Міржақып Дулатұлының "Қазақ қоғамындағы рөлі"

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Жолдасов Аян Темірбекұлы

Міржақып Дулатұлының «Қазақ қоғамындағы рөлі»

Жоспар

Кіріспе

Негізгі бөлім

I) Мәңгілік Міржақып

II) М. Дулатұлының «Оян қазақ»-тағы азаттық мәселесі

III) «Бақытсыз жамал» романындағы «Әйел теңсіздігі»

IV) М. Дулатұлының «Абай» шығармашылығын зерттеуі

Қортынды

Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысы ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті мен қазақ публицистика саласында Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейханұлы, Халел Досмұхамедұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы және т. б. белгілі публицист қаламгерлермен үзеңгілес келген Міржақып Дулатұлының еткен еңбектері қазақ қоғамындағы рөліне арналады. Ғылыми жұмыста қаламгер Міржақып Дулатұлының «Оян, қазақ»-тағы азаттық мәселесі мен «Бақытсыз Жамал» романындағы «Әйел теңсіздігі» мәселесі талданып, сонымен қатар «Абай» шығармаларын зерттеуі» ашық анық айқындай түседі.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХ ғасыр басындағы қазақтың ұлы тұлғасы қайраткер-қаламгеріміздің әдеби, рухани, байлығының мұрасына қазақ қоғамындағы рөліне тарихи сабақтастық биігінен қарап бағалау, болашаққа ғылыми бағдар жасау болып табылады.

ХХ ғасыр басындағы қазақ еліне қажырлы қайраттылығымен өз өрнегін сала білген Міржақып Дулатұлының қазақ қоғамындағы рөлі қаншалықты екенін ертеңгі ел болашағынан үміт күттіретін жастардың білуі міндет.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Міржақып Дулатұлының қазақ қоғамындағы рөлін тақырыптық ерекшелігі мен көркемділік құндылық шеберлігін анықтау, оған тарихи бойлау зерттеудің мақсаты болып табылады. Жоғарыда аталған мақсатты айқындау үшін алдымызға төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:

Міржақыптың бастауына негіз болған қоғамдық-саяси дүниетанымы мен азаматтық көзқарасына көркемдік құндылық тұрғысына баға беру;
М. Дулатұлының қазақ қоғамындағы рөліне кезеңдік сараптамалар жасап, құндылықтарын айқындау;
қаламгердің шығармаларының жанрлық сипаттарын көрсету;
М. Дулатұлының әдеби шығармаларының жанрлық, тақырыптық ерекшеліктерін ашып, түрлерін айқындау;
ақынның «Оян, қазақ!» өлеңдер жинағындағы азаттық мәселесін тақырыптық тұрғыдан саралау;
«Бақытсыз Жамал» романының «Әйел теңсіздігі» мәселесін айқындап, сюжеттік-композициялық ерекшеліктеріне, образ жасау, кейіпкер характерін ашу т. б. көркемдік тәсілдерді қолданудағы жазушы шеберлігіне талдау жасау;

Зерттеудің дерек көздері. Ғылыми зерттеу жұмысының негізгі дерек көздері ретінде Гүлнар Міржақыпқызы Дулатованың «Шындық шырағы» естелік кітабы мен алаш арыстарының шығармашылығына қатысты және ХХ ғасырдағы қазақ халқының тарихы қамтылған түрлі материалдар назарға алынды.

Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасының қолжазбалар мен сирек кездесетін кітаптар қорындағы, Қазақстан Республикасының Ғылым Академиясының Орталық кітапханасындағы сирек кездесетін басылымдардағы, М. Әуезов атындағы әдеби және өнер институтының қолжазбалар қорындағы, Қазақстан Мемлекеттік Орталық мұрағатындағы, «Әуезов үйі» ғылыми-мәдени орталығы мұражайындағы деректер кеңінен пайдаланылды.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Ғылыми жұмыстың бірінші бөлімі «Міржақып Дулатұлының өмірі мен шығармашылық қызметі» деп аталады.

Міржақып Дулатұлы 1885 жылы қараша айының 25 күні Торғай уезінің Қызбел төскейі Сарықопа болысының үшінші ауылында дүниеге келген. Міржақыптың әкесі Дулат айналасына танымал атақты шебер ұста болған. Оның қолымен жасалған ат әбзелдері, саптама етіктері, әйелдердің жұмсақ мәсілері бүкіл Сарыарқаға әйгілі екен. Міржақыптың анасы Дәмеш қарапайым жұмсақ мінезді, алайда той-думандарда жан тебірентер әсем дауысы атақты әншілерді таң қалдыратын. Қазақ әдебиетін зерттеуші ғалым Тұрсынбек Кәкішев: «Міржақып Дулатұлы Ахмет Байтұрсыновтың поэзиядағы азаттыққа шақырған рухын жалғастырушы ғана болған жоқ, «Оян, қазақ!» деп өз ұранын тастады» [7], - деп ой түйеді.

Міржақып 12 жасында тұл жетім қалады. 1897 жылы Міржақыптың үлкен ағасы жаңадан қалыптасып қеле жатқан қазақ буржуазиясының жарқын өкілдерінің бірі Асқар Дулатұлы (1865-1938) оны Торғайдағы орыс-қазақ училищесіне оқуға орналастырады. 1990 жылғы ақталған құжатта сауатсыз деп көрсетілгенмен Міржақыптың қызы Гүлнар апайдың айтуынша, Асқар ағасы ел ішінде беделді, ақыл-ойы жетік, адал жанды, турашыл, өте парасатты адам ретінде танылған. Міржақып бес жыл ішінде қазақ тілінің грамматикасын, орыс тілі мен әдебиетін, араб каллиграфиясын, тарих, жағрафия, мұсылмандардың дін ілімін, физиканы, арифметиканы оқып, дене шынықтырумен айналысады.

Міржақып Асқар ағасының кітапханасында «Түркістан уалаятының газеті», «Дала уалаятының газеті» атты мерзімді басылымдармен, әлем жазушыларының шығармаларымен танысады. Кейіннен өз бетінше білімін жетілдіре жүріп, классикалық философияны, орыс және әлем әдебиетін меңгереді. Міржақып Дулатұлы шығармашылығындағы идеялық бағдарының қалыптасуына өмір жолында үзеңгілес жолдас болған Әлихан Бөкейханұлы, Ахмет Байтұрсынұлының әсері мол болған. Ол 1904 жылы Омбы қаласында жасырын ұйымға қатысады. 1905 жылғы революция кезеңінде олар Қарқаралы ереуілшілерінің арасында болған.

Міржақып Дулатұлы қазақ елінің ұлттық санасын ояту жолындағы күрескер идеясы үшін тұтқындалып, Соловецк лагерінде 1935 жылы 5 қазан күні аурудан қайтыс болады. Міржақып Дулатұлы ісі 1988 жылы Қазақстан Жоғарғы соты алқасында қайта қаралып, 1988 жылы 4 қарашада толығымен ақталды. Ал 1992 жылғы 16 қыркүйекте ақынның сүйегі Карелиядан алынып, туған жері Торғай топырағына қайта жерленді.

Міржақып Дулатұлының өмірі мен шығармашылық қызметі ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде өзіндік қолтаңбасы мен әдеби мұрасын қалдырған ұлы тұлға. Қазақ елінің ұлттық санасын ояту жолында публицистикалық жанрдың қалыптасуына өнегелі өз өрнегін сала білген Міржақып Дулатұлы қоғам қайраткері, кемел ойлы көсемсөздің шебері.

Ғылыми жұмыстың екінші бөлімі «М. Дулатұлының «Оян қазақ»-тағы азаттық мәселесі» деп аталады. Міржақыптың «Оян қазақ!» жинағының қазақ халқының азаттық жолындағы күресінің ұраны болғаны ақиқат. Осы жинақтағы ақынның бірі жеті бөлімнен тұратын (небәрі 53 шумақ), енді бірі жиырма жеті бөлімнен тұратын (140 шумақ) «Таршылық халіміз хақында аз мінәжат», «Насихат ғұмұмия» атты ұзақ өлеңдерін әдебиет зерттеушілері «автордың негізгі ақындық кредосы, азаматтық платформасы баяндалған монологтар» деп бағалайды.

Содан кейін М. Дулатов бұл жинаққа енген шығармаларды тақырыбы мен мазмұнына қарай үш топқа бөлген. Олар: «1. Қазақ халқының өткен тарихынан елестер; 2. Қазақ қауымының ғасыр басындағы әлеуметтік хал-ахуалы; 3. Елдің болашақ тағдырына байланысты көтерілген адамгершілік, оқу-ағарту мәселелері». Сол замандағы қазақ халқын құрсап алған төрт қасірет түгел көз алдыңызға келіп, тұмшаланған сананы серпілтіп жібергендей күй кештіреді. Елі осындай күйде жатқанда, ақын жүрегі қалай тебіренбей тұра алсын?! Елін өлеңмен оятуға ұмтылған ақын негізгі түйінді мәселелерді нақты айқындап, назар салар тұсты дәл осылай меңзейді. Осы төрт шумақтан М. Дулатұлының зар-мұңы, елі мен жерінің бақытын көксеген ойшылдығын, келер ұрпақтың қамын жеген кемелдігін көре аламыз. Болашаққа деген нық сеніммен жігерленген оның шығармашылығы қазақ халқының бостандығы мен теңдігі жолындағы күресімен тығыз байланысты. Оның тағдыры - патша өкіметінің қуғын-сүргіні мен сталиндік репрессияның зардабын басынан өткізіп, әділет пен шындық жолында құрбан болған қазақ зиялыларына тән тағдыр екені баршаға мәлім.

Кеше ғана жұртына «Оян, қазақ!» деп ұран салған ақынның нәзік жаны, ішкі сезімін жеткізе білетін шеберлік қыры жарқ етіп бір көрінгендей, жарқылдаған отты сөздердің жалт-жұлт ойнаған ішкі сырларды шертіп кететін кездері Міржақып поэзиясында аз кездеспейді. Ендеше, Міржақып - ұлтына еңбек етудің үлесін танытқан, ұлт азаттығына бар саналы ғұмырын арнаған, осы бағытта талай тағдыр талқысына түсіп, соның бәрін туған елі үшін мойымай көтерген, халқын оянуға шақырған азамат ақын деуге әбден лайық.

Міржақып бір ғасыр бұрын «Оян, Қазақ!», - деді. Біз ояндық па осы деген сұраққа тоқталсақ?!

Біз әлі қалғып отырмыз. Оянған жоқпыз. Неге?! Себебі, мемлекет басында отырған кейбір қазақтарымыз ана тілін әлі білмейді. Менсінбейді. Неге олар өз тілінде сөйлемейді?! Бұл - бір. Екіншіден, мемлекет мекемелерінің аты қазақша, заты орысша. Кейде өз ұлттық мүддемізді умытып басқа мемлекеттердің экономикасын, саясатын қолдап кетуге бармыз. Бұл нені көрсетеді?! Бұл патша заманынан бізге сіңген құлдықтың белгісі. Бұл әлі де кешегі өткен Абылайдың, Кенесарының, Махамбеттің, Абайдың, Міржақыптың рухы үзіліп қалғандығы. Міржақыптың «Оян, қазақ» идеясы - қазақтың нағыз ұлттық идеясы. Бізге әлі мыңдаған жылдарға азық болары хақ. Біздің оянғанымыз - өз тәуелсіздігімізді, мемлекеттігімізді нығайтып, ана тілімізді әлем тілдермен тең дәрежеге көтеріп, қазіргі алпауыт елдермен экономикамыз бен рухани әлеуетіміз бір сатыда тұрған кезде ғана ояндық деп айта аламын.

Ғылыми жұмыстың үшінші бөлімі «Бақытсыз жамал» романындағы «Әйел теңсіздігі» мәселесі» деп аталады. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінде өркен жайып, халықтың тағдырын, елде болып жатқан әділетсіздікті, әйел құқығын жерге таптауды арқау еткен М. Дулатұлы 1910 жылы Қазан қаласында Каримовтар баспасынан көлемді әрі әйгілі «Бақытсыз Жамал» романын жарыққа шығарды. М. Дулатұлы осы «Бақытсыз Жамал» романында Жамалдың тағдырын жалаң алмай, бүкіл қазақ халқының өмірінінің сан қырлы әлеуметтік мәселелермен сабақтастырып, өз тұсындағы реалистік өмір шындығын, әйел теңсіздігі, яғни қазақ қыздарының бақытсыздыққа ұшырамауы үшін теңдікке, бостандыққа ұмтылуы, сол замандағы салт-дәстүрдің қаталдығының әсерінен еріксіз малға сатылған қыздың аянышты бейнесі, көз жасы, өмірде кәрі, құтырған шалдарға күйеуге тиіп, өмірлерінің тозаққа айналып, қорлықта өтуін және сол замандағы елдің, халықтың байлыққа, малға, дүние-мүлікке құмарлығы суреттелген. М. Дулатұлы шығармашылығындағы «Әйел теңдігі» негізінен бұрыннан келе жатқан кертартпа салтқа қарсылық жүйесінен тұрады. Енді осы М. Дулатұлының «Бақытсыз Жамал» романы туралы айтып өтсек. Романда автор Жамалды сол замандағы жауыздардың қасіретіне, арамдығына, жасаған қиянатына қарсылық көрсетем деп бақытсыз атанған қыздың, жаңа заманның жаңа лебінің қарлығашы, көрікті әрі білікті, табиғатына тән қайсарлық пен күрескерлікті ұтымды детальдар арқылы сәтті тауып, ақылдылығына ақындығы сай білімді әрі көркті қыз ретінде орынды қолдана білген.

М. Дулатұлы Жамал арқылы санасы оянған қазақ қыздарының типтік бейнесін жасаған, өйткені Жамал тағдыры қазақ қыздарының барлығына ортақ жағдайдың жиынтық көрінісі сияқты. Сонымен қатар, бұл романда жазушы Жамалды қиындықтан қаймықпайтын, тіпті сүйгені үшін өлімнен де қорықпайтын жан екендігін баяндайды.

Ғашықтар трагедиясын ол қазақ даласындағы әлеуметтік мәселе дәрежесіне көтереді. Сол арқылы қазақ қыздарының бас еркі, жастардың өз қалауымен өмір сүру қажеттігі туралы ой ұсынады. Жазушы үшін әйелдің бас бостандығы, өзінің сүйгеніне қосылып, өмір сүруге мүмкіндік алуы ең бір түйінді мәселе болды. Ол әйелдің арын аяққа басатын ескі әдет-ғұрыпқа үзілді-кесілді қарсы шығады. Міржақып Дулатовтың романдағы Жамал бейнесін сомдаудағы жаңалығы да өзінің осы идеясына негізделеді. Романдағы Ғали - сол замандағы оқыған, мәдениетті жастарының жиынтық бейнесі. Сырт келбетіне ақылы сай жігіт Ғалидың әрбір іс-әрекетінен, сөйлеген, жазған хаттарынан бұл қасиет айқын аңғарылады. Ал шығармадағы Байжан бай, оның баласы Жұман, сондай-ақ Жамалдың әкесі Сәрсенбай, үлкен шешесі Қалампыр - ескі психологияның адамдары. Оларға адамгершіліктен гөрі байлық, шен мақтанышы қымбатырақ. Тұтастай алғанда, "Бақытсыз Жамал" романы сол кездегі тарихи-әлеуметтік шындықты шынайы да көркем бейнелеуімен, авторлық идеяның айқындығымен өзінен кейінгі қазақ прозасының өркендеуіне дәстүрлі жол көрсетті, үлгі болды.

Ғылыми жұмыстың төртінші бөлімі «Абай» шығармашылығын зерттеуі» деп аталады. Дулатұлының Абайға арналған алғашқы қысқа ғана мақаласы татардың « Уақыт » газетінде 1908 жылы жарияланған. Ақынның ой-өрісі, білім деңгейі, туған жері, шыққан ортасы айтылып, әдеби мурасына жалпылама баға беріліп, оның орыс әдебиетімен, әсіресе Лермонтовпен үндестігі ескертілді. 1914 жылы «Қазақ» газетінде басылған « Абай » мақаласы ақынның опат болғанына он жыл толуына орай арналып жазылған. Мұнда әдебиеттің, оның көрнекті өкілдерінің халық тарихында алатын орны айрықша бағаланады. Абайдың қадірін білмеу, оны елеп ескермеу ұлттың үлкен кемшілігі ретінде аталады, әдебиет елдің жаны деп көрсетіледі. Абайдың ғұмыр жолын қысқаша баяндап, түңғыш кітабының шығу тарихы, оған Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов және ақын балалары мен інілерінің қатысуы, Семейде Нәзипа Құлжанова өткізген әдеби кеш туралы сөз болады. Ең құнарлы ой -

Абай қазақтың жаңа әдебиетінің басы, негізін салушы деген тұжырым, алғашқы жарық жұлдыз деген балама. Орыстың бірінші жазушысы Ломоносов деп санап, Абайдың өз халқының тарихындағы орны онымен қатарлас деген салыстырма жасайды. Абай шығармаларын жариялау, насихаттау, оның есімін мәңгі есте қалдыру үшін мұражайлар салдыру керектігін толғана сөз етеді.

Абайдың қазақ халқы тарихындағы мәртебелі орнын басқа елдер әдебиетімен сабақтастықта алып қарап, дәл тауып, дұрыс бағалап берген Дулатұлының келешек заманда ұлы ақынның атақ-абыройы, мерей-даңқы өсіп, жаңа буынмен емірене табысатынын ерекше әулиелікпен көре білген.

Міржақып Дулатов Абайдың шығармаларын тануда ұлттық, халықтық, эстетикалық таза талғаммен ешқашан мәнін жоймайтын бағалы байламдар жасай алды. Абай шығармаларындағы сарын-әуезді, ой-пікірді, идея-нысананы алаш азаматтары терең сезіп, тебірене насихаттай білген. Әдебиеттің барлық жанрында бірдей қалам тартқан қаламгер, қоғамдық-әлеуметтік іске жанын салып араласқан қайраткер Міржақып Дулатовтың өмірлік мақсатының биік нысанасы, тапжылмас темірқазығы - біркүндік даңқ, өтпелі дәулет, баянсыз шен емес, туған халқының бостандығы, өзін-өзі билеуі, отарлық езгіден құтылуы, ол қуғын-сүргін көріп, түрмелер азабын тартып жүрген азапты күндерінің өзінде де, ақтық демі біткенше бұл жолдан тайған жоқ. Қазақ жұртының бүгінгі, болашақ буындарына алаш деп ұран салып, келешек үшін арыстанша алысқан Міржақып Дулатовпен бауырындай етіп табыстыратын, айналып келгенде, осы мәңгілік жасайтын асыл қасиеттер.

ҚОРЫТЫНДЫ

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.