Қырым хандығының қалыптасуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Гуманитарлық ғылымдар және өнер факультеті
Қазақстан және дүниежүзі тарихы кафедрасы

ҒЫЛЫМИ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Ноғай ордасы және Қырым мен Қазан
хандықтарының тарихы

ДАЙЫНДАҒАН БАЙМАҒАМБЕТОВ ЕРЛАН

Атырау қ., 2019 ж.

Жоспар

І тарау. 1. Ноғай Ордасы және Қырым мен Қазан
хандықтарының тарихы

1. 1. Ноғай Ордасының қалыптасуы
1. 2. Қырым хандығының қалыптасуы

1. 3. Қазан хандығының қалыптасуы

Негізгі бөлім.

ІІ тарау. 2. Ноғай Ордасы және Қырым мен хандығының әлеуметтік - экономикалық жағдайы

2. 1. Ноғай Ордасының саяси тарихы мен құлауы

2. 2. Ноғай және Қырым мен Қазан хандықтарының экономикасы мен мәдениеті

2. 3.

ІІІ тарау. Ноғай Ордасы және Қырым мен Қазан хандықтарының тарихи маңызы

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

Ноғай Алтын Орда әскерінің қолбасшысы Жошы хнаның шөбересі. Ол ХІІІ ғасырдың бірінші жартысында дүниеге келіп, 1300 жылы қаза тапқан. Ноғай жорықта Батумен бірге бастап, Алтын Орданың бесінші ханы тұсында әскер қолбасшысы болады. Ноғай 1252 - 1269 жылдары. Батудың кейінен Берекенің мысыр сұлтаны Бейбарыспен дипломатиялық қатынас орнатып, Хулагуге қарсы одақ құруына зор ықпал етті. Береке ханның әскерге баптап, Хулагуге және оның мирасқорлығына қарсы тала рет жорық жасады. Береке өлгеннен кейін, Донның Дунайға дейін ұлан - байтақ жер Ноғайдың бақылауында юболды. Ноғай 1273 жылы Византия императоры Михайл Палелогтың өгей қызы - Евфросияға үйленді. Польша, Венгия, Болгари, Сербияға және кейбір орыс княьздіктеріне жиі - жиі шабуыл жасады. Бұл елдер ноғаймен одақ құруға тырысты. орыстың 1276 жылғы жазбаларына қарағанда, орыс князьдері В. В. Волынскиге, А. Д. Галищкийге, Метиславқа елші жіберіп, қол асындағы ел ретінде лейтвандарғы қарсы ұрысқа шақырған. 1288 - 1291 жылдары орыс князьдері Метислов пен Донилович Ноғайдың польшаға жасаған жорығына қатынаста Болгар княздерін сайлауға да басшылық жасады. Ноғай хан аталмағанымен Бату жаулап алған Доннан Днепрге дейінгі аумақты билеп, Алтын Орданың беркеден кейінгі хандары Мөңке Темір, Туда Мөңке Төле Бұқағ ьықпал жасады. Оның орналасуымен Төле Бұқа тақтан түсіп, орнына Тоқты отырған. Беделі артып тұрған Ноғайдан құтылу үшін Тоқты оған қарсы соғыс бастады. 1300 жылы Днепр өзені жағасында әскері жеңіліп, Ноғай қарсыласының қолынан қза тапты. Орыс жазбаларындағы деректерге қарағанда оның қоластындағы халықтың көшпелілігі Каспий маңына қоныс аударды.

Рим папасының елшісі өзге де құрметті қонақтарымен бірге 1246 жылға Күйікті хан сайлауға байланысты шаңырылған ұлы құрылтайға қатысқан. Бірақ бұл құрылтайға Алтын Орда билеушісі Бату келмейді. Күйік ханда Бату баһадүрді өз ырқына бағындырудан үмітін үзбесе керек. Ресми жаушы жіберіп, Алтын Орда билеушісін Қарақорымға шақырмады. Бірақ Бату Қарақорымға шағын жасақ пен емес, соңына қолың қоя ертіп аттанады. Мұны естіген Күйік ханда қалың қолмен немере ағасына қарсы жүреді. Екі қолдың қазіргі Жетісу аумағында кездеуі мүмкін еді. Бірақ кездеспеген қарсыласының әскеріне жетуге бір күндік жер қалғанда қаза табады. Алтын Орда әскерлері шайхаспастан кейін қайтқын.

Ноғай ордасы (Ноғайлы) - XIV ғасырда Алтын Орданың ыдырауы нәтижесінде пайда болған мемлекет. Ноғай әскерлерінің құрамына енген тайпалар мен маңғыт тайпаларынан құрылған. Түпкі бтілдес халық ноғайлар Еділден Ертіскедейін, Каспий және Арал теңіздерінен Түменге дейінгі жерлерде көшіп жүрген. орданың орталығы жайық өзені соғысындағы Сарайшық қаласы болды әлемге бейлік жүргізген Алтын орда ыдырап, оның орнына Қазақ хандығы Астрахан хандығы, Ноғайлы және Көк орда қонысы иелеген Қазан Ордасы, тағы басқа хандықтар дүниеге келіп XVI ғасырда күш - қуат бар жеке мемлекеттер ретінде белгілі болатын. Алайда, Ноғай Ордасындағы алауыздың бүкіл түркі дүниесіне қасірет әкелген еді. Ноғайлар жауға есесін жіберіп, жақынын қарақтауға көшті. Ноғай ордасының әміршілері Мамай би мен Ағыс батыр 1523 жылы Қажы тархан (Астрахан) түбінде өздерінің қандас бауырларын - Махамбет - Терей хан бастаған 30 мыңдық Қарым әскерін қапыда басы, түгел қырып тастайды.

Алтын Орданың батыс бөлігін біртұтас ұлысқа айналдырмақ болып ант ішіскен қандас бауырлар бірінің түбіне бірі жетеді. Сөйтіп Русь мемлекетіне Еуразияны жаулап алуға өздері жол ашады. Орыс мемлкеті Қазан мен Астрахан хандықтарына көз алартатын дәрежеге жетеді. Содан, XVI ғасырдың 2 жартысында Ноғай Ордасы бірінше мемлекеттік бірлестіктері ыдырап кетті. Қасым хан тұсында атажұртқа отырған қуатты Қазақ ордасы әлсіреген ноғайлы ұлысының жойықтан Еділге дейінгі үлкен бөлігін өз құрамына қосып алады. Ауыз бірлігінен айырылған Қазан, Астрахан және Ноғай ордалары Орыс мемлкеттеріне қор боп, жем бола бастайды. Қасым хан сияқты Қазақ Ордасының іргеленуіне үлкен үлес қосқан Хақ назар хан Еділ бойындағы ноғайлының үлкен бөлігін өзіне қосып алып, Орыс мемлкеті табыынң қандастарын құтқаруға тырысады. Ыдыраған Ноғай Ордасының бір бөлігі Ресей мемлкетіне кітаптар болып қалады. XVIII ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың басында Кіші Ноғайдың біраз бөлігі бұрынғы өте қоныс -Азов маңына (Доннан), (Құбандарға дейін) ауып кей бөлігі Түркияға көшті.

Ноғай ордасының құрылуы, жер аумағы Алтын Орданың дырауы, Ақ Орданың әлсіреуі барысында Қазақстанның солтүстік - батысында Ноғай ордасы мемлекетттік бірлестігі құрылды. Орданың алғашқы алып жатқан жері Еділ мен Жайық өзендерінің жазық алабы болады. Ноғайлар солтүстік - шығысында батыс сібір ойпатына дейі, солтүстік - батысында Қазан қаласы, ол оңтүстік - батысында Арал мен Каспий теңізіне дейін көшіп - конып жүрген Орданың орталығы Жайық бойындағы Сорайшық қаласы болған.

Қаланың іргесі Х ғасырда қалған. Алтын Орда дәуіріндегі Сарайшық қаласы Кавказбен Қырымды Қарақорым, Қытаймен байланыстырған. Қала XIII - XIV ғасырларда дуірлеген. Кейін Алтын орда күйреп, қала әлсірегенмен Ноғай Ордасының астанасына айналып, қайта көркейді. Қасым хан тұсында Қазан хандығының біраз жылдар астанасы болды. 1580 жылы Дон, Еділ қазақтарының Жайық бойында Шапқыншылық жасау салдырынан Сарайшықта Алтын Орданың, қазақ және ноғай хандары жерленген ноғай ордасының аты Алтын орда әскерінің қолбасышысы ноғайдың есімімен бірге бастап, Алтын Орданың бес қанының тұсында қолбасшы болған ноғай хан болмаса Алтын Ордаға өз ықпал жүргізген. Осы ноғайға (1260 - 1306) қараған рулар ноғайлы немесе ноғай елі атанып кеткен. Ноғай әскерлерінің басым көпшіліг түрік тілдес маңғыт тайпасы болғандықтан маңғыт елі деп те аталған. Ал Орданың іргесін қолаған - Ноғайдың баласы Едіге орда Едігенің кезінде Алтын Ордадан оқшаулана бастайды. Едігенің баласы Ну рад - днинің кезінде (1426 - 1440) жылдары өз алдына жеке мемлкет болып, Алтын Ордадан бөлініп шығады.

Қырым хандығы-Алтын Орда ыдырағаннан кейін Қырым түбегінде құрылған мемлекет (1430 - 1783) . 13 ғасырдың аяғында Қырым түбегінде Алтын Ордаға тәуелді ерекше аймақ құрылды. Оның орталығы - Солхат қаласы болды. Алтын Орда билеушілерінің өзара күрес-тартыстарынан кейін Қажы Керей (1397 -1466 жж. ) мен оның ұлы Меңлі Гирей хан (1428 - 1515) 1443 жылы тәуелсіз Қырым хандығының негізін қалады. Оған Қырым түбегінен басқа Днепрдің төменгі бөлігі де кірді. Ол хандықтың астанасы Қажы Керейдің билігінен бастап Бақшасарайда болды. 1475 жылы Қырымға түрік әскерлері басып кіріп, хандық Түркияға тәуелді болды. Қырым хандығы Ресей, Украина жерлеріне бірнеше жорықтар жасады. Қырым әскерлерінің орыс жеріне жорықтары әсіресе Ливон соғысы (1558 - 83) кезінде жиіледі. 16 - 17 ғасырларда Ресей өкіметі оңтүстік шекарасын Қырым татарларынан қорғау үшін шекара бекініс шептерін құрды. Орыстардың 1687 - 89 жылдары Қырымға жасаған жорықтары нәтижесіз аяқталды. 18 ғасырдағы орыс-түрік соғысында Ресей жеңіске жетіп, Қырым хандығы әлсірей бастады. 1774 жылы Күшік-Қайнарджа бітімі бойынша Қырым хандығы Түркияның қол астынан шығып, Ресейдің қарамағындағы тәуелсіз ел болып танылды. 1783 жылы Қырым хандығы Ресей империясының құрамына кірді. Ақ Орда Әбілқайыр хандығы, Ноғай Ордасы және Моғолстан мемлекеттерінің шеңберінде Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісу халқының саяси, шаруашылық және әлеуметгік дамуы, оның қоғамдық өмірдің барлық нысандарындағы қарым-қатынастары мен өзара іс-қимыл жасауы үшін монғолдардың ұлыстарындағымен салыстырғанда неғұрлым қолайлы жағдайлар пайда болды. Алтын Орда мен Шағатай мемлекетінде олардың ыдырауы кезінде талас-тартыстар мен соғыстар салдарынан пайда болған тайпалардың этникалық аумақгарын, ұлыстары мен иеліктерін саяси жағынан біріктіріп, аталған мемлекеттердің әрқайсысы өз аумағында өзіне кірген тайпалар мен руларға аумақтық және саяси бірлігін, Қазақстанның түрлі өңірлері халықтарының экономикасын, мәдениетін, бейбіт катынастарын дамыту мүмкіндігін қамтамасыз еткен, этникалық жағынан оқшау, неғұрлым мықгы мемлекетгік ұйым болды. Тайпалардың халыққа қосылуының маңызды шарты шаруашылықтың, экономикалық байланыстардың дамуы болып табылатыны мәлім. Отырықшы егіншілік және қала мәдениеті шектесіп жатқан аумақгармен сол аумақтардың сан - салалы экономикасы жаратылысының өз себебіне қарай шаруашылық байланыстары нақ көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы кезінде ерекше қажет болып орнықты. Халықтың шаруашылық, сол XIV-XV ғасырдың бірінші жартысында, Ақ Орда кезеңінде, Көшпелі өзбектер мемлекеті Қазақстан этникалық құрамына тұрақтанып, түрік, монғол тайпаларының бірсыпыра мәдени-тұрмыстық ерекшеліктері бір ізге түседі, түрлі тайпалық бірлестіктердің этникалық белгілерінің ортақтығы байқалады. Бұл мемлекеттер халық болып қалыптасқан көптеген рулар мен тайпаларды қамтыды; бұл орайда Ақ Орда, Көшпелі өзбектер мемлекеті, Ноғай Ордасы халқының этникалық құрамы негізінен алғанда ұқсас болатын. Оларда сол кездегі жазбаша деректемелерде «өзбектер» деген жинақтаушы этникалық саяси терминмен (этнополитониммен) белгілі болған түркі тілдес тайпалар: қыпшақтар, үйсіндер, қоңыраттар, керейіттер, маңғыттар, арғындар, қарлұқтар, наймандар мекендеді. Солармен қоса деректемелерде бүркіт, қият, кенегес, күрлеуіт тайпалары мен рулары және басқа да көптеген тайпалар мен рулар аталады. Олардың бір белігі қазақ-тың Орта және Кіші жүздерінің құрамына кіріп, басқа бір бөлігі XV-XVI ғасырлар шебінде Орта Азияға барған, сөйтіп оған «өзбек» есімін апарған. Ноғай Ордасында қалыптасқан халық та маңғытгармен, алшывдармен, қытайлармен, астармен және басқаларымен қатар кыпшақ, қаңлы, найман, үйсін және қоңырат тайпаларының беліктерін қамтыды. Бұлардың бәрі Орта Азия мен Қазақстанның XIII ғасырдағы буырқанған оқиғалары аймақгың орасанқан аумағына бытыратып, араластырып жіберген көптеген түрік халықтары үшін ортақ түрік және түркі тілдес тайпалары мен рулары болатын. Аталған мемлекеттер ауқымындағы этникалық-саяси даму процестері көп жағынан алғанда өзбектер, ноғайлар, қаракалпақгар, сібір татарлары, қазақтар үшін ортақ еді. Бұл халықгар соңғы орта ғасырлар дәуіріңце іс жүзінде бір мезгілде қалыптасты, олардың қалыптасуы оқшау емес, қайта жанасымдары, мемлекеттік бірлестіктердің саяси байланыстары, халыктың шаруашылық және мәдени өзара қатынастары жағдайында етті. Моғолстанда да нақ сондай процесс болды. Онда орта ғасырлардағы деректемелерде «моғолдар» деген жинақтаушы этникалық-саяси терминмен белгілі дуғлат (дулат), керейіт (керей), қаңлы (бекшік), қарлұқ, барлас, шорас, жалайыр, қалушы, бұлғашы тайпалары және басқалары мекендеді. Бұл рулар мен тайпалардың негізгі бөлігі қазак халқының басқа бір тармағы - Ұлы жүз құрамына енді. Шығыс Түркістанның моғолдары Тянь-Шань өңірін мекендеген этникалықтоп ұйғырлардың құрамдас бөлігі болды, кырғыздардың кұрамына кірді. Шыңғысханның кезінде Алтын Ордадан бөлініп шыққан атақты Керейлер әулеті Қажыкерей құрған Қырым хандығы. Оның ұлы Меңлікерейдің тұсында (1475) жылдары Қырым хандығы Осман Империясына бағынышты болып қалады. Кейін осы тұқымнан шыққан билеушілердің барлығы сұлтанның келісімімен ғана таққа отырды. XVI - XVII ғ. ғ. Қырым хандығы Түріктердің барлық жаулап алу жорығына қатысады. Олар Ресей мен Реч посполитаның бітіспес жауы болып, бұл мемлекеттерді үнемі үрейде ұстады. Қырым хандығын құрған Қажыкерей мен одан кейінгі билеушілер Меңлікерей мен Дәулеткерейдің суреті. Бұларда ханды сайлау үшін, Арғын, Қыпшақ, Шырын және Барын деген атақты төрт Рудың билері Құрылтайда арнайы бас қосатын болған. Қырым хандарыКерейлер тұқымынан шыққан. Туған жерлерін Қырым юрты дейді. Қырым деген сөздің өзі - бекініс дегенді білдіреді. Қырым хандары өздерін «Қос теңіздің қағаны, қос құрлықтың сұлтаны» санаған…

XIV-XV ғасырларда Қазақстан аумағындағы мемлекеттердің саяси шең-берде біршама тұрақты өмір сүруі жекелеген ірі этникалықтоптарды сақтап қалу мен дамытуға айтарлықтай мүмкіндік туғызды. Ақ Орда (Кек Орда), Әбілқайыр хандығы, Моғолстан және Ноғай Ордасы кейіннен аймақта этникалық жағынан біртектес мемлекеттердің пайда болуы үшін, оларды кейініректе осы заманғы ұлттарға айналған ірі халықтардың саяси құрылым-дарына топтастыру үшін жағдайлар дайындады. Қазақстанның және оған шектес Жайық пен Еділ арасындағы, Оңтүстік Сібір мен Алтай, Тянь-Шань мен Арал өңірлері аумағындағы жерде аталған. Ноғай Ордасы Еділ мен Жайық арасындағы созылып жатқан жалпақ дала мен құмды, таулы жерлерді мекендеді. Оның халқы солтүстік батыста - Қазанға, оңтүстік шығыс-та - Арал, Атырау өңірлерінің солтүстігіне, тіпті Маңғыстау мен Хорезмге дейінгі жерлерде көше-қонып жүріп мекендеді. Сыр бойындағы қалалар мен қамалдардың да бірқатары осы Ноғай Ордасына қарады. Оның орталығы Жайықтың төменгі сағасындағы Сарайшық қаласы. Ноғай Ордасының негізін қалаушы Едіге болып саналады. Ол XIV ғасырдың соңы - XV ғасырдың басында 15 жыл Алтын Ордада бүкіл билікті өз қолынан шығармай, оны өзі тағайындаған хандар арқылы басқарды. "Беклер бегі, немесе Ұлы әмір атанған Едіге керші ұлыстардың өміріне де ықпал етіп отырған. Едіге түрік тектес халықтардың тарихи зердесінде өшпес із қалдырды. "Ел қамын жеген Едіге" - деп ардақтаған халық оның тұлғасын "Артынан келіп қарасам, қаһардан пайда болғандай, алдынан келіп қарасам, лапылдан пайда болғандай, - деп сүйсіне жырға қосты. Ол 1399 жылы Литва-Польша әскері мен Тевтон ордені рыцарьларының біріккен жасақтарына күйрете соққы берді. 1408 жылы Едіге орыс әскерлерін талқандап, Мәскеуге дейінгі жерлерді жеңісті жорықпен жүріп етті. Оның есімі тарихи шежіре жылна-малардың бәрінде де үлкен құрметпен аталады. Едіге Тоқтамыспен де егесіп соғысқан. Алтын Ордадағы феодалдық өзара қырқыс кезінде Ноғай ұлысын нығайтуға тырысқан жаулары Едігені 1419 жылы өлтіреді. Едіге өлгеннен кейін де Ноғай Ордасында бүкіл саяси билік пен экономикалық жағдай шын мәнінде оның ұрпағы -манғыт әмірлерінің қолында болды. Мұнда Алтын Ордадан бөлектенген бірқатар иеліктерде Шыңғыс әулетінен хан көтеру Едіге ұрпағының келісімінсіз қабылданбайтын дәстүр қалыптасты. Ноғай Ордасы құрамына Маңғыттармен катар Қоңырат, Найман, Арғын, Қаңлы, Алшын, Қыпшақ, Кенгерес, Қарлұқ, Алаша, Тама және басқа ру тайпалары кірді. Олардың басшылары арасында билік пен жер үшін толассыз тартыстар үнемі орын алды. Өйткені Ноғай Ордасы да Алтын Ордадан кейін құрылған басқа бірлестіктер сияқты біртұтас этникалық құрылым емес, көбінесе саяси құрылым негізінде ұйымдасқан хандық еді.

Қазақстан жеріндегі басқа да кешпелі мелекеттер сияқты, Ноғай Ордасының шекарасы тұрақты болмай, сыртқы жағдайларға байланысты өзгеріп отырды. XV ғасырдың екінші жартысында ноғайлар Жайықтың сол жағалауынан өтіп, "Көшпелі өзбектердің" өріс-қонысын басып ала бастайды. Бұл кезде Сырдария қалалары мен Орта Азияға шапқыншылық жасаудан қолы тимеген Әбілхайыр хан ноғайларға қарсылық көрсете алмады. Нәтижесінде ноғайлардың солтүстік-шығыстағы өріс-қоныстары Батыс Сібірге дейін жеткен, ал оңтүстік шығыста олар кейде Сырдария бойында, Арал теңізі жағасында көшіп жүрген. Ноғай ру тайпаларының билеушілері Уақас би, Мұса мырза, Жаң-быршы мырза және басқалары Әбілхайыр ханға Сырдария бойындағы қалаларды жаулап алуға көмектескен. Кейбір кезде ноғайлар қазақ хандығымен соғысса, енді бірде татуласып, олармен одақ құрып отырған. ХIV-ХV ғасырларда Ноғай Ордасында ерте феодалдық қатынастар қалыптасқан. Әлеуметтік бай-феодал топтардың қатарында хандар мен мырзалар, сұлтандар мен билер, бектер болды. Олар Орда құрамындағы ұлыстарды, ру-тайпаларды басқарды. Барлық байлық, экономикалық маңызды мәселелер далалық ноғай ақсүйектерінің қолдарына жинақталды. Мұндағы жер-су, жайылым жерлер сөз жүзінде рулық қауымдастықтың меншігі болып есептелгенімен, шын мәнінде қоныстар, мал өрістері, аң аулайтын жерлер бай топтардың иелігінде болды.

Тарихи заңдылық қой. Кеше қожайын болған ел іргесі сөгілсе, құл-құтанға жем болады. Рим империясы әлсірегенде, варварлар қожайынға айналып шыға келді емес пе? 600 жыл түрік астында болған гректер, Осман империясы жығылғанда Анкарасына дейін алып қоймақ болды емес пе? Тура солай, Алтын Орда ыдырағанда кешегі басыбайлы, вассал Мәскеу енді сол Алтын Орданың жырындысы - кіші-кіші хандықтарды жұтпақ болды. Иә, дәл осы кезде Мәскеу кінәздігі - іргеленіп, күш жиып, төңірегіндегі мордва, коми, карел, удмурт халықтарын кіріптарлыққа түсіріп, енді шығысқа қарай аяқ баса бастаған. Бірақ, жыланды жеті кессең де кесірткедей күші бар деген бар емес пе?! Алтын Opданың мұрагерлері әлі де қуатты еді. Қырым хандығы бірге-бір келгеннің өзінде Ресейдің аяғын қия бастырмайтын. Ал Ұлы Opда жалғыз өзі-ақ үш жүз мың әскер шығара алатын. Бірақ, әттеген-ай . . . Діні бар, тегі бар, әдет-ғұрпы ортақ туыстас түрік жұрты, бір-бірімен байланысын мықтау орнына өзара қырқысқа бейім тұрды. Ақыры Алтын Opданың тікелей мұрагері саналатын Ұлы Opда ыдырады. Ноғай Ордасы тозып, әлсіреді. Бұл кезде бодандықтан біржола құтылған, енді өзін Мәскеу княздігі емес, Русия деп атай бастаған орыс мемлекетінің күші әбден толысқан болатын. Шығысқа жол ашу үшін кеше ғана құдыретті мемлекет құрып отырған түрік тектес қауымды бір-бірлеп талқандап, мәңгілік бұғауға түсіріп, баяғы Византия үлгісіндегі әлемдік империя құру үшін ең алдымен іргедегі Қазан хандығын талқындау керек еді. Ашық соғыстың үлкен шығынға түсетінін аңдаған Ресей әуелде Қазанды саяси тұрғыдан бағындыруға тырысады. Қазан хандығының ел билеушілері арасындағы алауыздықты пайдаланып, Қазан тағына өзінің жандайшаптарын отырғызбақ болады, елінен безген сатқындардың көмегімен бір-бірлеп ұлыстың игі-жақсыларының көзін жояды. Бірақ Қазан жұртының ынтымағы күшті, рухы биік еді. Мәскеу қойған хандарды құлатып, шын жанашырды таққа көтерді. Интригадан ештеңе шықпасына көзі жеткен Ресей ашық соғыс жолына түседі. 1552 жылы сәуір айында орыс армиясын бастап, Иван Зұлым Қазанға қарай жүріп кетеді . . .

Ноғай Ордасында өкімет пен елді басқару ісі саяси ұйымдастырудың ұлыстық жүйесі негізінде қалыптасты. Шыңғыс тұқымынан шыққан хандар мен сұлтандарға Ордадағы өкімет билігі, соның ішінде әскери, елшілік, әкімшілік т. б. билік түрлері мұра ретінде көшіп отырған. Орда бірнеше ұлыстарға бөлінген. Ұлыстың қарапайым қатардағы көшпелі малшылары мырзалармен, бай-ақсүйектермен бірге көшіп-қонып отырған. Олар алым салық төлеп отыруға, соғыстар мен жорықтар кезінде мінетін атымен, қаружарағын асынып келуге міндетті болды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.