қаладан, ауыл-аймақтардан келген студенттердің әлеуметтік-экономикалық мәселелері: өзін баспанамен және қаржымен қамтамасыз ету, жаңа қаланы білмеу, туыс-туғандары мен жақындарының эмоционалды қолдауының болмауы. Осындай жағдайда студенттерге салауатты өмірлік стильді қалыптастыруға мүмкіндік жасайтын ресурстарды ұғынуына және осы ресурстарды дамытуға көмектесіп, олардың негізінде салауатты мінез-құлық стратегиялары мен дағдыларын қалыптастыру қажет.
Аталған мәселелердің нәтижелі шешімін табу - студенттермен өзара қатынастардың келесі түрлерін енгізумен байланысты деп санаймыз: білім беру - оқу іс-әрекетіне бейімделу; психологиялық - оқуға мотивацияны, өзіне сенімділікті дамыту; тұлғааралық - тиімді тұлғааралық өзара әрекеттесу үрдісін қамтамасыз ету. Осыған байланысты, бірінші курс студенттерінің анағұрлым табысты әлеуметтік-психологиялық бейімделуіне мүмкіндік жасайтын бірқатар іс-шараларды ұсынуға болады. Олар: бірінші курс студенттерінің колледждегі оқу жүйесіне бейімделу дәрежесіне диагностика жүргізу; студенттік топтардың қалыптасу кезеңінде ұйымшылдық пен сенім сезімін қалыптастырып, дамыту мақсатында психологиялық тренингтік сабақтар жүргізу, бейімделу үрдісіндегі негізгі қиындықтарды анықтау.
Бірінші курс студенттерін бейімдеу бойынша психотүзету ықпалы бар іс-шараларды жүзеге асыру - бейімделу ортасын жасауға, студенттердің оқу іс-әрекетін оңтайландыруға, студент тұлғасын дамытуға, оның интеллектуалды және тұлғалық әлеуетін ашуға, оның психикалық денсаулығын қолдауға, топ жетекшілеріне көмектесуге және барлық бірінші курс студенттерін әлеуметтік-психологиялық бейімделу үрдісіне енгізуге, эмоционалды дағдарыстарды жеңу ептіліктерін қалыптастыруға, жасалған кәсіби таңдау дұрыстығын ұғынуға және студенттердің тәуекел тобы санын азайтуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, дезадаптация симптомдарының азаюына, психологиялық денсаулықта болуы мүмкін бұзылыстардың дер кезінде алдын алуға, кәсіби оқуға психологиялық дайындықты дамытуға көмектеседі.
Әлеуметтік-психологиялық бейімделудегі негізгі үрдіс - бұл студенттің жеке басын, оның қызығушылықтарын, сондай-ақ жаңа әлеуметтік ортаға бейімделу ептілігі мен қалауын колледждегі оқу жағдайларына қарай психологиялық қайта құру, студенттерді қазіргі өмірдің жағдайына енгізу. Сондықтан, студенттерде бейімделу қиындықтарын анықтап, оларды жеңу жолдарын іздестіру - студенттердің бейімделу белсендігін, олардың үлгерімі мен білім сапасын жақсартуға да игі ықпалын тигізері сөзсіз [12; 13].
Бейімделу кезеңі барлық оқу кезеңінде жүреді. Алайда, аса маңызды, өзіндік іргетасын қалайтын кезең бірінші курста оқу болып табылады. Сондықтан, студенттердің колледжге ойдағыдай, табысты бейімделуі үшін оңтайлы жағдай жасау қажет. Осыған орай, зерттеу жұмысымыздың мақсаты - бірінші курс студенттерінің әлеуметтік-психологиялық бейімделуі ерекшеліктерін анықтау және олардың колледж жағдайларынаәлеуметтік-психологиялы қбейімделуіне қолайлы мүмкіндік жасау.
Зерттеу объектісі: әлеуметтік-психологиялық бейімделу.
Зерттеу пәні: бірінші курс студенттерінің әлеуметтік-психологиялық бейімделуі болып табылады.
Зерттеу жұмысымыздың болжамы: арнайы құрастырылған психотүзету бағдарламасын бірінші курс студенттерінің колледжге бейімделу үрдісінде байқалатын мазасыздық, қорқыныш, қобалжу, қарым-қатынас қиындықтарын жеңу құралы ретінде қолдануәлеуметтік-психологиялық бейімделу мүмкіндіктерін жоғарылатады.
Зерттеу объектісі, пәні және мақсатына сәйкес келесі міндеттер анықталды:
oo Әлеуметтік-психологиялық бейімделу үрдісі бойынша отандық және шетелдік психологтар еңбектерін талдау.
oo Колледжде оқу жүйесінде студенттердің әлеуметтік-психологиялық бейімделу мәселелерін қарастыру.
oo Бірінші курс студенттерінің колледжге бейімделу ерекшеліктерін анықтау мақсатында психодиагностикалық әдістемелерді таңдау, жүргізу және өңдеу.
oo Бірінші курс студенттерін колледжге бейімдеуге бағытталған психотүзету бағдарламасын құру және жүргізу.
oo Тәжірибеге дейінгі және кейінгі нәтижелерді салыстыру арқылы психотүзету бағдарламасының тиімділігін анықтау.
oo Теориялық және эмпирикалық деректер негізінде дезадаптациялаушы факторлар ықпалын төмендету мақсатында топ жетекшілеріне, студенттерге практикалық ұсыныстар жасау.
Зерттеудің әдіснамалық негізі: тұлғалық-бағдарланған тәсілдеме (С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев), қарым-қатынас тәсілдемесі (В.М.Мясищев).
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: әлеуметтік-психологиялық дезадаптацияны түзету мақсатында арнайы құрастырылған психотүзету бағдарламасын психологтардың, педагог-психологтардың жұмысында қолдану мүмкіндігімен, студенттерге, педагогтарға арналған ұсыныстар жасаумен ерекшеленеді.
Зерттеу әдістері: байқау, әңгімелесу, стандартталған әдістемелер, математикалық-статистикалық талдау.
Жұмыс құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, ұсыныстардан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 БІРІНШІ КУРС СТУДЕНТТЕРІНІҢ КОЛЛЕДЖГЕ ӘЛЕУМЕТТІК-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1 Психология ғылымында әлеуметтік-психологиялық бейімделудің зерттелінуі
Бейімделу мәселесі психология ғылымы тарихынан келе жатқан мәселесі болғанымен де бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоймаған мәселелердің бірі.
Бейімделуұғымы (латыннан аударғанда adaptane - бейімделу, adaptacio - бейімделушілік мағынасын білдіреді). Бұл терминді ХҮІІІ ғ. екінші жартысында неміс физиологы Ауберт көру және есту мүшесі сезгіштігінің тітіркендіргіштер әсеріне жауабы ретіндегі бейімделу құбылысын сипаттау үшін қолданған. Кейін бейімделу мәселесі эволюциялық теория және жалпы биология (Ж. Ламарк, Ж.Сент-Иллер, Г. Спенсер, Ч. Дарвин) негізінде дамыды. Бейімделу терминінің қолданысы кеңейіп, бұл мәселеге биологтармен қатар дәрігерлер, психологтар, педагогтар, әлеуметтанушылар, философтар қызығушылық таныта бастады.
Бейімделу кең мағынада ағзаның ортамен тиімді өзара әрекеттесу үрдісін білдіреді. Бұл үрдіс әртүрлі деңгейде (биологиялық, психологиялық, әлеуметтік) өтуі мүмкін.
Бейімделу термині ғылыми және тұрмыстық айналымға нық енген ұғым, алайда оның мазмұны әртүрлі. Бейімделуұғымы мазмұнының күрделілігі мен көпаспектілігі ғылыми әдебиеттерде қалыптасқан көзқарастар мен тәсілдерді талдау қажеттігін дәлелдейді.
Бейімделу(адаптация)(adaptation) - бұл қоршаған ортаның өзгермелі жағдайлары мен талаптарына организмнің немесе тұлғаның жүйелі реакциясы.
Бейімделудеп адамның жаңа ортаға енуін және оның жағдайларына бейімделуі үрдісін айтады. Адаптация ұнамды немесе ұнамсыз (стресс) нәтижеге әкелетін белсенді үрдіс. Бейімделушілік организм және психиканың барлық пайдалы өзгерістерінің жиынтығы. Табысты бейімделудің екі негізгі өлшемдерін бөледі: ішкі комфорт (эмоционалды қанағаттанушылық) және мінез-құлықтың сыртқы адекваттылығы (ортаның талаптарын оңай әрі нақты орындауға қабілеттілік) [14].
Бейімделу(адаптация) - бұл пәнаралық категория. Ол әр ғылымда әртүрлі тұжырымдалады. Қазіргі кезеңде аталмыш үрдісті философтар, әлеуметтанушылар, педагогтар, медициналық қызметкерлер зерттеуде, әлеуметтік адаптация категориясының статусы негізделіп, оның механизмдері зерттеуге алынған (Андреева Г.М. 1994, Битянова М.Р. 1997, Бочарова В.Г. 1994, Буева Л.П. 1988, Вульфов Б.З. 1995, Гурьянова М.П. 2000, Залевский Г.В. 1999, Иовчук Н.М. 2002, Казначеев В.П. 1980, Корель Л.В., 1998, Лисовский В.Т. 1981, Филонов Г.Н. 1985, Шпак Л.Л. 1991, Эльконин Д.В. 1989, Яркина Т.Ф. 1996 и др.), дегенмен де әрбір ғылым бейімделуді өзінің спецификалық аспектісіне қарай қарастырып, өзінің ұғымдық аппаратын қолданады.
Биологияда бейімделу - бұл организм құрылымдары мен қызметтерінің ортаның жаңа жағдайларына бейімделуі. Бейімделу - бұл динамикалық үрдіс, ол арқылы организмнің шапшаң жүйелерінің ортаның өзгермелілігіне қарамастан ұрпақты дамуы мен өмір сүруіне қажетті тұрақтылықты сақтауы.
Бейімделу үрдісі ағза-орта жүйесінде маңызды өзгерістер туындаған кезде және жаңа гомеостатикалық күй қалыптасқан кезеңде кез келген уақытта жүзеге асады. Ағза мен орта статикалық күйде емес, динамикалық тепе-теңдікте болғандықтан, олардың байланысы үнемі өзгеріп отырады, сонымен қатар адаптация процесі үнемі жүзеге асып отыруы тиіс. Сондықтан, биологияда бейімделубиологиялық түрлердің морфофизиологиялық, мінез-құлықтық, популяциялық және басқа ерекшеліктерінің жиынтығы. Олар сыртқы ортаның белгілі бір жағдайларында түр-тұқымдардың өмір салты мүмкіншіліктерін қамтамасыз етеді. Бейімделудеп икемделуге, ыңғайлануға дағдылану үрдісін айтады.
Медицинада бейімделумәселесі адам организмінің белгілі бір күйін - денсаулық және ауруды бейнелейтін норма, патология тәрізді ұғымдармен тығыз байланысты.
Демография бейімделуге ең алдымен халықтың көбеюінің тарихи типтерінің алмасуы тұрғысынан назар аударады. Демограф мамандардың айтуынша, демографиялық тепе-теңдіктің бұзылуы туу және өлім процестері арасындағы тепе-теңдік және қоғамда жүріп жатқан басқа да процестер мен өмірдегі өзгермелі жағдайларға бейімделу қажеттігі болып табылады.
Этнография әлем халықтарының құрамын, шығу тегін, орналасуын, материалды және рухани мәдениетін зерттей келе, этногенезде бейімделуүдерісіне баса назар аударады. Этнографияда бейімделу - бұл мінез-құлықта өзгерген стереотиптердің дағдылану жолымен этностардың орта (ландшафт) жағдайларына бейімделуі.
Философияда бейімделу ұғымы сыртқы және ішкі орта жағдайларына бейімделу жүйелері процесі ретінде тұжырымдалады. Бейімделуді кейде ортаның кейбір факторларына икемделу жүйесі деп атайды [15].
Психологтар индивидтің бейімделуіне баса мән береді. Бұл жерде психикалық әрекеттермен байланысты құрылымдардың бейімделуінің психологиялық механизмдері мәселесі маңызды.
Бейімделу үрдісі гомеостазды - орта мен адамның өзара қатынастары жүйесінің тепе-теңдігін сақтауға бағытталған. Психологиялық деңгецде бейімделу шешім қабылдау, жауапкершілікті алуға бастамашылдық, әрекет нәтижесі арқылы жүзеге асады.
Когнитивті психология өкілі, швейцария психологы Ж. Пиаже адамның бейімделуін баланың интеллектуалды дамуының негізгі үрдісі ретінде қарастырған. Ж. Пиаже бейімделу үрдісінің екі құрылымын бөлді: аккомодация және ассимиляция.
Ғалым аккомодацияны жаңа ақпаратты меңгеру мақсатында ақыл-ой белсенділігі механизмдерінің қайта құрылуы, ал ассимиляцияны - сыртқы жағдайларды, оқиғаларды игеру, оны ойша өзгерту деп түсіндірді. Пиаже бойынша біріншіден, білім, ептілік және дағды игеріліп, құзыреттілік, шеберлік қалыптасады, екіншіден, адамның психикалық жүйесі - когнитивті және жеке тұлғалық процестер өзгереді [16].
Э. Фромм бойынша адам ұнамсыз әлеуметтік құбылыстарға да бейімделе алады, мысалы, құлдық, фашизм, диктатура. Бірақ мұндай бейімделу тұлға ретіндегі адамға нұқсан келтіреді, оның интеллектуалды және моральды қасиеттерінің төмендеуіне, менталды және эмоционалды бұзылыстардың пайда болуына әкеледі. Э. Фромм пікірінше, адамның биологиялық-физиологиялық деңгецде бейімделуі жануарларға инстинктивті бейімделушілігінің төмендігімен ерекшеленеді, осының салдарынан адам бейімделудің басқа жолдарын іздеуге мәжбүрленеді. Сондықтан, адаптацияның биологиялық деңгейі адам үшін ортақ болып келеді. Ол организмнің ортаның тұрақты және өзгермелі жағдайларына (жылылық, атмосфералық қысым, ылғалдылық, жарық т.б.), сыртқы физикалық жағдайларға, сонымен қатар организмдегі өзгерістерге бейімделуден тұрады. Физиологиялық адаптация көрінісіне бірқатар психофизиологиялық реакция жатады. Адам өз іс-әрекетінің жемісі болып табылатын әртүрлі көмекші құралдарды қолдана алады (мысалы, жылы киім, баспана т.б.).
Адамның тағдыры көп жағдайда бейімделушілік деңгейімен, яғни кез келген жағдаятта барлық жағдайларға бейімделушіліктің туа біткен және жүре пайда болатын қабілеттіліктерімен анықталады. Орташа және төмен бейімделетін адамдар болады. Адаптивтіліктің туа біткен негіздері - бұл инстинкттер, темперамент, дене конституциясы, эмоция, интеллектінің және қабілеттің туа біткен нышандары, сыртқы келбеті мен организмнің физикалық күйі. Адаптивтілік деңгейі тәрбиелеу, оқыту және өмір салты жағдайлары ықпалымен жоғарылайды немесе төмендейді.
Тұлғаның адаптивтілігі (бейімделушілігі) келесідей болуы мүмкін:
oo ішкі, адамның функционалды құрылымының, жүйесінің ортаның белгілі бір өзгерістері кезінде қайта құрылуы. Мұндай жағдайда мінез-құлықтың сыртқы формалары және тұлға іс-әрекеті ортаның талаптарына сай өзгереді. Тұлғаның маңызды, толық, жалпыланған бейімделуі жүреді;
oo сыртқы, мінез-құлықтық, тұлға іштей өзгермейді, өзінің ішкі қалпын, өзінің дербестілігін сақтайды. Осылайша тұлғаның инструменталды бейімделуі жүреді;
oo аралас, тұлға ортаға жартылай икемделеді, өзінің Менін, дербестілігін сақтай отырып, жартылай инструменталды бейімделеді [17].
Биологиялық бейімделуде адаптациялық синдром ұғымы қолданылады (Г.Селье). Адаптациялық синдром - күші және ұзақтығы жағынан күшті, қолайсыз әсерлерге - стрессорларға жауап ретінде туындайтын, қорғану сипаты бар адам және жануарлар организмінің адаптациялық реакциясының жиынтығы. Адаптациялық синдромның негізгі симптомдары бүйрек безінің үлкеюі, айыр безінің, көкбауыр мен лимфалық түйіннің ұлғаюы, зат алмасудың бұзылуы т.б.
Адаптациялық синдромның дамуының үш кезеңін бөледі:
1. Мазасыздану деңгейі: бірнеше сағаттан екі тәулікке дейін созылады және екі кезеңнен тұрады: талықсу және талықсуға қарсы. Талықсуға қарсы кезеңде организмнің қорғану реакциясы мобилизацияланады.
2. Қарсыласу кезеңі - организмнің әртүрлі әсерлерге тұрақтылығы артады. Бұл кезең не жай-күйдің тұрақтануына және сауығуына әкеледі.
3. Титықтау (әлсіреу) кезеңі - организмнің қарсы тұру қабілеті бірден төмендеп, оның қызметі бұзылады, осының әсерінен адам ауруға шалдығады [18].
Бейімделу терминімен қайта бейімделу (көндігу) ұғымы қолданылады. Қайта көндігу - бұл тұлғаның өмір жағдайының, оның іс-әрекетінің мазмұны түпкілікті өзгергенде қайта икемделу үрдісі, мысалы, бейбіт өмірден соғыс жағдайына, отбасылық өмірден жалғыздыққа көндігу т.б.
Тұлға қайта бейімделе алмағанда дезадаптация туындайды.
Бейімделу және қайта бейімделу тұлғаның қайта құрылу, икемделу дәрежесін (оның жеке тұлғалық құрылымының) көрсетеді.
Бейімделуүрдісі психиканың функционалды жүйелерін, біртұтас жеке басын түзетумен, одан әрі қалыптасумен байланысты. Қайта бейімделу тұлғаның құндылықтары, мағыналық жаңа құрылымдары, нормалары мен қажеттілік-мотивациялық өрісі, мақсатының мазмұны, тәсілі жағынан қарама-қарсы жағдайға икемделу кезінде туындайды.
Қайта бейімделу үрдісі тұлғаның шұғыл, экстраординарлы өзгерістерге қайта икемделуімен немесе тұрақты психикалық бейімделуден жаңа, мүлде басқа жағдайларға ауысу қажеттігімен байланысты: мысалы, азаматтық өмірден әскери өмір жағдайына ауысу
Бейімделуші үрдістерді зерттеу эмоционалды күштену және стресс туралы түсініктермен тығыз байланысты. Бұл стрессті организмнің қойылған талаптарға спецификалық емес реакциясы ретінде анықтауға және оны жалпы адаптациялық синдром ретінде қарастыруға негіз болды. Яғни, психологияда адаптация дегеніміз организмнің, тұлғаның, олардың жүйелерінің жекелеген әсерлер немесе біртұтас өмірдің өзгермелі жағдайлар сипатына бейімделу болып табылады [18].
Бейімделу- бұл сыртқы ортаның әртүрлі жағдайларына бейімделу қабілеті; тұлғаның немесе әлеуметтік топтың әлеуметтік ортамен өзара әрекеттесу процесі. Ол әлеуметтену үрдісінде ортаның нормалары мен құндылықтарын меңгеруден және іс-әрекеттің жаңа жағдайлары мен мақсатына орай ортаны өзгертуден тұрады. Бұл - баланың қоршаған ортамен келісу үрдісі мен нәтижесі, өзгерген ортаға, өмірдің жаңа жағдайларына, белгілі бір әлеуметтік-психологиялық қоғам қатынастарының құрылымына бейімделуі, нормалар мен ережелерге мінез-құлықты бейімдеу [19].
Бейімделу үрдісі аса динамикалы болып табылады. Оның жетістігі көбінде обьективті, субьективті жағдайларға, функционалды жағдайларға, әлеуметтік тәжірибеге, өмірлік бағдарға және т.б. байланысты. Әрбір адамға әсер еткен стимул әр түрлі адамдарда түрлі жауап реакциясын тудыруы мүмкін.
Бейімделу механизмінің белгілі бір құрылымы бар, ол бірқатар деңгейлерден тұрады:
oo психофизиологиялық бейімделу;
oo психологиялықбейімделу;
oo бейімделу адаптация.
Психофизиологиялық бейімделу - бұл организмнің физиологиялық реакциясының жиынтығы. Бейімделудің бұл түрін психикалық және тұлғалық компоненттерден бөліп қарауға болмайды.
Психологиялық бейімделу - бұл тұтастықты сақтауға және қоршаған ортаның әртүрлі жағдаяттарын дұрыс сезіну қабілеті.
Әлеуметтік бейімделу - бұл тұлғаның әлеуметтік ортамен тиімді өзара әрекеттесуі. Әлеуметтік бейімделудің маңызды механизмдерінің бірі әлеуметтену болып табылады. Әлеуметтену - бұл онтогенетикалық даму нәтижесі ретінде тұлғаның нақты әлеуметтік-психологиялық типінің қалыптасуы. Тұлға әлеуметтенгенмен дезадаптациялануы мүмкін. Оның үстіне дезадаптацияланған адам жоғары дәрежеде әлеуметтенуі мүмкін.
Әлеуметтік бейімделудің құрамдас бөлігі әлеуметтік-психологиялық бейімделу.
Тұлғаның әлеуметтік-психологиялық бейімделу мәселесі психология ғылымында және психология ғылымының басқа да салаларындағы күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Адамды қоғамға, әләуметтік топқа және ұжымға енгізудегі, адам мен әлеуметтік тәжірибені меңгеру механизімінде, қарым - қатынас және мәдени тәжірибелерде бейімделу және әлеуметтену процесі маңызды механизм болып табылады.
Адамның бейімделу ерекшелігі әлеуметтік әлемге бірте - бірте енуімен мінез - құлық, жүріс - тұрыстың әлеуметтік ережелерін менгеру процесімен және адамның әлеуметтенуімен байланысты. Негізінде әлеуметтік бейімделу әлеуметтенудің маңызды механизмі болып табылады.
Тұлғаның бейімделуі немесе бейімделе алмауының сипаты мен денгейі көбінесе адамның биологиялық, физиологиялық, психикалық қасиеттеріне және оның әлеуметтік дамуына байланысты.
Тұлғаның әлеуметтік бейімделуі ережелерді қайта орнатуға, әлеуметтік пайдалы қарым - қатынас, мінез - құлық, іс-әрекеттің өзгеруіне бағытталған. Психологиялық бейімделу - әлеуметтік қажетті құндылық бағдар және мінез - құлықты меңгеру, әлеуметтік ортаның күтілімдері мен тұлғаның бағыттылығын, бағдарын жақындаттыру. Бейімделудің әлеуметтік және психологиялық жақтары бір - бірі мен үздіксіз байланыста болады [20].
Әлеуметтік бейімделу үрдісінің негізі - әлеуметтік ортаның оған қоятын талаптарына тұлғаның мінез - қылық, жүріс - тұрысы және іс-әрекетінің сәйкестенуі, яғни әлеуметтік күтілімдер жүйесіне мінез - құлықтың сай болуы. Медицина ғалымының дәрігері А.П. Авыцын - өмір сүру яғни - бейімделу, - деп санайды. В.Н. Дружинин - бейімделуді - ағзаның ортамен нәтижелі әрекет ету процесі деп қарастырады. Ал, Е.А. Ямбург бейімделуді - ағзаның құрылысы және функциясы, оның мүшелері және ұлпаларының орта жағдайына икемделуі дейді. Л.Д. Столяренко бейімделу - адамның қоршаған ортаның түрлі талаптарына ішкі қолайсыздықты сезінбей және орта мен қақтығыссыз икемделе алу қабілеті - деп қарастырады [21].
Сонымен бейімделу дегеніміз - бұл тірі ағзаның қозғалмалы жүйесінің арқасында, жағдайдың өзгеруіне қарамастан өзінің өмір сүруіне, дамуына, ұрпағын жалғастыруға қажетті тұрақтылықты ұстайтын қозғалмалы үрдіс.
Бейімделудің екі түрін бөледі: әлеуметтік және психологиялық. әлеуметтік бейімделу - қалыпты, әлеуметтік пайдалы қатынастарды орнатуды білдіреді. Психологиялық бейімделу - субъектінің мінез-құлық стандарты мен құндылық бағдарды игеруі. Психологиялық бейімделу әлеуметтік бейімделумен тығыз байланысты және оның көрсеткіші мен табыстылығының шарты болып саналады. Сондықтан, әлеуметтік және психологиялық бейімделуді ажырамас бірлікте қарастырған жөн [22].
Бейімделусіз түрлі климаттық жағдайға, үнемі өзгермелі ауа - райына ағзаның қалыпты өмірлік әрекеттерін ұстап тұру мүмкін емес еді. Бейімделудің барлық тірі организмдер үшін үлкен өмірлік маңызы бар. Осы тұрғыда А.В. Петровский әлеуметтену барысында тұлға дамуының үш кезеңін бөліп көрсетеді: бейімделу, даралану, интеграция.
Бейімделу денгейі - негізінен балалық кезеңге сәикес келеді, адам қоғамдық қарым - қатынас обьектісі ретінде қарастырылады. Бұл денгейде адам тұлға болуға бағытталады және ереже, талаптарды, белгілер жүйесін менгеру болады. Егер бала бейімделу денгейінен өтпесе және әлеуметтік өмірдің негізін менгермесе, ол одан ары икемделе, бейімделе алуы күрделене түседі. Даралану денгейі - даралық, жекелік қажеттілігі арқылы туындайтын кейбір жекелену болады. Бұл жерде тұлға қоғамдық қарым - қатынастың субьектісі. Бұл кезең бір адамның екінші адамнан ерекшеленуіне мүмкіндік туғызады. Интеграция денгейі - ол қоғам мен адам арасындағы белгілі байланысқа жетуді көздейді. Бұл кезеңде адам тіршілік әрекетінің үйлесімді түрін табады, қоғамда өздігінен жүзеге асырылу процесіне мүмкіндік туғызады. Тіршілік әрекетінің үйлесімді тәсілдері бар, ол нақты адамның бейімделуіне біршама денгейде мүмкіндік береді. А.Н. Жмыриков (1989) бейімделудің белгісі ретінде тек екі денгейді көрсетеді: толық бейімделу және бейімделудің бұзылысы [23].
Қорыта келгенде, өмір бойы барлық тірі ағза, соның ішінде адам үздіксіз - климатқа, қоректенуге, қоршаған адамдарға тіпті кәсіби зияндылықтарға және стресске икемделеді дедік. Яғни барлығы қоршаған ортамен үйлесімді болуға тырысады. Ортаның талабына біртіндеп бейімделеді. Сонымен отандық ғалымдардың Дружинин В.Н., Маклаков А.Г., Столяренко Л.Д., Ямбург Е.А., Бобнева М.И., Кучер Т.В., Караленко Ц.П. т.б. ғалымдар бейімделу түсінігіне берген анықтамаларын қорыта келсек былайша анықтама беруге болады. Сонымен бейімделу дегеніміз - тірі ағзаның қозғалмалы жүйесінің арқасында, жағдайдың өзгеруіне қарамастан өзінің өмір сүруіне, дамуына, ұрпағын жалғастыруға қажетті тұрақтылықты ұстайтын қозғалмалы процесс. Сондай-ақ осы бейімделу жоғарыда қарастырылып кеткендей психологиялық, биологиялық, физиологиялық, әлеуметтік денгейлерде жүзеге асады[24].
Бейімделу үдерісі барлық тірі ағзаға тән деп айтып кеттік, бірақ адамның беиімделу ерекшелігі ол тек ортаға икемделуіне байланысты емес, сондай-ақ ең алдымен ол өзін қажеттілігіне сәйкес икемдей алуына байланысты болып келеді. Кез келген тірі ағза белгілі ортада өмір сүреді, ол сыртқы ортадан міндетті түрде өмірге қажетті компоненттерді үнемі алуға мәжбүрлі. Гештальт психологиясының теориясы бойынша - барлық ағзаны функциялау, өзін реттеу принципіне бағынады деп тұжырымдайды. Адамдар табиғи жағдайда пайда болып, қажеттіліктерді саналы түсіну ретінде және оларды пайда болу шегіне, қанағаттануына байланысты өмірде қозғалмалы теңдікті (немесе гомеостазды) ұстап тұрады деп қарастырады.
Адам ағзасы және жануарлар ағзасы қоршаған ортаға туа біткен және жүре пайда болған акт жиынтықтары негізінде икемделеді. Бұл икемделулер дәлме-дәл немесе дәлме - дәл емес болуы мүмкін, олардың көмегімен ағза өзінің өмір сүруін жеңіл - желпі ұстап тұрады [25].
О.И. Зотова және И.К. Кряжева пікірінше, адамның бірлескен іс-әрекетте, жаңа ұжымда өз орнын таба білу бейімделудің негізгі шарты болып табылады. Аталған ептілік жоғары болған сайын, бейімделу жылдамдығы да соғұрлым тиімді болады. Адаптация үрдісі әлеуметтік орта тұлғаның қажеттіліктері мен ұмтылыстарының жүзеге асуына, оның даралығының ашылып, дамуына мүмкіндік жасаған жағдайда ғана жүреді.
Бейімделу нәтижесін көрсету үшін тұлғаның немесе топтың бейімделушілігі ұғымы жиі қолданылады. Бейімделушілік субъектіге өзін әлеуметтік-мәдени ортада еркін, ашық сезінуіне, негізгі іс-әрекетке енуіне, тұлғаның ішкі дүниесінің рухани проблемаларына терең бойлауына, өзінің ішкі дүниесін әлеуметтік-мәдени өзара әрекеттесу формалары мен тәсілдері жолымен байытуға мүмкіндік беретін жай-күй болып табылады [26].
Тұлғаның жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайларға табысты әлеуметтік-психологиялық бейімделуінің көрсеткіштері ретінде мыналарды бөлуге болады:
oo жаңа ортамен қарым-қатынасқа қанағаттану;
oo жағымды әлеуметтік (этникалық) иденттілік;
oo біздің позитивті бейнесі және олардың позитивті бейнесі;
oo топаралық толеранттылық.
oo Жеке тұлғалық деңгейде индивидтің табысты әлеуметтік-психологиялық бейімделуінің көрсеткіштері ретінде мыналарды бөледі:
oo өзін-өзі құрметтеу, өзін-өзі актуализациялау өажеттіліктерінің жандануы;
oo өзін-өзі актуализациялау қажеттілігін жүзеге асырудың маңызды шарты ретіндегі кәсіби іс-әрекетке қанағаттану;
oo өмірдің мәніне және өмірлік жағдаяттардың оптимистік бағасына қанағаттану;
oo жоғары белсенділік, эмоционалды тұрақтылық, бақылаудың интерналды локусы (адамның өз іс-әрекетіне өзін жауапты санауы, жауапкершілікті өзге адамға артпау) [27].
Әлеуметтік-психологиялық бейімделу адамның ортаның әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін меңгеруімен, онда қалыптасқан өзара қатынастар, өзара әрекеттесулер жүйесіне енумен нәтижеленеді.
Әлеуметтік-психологиялық бейімделу адам іс-әрекетінде төрт бағытта өтеді: танымдық, өзгеруші, құндылық-бағдарлық және коммуникативті. Бейімделудің бұл бағыттары біртұтас динамикалық жүйені құрайды, олардың әрқайсысы бір-бірімен үйлесімді байланысып отырады. Бейімделу үрдісі динамикалық және энергетикалық жағынан икемділігімен және қарқындылығымен ерекшеленеді. Бұл тұста адаптациялық мүмкіндіктердің басым бөлігі қолданылмайды, олар резервтік қорды түзе отырып, экстремалды жағдаяттарда жұмыла қолданылады. Алайда, экстремалды жағдайларда барлық адамдар өзінің бейімделуші тактикасын бірдей икемдей бермейді. Кейбіреулері анағұрлым тұрақты, икемділік пен резервтік қор арқасында бейімделудің бұрынғы (қалыпты) деңгейін сақтайды, ал біреулері - бұл деңгейді төмендетіп алады. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу дезадаптация мінез-құлықта, психоэмоционалды күйде көрінеді[28].
Білім алушылардың әлеуметтік-психологиялық бейімделуінің қазіргі ахуалы білім беру мекемелерінде білім алушылар арасында нервтік-психикалық бұзылыстардың бірінші және екінші алдын алу жұмыстарын жүзеге асыру қажеттігін талап етеді. Алдын алу және түзету жұмыстары білім алушылардың психикалық денсаулығы, әлеуметтік-психологиялық бейімделу бұзылыстары құрылымы туралы алынған деректер негізінде жүзеге асырылуы тиіс. Ол үшін оқу барысында білім алушылардың психикалық бейімделуінің жай-күйін жүйелі қадағалап, ерте кезеңнен-ақ субдепрессивті және депрессивті бұзылыстарды анықтау керек, бұл бейімделу бұзылыстарын дер кезінде диагностикалауға, айқындауға және әлеуметтік дезадаптацияны болдырмауға және жеңуге бағытталған түзету іс-шараларын жүргізуге мүмкіндік береді.
Әлеуметтік-психологиялық бейімделудің төрт кезеңін бөледі. Ол мыналармен байланысты, яғни әлеуметтік-психологиялық бейімделуге тұлғаның даралығы, жеке әдеттері, өз мінез-құлқын жаңа жағдайларға икемдей алу ептілігі аса күшті ықпалын тигізеді. Әлеуметтік - психологиялық бейімделу қиындығы басқа да фактілерге байланысты. Олар: тікелей қоршаған адамдар, оқу, қарым-қатынас, тұрмыс ортасы.
Әлеуметтік және психологиялық бейімделу социологиялық және философиялық әдебиетте әртүрлі деңгейде қарастырылады:
oo біртұтас қоғам (макроорта масштабында);
oo әлеуметтік топтар (микроорта масштабында);
oo индивид (тұлғалық адаптация).
Тұлғаның бейімделе алмаушылығы жанжалды жағдаяттардың туындауына әкелуі мүмкін. Әлеуметтік психологияда жанжалды жағдаяттардың келесі түрлері бар:
oo индивидтің өмір мен шын ақиқаттылық туралы түсініктері арасындағы қайшылықтар;
oo өзінің мүмкіндіктерін биік бағалау және оларды өзге адамдардың бағаламауы;
oo екі немесе бірнеше өмірлік маңызды әрекеттерді таңдау қажеттілігі;
oo тұлғаның әлеуметтік ұмтылыстары мен адамдардың әлеуметтік сенімінің сәйкессіздігі аясында туындайтын конфликт.
Әлеуметтік-психологиялық бейімделу ғылыми әдебиетте тұлға және әлеуметтік ортаның өзара әрекеттесуі ретінде қарастырылады, бұл өзара әрекеттесу тұлға және топтың мақсаттары мен құндылықтарының дұрыс үйлесуіне мүмкіндік береді [29].
Ғылыми әдебиетте әлеуметтік-психологиялық бейімделу, әлеуметтік бейімделу, әлеуметтену, психикалық бейімделу ұғымдарының анықтамаларында нақты шектеулер байқалмайды. Әдетте, бейімделудің екі түрін бөледі: психофизиологиялық және әлеуметтік-психологиялық. Әлеуметтік-психологиялық бейімделудің екі деңгейі бар:
1. Мінез-құлықтық (әлеуметтікбейімделу).
2. Ішкі жеке тұлғалық (психологиялық, психикалықбейімделу).
Қазіргі ғылымда тұлғаның әлеуметтік-психологиялық мінездемесіне диагностика жүргізу нәтижесінде алынған эмпирикалық тәжірибелер жетіліп артылады. Налчаджян А.А. Тұлғаның әлеуметтік-психологиялық бейімделуі (формалары, механизмдері, стратегиялары) атты монографиясында әлеуметтік-психологиялық бейімделу мәселесі бойынша ғылыми әдебиеттерге толық шолу жасалған. Аталмыш ұғымға қатысты бірнеше ғылыми тәсілдер қарастырылған: необихевиористік, интеракционистік, психоаналитикалық.
Необихевиористік теорияда мінез-құлықтың үйрену арқылы модификациялануының адаптивті сипаты басқа теоретикалық бағыттарда жалғасын тапқан. Л. Филипстің интеракционистік концепциясында адаптивті мінез-құлық шешімді табысты қабылдау, бастамашылдық көрсету және өз болашағын айқын анықтаумен сипатталады. Қазіргі уақытта әлеуметтік белсенділіктің шығармашылық өзгеру сипатымен нәтижеленетін тұлғаның бұл адаптациялық процестегі белсенділігі идеясын көптеген зерттеушілер қолдайды. Психоаналитикалық теорияда адаптация психологиясы үшін қорғану механизмдері жүйесінің маңызы зор [30; 31].
Кряжева И.К. пікірінше, тұлғаның әлеуметтік-психологиялық бейімделушілігі индивидтің ішкі мүмкіншіліктерді, қабілеттіліктерді ұтымды жүзеге асырумен, өзін тұлға ретінде сақтауымен, әлеуметтік ортамен өзара әрекеттесуімен нәтижеленеді. Тұлғаның бейімделу құбылысының мәні субъекті мен қоршаған орта арасында үйлесімділіктің орнауымен нәтижеленеді[26; 30].
Әлеуметтік-психологиялық адаптация ұғымы тұлғаның дамуымен тығыз байланысты. Мәселен, кейбір кезеңдерде индивид пен әлеуметтік ортаның өзара әрекеттесуі кезінде даму үрдісі бейімделу құралы болса, басқа кезеңдерде адаптивті үрдістер тұлғаны дамыту негізі болып табылады, яғни әлеуметтік ортада адаптация одан әрі дамудың шарты болып саналады [27].
А.А. Налчаджян өзінің әлеуметтік-психологиялық адаптация концепциясын онтогенетикалық әлеуметтену идеясы негізінде құрған. Автордың пікірінше, онтогенетикалық әлеуметтену индивид пен әлеуметтік ортаның өзара әрекеттесу үрдісі, оның барысында индивид тұлғаааралық қатынастар сферасында пайда болатын әртүрлі жағдаяттарда әлеуметтік мінез-құлық механизмдері мен нормаларын, бағыттарын, мінез нышандарын және олардың кешенін, яғни адаптивті маңызы бар біртұтас құрылымдарды меңгереді. Проблемалық жағдаяттарды жеңудің әрбір үрдісін тұлғаның әлеуметтік-психологиялық бейімделуі үрдісі ретінде санауға болады, оның барысында тұлға өзінің бұрынғы дамуы және әлеуметтенуі кезеңдерінде алған тәжірибелерін қолданады немесе мінез-құлықтың және міндеттерді шешудің жаңа тәсілдерін, жаңа бағдарламалары мен ішкі психикалық процестерінің жоспарын ашады.
Налчаджян ойынша, адаптация - бұл әлеуметтік-психологиялық процесс, оның қолайлы ағымы бейімделушілік күйіне әкеледі. Автор әлеуметтік-психикалық бейімделушілікке мынадай анықтама береді: Әлеуметтік-психологиялық бейімделушілікті тұлға өзінің жетекші іс-әрекетін ешбір сыртқы және ішкі жанжалдарсыз жемісті орындап, өзінің негізгі социогенді қажеттіліктерін қанағаттандырғанда, өзінің шығармашылық қабілеттіліктерін еркін көрсете білгенде байқалатын тұлғаның және топтың өзара қатынасу күйі. Ғалым әлеуметтену түрлерін (адаптациялық және дезадаптациялық) бөле отырып, тұлғаның әлеуметтенуі барлық жағдайда әлеуметтік-психикалық бейімделуді қамтамасыз ете бермейді деген тұжырымға келеді [30; 32].
Бейімделу үрдісін психологиялық ғылымның қазіргі методологиясының үш негізгі қағидалары (жүйелілік, даму және белсенділік) негізінде талдау С.А. Шапкин және Л.Г. Дикая зерттеулерінде жүргізілген. Авторлар бейімделудің келесі құрылымдық компоненттерін бөледі:
oo активациялық;
oo когнитивті;
oo эмоционалды;
oo мотивациялық-еріктік.
Авторлар пікірінше, аталған компоненттер адаптацияның жүйелі факторы болып табылады. Адаптацияны талдауда С.А. Шапкин және Л.Г. Дикая басты ұғым ретінде ресурс ұғымын енгізеді және оған мынадай түсінік береді: ресурс - бұл адаптация процесінде тиімді іс-әрекетті қамтамасыз ететін субъект құралдарының жиынтығы [33; 34].
Әлеуметтік-психологиялық адаптация құрылымы
Бейімдеуші ресурстар ұғымы бейімделушілік ұғымына жақын, бұл терминді Ларионова С.А. өз монографиясында қолданады. Автор адаптация деңгейін сипаттайтын мынадай ұғымдарды бөледі:
oo тиімді адаптация - бейімделушіліктің жоғары дәрежесі;
oo толық емес адаптация, тұрақсыз адаптация - белгілі бір әлеуметтік жағдаяттарда бейімделушілік дәрежесінің төмендеуі;
oo дезадаптация - адаптацияның бұзылуы.
Бейімдеуші ресурстар бейімделушілікті үнемі сипаттай бермейді. Мәселен, шектелген адаптациялық ресурстар акцентуацияланған тұлғаның әлеуметтік-психологиялық бейімделуіне кедергі келтірмеуі де мүмкін. Алайда, мұндай тұлғаның жаңа, үйренбеген жағдайларға әлеуметтік-психологиялық бейімделушілігі адаптациялық ресурстардың жеткіліксіздігінен төмендейді (тіпті дезадаптацияға әкелуі мүмкін). Сонымен қатар, адаптациялық ресурстары аса жоғары тұлғада экстремалды жағдайларда адаптациялық механизмдердің әлсіреуінен дезадаптация күйі туындауы мүмкін. Жалпы, Ларионова С.А. әлеуметтік-психологиялық бейімделу жүйесінің құрылымын тұлға құрылымы арқылы қарастыруды ұсынады. Құндылық бағдар (жүйенің бірінші элменті) сананың тұрақты түзілімінің, дүниетанымдық мағыналық компоненттерінің жүйесі ретінде қажеттіліктер мен қызығулардың тұрақты бағыттылығын, мінез-құлықтың бірізділігін қамтамасыз етеді. Құндылық бағдар, мотивациялық өзек оның әлеуметтік бағытының қалыптылығын анықтап, оның жеке қажеттіліктерінің әлеуметтік топ қызығуларымен үйлесімін қамсыздандырады. Жеке қажеттіліктер мен әлеуметтік құндылықтар қақтығысы әдетте әлеуметтік-психологиялық бейімделудің бұзылуына әкеледі.
Ішкі жеке тұлғалық адаптацияны қамтамасыз ететін аталмыш жүйенің интегративті факторы тұлғаның Мен-концепциясы (жүйенің екінші элементі) болып табылады.
Әлеуметтік-психологиялық бейімделудің барлық үрдісі базалық әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған, оның өзіндік әлеуметтік табиғаты бар және тұлғаның әлеуметтік кейпін бейнелейді.
Жүйенің үшінші элементі - тұлғаның коммуникативті қасиеті болып табылады. Ол тиімді бейімделудің басты құралы болып табылады. Коммуникативті процесте жеке-тұлғалық ерекшеліктер қалыптасады, ол жүйенің төртінші элементі ретінде тұлғаның адаптациялық ресурсын қамтамасыз етеді және нақты әлеуметтік ортада бейімделу тиімділігін анықтайды.
Интеллектінің адаптациялық қасиеттері - жүйенің бесінші элементі болып табылады. Ол мінез-құлықтың саналылығын анықтап, оны өзгермелі әлеуметтік жағдайларда мақсатқа сәйкес түзетіп отыруға мүмкіндік береді. Менталды тәжірибені ұйымдастыру формасы ретіндегі интеллектінің адаптациялық қасиеттері интеллектінің стильдік (когнитивті, интеллектуалды, эпистемологиялық) сипаттамасы түрінде көрінетін репрезентациялық қабілеттердің жеке-дара ерекшеліктерімен өзгешеленеді әрі жүйенің басқа да элементтеріне үздіксіз ықпалын тигізеді және жүйенің басқа элементтері тәрізді тұлғаның Мен-концепциясы жүйесімен тығыз байланысады. Әсіресе, рефлексияның қалыптасуында интеллектінің адаптациялық рөлі аса маңызды.
Әлеуметтік-психологиялық бейімделу жүйесінің алтыншы элементі - эмоционалды-еріктік - мінез-құлық нұсқасын таңдауды, проблемалық жағдаяттарда шешім қабылдау сипатын және оның жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Бұл элемент біртұтас жүйе жұмысын бақылау қызметін атқарады. Бұл элементтің эмоционалды аспектісі нақты әлеуметтік ортада әлеуметтік-психологиялық бейімделу тиімділігінің субъективті индикаторы (үнемі саналылық деңгейде болады) болып табылады және сол ортада эмоционалды комфорт сезімі түрінде көрінеді .
Еріктік аспект аффект және ынтығуды басқару деңгейімен көрінеді. Еріктік және эмоционалды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Психология және педагогика факультеті
Психология және дефектология кафедрасы
Көбекова Ақбота Қонысбайқызы
Бірінші курс студенттерінің колледжге әлеуметтік-психологиялық бейімделуі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010300-Педагогика және психология
Қостанай 2019
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Бірінші курс студенттерінің бейімделу мәселесі қазіргі зерттеу саласында негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Бүгінгі таңда бірінші курс студенттерінің іс-әрекеті мен функционалды күйіне деструктивті әсер ететін айрықша факторлар туралы деректер жетіп артылуда, осының салдарынан жаңа іс-әрекет түрлерінің мүмкіндіктері мен талаптары арасында қарама-қайшылықтар туындауда.
Зерттеу жұмысымыздың аясында біз студенттердің бейімделу мәселесін әлеуметтендірудің міндетті кезеңі және әлеуметтік, тұлғалық мінез қасиеттерін оқу мекемесінің жаңа жағдайларына сәйкес қалыптастыру ретінде түсінеміз. Алғашқы оқу кезеңдеріндегі міндеттердің шешілу табыстылығы бейімделу үрдісіне байланысты болып келеді. Жүргізілген зерттеу деректері бойынша бірінші курс студенттерінің 89%-ы оқу жылын негативті стресс күйінде бастайды екен. Осыған орай, И.Н. Симаева студенттердің бейімделуінің келесі мерзімдерін бөледі: оқу үрдісіне физиологиялық бейімделу (шамамен 2 аптаға созылады), психологиялық бейімделу (2 айға дейін созылады), әлеуметтік-психологиялық (3 жылға дейін созылады). Жыл ортасына (бірінші семестр соңына) қарай студенттердің басым көпшілігі айтарлықтай жақсы деңгейге көтеріледі, оның аясында оқуда, қарым-қатынаста, ішкі психикалық немесе физикалық хал-жайда (бейімделуде) айқын көрінетін қиындықтарды сезінетін студенттер тобы бөлінеді. Алайда бейімделу кезеңінде психологиялық көмек оқу мекемесінің нормаларына сай оқуда немесе қарым-қатынасқа түсуде қиындықтарды сезінетін студенттерге ғана емес, сондай-ақ жақсы оқитын немесе психологиялық күш жұмсау арқылы қинала қарым-қатынасқа түсетін (өзіне жоғары талап қою, өзін төмен бағалау т.б.) студенттерге де көрсетілуі керек.
Сонымен қатар бірінші сессия кезеңі бірінші курс студенттері үшін жаңа, үстеме дезадаптациялық фактор болып табылады, бұл да психикалық, эмоционалды, физикалық ресурстар жұмсауды қажет ететін қиын кезең [1].
Бірінші курс студенттерінің колледж өміріне табысты бейімделуі тұлға ретіндегі және болашақ маман ретіндегі әрбір студенттің даму кепілі. Болашақ маманның кәсіби іс-әрекеті оның бейімділік деңгейіне байланысты.
Бірінші курс студенттерінің колледжде оқуға бейімделу мәселесі аса өзекті, себебі колледжде оқу барысында проффесионализм негіздері бекітіліп, өзгермелі жағдайда үздіксіз өзіндік білім алуға қажеттілік пен дайындық қалыптасады.
Студенттердің колледжге оқуға бейімделуінің өзіндік ерекшеліктері бар. Жасөспірімдердің колледжде оқу жүйесіне енуі, олардың студент деген жаңа әлеуметтік статус алуы олардан осы жаңа статусқа лайық болуға мүмкіндік беретін мінез-құлықтың жаңа тәсілдерін қалыптастыруды талап етеді. Бейімделудің мұндай үрдісі айтарлықтай ұзақ уақыт өтеді, адамда психологиялық және физиологиялық деңгейде қысымды, күштенуді тудыруы мүмкін, осының салдарынан студентте белсенділік төмендеп, мінез-құлықтың жаңа тәсілдерін қалыптастыруда қиналып қана қоймай, өзінің үйренген іс-әрекет түрлерін де орындай алмайды.
Колледжге түсу - жасөспірім өміріндегі жауапты кезеңдердің бірі. Ол адамның өмір салтын өзгертеді. Колледждің жаңа әлеуметтік-психологиялық жағдайларына бейімделу үрдісі мыналардан басталады: студенттер жаңа әлеуметтік рөл қабылдауға, факультет талаптарын орындауға, жаңа ұжымға үйренуге және мамандықты игеруге икемделеді. Кәсіби қалыптасудың маңызды кезеңінде болашақ кәсіби қызметке қызығушылықтың дамуы, болашақ мамандық туралы түсініктердің және кәсіби қажетті қасиеттердің қалыптасуы жүреді. Студенттердің аталған іс-әрекеті әлеуметтік-психологиялық бейімделудің табыстылығына байланысты.
Бейімделу - жаңа жағдайға үйренісу, яғни адамның іс-әрекеттің жаңа түрін, жаңа рөлді меңгеруі, әлеуметтік ортасының өзгеруі. Студенттің оқуға бейімделуі - үйренген әрекет-қылықтардан бас тартып, әртүрлі бейімделу мәселелері мен кәсіби қиындықтарды жеңу қажеттігімен байланысты [1; 2; 3].
Әдетте жаңа орында оқу, жалпы білім беру мектебінен орта кәсіби білім беру мекемесіне ауысу - өмірде айтарлықтай өткір өзгерістер әкеледі, мектеп пен колледжде оқу мазмұны, формасы, жүктемесі жағынан ерекшеленеді әрі белгілі бір нәтижелерді талап етеді. Әсіресе, студенттің оқуға ынта-жігері болмаса, уақытын үнемді әрі пайдалы қолдана алмаса тіптен қиындай түседі. Сонымен қатар, табысқа жету мотивациясы төмен студент үшін оқу қиынға түседі, студенттің ата-анасынан алыстап, жатақханада тұруы да үлкен ықпал етеді.
Оқудың алғашқы кезеңдерінде бейімделу сапасын анықтайтын психологиялық себептер ішінде өзіндік бағалауды (бұл көрсеткіш оқуға, оқытушыларға және курстастарға қатынаспен айтарлықтай байланысты) атауға болады. Сонымен қатар, жаңа жағдай, жаңа тәртіп, жаңа қатынастар, жаңа әлеуметтік рөл, ата-аналармен қарым-қатынастың жаңа деңгейі, өзіне өзгеше қатынас т.б. Бірінші курс студенттерінің үйренген әдеттегі өмір салтының өзгеруі бірден бейімделуі үрдісіне енгізеді [2; 3].
Колледжге бейімделу үрдісінің ерекшелігі - оқыту әдістерінің өзгешеліктерімен де анықталады, атап айтқанда дидактикалық кедергілер де орын алуы мүмкін, бірінші курс студенттеріне колледжде оқу бағдарламасын табысты меңгеруге қажет ептіліктер мен дағдылар да жетіспей жатады. Жаңа жағдайға бейімделу - көп күш жұмсауды талап етеді, осының әсерінен мектеп және колледжде оқу іс-әрекеті мен нәтижелерінде айтарлықтай маңызды ерекшеліктер туындайды.
Бейімделу кезеңі мен оның ерекшеліктері келешекте бірінші курс студенттерінің моральды-психологиялық сезімдерін, олардың тәртіптілігін, жауапкершілігін,оқуға деген қатынасын, белсенді өмірлік ұстанымын анықтайды [4; 5].
Студенттің әлеуметтік-психологиялық бейімделуі - бұл жас буынның колледждегі топ ішіндегі қатынастар жүйесіне енуі және бейімделуі, топтың құндылықтар мен нормалар жүйесін бейнелейтін ойлау және мінез-құлық үлгілерін бойда қалыптастыру, топтағы тұлғааралық қарым-қатынас ептіліктері мен дағдыларын меңгеру, бекіту және дамыту.
Бірінші курс студенттерінің колледжге әлеуметтік-психологиялық бейімделу дәрежесі бірқатар факторларды анықтайды, олар: адамның жеке-психологиялық ерекшеліктері, оның тұлғалық, іскерлік және мінез-құлықтық ерекшеліктері, құндылық бағдары, белсенділігі, денсаулық күйі, әлеуметтік ортасы, отбасы статусы т.б.
Студенттердің бейімделуі - әлеуметтік психологиялық бейімделудің негізгі элементтерінен тұратын көп деңгейлі үрдістен тұрады және студенттердің интеллектуалды және тұлғалық мүмкіндіктерінің дамуына мүмкіндік береді [6; 7].
Әлеуметтік-психологиялық бейімделу мәселесі студенттердің жеке басының дамуының маңызды факторы ретінде отандық(С.М.Жақыпов., М. Шайхова., А. Жайтапова және т.б.) және шетелдік ғалымдардың (Адлер А., Эриксон Э., Олпорт Г., Роттер Д., Роджерс К., Дж. Дьюи., Б.Г. Ананьев., А.А.Бодалев., И.А. Зимняя., Т. Шибутани.,С.А. Шапкин., А.А. Реан., Т.В. Барлас., Андреева Д.А., Лагерева В.В. т.б.) еңбектерінде зерттелгенімен, колледж жағдайына бейімделу мәселесі жеткілікті дәрежеде терең қарастырылмаған. Шибутани пікірінше, бейімделу - бейімделуші реакциялар жиынтығы, оның негізінде ортаны игеру белсенділігі және табысты іс-әрекет үшін қажетті шарттарды өзгерту, жасау жатыр. С.А. Шапкин және Л.Г. Дикая бейімделу үдерісін стрессогенді жағдаятта өзін-өзі ұстай білу, басқару стратегияларын қалыптастыру деп санайды [8; 9].
Андреева Д.А., Лагерева В.В. пікірінше, студенттің жаңа орынға бейімделу үрдісі бірнеше психологиялық бейімделу түрлерінен тұрады: ұйымдастырушы - оқу мекемесін және ондағы ұйымдастырушы ортаны, талаптар мен нормаларды зерттеу, оларды іштей қабылдау және оған сәйкес өзінің ұйымдасушы мінез-құлқын құру; Іс-әрекеттік - студенттің жауапкершілігін, құқықтары мен әрекеттерін, оқу іс-әрекеті сапасына міндеттемелерін, талаптарын анықтау; Кәсіби - мамандықтың сипатын, жалпы жүйедегі орнын түсіну, мамандықты игеруге тырысу - мотивацияның пайда болуы; Әлеуметтік-психологиялық - студенттің өз тобына үйренісе бастауы, олармен іскерлік және жеке қатынастар орнату, өзінің жеке басын таныту, осылайша топта өзін-өзі таныту. Аталған бейімделу түрінің маңызды аспектісі - оқытушылармен, әкімшілікпен байланысқа түсу; Тұрмыстық өмірдегі жұмыс тәртібіне, жоғары психологиялық және ақыл-ой жүктемелеріне, тамақтану, демалу, сондай-ақ баспана мәселелерін шешіп үйрену [10; 11; 12].
Студенттер әлеуметтік-психологиялық бейімделу үрдісінде көптеген қиындықтарды басынан өткереді. Олар мыналар болуы мүмкін: мектеп ұжымынан кетумен байланысты қобалжулар; таңдалған мамандыққа мотивациялық дайындықтың жеткіліксіздігі; өзін психологиялық басқарып, реттей алмау (өзіндік жұмыстарды орындау дағдысының болмауы; конспект жаза алмау; түпнегіздермен, ғылыми әдебиеттермен, сөздіктермен, каталогтармен жұмыс жасай білмеу); жаңа жағдайда ұтымды еңбек тәртібі мен демалысты аңсау; өзінің курстастары мен оқытушылар алдында сөйлеуден қорқу; басқа қаладан, ауыл-аймақтардан келген студенттердің әлеуметтік-экономикалық мәселелері: өзін баспанамен және қаржымен қамтамасыз ету, жаңа қаланы білмеу, туыс-туғандары мен жақындарының эмоционалды қолдауының болмауы. Осындай жағдайда студенттерге салауатты өмірлік стильді қалыптастыруға мүмкіндік жасайтын ресурстарды ұғынуына және осы ресурстарды дамытуға көмектесіп, олардың негізінде салауатты мінез-құлық стратегиялары мен дағдыларын қалыптастыру қажет.
Аталған мәселелердің нәтижелі шешімін табу - студенттермен өзара қатынастардың келесі түрлерін енгізумен байланысты деп санаймыз: білім беру - оқу іс-әрекетіне бейімделу; психологиялық - оқуға мотивацияны, өзіне сенімділікті дамыту; тұлғааралық - тиімді тұлғааралық өзара әрекеттесу үрдісін қамтамасыз ету. Осыған байланысты, бірінші курс студенттерінің анағұрлым табысты әлеуметтік-психологиялық бейімделуіне мүмкіндік жасайтын бірқатар іс-шараларды ұсынуға болады. Олар: бірінші курс студенттерінің колледждегі оқу жүйесіне бейімделу дәрежесіне диагностика жүргізу; студенттік топтардың қалыптасу кезеңінде ұйымшылдық пен сенім сезімін қалыптастырып, дамыту мақсатында психологиялық тренингтік сабақтар жүргізу, бейімделу үрдісіндегі негізгі қиындықтарды анықтау.
Бірінші курс студенттерін бейімдеу бойынша психотүзету ықпалы бар іс-шараларды жүзеге асыру - бейімделу ортасын жасауға, студенттердің оқу іс-әрекетін оңтайландыруға, студент тұлғасын дамытуға, оның интеллектуалды және тұлғалық әлеуетін ашуға, оның психикалық денсаулығын қолдауға, топ жетекшілеріне көмектесуге және барлық бірінші курс студенттерін әлеуметтік-психологиялық бейімделу үрдісіне енгізуге, эмоционалды дағдарыстарды жеңу ептіліктерін қалыптастыруға, жасалған кәсіби таңдау дұрыстығын ұғынуға және студенттердің тәуекел тобы санын азайтуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, дезадаптация симптомдарының азаюына, психологиялық денсаулықта болуы мүмкін бұзылыстардың дер кезінде алдын алуға, кәсіби оқуға психологиялық дайындықты дамытуға көмектеседі.
Әлеуметтік-психологиялық бейімделудегі негізгі үрдіс - бұл студенттің жеке басын, оның қызығушылықтарын, сондай-ақ жаңа әлеуметтік ортаға бейімделу ептілігі мен қалауын колледждегі оқу жағдайларына қарай психологиялық қайта құру, студенттерді қазіргі өмірдің жағдайына енгізу. Сондықтан, студенттерде бейімделу қиындықтарын анықтап, оларды жеңу жолдарын іздестіру - студенттердің бейімделу белсендігін, олардың үлгерімі мен білім сапасын жақсартуға да игі ықпалын тигізері сөзсіз [12; 13].
Бейімделу кезеңі барлық оқу кезеңінде жүреді. Алайда, аса маңызды, өзіндік іргетасын қалайтын кезең бірінші курста оқу болып табылады. Сондықтан, студенттердің колледжге ойдағыдай, табысты бейімделуі үшін оңтайлы жағдай жасау қажет. Осыған орай, зерттеу жұмысымыздың мақсаты - бірінші курс студенттерінің әлеуметтік-психологиялық бейімделуі ерекшеліктерін анықтау және олардың колледж жағдайларынаәлеуметтік-психологиялы қбейімделуіне қолайлы мүмкіндік жасау.
Зерттеу объектісі: әлеуметтік-психологиялық бейімделу.
Зерттеу пәні: бірінші курс студенттерінің әлеуметтік-психологиялық бейімделуі болып табылады.
Зерттеу жұмысымыздың болжамы: арнайы құрастырылған психотүзету бағдарламасын бірінші курс студенттерінің колледжге бейімделу үрдісінде байқалатын мазасыздық, қорқыныш, қобалжу, қарым-қатынас қиындықтарын жеңу құралы ретінде қолдануәлеуметтік-психологиялық бейімделу мүмкіндіктерін жоғарылатады.
Зерттеу объектісі, пәні және мақсатына сәйкес келесі міндеттер анықталды:
oo Әлеуметтік-психологиялық бейімделу үрдісі бойынша отандық және шетелдік психологтар еңбектерін талдау.
oo Колледжде оқу жүйесінде студенттердің әлеуметтік-психологиялық бейімделу мәселелерін қарастыру.
oo Бірінші курс студенттерінің колледжге бейімделу ерекшеліктерін анықтау мақсатында психодиагностикалық әдістемелерді таңдау, жүргізу және өңдеу.
oo Бірінші курс студенттерін колледжге бейімдеуге бағытталған психотүзету бағдарламасын құру және жүргізу.
oo Тәжірибеге дейінгі және кейінгі нәтижелерді салыстыру арқылы психотүзету бағдарламасының тиімділігін анықтау.
oo Теориялық және эмпирикалық деректер негізінде дезадаптациялаушы факторлар ықпалын төмендету мақсатында топ жетекшілеріне, студенттерге практикалық ұсыныстар жасау.
Зерттеудің әдіснамалық негізі: тұлғалық-бағдарланған тәсілдеме (С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев), қарым-қатынас тәсілдемесі (В.М.Мясищев).
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: әлеуметтік-психологиялық дезадаптацияны түзету мақсатында арнайы құрастырылған психотүзету бағдарламасын психологтардың, педагог-психологтардың жұмысында қолдану мүмкіндігімен, студенттерге, педагогтарға арналған ұсыныстар жасаумен ерекшеленеді.
Зерттеу әдістері: байқау, әңгімелесу, стандартталған әдістемелер, математикалық-статистикалық талдау.
Жұмыс құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, ұсыныстардан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 БІРІНШІ КУРС СТУДЕНТТЕРІНІҢ КОЛЛЕДЖГЕ ӘЛЕУМЕТТІК-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙІМДЕЛУІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1 Психология ғылымында әлеуметтік-психологиялық бейімделудің зерттелінуі
Бейімделу мәселесі психология ғылымы тарихынан келе жатқан мәселесі болғанымен де бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоймаған мәселелердің бірі.
Бейімделуұғымы (латыннан аударғанда adaptane - бейімделу, adaptacio - бейімделушілік мағынасын білдіреді). Бұл терминді ХҮІІІ ғ. екінші жартысында неміс физиологы Ауберт көру және есту мүшесі сезгіштігінің тітіркендіргіштер әсеріне жауабы ретіндегі бейімделу құбылысын сипаттау үшін қолданған. Кейін бейімделу мәселесі эволюциялық теория және жалпы биология (Ж. Ламарк, Ж.Сент-Иллер, Г. Спенсер, Ч. Дарвин) негізінде дамыды. Бейімделу терминінің қолданысы кеңейіп, бұл мәселеге биологтармен қатар дәрігерлер, психологтар, педагогтар, әлеуметтанушылар, философтар қызығушылық таныта бастады.
Бейімделу кең мағынада ағзаның ортамен тиімді өзара әрекеттесу үрдісін білдіреді. Бұл үрдіс әртүрлі деңгейде (биологиялық, психологиялық, әлеуметтік) өтуі мүмкін.
Бейімделу термині ғылыми және тұрмыстық айналымға нық енген ұғым, алайда оның мазмұны әртүрлі. Бейімделуұғымы мазмұнының күрделілігі мен көпаспектілігі ғылыми әдебиеттерде қалыптасқан көзқарастар мен тәсілдерді талдау қажеттігін дәлелдейді.
Бейімделу(адаптация)(adaptation) - бұл қоршаған ортаның өзгермелі жағдайлары мен талаптарына организмнің немесе тұлғаның жүйелі реакциясы.
Бейімделудеп адамның жаңа ортаға енуін және оның жағдайларына бейімделуі үрдісін айтады. Адаптация ұнамды немесе ұнамсыз (стресс) нәтижеге әкелетін белсенді үрдіс. Бейімделушілік организм және психиканың барлық пайдалы өзгерістерінің жиынтығы. Табысты бейімделудің екі негізгі өлшемдерін бөледі: ішкі комфорт (эмоционалды қанағаттанушылық) және мінез-құлықтың сыртқы адекваттылығы (ортаның талаптарын оңай әрі нақты орындауға қабілеттілік) [14].
Бейімделу(адаптация) - бұл пәнаралық категория. Ол әр ғылымда әртүрлі тұжырымдалады. Қазіргі кезеңде аталмыш үрдісті философтар, әлеуметтанушылар, педагогтар, медициналық қызметкерлер зерттеуде, әлеуметтік адаптация категориясының статусы негізделіп, оның механизмдері зерттеуге алынған (Андреева Г.М. 1994, Битянова М.Р. 1997, Бочарова В.Г. 1994, Буева Л.П. 1988, Вульфов Б.З. 1995, Гурьянова М.П. 2000, Залевский Г.В. 1999, Иовчук Н.М. 2002, Казначеев В.П. 1980, Корель Л.В., 1998, Лисовский В.Т. 1981, Филонов Г.Н. 1985, Шпак Л.Л. 1991, Эльконин Д.В. 1989, Яркина Т.Ф. 1996 и др.), дегенмен де әрбір ғылым бейімделуді өзінің спецификалық аспектісіне қарай қарастырып, өзінің ұғымдық аппаратын қолданады.
Биологияда бейімделу - бұл организм құрылымдары мен қызметтерінің ортаның жаңа жағдайларына бейімделуі. Бейімделу - бұл динамикалық үрдіс, ол арқылы организмнің шапшаң жүйелерінің ортаның өзгермелілігіне қарамастан ұрпақты дамуы мен өмір сүруіне қажетті тұрақтылықты сақтауы.
Бейімделу үрдісі ағза-орта жүйесінде маңызды өзгерістер туындаған кезде және жаңа гомеостатикалық күй қалыптасқан кезеңде кез келген уақытта жүзеге асады. Ағза мен орта статикалық күйде емес, динамикалық тепе-теңдікте болғандықтан, олардың байланысы үнемі өзгеріп отырады, сонымен қатар адаптация процесі үнемі жүзеге асып отыруы тиіс. Сондықтан, биологияда бейімделубиологиялық түрлердің морфофизиологиялық, мінез-құлықтық, популяциялық және басқа ерекшеліктерінің жиынтығы. Олар сыртқы ортаның белгілі бір жағдайларында түр-тұқымдардың өмір салты мүмкіншіліктерін қамтамасыз етеді. Бейімделудеп икемделуге, ыңғайлануға дағдылану үрдісін айтады.
Медицинада бейімделумәселесі адам организмінің белгілі бір күйін - денсаулық және ауруды бейнелейтін норма, патология тәрізді ұғымдармен тығыз байланысты.
Демография бейімделуге ең алдымен халықтың көбеюінің тарихи типтерінің алмасуы тұрғысынан назар аударады. Демограф мамандардың айтуынша, демографиялық тепе-теңдіктің бұзылуы туу және өлім процестері арасындағы тепе-теңдік және қоғамда жүріп жатқан басқа да процестер мен өмірдегі өзгермелі жағдайларға бейімделу қажеттігі болып табылады.
Этнография әлем халықтарының құрамын, шығу тегін, орналасуын, материалды және рухани мәдениетін зерттей келе, этногенезде бейімделуүдерісіне баса назар аударады. Этнографияда бейімделу - бұл мінез-құлықта өзгерген стереотиптердің дағдылану жолымен этностардың орта (ландшафт) жағдайларына бейімделуі.
Философияда бейімделу ұғымы сыртқы және ішкі орта жағдайларына бейімделу жүйелері процесі ретінде тұжырымдалады. Бейімделуді кейде ортаның кейбір факторларына икемделу жүйесі деп атайды [15].
Психологтар индивидтің бейімделуіне баса мән береді. Бұл жерде психикалық әрекеттермен байланысты құрылымдардың бейімделуінің психологиялық механизмдері мәселесі маңызды.
Бейімделу үрдісі гомеостазды - орта мен адамның өзара қатынастары жүйесінің тепе-теңдігін сақтауға бағытталған. Психологиялық деңгецде бейімделу шешім қабылдау, жауапкершілікті алуға бастамашылдық, әрекет нәтижесі арқылы жүзеге асады.
Когнитивті психология өкілі, швейцария психологы Ж. Пиаже адамның бейімделуін баланың интеллектуалды дамуының негізгі үрдісі ретінде қарастырған. Ж. Пиаже бейімделу үрдісінің екі құрылымын бөлді: аккомодация және ассимиляция.
Ғалым аккомодацияны жаңа ақпаратты меңгеру мақсатында ақыл-ой белсенділігі механизмдерінің қайта құрылуы, ал ассимиляцияны - сыртқы жағдайларды, оқиғаларды игеру, оны ойша өзгерту деп түсіндірді. Пиаже бойынша біріншіден, білім, ептілік және дағды игеріліп, құзыреттілік, шеберлік қалыптасады, екіншіден, адамның психикалық жүйесі - когнитивті және жеке тұлғалық процестер өзгереді [16].
Э. Фромм бойынша адам ұнамсыз әлеуметтік құбылыстарға да бейімделе алады, мысалы, құлдық, фашизм, диктатура. Бірақ мұндай бейімделу тұлға ретіндегі адамға нұқсан келтіреді, оның интеллектуалды және моральды қасиеттерінің төмендеуіне, менталды және эмоционалды бұзылыстардың пайда болуына әкеледі. Э. Фромм пікірінше, адамның биологиялық-физиологиялық деңгецде бейімделуі жануарларға инстинктивті бейімделушілігінің төмендігімен ерекшеленеді, осының салдарынан адам бейімделудің басқа жолдарын іздеуге мәжбүрленеді. Сондықтан, адаптацияның биологиялық деңгейі адам үшін ортақ болып келеді. Ол организмнің ортаның тұрақты және өзгермелі жағдайларына (жылылық, атмосфералық қысым, ылғалдылық, жарық т.б.), сыртқы физикалық жағдайларға, сонымен қатар организмдегі өзгерістерге бейімделуден тұрады. Физиологиялық адаптация көрінісіне бірқатар психофизиологиялық реакция жатады. Адам өз іс-әрекетінің жемісі болып табылатын әртүрлі көмекші құралдарды қолдана алады (мысалы, жылы киім, баспана т.б.).
Адамның тағдыры көп жағдайда бейімделушілік деңгейімен, яғни кез келген жағдаятта барлық жағдайларға бейімделушіліктің туа біткен және жүре пайда болатын қабілеттіліктерімен анықталады. Орташа және төмен бейімделетін адамдар болады. Адаптивтіліктің туа біткен негіздері - бұл инстинкттер, темперамент, дене конституциясы, эмоция, интеллектінің және қабілеттің туа біткен нышандары, сыртқы келбеті мен организмнің физикалық күйі. Адаптивтілік деңгейі тәрбиелеу, оқыту және өмір салты жағдайлары ықпалымен жоғарылайды немесе төмендейді.
Тұлғаның адаптивтілігі (бейімделушілігі) келесідей болуы мүмкін:
oo ішкі, адамның функционалды құрылымының, жүйесінің ортаның белгілі бір өзгерістері кезінде қайта құрылуы. Мұндай жағдайда мінез-құлықтың сыртқы формалары және тұлға іс-әрекеті ортаның талаптарына сай өзгереді. Тұлғаның маңызды, толық, жалпыланған бейімделуі жүреді;
oo сыртқы, мінез-құлықтық, тұлға іштей өзгермейді, өзінің ішкі қалпын, өзінің дербестілігін сақтайды. Осылайша тұлғаның инструменталды бейімделуі жүреді;
oo аралас, тұлға ортаға жартылай икемделеді, өзінің Менін, дербестілігін сақтай отырып, жартылай инструменталды бейімделеді [17].
Биологиялық бейімделуде адаптациялық синдром ұғымы қолданылады (Г.Селье). Адаптациялық синдром - күші және ұзақтығы жағынан күшті, қолайсыз әсерлерге - стрессорларға жауап ретінде туындайтын, қорғану сипаты бар адам және жануарлар организмінің адаптациялық реакциясының жиынтығы. Адаптациялық синдромның негізгі симптомдары бүйрек безінің үлкеюі, айыр безінің, көкбауыр мен лимфалық түйіннің ұлғаюы, зат алмасудың бұзылуы т.б.
Адаптациялық синдромның дамуының үш кезеңін бөледі:
1. Мазасыздану деңгейі: бірнеше сағаттан екі тәулікке дейін созылады және екі кезеңнен тұрады: талықсу және талықсуға қарсы. Талықсуға қарсы кезеңде организмнің қорғану реакциясы мобилизацияланады.
2. Қарсыласу кезеңі - организмнің әртүрлі әсерлерге тұрақтылығы артады. Бұл кезең не жай-күйдің тұрақтануына және сауығуына әкеледі.
3. Титықтау (әлсіреу) кезеңі - организмнің қарсы тұру қабілеті бірден төмендеп, оның қызметі бұзылады, осының әсерінен адам ауруға шалдығады [18].
Бейімделу терминімен қайта бейімделу (көндігу) ұғымы қолданылады. Қайта көндігу - бұл тұлғаның өмір жағдайының, оның іс-әрекетінің мазмұны түпкілікті өзгергенде қайта икемделу үрдісі, мысалы, бейбіт өмірден соғыс жағдайына, отбасылық өмірден жалғыздыққа көндігу т.б.
Тұлға қайта бейімделе алмағанда дезадаптация туындайды.
Бейімделу және қайта бейімделу тұлғаның қайта құрылу, икемделу дәрежесін (оның жеке тұлғалық құрылымының) көрсетеді.
Бейімделуүрдісі психиканың функционалды жүйелерін, біртұтас жеке басын түзетумен, одан әрі қалыптасумен байланысты. Қайта бейімделу тұлғаның құндылықтары, мағыналық жаңа құрылымдары, нормалары мен қажеттілік-мотивациялық өрісі, мақсатының мазмұны, тәсілі жағынан қарама-қарсы жағдайға икемделу кезінде туындайды.
Қайта бейімделу үрдісі тұлғаның шұғыл, экстраординарлы өзгерістерге қайта икемделуімен немесе тұрақты психикалық бейімделуден жаңа, мүлде басқа жағдайларға ауысу қажеттігімен байланысты: мысалы, азаматтық өмірден әскери өмір жағдайына ауысу
Бейімделуші үрдістерді зерттеу эмоционалды күштену және стресс туралы түсініктермен тығыз байланысты. Бұл стрессті организмнің қойылған талаптарға спецификалық емес реакциясы ретінде анықтауға және оны жалпы адаптациялық синдром ретінде қарастыруға негіз болды. Яғни, психологияда адаптация дегеніміз организмнің, тұлғаның, олардың жүйелерінің жекелеген әсерлер немесе біртұтас өмірдің өзгермелі жағдайлар сипатына бейімделу болып табылады [18].
Бейімделу- бұл сыртқы ортаның әртүрлі жағдайларына бейімделу қабілеті; тұлғаның немесе әлеуметтік топтың әлеуметтік ортамен өзара әрекеттесу процесі. Ол әлеуметтену үрдісінде ортаның нормалары мен құндылықтарын меңгеруден және іс-әрекеттің жаңа жағдайлары мен мақсатына орай ортаны өзгертуден тұрады. Бұл - баланың қоршаған ортамен келісу үрдісі мен нәтижесі, өзгерген ортаға, өмірдің жаңа жағдайларына, белгілі бір әлеуметтік-психологиялық қоғам қатынастарының құрылымына бейімделуі, нормалар мен ережелерге мінез-құлықты бейімдеу [19].
Бейімделу үрдісі аса динамикалы болып табылады. Оның жетістігі көбінде обьективті, субьективті жағдайларға, функционалды жағдайларға, әлеуметтік тәжірибеге, өмірлік бағдарға және т.б. байланысты. Әрбір адамға әсер еткен стимул әр түрлі адамдарда түрлі жауап реакциясын тудыруы мүмкін.
Бейімделу механизмінің белгілі бір құрылымы бар, ол бірқатар деңгейлерден тұрады:
oo психофизиологиялық бейімделу;
oo психологиялықбейімделу;
oo бейімделу адаптация.
Психофизиологиялық бейімделу - бұл организмнің физиологиялық реакциясының жиынтығы. Бейімделудің бұл түрін психикалық және тұлғалық компоненттерден бөліп қарауға болмайды.
Психологиялық бейімделу - бұл тұтастықты сақтауға және қоршаған ортаның әртүрлі жағдаяттарын дұрыс сезіну қабілеті.
Әлеуметтік бейімделу - бұл тұлғаның әлеуметтік ортамен тиімді өзара әрекеттесуі. Әлеуметтік бейімделудің маңызды механизмдерінің бірі әлеуметтену болып табылады. Әлеуметтену - бұл онтогенетикалық даму нәтижесі ретінде тұлғаның нақты әлеуметтік-психологиялық типінің қалыптасуы. Тұлға әлеуметтенгенмен дезадаптациялануы мүмкін. Оның үстіне дезадаптацияланған адам жоғары дәрежеде әлеуметтенуі мүмкін.
Әлеуметтік бейімделудің құрамдас бөлігі әлеуметтік-психологиялық бейімделу.
Тұлғаның әлеуметтік-психологиялық бейімделу мәселесі психология ғылымында және психология ғылымының басқа да салаларындағы күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Адамды қоғамға, әләуметтік топқа және ұжымға енгізудегі, адам мен әлеуметтік тәжірибені меңгеру механизімінде, қарым - қатынас және мәдени тәжірибелерде бейімделу және әлеуметтену процесі маңызды механизм болып табылады.
Адамның бейімделу ерекшелігі әлеуметтік әлемге бірте - бірте енуімен мінез - құлық, жүріс - тұрыстың әлеуметтік ережелерін менгеру процесімен және адамның әлеуметтенуімен байланысты. Негізінде әлеуметтік бейімделу әлеуметтенудің маңызды механизмі болып табылады.
Тұлғаның бейімделуі немесе бейімделе алмауының сипаты мен денгейі көбінесе адамның биологиялық, физиологиялық, психикалық қасиеттеріне және оның әлеуметтік дамуына байланысты.
Тұлғаның әлеуметтік бейімделуі ережелерді қайта орнатуға, әлеуметтік пайдалы қарым - қатынас, мінез - құлық, іс-әрекеттің өзгеруіне бағытталған. Психологиялық бейімделу - әлеуметтік қажетті құндылық бағдар және мінез - құлықты меңгеру, әлеуметтік ортаның күтілімдері мен тұлғаның бағыттылығын, бағдарын жақындаттыру. Бейімделудің әлеуметтік және психологиялық жақтары бір - бірі мен үздіксіз байланыста болады [20].
Әлеуметтік бейімделу үрдісінің негізі - әлеуметтік ортаның оған қоятын талаптарына тұлғаның мінез - қылық, жүріс - тұрысы және іс-әрекетінің сәйкестенуі, яғни әлеуметтік күтілімдер жүйесіне мінез - құлықтың сай болуы. Медицина ғалымының дәрігері А.П. Авыцын - өмір сүру яғни - бейімделу, - деп санайды. В.Н. Дружинин - бейімделуді - ағзаның ортамен нәтижелі әрекет ету процесі деп қарастырады. Ал, Е.А. Ямбург бейімделуді - ағзаның құрылысы және функциясы, оның мүшелері және ұлпаларының орта жағдайына икемделуі дейді. Л.Д. Столяренко бейімделу - адамның қоршаған ортаның түрлі талаптарына ішкі қолайсыздықты сезінбей және орта мен қақтығыссыз икемделе алу қабілеті - деп қарастырады [21].
Сонымен бейімделу дегеніміз - бұл тірі ағзаның қозғалмалы жүйесінің арқасында, жағдайдың өзгеруіне қарамастан өзінің өмір сүруіне, дамуына, ұрпағын жалғастыруға қажетті тұрақтылықты ұстайтын қозғалмалы үрдіс.
Бейімделудің екі түрін бөледі: әлеуметтік және психологиялық. әлеуметтік бейімделу - қалыпты, әлеуметтік пайдалы қатынастарды орнатуды білдіреді. Психологиялық бейімделу - субъектінің мінез-құлық стандарты мен құндылық бағдарды игеруі. Психологиялық бейімделу әлеуметтік бейімделумен тығыз байланысты және оның көрсеткіші мен табыстылығының шарты болып саналады. Сондықтан, әлеуметтік және психологиялық бейімделуді ажырамас бірлікте қарастырған жөн [22].
Бейімделусіз түрлі климаттық жағдайға, үнемі өзгермелі ауа - райына ағзаның қалыпты өмірлік әрекеттерін ұстап тұру мүмкін емес еді. Бейімделудің барлық тірі организмдер үшін үлкен өмірлік маңызы бар. Осы тұрғыда А.В. Петровский әлеуметтену барысында тұлға дамуының үш кезеңін бөліп көрсетеді: бейімделу, даралану, интеграция.
Бейімделу денгейі - негізінен балалық кезеңге сәикес келеді, адам қоғамдық қарым - қатынас обьектісі ретінде қарастырылады. Бұл денгейде адам тұлға болуға бағытталады және ереже, талаптарды, белгілер жүйесін менгеру болады. Егер бала бейімделу денгейінен өтпесе және әлеуметтік өмірдің негізін менгермесе, ол одан ары икемделе, бейімделе алуы күрделене түседі. Даралану денгейі - даралық, жекелік қажеттілігі арқылы туындайтын кейбір жекелену болады. Бұл жерде тұлға қоғамдық қарым - қатынастың субьектісі. Бұл кезең бір адамның екінші адамнан ерекшеленуіне мүмкіндік туғызады. Интеграция денгейі - ол қоғам мен адам арасындағы белгілі байланысқа жетуді көздейді. Бұл кезеңде адам тіршілік әрекетінің үйлесімді түрін табады, қоғамда өздігінен жүзеге асырылу процесіне мүмкіндік туғызады. Тіршілік әрекетінің үйлесімді тәсілдері бар, ол нақты адамның бейімделуіне біршама денгейде мүмкіндік береді. А.Н. Жмыриков (1989) бейімделудің белгісі ретінде тек екі денгейді көрсетеді: толық бейімделу және бейімделудің бұзылысы [23].
Қорыта келгенде, өмір бойы барлық тірі ағза, соның ішінде адам үздіксіз - климатқа, қоректенуге, қоршаған адамдарға тіпті кәсіби зияндылықтарға және стресске икемделеді дедік. Яғни барлығы қоршаған ортамен үйлесімді болуға тырысады. Ортаның талабына біртіндеп бейімделеді. Сонымен отандық ғалымдардың Дружинин В.Н., Маклаков А.Г., Столяренко Л.Д., Ямбург Е.А., Бобнева М.И., Кучер Т.В., Караленко Ц.П. т.б. ғалымдар бейімделу түсінігіне берген анықтамаларын қорыта келсек былайша анықтама беруге болады. Сонымен бейімделу дегеніміз - тірі ағзаның қозғалмалы жүйесінің арқасында, жағдайдың өзгеруіне қарамастан өзінің өмір сүруіне, дамуына, ұрпағын жалғастыруға қажетті тұрақтылықты ұстайтын қозғалмалы процесс. Сондай-ақ осы бейімделу жоғарыда қарастырылып кеткендей психологиялық, биологиялық, физиологиялық, әлеуметтік денгейлерде жүзеге асады[24].
Бейімделу үдерісі барлық тірі ағзаға тән деп айтып кеттік, бірақ адамның беиімделу ерекшелігі ол тек ортаға икемделуіне байланысты емес, сондай-ақ ең алдымен ол өзін қажеттілігіне сәйкес икемдей алуына байланысты болып келеді. Кез келген тірі ағза белгілі ортада өмір сүреді, ол сыртқы ортадан міндетті түрде өмірге қажетті компоненттерді үнемі алуға мәжбүрлі. Гештальт психологиясының теориясы бойынша - барлық ағзаны функциялау, өзін реттеу принципіне бағынады деп тұжырымдайды. Адамдар табиғи жағдайда пайда болып, қажеттіліктерді саналы түсіну ретінде және оларды пайда болу шегіне, қанағаттануына байланысты өмірде қозғалмалы теңдікті (немесе гомеостазды) ұстап тұрады деп қарастырады.
Адам ағзасы және жануарлар ағзасы қоршаған ортаға туа біткен және жүре пайда болған акт жиынтықтары негізінде икемделеді. Бұл икемделулер дәлме-дәл немесе дәлме - дәл емес болуы мүмкін, олардың көмегімен ағза өзінің өмір сүруін жеңіл - желпі ұстап тұрады [25].
О.И. Зотова және И.К. Кряжева пікірінше, адамның бірлескен іс-әрекетте, жаңа ұжымда өз орнын таба білу бейімделудің негізгі шарты болып табылады. Аталған ептілік жоғары болған сайын, бейімделу жылдамдығы да соғұрлым тиімді болады. Адаптация үрдісі әлеуметтік орта тұлғаның қажеттіліктері мен ұмтылыстарының жүзеге асуына, оның даралығының ашылып, дамуына мүмкіндік жасаған жағдайда ғана жүреді.
Бейімделу нәтижесін көрсету үшін тұлғаның немесе топтың бейімделушілігі ұғымы жиі қолданылады. Бейімделушілік субъектіге өзін әлеуметтік-мәдени ортада еркін, ашық сезінуіне, негізгі іс-әрекетке енуіне, тұлғаның ішкі дүниесінің рухани проблемаларына терең бойлауына, өзінің ішкі дүниесін әлеуметтік-мәдени өзара әрекеттесу формалары мен тәсілдері жолымен байытуға мүмкіндік беретін жай-күй болып табылады [26].
Тұлғаның жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайларға табысты әлеуметтік-психологиялық бейімделуінің көрсеткіштері ретінде мыналарды бөлуге болады:
oo жаңа ортамен қарым-қатынасқа қанағаттану;
oo жағымды әлеуметтік (этникалық) иденттілік;
oo біздің позитивті бейнесі және олардың позитивті бейнесі;
oo топаралық толеранттылық.
oo Жеке тұлғалық деңгейде индивидтің табысты әлеуметтік-психологиялық бейімделуінің көрсеткіштері ретінде мыналарды бөледі:
oo өзін-өзі құрметтеу, өзін-өзі актуализациялау өажеттіліктерінің жандануы;
oo өзін-өзі актуализациялау қажеттілігін жүзеге асырудың маңызды шарты ретіндегі кәсіби іс-әрекетке қанағаттану;
oo өмірдің мәніне және өмірлік жағдаяттардың оптимистік бағасына қанағаттану;
oo жоғары белсенділік, эмоционалды тұрақтылық, бақылаудың интерналды локусы (адамның өз іс-әрекетіне өзін жауапты санауы, жауапкершілікті өзге адамға артпау) [27].
Әлеуметтік-психологиялық бейімделу адамның ортаның әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін меңгеруімен, онда қалыптасқан өзара қатынастар, өзара әрекеттесулер жүйесіне енумен нәтижеленеді.
Әлеуметтік-психологиялық бейімделу адам іс-әрекетінде төрт бағытта өтеді: танымдық, өзгеруші, құндылық-бағдарлық және коммуникативті. Бейімделудің бұл бағыттары біртұтас динамикалық жүйені құрайды, олардың әрқайсысы бір-бірімен үйлесімді байланысып отырады. Бейімделу үрдісі динамикалық және энергетикалық жағынан икемділігімен және қарқындылығымен ерекшеленеді. Бұл тұста адаптациялық мүмкіндіктердің басым бөлігі қолданылмайды, олар резервтік қорды түзе отырып, экстремалды жағдаяттарда жұмыла қолданылады. Алайда, экстремалды жағдайларда барлық адамдар өзінің бейімделуші тактикасын бірдей икемдей бермейді. Кейбіреулері анағұрлым тұрақты, икемділік пен резервтік қор арқасында бейімделудің бұрынғы (қалыпты) деңгейін сақтайды, ал біреулері - бұл деңгейді төмендетіп алады. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу дезадаптация мінез-құлықта, психоэмоционалды күйде көрінеді[28].
Білім алушылардың әлеуметтік-психологиялық бейімделуінің қазіргі ахуалы білім беру мекемелерінде білім алушылар арасында нервтік-психикалық бұзылыстардың бірінші және екінші алдын алу жұмыстарын жүзеге асыру қажеттігін талап етеді. Алдын алу және түзету жұмыстары білім алушылардың психикалық денсаулығы, әлеуметтік-психологиялық бейімделу бұзылыстары құрылымы туралы алынған деректер негізінде жүзеге асырылуы тиіс. Ол үшін оқу барысында білім алушылардың психикалық бейімделуінің жай-күйін жүйелі қадағалап, ерте кезеңнен-ақ субдепрессивті және депрессивті бұзылыстарды анықтау керек, бұл бейімделу бұзылыстарын дер кезінде диагностикалауға, айқындауға және әлеуметтік дезадаптацияны болдырмауға және жеңуге бағытталған түзету іс-шараларын жүргізуге мүмкіндік береді.
Әлеуметтік-психологиялық бейімделудің төрт кезеңін бөледі. Ол мыналармен байланысты, яғни әлеуметтік-психологиялық бейімделуге тұлғаның даралығы, жеке әдеттері, өз мінез-құлқын жаңа жағдайларға икемдей алу ептілігі аса күшті ықпалын тигізеді. Әлеуметтік - психологиялық бейімделу қиындығы басқа да фактілерге байланысты. Олар: тікелей қоршаған адамдар, оқу, қарым-қатынас, тұрмыс ортасы.
Әлеуметтік және психологиялық бейімделу социологиялық және философиялық әдебиетте әртүрлі деңгейде қарастырылады:
oo біртұтас қоғам (макроорта масштабында);
oo әлеуметтік топтар (микроорта масштабында);
oo индивид (тұлғалық адаптация).
Тұлғаның бейімделе алмаушылығы жанжалды жағдаяттардың туындауына әкелуі мүмкін. Әлеуметтік психологияда жанжалды жағдаяттардың келесі түрлері бар:
oo индивидтің өмір мен шын ақиқаттылық туралы түсініктері арасындағы қайшылықтар;
oo өзінің мүмкіндіктерін биік бағалау және оларды өзге адамдардың бағаламауы;
oo екі немесе бірнеше өмірлік маңызды әрекеттерді таңдау қажеттілігі;
oo тұлғаның әлеуметтік ұмтылыстары мен адамдардың әлеуметтік сенімінің сәйкессіздігі аясында туындайтын конфликт.
Әлеуметтік-психологиялық бейімделу ғылыми әдебиетте тұлға және әлеуметтік ортаның өзара әрекеттесуі ретінде қарастырылады, бұл өзара әрекеттесу тұлға және топтың мақсаттары мен құндылықтарының дұрыс үйлесуіне мүмкіндік береді [29].
Ғылыми әдебиетте әлеуметтік-психологиялық бейімделу, әлеуметтік бейімделу, әлеуметтену, психикалық бейімделу ұғымдарының анықтамаларында нақты шектеулер байқалмайды. Әдетте, бейімделудің екі түрін бөледі: психофизиологиялық және әлеуметтік-психологиялық. Әлеуметтік-психологиялық бейімделудің екі деңгейі бар:
1. Мінез-құлықтық (әлеуметтікбейімделу).
2. Ішкі жеке тұлғалық (психологиялық, психикалықбейімделу).
Қазіргі ғылымда тұлғаның әлеуметтік-психологиялық мінездемесіне диагностика жүргізу нәтижесінде алынған эмпирикалық тәжірибелер жетіліп артылады. Налчаджян А.А. Тұлғаның әлеуметтік-психологиялық бейімделуі (формалары, механизмдері, стратегиялары) атты монографиясында әлеуметтік-психологиялық бейімделу мәселесі бойынша ғылыми әдебиеттерге толық шолу жасалған. Аталмыш ұғымға қатысты бірнеше ғылыми тәсілдер қарастырылған: необихевиористік, интеракционистік, психоаналитикалық.
Необихевиористік теорияда мінез-құлықтың үйрену арқылы модификациялануының адаптивті сипаты басқа теоретикалық бағыттарда жалғасын тапқан. Л. Филипстің интеракционистік концепциясында адаптивті мінез-құлық шешімді табысты қабылдау, бастамашылдық көрсету және өз болашағын айқын анықтаумен сипатталады. Қазіргі уақытта әлеуметтік белсенділіктің шығармашылық өзгеру сипатымен нәтижеленетін тұлғаның бұл адаптациялық процестегі белсенділігі идеясын көптеген зерттеушілер қолдайды. Психоаналитикалық теорияда адаптация психологиясы үшін қорғану механизмдері жүйесінің маңызы зор [30; 31].
Кряжева И.К. пікірінше, тұлғаның әлеуметтік-психологиялық бейімделушілігі индивидтің ішкі мүмкіншіліктерді, қабілеттіліктерді ұтымды жүзеге асырумен, өзін тұлға ретінде сақтауымен, әлеуметтік ортамен өзара әрекеттесуімен нәтижеленеді. Тұлғаның бейімделу құбылысының мәні субъекті мен қоршаған орта арасында үйлесімділіктің орнауымен нәтижеленеді[26; 30].
Әлеуметтік-психологиялық адаптация ұғымы тұлғаның дамуымен тығыз байланысты. Мәселен, кейбір кезеңдерде индивид пен әлеуметтік ортаның өзара әрекеттесуі кезінде даму үрдісі бейімделу құралы болса, басқа кезеңдерде адаптивті үрдістер тұлғаны дамыту негізі болып табылады, яғни әлеуметтік ортада адаптация одан әрі дамудың шарты болып саналады [27].
А.А. Налчаджян өзінің әлеуметтік-психологиялық адаптация концепциясын онтогенетикалық әлеуметтену идеясы негізінде құрған. Автордың пікірінше, онтогенетикалық әлеуметтену индивид пен әлеуметтік ортаның өзара әрекеттесу үрдісі, оның барысында индивид тұлғаааралық қатынастар сферасында пайда болатын әртүрлі жағдаяттарда әлеуметтік мінез-құлық механизмдері мен нормаларын, бағыттарын, мінез нышандарын және олардың кешенін, яғни адаптивті маңызы бар біртұтас құрылымдарды меңгереді. Проблемалық жағдаяттарды жеңудің әрбір үрдісін тұлғаның әлеуметтік-психологиялық бейімделуі үрдісі ретінде санауға болады, оның барысында тұлға өзінің бұрынғы дамуы және әлеуметтенуі кезеңдерінде алған тәжірибелерін қолданады немесе мінез-құлықтың және міндеттерді шешудің жаңа тәсілдерін, жаңа бағдарламалары мен ішкі психикалық процестерінің жоспарын ашады.
Налчаджян ойынша, адаптация - бұл әлеуметтік-психологиялық процесс, оның қолайлы ағымы бейімделушілік күйіне әкеледі. Автор әлеуметтік-психикалық бейімделушілікке мынадай анықтама береді: Әлеуметтік-психологиялық бейімделушілікті тұлға өзінің жетекші іс-әрекетін ешбір сыртқы және ішкі жанжалдарсыз жемісті орындап, өзінің негізгі социогенді қажеттіліктерін қанағаттандырғанда, өзінің шығармашылық қабілеттіліктерін еркін көрсете білгенде байқалатын тұлғаның және топтың өзара қатынасу күйі. Ғалым әлеуметтену түрлерін (адаптациялық және дезадаптациялық) бөле отырып, тұлғаның әлеуметтенуі барлық жағдайда әлеуметтік-психикалық бейімделуді қамтамасыз ете бермейді деген тұжырымға келеді [30; 32].
Бейімделу үрдісін психологиялық ғылымның қазіргі методологиясының үш негізгі қағидалары (жүйелілік, даму және белсенділік) негізінде талдау С.А. Шапкин және Л.Г. Дикая зерттеулерінде жүргізілген. Авторлар бейімделудің келесі құрылымдық компоненттерін бөледі:
oo активациялық;
oo когнитивті;
oo эмоционалды;
oo мотивациялық-еріктік.
Авторлар пікірінше, аталған компоненттер адаптацияның жүйелі факторы болып табылады. Адаптацияны талдауда С.А. Шапкин және Л.Г. Дикая басты ұғым ретінде ресурс ұғымын енгізеді және оған мынадай түсінік береді: ресурс - бұл адаптация процесінде тиімді іс-әрекетті қамтамасыз ететін субъект құралдарының жиынтығы [33; 34].
Әлеуметтік-психологиялық адаптация құрылымы
Бейімдеуші ресурстар ұғымы бейімделушілік ұғымына жақын, бұл терминді Ларионова С.А. өз монографиясында қолданады. Автор адаптация деңгейін сипаттайтын мынадай ұғымдарды бөледі:
oo тиімді адаптация - бейімделушіліктің жоғары дәрежесі;
oo толық емес адаптация, тұрақсыз адаптация - белгілі бір әлеуметтік жағдаяттарда бейімделушілік дәрежесінің төмендеуі;
oo дезадаптация - адаптацияның бұзылуы.
Бейімдеуші ресурстар бейімделушілікті үнемі сипаттай бермейді. Мәселен, шектелген адаптациялық ресурстар акцентуацияланған тұлғаның әлеуметтік-психологиялық бейімделуіне кедергі келтірмеуі де мүмкін. Алайда, мұндай тұлғаның жаңа, үйренбеген жағдайларға әлеуметтік-психологиялық бейімделушілігі адаптациялық ресурстардың жеткіліксіздігінен төмендейді (тіпті дезадаптацияға әкелуі мүмкін). Сонымен қатар, адаптациялық ресурстары аса жоғары тұлғада экстремалды жағдайларда адаптациялық механизмдердің әлсіреуінен дезадаптация күйі туындауы мүмкін. Жалпы, Ларионова С.А. әлеуметтік-психологиялық бейімделу жүйесінің құрылымын тұлға құрылымы арқылы қарастыруды ұсынады. Құндылық бағдар (жүйенің бірінші элменті) сананың тұрақты түзілімінің, дүниетанымдық мағыналық компоненттерінің жүйесі ретінде қажеттіліктер мен қызығулардың тұрақты бағыттылығын, мінез-құлықтың бірізділігін қамтамасыз етеді. Құндылық бағдар, мотивациялық өзек оның әлеуметтік бағытының қалыптылығын анықтап, оның жеке қажеттіліктерінің әлеуметтік топ қызығуларымен үйлесімін қамсыздандырады. Жеке қажеттіліктер мен әлеуметтік құндылықтар қақтығысы әдетте әлеуметтік-психологиялық бейімделудің бұзылуына әкеледі.
Ішкі жеке тұлғалық адаптацияны қамтамасыз ететін аталмыш жүйенің интегративті факторы тұлғаның Мен-концепциясы (жүйенің екінші элементі) болып табылады.
Әлеуметтік-психологиялық бейімделудің барлық үрдісі базалық әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған, оның өзіндік әлеуметтік табиғаты бар және тұлғаның әлеуметтік кейпін бейнелейді.
Жүйенің үшінші элементі - тұлғаның коммуникативті қасиеті болып табылады. Ол тиімді бейімделудің басты құралы болып табылады. Коммуникативті процесте жеке-тұлғалық ерекшеліктер қалыптасады, ол жүйенің төртінші элементі ретінде тұлғаның адаптациялық ресурсын қамтамасыз етеді және нақты әлеуметтік ортада бейімделу тиімділігін анықтайды.
Интеллектінің адаптациялық қасиеттері - жүйенің бесінші элементі болып табылады. Ол мінез-құлықтың саналылығын анықтап, оны өзгермелі әлеуметтік жағдайларда мақсатқа сәйкес түзетіп отыруға мүмкіндік береді. Менталды тәжірибені ұйымдастыру формасы ретіндегі интеллектінің адаптациялық қасиеттері интеллектінің стильдік (когнитивті, интеллектуалды, эпистемологиялық) сипаттамасы түрінде көрінетін репрезентациялық қабілеттердің жеке-дара ерекшеліктерімен өзгешеленеді әрі жүйенің басқа да элементтеріне үздіксіз ықпалын тигізеді және жүйенің басқа элементтері тәрізді тұлғаның Мен-концепциясы жүйесімен тығыз байланысады. Әсіресе, рефлексияның қалыптасуында интеллектінің адаптациялық рөлі аса маңызды.
Әлеуметтік-психологиялық бейімделу жүйесінің алтыншы элементі - эмоционалды-еріктік - мінез-құлық нұсқасын таңдауды, проблемалық жағдаяттарда шешім қабылдау сипатын және оның жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Бұл элемент біртұтас жүйе жұмысын бақылау қызметін атқарады. Бұл элементтің эмоционалды аспектісі нақты әлеуметтік ортада әлеуметтік-психологиялық бейімделу тиімділігінің субъективті индикаторы (үнемі саналылық деңгейде болады) болып табылады және сол ортада эмоционалды комфорт сезімі түрінде көрінеді .
Еріктік аспект аффект және ынтығуды басқару деңгейімен көрінеді. Еріктік және эмоционалды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz