Алдыңғы емшектерінің арақашықтығы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

Ф. 7. 04 - 02

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

___________________________________ ___________________кафедрасы

ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАСЫ

Тақырыбы: Етті бағыттағы ірі қараның конституциясы
Пәні ___________________________________ ______________________
Мамандығы__________________________ __________________________

Орындаған ___________________________________ __
(студенттің аты жөні,тобы)
Жетекші ___________________________________ ________
(оқытушының аты - жөні, ғылыми дәрежесі, атағы)

Жоба____________
(бағасы)
бағасына қорғалды
_____________2015ж.
Норма бақылаушы
_______________
қолы, аты - жөні
Комиссия:
_______________
қолы,аты - жөні
_______________
қолы,аты - жөні

Шымкент - 2015 ж

Ф. 7. 05 - 04
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
___________________________________ __________________кафедрасы

Бекітемін
Каф.меңгерушісі ______________
_____________________2015ж.

№____ТАПСЫРМАСЫ___________________________________ ___пәні бойынша курстық жоба
Студент____________________________ __тобы______________________
(тегі,аты-жөні)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жоба тақырыбы ___________________________________ ______________
Берілген мәліметтер ___________________________________ _____________
№
Түсіндірме жазбасының мазмұны
(курстық жобаның)

Орындалу
мерзімі
Салыстырмалы көлемі
(парақ саны)
1

2

3

№
Графикалық бөлімнің мазмұны
Орындалу мерзімі
Парақ саны

Формат
1

2

3

Ұсынылған әдебиеттер:
1.___________________________________ ___________________________
2.___________________________________ ___________________________
3.___________________________________ ___________________________
Тапсырма берілген күні ___________________
Жобаны қорғау күні _____________________
Жоба жетекшісі ___________________________________ ______________
(қызметі, тегі,аты - жөні, қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдаған_________________________ ______
(күні, студенттің қолы)

Ф. 7. 04 - 06
Қазақстан Республикасының білім және ғылым Министрлігі
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті

___________________________________ _____________ факультеті
___________________________________ ______________ кафедрасы

БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
_____________________
(қолы,аты - жөні)
_______________2015ж.

Курстық жобаны қорғау

Хаттамасы №____

___________________________________ ___________________________________ ______________________ ________________________________пәні
студент____________________________ _тобы_______________________

Курстық жоба тақырыбы ___________________________________ ___________________________________ _____________________________________
Қорғау кезінде келесі сұрақтарға жауап алынды:
1.___________________________________ ___________________________
2.___________________________________ ___________________________
3.___________________________________ ___________________________

Курстық жобаны орындау кезінде алынған балл (60 мүмкіндіктен) _____, қорғау бағаланды (40 мүмкіндіктен) _____балл.
Сомалық балы______
Жобаның бағасы____________

Курстық жоба жетекшісі___________________________________ _______
Комиссия мүшелері___________________________________ _____________
Комиссия мүшелері___________________________________ _____________
Қорғау күні_____________20____ж.

Аннотация

Курстық жоба Ірі қара мал шаруашылығы пәнінен Етті бағыттағы ірі қараның конституциясы. тақырыбы бойынша жазылған. Бұл курстық жобада кіріспе, негізгі бөлім, әдебиетке шолу, технологиялық бөлім, қорытынды, тіршілік қауіпсіздігі және пайдаланылған әдебиеттер тізімі қарастырылған. Курстық жоба көлемі 42 беттен құралған.

Нормативтік сілтемелер

ҚР СТ 1100-2002 Сүт өнімдері. Сүт. Жалпы техникалық шарттар
ҚР СТ 1324-2002 Сиыр сүті (ішетін витаминделген). Техникалық шарттар
МЕМСТ 17626-81 Техникалық казеині. Техникалық шарттар
ҚР СТ ИСО 13302-2005 Сенсорлық талдау. Ораумен туындаған тағам өнімдері дәмінің өзгеруін бағалау әдістері.
МЕМСТ 1341-97 Өсімдіктік пергамент. Техникалық шарттар.
МЕМСТ 1760-86 Пергамент астары. Техникалық шарттар.
МЕМСТ 23651-79 Консервіленген сүт өнімі. Орау және таңбалау
МЕМСТ 10382-85 Сүт консервілері. Құрғақ қышқылтым сүт өнімдері. Техникалық шарттар
МЕМСТ Р 52176-2003 Май жасау және ірімшік жасау өнімдері. Терминдер мен анықтамалар
МЕМСТ 37-91 Сиыр майы. Техникалық шарттар

Анықтамалар

Элевер - дегеніміз мамандандырылған шаруашылықтар немесе фермалар, негізгі міндеті асыл тұқымды бұқаларды өсіру және оларды ұрпақ сапалары бойынша бағалау.
Конституция - ірі қара малдың дене бітімі,сыртқы пішімі, ішкі құрылысы туралы түсінік және олардың маңызы.
Бонитировка - өнімділік қасиетіне қарай бағалау.
Тұқым қуалаушылық-деп ірі қара белгілерінің келесі ұрпаққа берілу дәрежесін айтады.
Инбридинг - туыстас малдарды өзара шағылыстыру.
Бордақылау - малды сапалы ет пен майды көп алу үшін сояр алдында жемге байлап қолдан семірту.
Экстерер - малдың сыртқы дене құрылысы.

Қысқартылған сөздер мен белгілеулер

кг - килограмм
см - сантиметр
га - гектар
км - километр
л - литр
мкм - микрометр
мм - миллиметр
% - пайыз
млн - миллион
№ - нөмір

Мазмұны

бет

Нормативтік сілтемелер

Анықтамалар

Қысқартылған сөздер мен белгілеулер

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.1
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.1.1
Ірі қараның сырт пішіні және дене бітімі ... ... ... ... ... ... ... . ...
10
1.1.2
Сырт пішіні (экстерьері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.1.3
Ірі қараның сырт пішінін бағалау тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
10
1.1.4
Малдың жеке мүшелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1.1.5
Сиырдың желіні ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
1.1.6
Сиыр желінінің бауырына қабысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.1.7
Желін безі және оның бәсеңсуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
1.2
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19
1.2.1
Ірі қараның түсі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
19
1.2.2
Сүтті ірі қараның сырт пішіні (экстерьері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
1.2.3
Етті ірі қараның сырт пішіні ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
1.2.4
Сүтті-етті ірі қараның сырт пішіні ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
20
1.2.5
Дене пішінінің өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
1.2.6
Ірі қараның интерьері (ішкі құрылысы) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
23
1.2.7
Ірі қараның тірідей салмағын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
1.2.8
Ірі қараның жасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
1.2.9
Ірі қараның жасын тісіне қаран анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
31
1.2.10
Ен салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
1.2.11
Ірі қараның терісін күйдіріп немесе суықпен карып ен салу ... ... ...
35
2
Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
42

Кіріспе

Қазақстанда мал шаруашылығы саласын дамытудың негізгі мақсаты - еліміздің ішкі сұранысын мал шаруашылығы өнімдерімен толық қамтамасыз ету және оның экспорттық әлеуетін іске асыру болып табылады. Аталған мақсатқа ағымдағы жағдай мен ішкі сұраныстың арту перспективасын ескере отырып, қолда бар асыл тұқымды мал басының сапасын арттыру есебінен қол жеткізу мүмкіндігі бар. Іске асырылатын шаралар есебінен елімізде 2015 жылы асыл тұқымды мал басының жалпы санын 2 есеге дейін арттырып, ал 2020 жылы - 4 есеге арттыру жаспарлануда. Асыл тұқымды мал басының жалпы саны 2020 жылы 2 есеге арттырылмақ. Бұл өз кезегінде, ішкі рыноктың сұранысын жоғары сапалы сиыр етімен толық қанағаттандыруға және экспорттық әлеуеттің біртіндеп артуына алып келеді. Осы ретте, Қазақстан 2013 жылы 13 мың тонна, ал 2020 жылы 83 мың тонна сиыр етін экспортқа шығаруды көздеп отыр.
Курстық жұмыстың мақсаты ет өндіру базаларда прогрессивті алдыңғы технологияны қолдану жолы. Ол комплексті механикаландыру жүзеге асыру ет өнімділігін арттыру болып табылады. Бұл жұмыстың мақсаты ет өндіру жолдарын жақсарта беру деп білемін.
Отанымыздың азық-түлікпен (ет, сүт, сүт тағамдарымен) қамтамасыз ету үшін ірі қара мал шаруашылығының маңызы өте зор, себебі сүт өнімі оның 99 пайызын, ал ірі қара еті 40-45 пайызға дейінгі деңгейін құрайды. Сонымен қатар ірі қара мал терісі де жеңіл өнеркәсіп шаруашылығында көп қолданылады,әрі ірі қараның қиы егін шаруашылығында, әсіресе кейінгі уақыттарда, кеңінен органикалық тыңайтқыш ретінде пайдаланылуда. Ғылыми техниканың ерекше дамуына байланысты ірі қара шаруашылығы да ерекше дамуда, әрі одан алынатын өнімдер де көбеюде.
Міндеті бұл шаруашылық мал шаруашылығының өнімді көп беретін салаларының бірі. Ірі қара еліміздің мал шаруашылығы экономикасында маңызды орын алады. Халық шаруашылығына түсетін қаржының тең жартысына жуығын ірі қара шаруашылығы береді.
Ірі қара өсіру қоңыржай белдеудің табиғи және мәдени жайылымдармен жақсы қамтамасыз етілген орман, орманды дала, дала аймақтарында жақсы жолға қойылған. Дүниежүзі бойынша ірі қараның мал басы 1,3 млрд-қа жетіп отыр.Өндірілетін сүттің барлығын дерлік, ал еттің 35%-ын осы ірі қара малы береді. Интенсивті сүтті және етті-сүтті бағыттағы мал шаруашылығы дамыған елдерге тән, оларда мал қолда да, жайылымда да бағылады.
Курстық жобаның мақсаты: ірі қара төлдерін нормаға сай азықтандырып, сүтті және етті бағыттағы ірі қара төлдерін жеделдетіп және әр түрлі қарқында өсірудің рациондарын белгілеуді қамтамасыз етеді. Сүтті және етті бағыттағы ірі қара төлдерінің азықтандыру ерекшеліктері [1; 2].

1 Негізгі бөлім

0.1 Әдебиетке шолу

1.0.1 Ірі қараның сырт пішіні және дене бітімі

Ірі қараның конституциясын, экстерьерін жәнеинтерьерін білудің ірі қара шаруашылығын дамыту үшін маңызы зор. Тек қана конституциясымықты, ал экстерьері мен интерьері жақсы мал ғанаөнімді мол береді. Ірі қараның конституциясы,интерьері және экстерьері оларды тұқымына, өскенортасына, шаруашылық бағытына, дұрыс жәнетолық азықтандыруына байланысты.

1.1.2 Сырт пішіні (экстерьері)

Экстерьер малдың сыртқы дене құрылысы. Олмалдың биологиялық ерекшеліктеріне жәнешаруашылықтағы өнімділік бағыттарына байланысты. Малдың экстерьерін зерттеу арқылы, оның денсаулығы жөнінде және қандай тұқымға жататындығын білеміз. Сүтті және етті ірі қараны сыртқы құрылысына қарап айырады. Асыл тұқымды мал өсіружұмысымен айналысқан уақытта малдың өнімділігінзерттеумен қатар, сыртқы дене құрылысын дазерттейді, әсіресе сұрыптау және жұптаумезгілдерінде малдың экстерьерін ерекше ескереді.Малдың экстерьері оның тұқымына, жынысына,жасына, бағып-күтуіне байланысты. Малдардыэкстерьері бойынша іріктегенде оның өнімділік бағытына, сүйегінің мықтылығына, дене етінің жетілуіне және дене құрылысының әрбір мүшесіне баға береді. Дене мүшелерінің кемістігін дұрыс анықтау қажет. Себебі дене мүшесінің кемістігі оның денсаулығының нашар екендігін көрсетеді. Ал денсаулығы нашар малдың өнімді аз беретіні мөлім.
Ірі қара экстерьерін жете зерттеген ғалымдарға М.И. Придорогин, Е.А. Богданов, П.Н. Кулешов, Е.Ф. Лискун, И.Ф. Иванов т.б. оқымыстылар жатады. М.И. Придорогин Ресейде шыққан (1904 ж), экстерьер жөніндегі оқулықтъщ бірінші авторы. Осы оқымыстының көп жылдық зерттеуі арқасында алғашқы рет ірі қараны кешенді бағалау көзделген. Оған: көзбен, дене мүшелерін өлшеп, суреті және графикалық анықтау тәсілдері жатады.
Әр тұқымның өзіне тән стандарты болады, бағалағанда тұқымына және өніміне қарайды, әрі әр малдың жасын тісіне қарап айыру, ал тірідей салмағын дене өлшемі арқылы анықтау т.б. тәсілдер ұсынылған.

1.1.3 Ірі қараның сырт пішінін бағалау тәсілдері

Ірі қара малдың сырт пішінін бағалай келіп, одан алынатын өнімді және оның асылдығын білуге болады. Малдың сырт пішінін бағалау үшін зоотехник-селекционердің тәжірибесі мол болу керек, әрі ол бағаланатын малды жақсы білуі қажет, сонымен қатар оның күтімі, азықтануы жөнінде мәліметтер болғанда ғана малдың сырт пішіні дұрыс бағаланады.
Көзбен бағалау тәсілі. Малдың дене пішінін бағалаудағы ең негізгісі болып саналады. Тәжірибелі мамандар осы төсілді пайдаланып малдың дене бітімін (конституциясын), әрі денсаулығын т.б. анықтайды, әрі малдың өнімділігін және асылдығын да анықтауға болады. Көзбен бағалау екі түрге бөлінеді: біріншісі малдың мүшелерін жеке-жеке сипаттап, оның мүшелерінің жетістігін және кемістігін анықтаса; екіншісі мүшелерін балмен бағалау, сосын жалпы қорытындысын шығарады.
Әр мүшені өлшеу. Малдың әр мүшесін өлшей бағалаудың да маңызы зор. Жалпы малдың 70 дене өлшемі бар. Соның ғылыми зерттеуінде 52 дене өлшемі, жалпы зерттеу үшін - 11, орташа дене өлшемі - 18. Бірақта дене өлшемі дұрыс болса да, малдың сырт пішіні жөнінде толық түсінік бере алмайды. Сондықтан бұл тәсілді көзбенен бағалағанда қосымша мәлімет ретінде қолданады.
Графикалық тәсіл. Бұл тәсілдердің негізі, мысалы бір дене өлшемін 100 пайыз деп есептейді де, қалған өлшемдердің айырмашылығыш соған пайызбен шаға анықтайды. Содан кейін график сызады. Ал 100 пайыз деп алған дене өлшемі түзу линия болады. Нәтижесінде екі-үш топтың дене пішінінің салыстырмалы бағалары анықталады.
Фотографиялықтөсілмен бағалау. Әсіресе, асыл тұқымды малдарды фотосуреттермен бағалаудың маңызы зор. Дене өлшемін толықтыруда фотосуреттің әсері ерекше. Әсіресе, өте жоғары бағалы асыл тұқымды малдарды бағалағанда да фотосуреттің маңызы зор.
Зооинженерлер малдардың сырт пішінін бағалағанда олардың әр мүшелерінің жетістіктері мен кемшіліктеріне де көңіл бөледі.

1.1.4 Малдың жеке мүшелері

Басы. Малдың басының құрылысына және бітіміне қарай мал сүйегіне баға беруге болады. Көпке белгілі, жалпы бастың көлеміне, ұзындығы мен еніне және басының пропорциялық құрылысына қарай, малдың қандай конституцияға жататынын, әрі шаруашылық үшін маңызын анықтаймыз. Әр тұқымға, әр жынысты малға, әр бағытына қарай лайықты бастың құрылысы болады. Сүтті бағыттағы сиырлардың басы үлкен емес, жеңіл, ықшамды, ұзынырақ, ал ені кішкентайлау. Бұқалардың басы сөлекет. Етті бағыттағы сиырлардың басы ауырлау, ені үлкен, ұзындығы қысқалау. Маңдайы өте енді. Мүйізі жуан, басы ауыр, дөңкиген, дене бітімі сөлекет түрге жатады. Басы ұзын, мойын терісі қыртысты, сүйектері арбиған мал дене бітімі нәзік типті сүтті тұқымға жататын сиырларға тән.

Мойыны. Малдың жынысына байланысты, әрі тұқым бағытына қарай олардың мойындары да ерекше болып келеді. Сүтті тұқымға жататын сиырлардың мойыны жіңішке, терісі қыртысты, ал етті тұқымға жататын сиырлардың мойыны қысқа, жуан, әрі мойыны басына тұтас жалғасып жатады, кеуде ойымы сүтті сиырларда нашар жетілген, ал етті сиырлардікі жақсы жетілген.
Шоктығы. Сүтті бағыттағы сиырлардікі шоқтық біртегіс кейде шошақ, ені орташа. Шоқтығының шошақ кәрінуі, оның етінің нашар жетілгенін көрсетеді. Етті бағыттағы сиырлардың шоқтығы енді, біртегіс және жазық. Қосшоқтық етінің нашар жетілгенінің белгісі, ондай малдарды тұқымдыққа қалдырмайды.
Кеудесі. Кеуде қуысында өкпе, жүрек орналасқан. Олардың демалу, қан айналуы үшін маңызы зор. Өкпесі жақсы жетілген малдың кеуде қуысы өте көлемді келеді. Кеуденің көлемі оның ұзындығына, кеңдігіне жәнеендігіне байланысты. Ал қушиған, терең емес, жауырын сырты ойлы болса, ол кеуде мүшенің оте үлкен кемшілігі. Аса сүтті бағыттағы сиырлардың кеудесі кең, терең, енді әрі ұзын болады, ал етті бағыттағы сиырлардың кеудесі енді және терең. Кеуденің кеңдігін, малдың биіктігіне қарап та айтуға болады. Егерде шоқтығының биіктігінің 50% болса, ондай кеуде терең болып саналады. Ксудесі қушиған малдың шоқтығы биіктеу келеді, қабырғалары алшақ, әрі еттері нашар жетілген болады.
Арқасы. Арқа дененің бір бөлімі, алдыңғы жағында шоқтықпен,артқы жағында белмен, бүйір жақтарында кабырғалармен шсктескен. Малдың арқасы әр уақытта тегіс және енді болып келеді, әрі ол малдың сырт пішінінің құрылысына көп әсер стіп, оның дене бітімінің мықтылығын анықтайды. Арқанын мықтылығы оның омыртқа сүйектеріне, оның етінің дамуына байланысты. Арқа, малдың өте мықтылығын көрсетеді. Арқаның ойлылығы немесе бүкірлігі дене пішінінің кемістігі болып саналады.
Белі. Малдың арқасының жалғасы, әрі онымен бір тегіс және түзу. Осы түзу қалпында артқы бөксемен жалғасады. Белдіңмықтылығы, оның бел омыртқа мен етінің жетілуіне байланысты.
Бөксенің көлемі жамбас, ортан жілік және құймышақ сүйектерінің өзара байланысына қарай қалыптасады. Бөксе алды-артынан тұтас кең болуы керек. Сиырдың сүттілігі және еттілігі көбінесе бөксенің көлеміне байланысты. Барлық мал үшін мықыны кең, сауыры жалпақ, тегіс болғаны қолайлы. Қушиған немесе тым қысқа, әлде түсіңкі бөксе қай мал үшін де өте үлкен кемістік.
Іші. Малдың іші аумақты, ықшамды болғаны дұрыс, ал босаңқы және салбырап тұрса, ол оның үлкен кемістігі. Іші салбыраған малдардың белі қайқы келеді. Әсіресе бұқалардың іші ықшамды, тартыңқы болғаны жөн.
Аяктары. Табиғи жайылымда малдар жайылғанда төзімді болуы керек. Малдың аяқтары, әрі буындары жақсы жетілуі қажет. Тұяқтары мықты, ал түсі көмескі болмағаны жөн. Малдың аяқтарына тән кемшіліктерге - қайшы аяқтылық, ортақ тілерсектік және т.б. жатады.
Индекс тәсілі. Индекс -- дегеніміз екі дене өлшемінің бір- біріне пайыздың байланыс қатынасын айтамыз. Мысалы, кеуде енінің кеуде тереңдігіне пайыздың қатынасын кеуделігінің индексі, кеудесінің жауырын түсынан орамның шоқтығының биіктігіне пайыздың қатынасын -- салмақтың индексі т.б. сол сияқты түсінеміз. Индекс тәсілінің маңызы зор, себебі ол тек қана бір белгіні ғана анықтамай, қатарынан екі-үш белгіні анықтайды. Индекстің, әсіресе малдардың тобын бірі мен бірін салыстырғанда маңызы зор, ол үшін 10 шақты индексті қолданады..
Малдың дұрыс өсіп жетілгенін анықтау, дене қүрылысының сыртқы сымбатын бағалау, әрі малдың дене бітімінің сипатын білу үшін дене құрылысының индексін есептейді. Әрине екі мүше өлшемі анатомиялық ерекшеліктері арқылы бірімен бірі байланысты болады.
Дене құрылысы индексін есептеу арқылы малдың типіне толық сипаттама беріледі, оның жасының өзгеруіне қарай дене қүрылысындағы өзгерістер анықталады.

Сурет 1. І- Бас: 1 - бет әлбеті, 2 -- мандайы, 3 - тұмсығы,
4 - мүйіз арасы, 5 -- мүйіз, 6 - көзі;
ІІ- Мойны: 7 - әукесі;
ІІІ- Алдыңғы бөлімі: 8 -- төстік, 9 - шоқтығы,
10 -- жауырыны, 11 -- иығы;
ІV -- Алдыңғы аяғы: 12 -- шынтағы, 13 -- тілерсегі, 14 -- тізе буыны, 15 -- алдыңғы сирақ, 16 - бакай, 17 - тұяғы, 18 - тұякща;
V- Денесінің орта бөлімі: 19 - арқасы, 20 - белі, 21 -- кабырғалары,
22 - іші, 23 - шабы, 24 - желіні, 25 - аш бүйір;
VІ- Артқы бөлімі: 26 - сауыр, 27 - артқы сан буыны, 28 -- сербегі,
29 -- құйымшағы, 30 -- құйрық түбі;
VІІ- Артқы аяғы: 31 - тізесі, 32 -- артқы саны, 33 -- сауыры,
34 - балтыры, 35 - тобығы, 36 - тобық сүйегі,
37 -- артқы сирағы, 38 - өкшесі,
39 - тұяғы, 40 - тұяқша, 41 - құйрығы.

Асыл тұқымды етті ірі қаралардың дене құрылысының ұзындық индексі сүтті ірі қара тұқымдарымен салыстырғанда көбірек болса, ал дене құрылысының сирақтылық индексі керісінше сүтгі ірі қара тұқымында көбірек болады.
Малдың дене қүрылысының индексі мал жасының, бағып- күтудің жеке азықтандырудың өзгеруіне байланысты өзгеріп отырады.

1.1.5 Сиырдың желіні

Сүтті бағыттағы ірі қара шаруашылығын өндірістік жолға ауыстыруға байланысты қазіргі кезде оларды машинамен саууға бейімділігін анықтау ерекше орын алады.
Желіннің басты көрсеткіштерінің бір -- түрі. Оның машина мен саууға бейімділігін анықтау үшін ғана емес, сүттілігін анықтау да негізгі белгілерінің бірі.
Сиырдың желінін бағалағанда оның түріне (формасына), көлеміне және құрамына, дамуына, емшектерінің орналасуына, әрі сүт тамырларының білінуіне қарайды. Желіннің түрі әр түрлі болып келеді, сиырдың жасы ұлғайған сайын желіннің түрі де өзгеріп тұрады.
Желінді астау, тегене, дөңгелек, шошақ (ешкі желін) деп төрт түрге бөледі. Ең тәуірі сүт бездері жақсы жетілген астау мемесе тегенеге ұқсағаны, яғни үлкен, әр бөлігі тең және кең, әрі тең орналасқан цилиндрлі емшегі бар желін.

Кесте 1-Қара ала тұкымды сиырлардың сүт өнімі және желін түрлері

Көрсеткіштері
Желін түрлері

тегене
дөңгелек
Шошақ(ешкі
Желінітәріздес)
Сиырлардың саны
816
812
755
305 күнде сауылатын сүт, кг
5164
4527
4114
Сүттің майлылығы
3,77
3,81
3,84
Сүт майы, кг
195
173
158

Дөңгелек желіннің денеге бітіскен жерлерінің көлемі, астау немесе тегене тәріздестерге қарағанда аздау. Сондықтан олардың арасында салбыраңқы, сиырдың жүріс-тұрысына ыңғайсыз түрлері жиі кездеседі.
Желіні жүмсақ, әрі жүқа болса, онда ол сиырдың аса сүттілігін көрсетеді. Астау және тегене тәріздес сиыр желіндері сауар алдында өте көлемді, ал сауып болғаннан кейін көлемі тез тартылады, ол да оның аса сүтті екенін көрсетеді. Сүт құдықшасы сүт тамырларымен жалғасып жатады, қолмен ұстағанда оны жақсы байқауға болады. Желіннің артқы және алдыңғы бөлімдері біркелкі дамығаны жөн, ол әсіресе машинамен сауу үшін өте қолайлы, әрі сүттің желіннен және емшектен шығуына қолайлы. Ал егерде желіннің 4 бөлімі тең дамымаса, әр бөлімнен өр түрлі сүт алынады, әсіресе желіннің алдыңғы бөлімдері тез сауылып, артқыларынан өлі де болса сүт бөлініп жатады. Осы жағдай сиыр үшін өте қолайсыз, себебі алдыңғы желін бөлімдерін маститке шалдықтыруы мүмкін.
Сиыр желінінің гистологиялық құрылысына қарай оның сүттілігін білуге болады. Сүт желінінің қалыптасуына сиырдың тұқымы, жасы, сауу маусымы, буаздығы, азықтануы, бағып-күтуі көп әсер етеді.
Сүтті сиырлардың сүт бездері тканы 70-80% дейін жетеді. Сиырлардың желінінің салмағы мен беретін сүтінің арасында тікелей байланыс бар. Мысалы, сауын сиырдан сауу мезгілінде 1000 кг-нан 2000 кг дейін сүт сауылса желінінің салмағы оның тірідей салмағының 0,5% болады. Сиырдың желіні 4 бөлімнен тұрады: екеуі алда, екеуі артта. Желінді жүқа терісі қаптап жатады, ал тері жүні сирек, әрі жұмсақ. Желінді арт жағынан қарағанда, әйнек сияқты жалтырап тұрады. Ал гистологиялық зерттеулерге қарасақ, сиыр желіні көптеген бөлімдерден тұрады, оны альвеолдар деп түсінеміз. Осы альвеолдарда сүт түзіледі де, алдымен жіңішке, сосын кең арнаға түсіп, кейін сүт және емшек цистернасына түседі. Цистерна-дегеніміз өзінше бір ре- зервуар, оңда сүт жиналады. Емшектің сфинктері болып, оны дөңгелек сияқты ет қоршаған, ал сол дөңгелек еттің маңызы зор, біріншіден сүттің өзінен өзі бөлінуіне тосқау болса, екіншіден емшекке бактериялардың кіруіне кедергі жасайды. Сиыр желінінің көлемі, өзінің тұқымдық қасиетіне байланысты әр түрлі болады. Кейбір сиырдың желініне 30 кг-нан артық сүт сияды. Сиыр желіні қан, лимфа тамырларымен және нерв жүйелерінің жұмысымен қамтамасыз етілген. Желін құрамы желін сүт бездері мен дәнекер тканьдарынан түрады. Сүт без тканы көптеген эпитемиалдық клеткалар мен клетка аралық заттардан тұрады. Дәнекер тканы жұмсақ, клетка аралық заттардан тұрады. Сүт безі және дәнекер тканьдарынан басқа, желін құрамында май тканы да бар. Қашқанға дейінгі қашарларда және суалған сиырлардың желінінің құрамында май тканы көбірек. Сиырдың бұзаулау мезгілі жақындаған сайын желіннің май және дөнекер тканьдары азайып, сүт без тканьдары көбейеді. Сиыр желінін ең бірінші зерттеген ғалым академик Е.Ф.Лискун болды.
Желіннің астау, тегене тәріздес, дөңгелек, ешкі желін және дамымаған түрлері 2-суретте көрсетілген.
Астау тәрізді - сиырдың бауырымен алға созылады, жалпақ жоие барынша терең. Үзыны көлденеңінен 15% артық. Көрер көзге жұмыртқа іспеттес -- сопақ. Тегене тәріздес -- ұзындығы орташа және жалпақ, барынша терең. Ұзындығы көлденеңінен 5-15% артық. Көрер көзге сопақ шеңбер тәрізді -- сиырдың желінінің бауырымен қабысқан шетінде саты бар.
Дөңгелек -- төңкерілген тегене тәрізді желінге қарағанда кішірек болғанымен, тереңдігі мен көлденеңі жақсы дамыған. Емшектері бір-бірінен алшақ және дұрыс орналасқан, желін сиыр бауырына тіке қабысқан.
Ешкі желіні тәріздес алдыңғы бөлшектері өспей семіп қалған, артқы бөлшектері салбыраңқы. Бөліктер бір-бірінен терең сызықпен бөлінген.
Дамымаған үрген қуықтай, домалақ. Емшектері бір-біріне жақын орналасқан. Мұндай желін уақтысында дұрыс өсірілмеген малда болады.
Жақсы дамыған желің біртұтас, алдыңғы және артқы бөліктері бірдей дамыған, әрі тепе-тең болады.

Желін түбі. Желін түбі әр түрлі болады:
Жайдақ-желін түбі жерге параллель;
Еңкіш-желін түбі жерге 10-15% көлбеу;
Желін түбі сатылы;
Желін бөліктері әр түрлі деңгейде.
Емшектердің түрі:
Цилиндр тәріздес;
Конус тәріздес;
Алмұрт тәріздес;
Шөлмек тәріздес;
Қарындаш тәріздес (жіңішке, ұзын);
Құйғыш тәріздес.

Сурет 2. Сиыр желіндерінің түрлері:

а - тегене тәріздес; ә - дөңгелек;
б -- шошақ (ешкі желіні тәріздес).

Емшектердің орналасу түрлері:
Алшақ (арасы 20 см, артық).
Алдыңғы екі емшек алшақ, артқы екі емшек жақын.
Оң және сол жақ емшектерінің орналасуы қалыптағыдай, ал бүйірінен қарағанда алдыңғы және артқы емшектері біріне- бірі жақын.
Барлық емшектер бір-бірімен жақын орналасқан.

Желін өлшемдері.
Ұзындығы -- сиырдың бауырын бойлап, циркульмен желіннің алақанын (зеркало) бұлтиған шеткі нүктесінен бауырына бекіген шетіне дейін.
Көлденеңі -- циркульмен алынған бөліктердің емшегінің үстіндегі томпақтан алғанда.
Ең үлкен орамасы -- лентамен, желіннің бауырына бекіген алдыңғы шетіндегі желін түбінен (Б,В).
Алдыңғы бөліктерінің тереңдігі -- лентамен. Желіннің бауырына бекінген жерінен емшек түбіне дейін.
Артқы емшектердің тереңдігі - алдыңғы емшектердің өлшемін алғандағыдай
Желіннің жерден биіктігі - желіннің түбінің ортасынан жерге дейін (сиырдың желінінің бауырына қабысуын анықтайды).
Алдыңғы емшектердің ұзындығы -- емшек түбінен ұшына дейін лентамен.
Артқы емшектердің ұзындығы -- алдыңғы емшектердің өлшемін алғандағыдай.
Алдыңғы емшектер орамасы емшек түбінен.
Артқы емшектер орамасы -- алдыңғы емшектер орамасын алғандағыдай.
Алдыңғы емшектерінің арақашықтығы.
Алдыңғы және артқы емшектердің арақашықтығы.
Артқы емшектердің арақашықтығы.

1.1.6 Сиыр желінінің бауырына қабысуы

Тығыз қабысу -- желіннің алғы шеті сиыр бауырына көлбей қабысқан.
Барынша тығыз қабысу -- желіннің алғы шетінен бауырына қабысарда көзге кәрінетін ойық қалады.
Жеткіліксіз тығыз қабысу -- желіннің алдыңғы шеті сиыр бауырына қабысарда тік бұрыш тәрізді ойық қалады.

4. Салбыраңқы қабысу бес топқа бөлінеді.
Желіннің жермен арасы кем дегенде 40-50 см болуы керек.

1.1.7 Желін безі және оның бәсеңсуі

Желін безді, орташа, етті және майлы болып бөлінеді. Безді желіннің құрылысы - дән толтырылған қапты сипағандай, сауып біткен соң жұмсап, босап, бәсеңсиді.
Желіннің артқы жағынан терісі қатпарланады. Мұндай желін емшектерінің терісі де жұқа, уқаланғыш келеді.
Етті және май басқан желінде өрбіген шаңдыр болады да, сауылған желін қалпы өзгермейді. Сипалап, сығымдағанда да желін көлемі өзгермей тұрады. Сиырдың сүт беру қарқынын (кгмин) сауын маусымының екінші немесе үшінші айларында анықтайды. Ол үшін сауылған сүт мөлшерін (кг) оны саууға кеткен уақытқа (мин) бөледі. Бақылау сауынын алғы сауыннан 12 сағат өткен соң тәулігіне бір мәрте жұргізеді.
Желіннің артқы және алдыңғы бөлімдері біркелкі дамығаны жөн, ол өсіресе машинамен сауу үшін өте қолайлы, әрі сүттің желіннен және емшектен шығуына қолайлы. Ал, егерде желіннің 4-бөлімі тең дамымаса, өр бөлімнен әр түрлі сүт алынады., әсіресе желіннің алдыңғы бөлімдері тез сауылып, артқыларынан әліде болса сүт бөлініп жатады. Осы жағдай сиыр үшін өте қолайсыз, себебі алдыңғы желін бөлімдерін маститке шалдықтыруы мүмкін.
Емшектің түрі, аумағы және орналасуы әр түрлі.
Емшектің цилиндрге ұқсас болғаны жөн, ал үзындығы 6- 8 см-дей, ал емшектің басқа түрлері машинамен саууға қолайсыз. Ал егерде емшектің диаметрі 2 см-ден кем, немесе қысқа болса, сауу аппаратының стаканына сәйкес келмей, ол түсе береді, керісінше емшек жуан немесе 10 см-ден ұзын болса, оны сауу қиынға түседі, себебі жуан емшекке стаканды кигізгенде қатты қысылады, содан қан айналысы қиындайды. Ал ұзын емшек, сиырдың сауу жылдамдығына керісінше әсер етеді.

Жыныс мүшелері. Малдардың жыныс мүшелері жақсы дамуға тиіс.
Терісі мен жүні: Малдың терісі сыртқы қолайсыз жағдайдан қорғау үшін маңызы зор. Әрі малдың терісі дененің демалуын және денеден көптеген заттарды шығару қызметін де цтқарады. Терінің сапасы мен құрылысы малдың сыртқы пішініне және конституция бағытына да көп өсер етеді. Тері қыртысына май аз жиналса ондай тері тығыз, ал керісінше мол жиналса, ол босаңқы болады.
Ондай тері жақсы созылады. Сүтті тұқымға жататын ірі қараның терісі жұқа бірақ тығыз, созылмалы келеді, ал етті түқымға жататын ірі қара терісі керісінше қалың, әрі босаңқы.
Ірі қараның сырт пішінін.зерттегенде, оньщ жүнін де бағалайды. Малдың жүні оны сырттағы қолайсыз жағдайлардан қорғайды. Дені сау малдардың жүні жұмсақ, жылтыр, ал ауру малдардікі - қатты, сабалақтанып келеді.

1.2 Технологиялық бөлім

1.2.1 Ірі қараның түсі

Оның тұқымының белгісі, әрі тұқым қуалаушылық ерекшелігін көрсетеді. Сондықтан малды асылдандыру жұмысында ірі қараның түсіне ерекше мән береді. Әр қараның түсі әр түрлі: қызыл, қара, ақ, қоңыр, көк ала, қара ала, сары ала т.б. болады.
Қызыл түсті ірі қараларың денелерінің сыртқы жүндері біркелкі қызыл, кей ірі қараларда реңді қызыл немесе ақшыл қызылда кездесуі ықтимал. Қызыл түске мемлекетімізде өсірілетін барлық қызыл ірі қара тұқымдары жатады. Мысалы, қырдың қызыл, латвияның қызылы, белорустың қызылы, ангельн, бестужев, дания, сантагертруда т.б. ірі қаралардың тұқымдары жатады.
Қара түсті ірі қараның сыртқы дене қүрылысының жүндері біркелкі қара. Қара түсті ірі қара түқымына абердин-ангусс жоне ярославль ірі қаралары жатады.
Ақ түс жаңа шыққан асыл тұқымды ірі қараларда сирек кездеседі. Бұл түс тек қана Англияда өсірілетін шортгорн ірі қарасының тұқымында. Альбинизм -- ірі қара малда сирек кездеседі. Бұл құбылыс швиц және қара ала ірі қара тұқымында кездеседі.
Қоңыр түс. Ірі қараның сыртқы дене құрылысының жүні біртегіс қоңыр түсті болады. Бұл түске швиц, кострома, алатау, лебедин т.б. ірі қаралардың тұқымдары жатады.
Ала түс. Ірі қараның жүні әр түрлі түстен құралса, оны ала түс деп есептейді. Мысалы, қара ала түс. Бұған барлық қара ала ірі қараның тұқымдары жатса, сары ала түске симментал ірі қарасы жатады. Сол сияқты ірі қаралар тұқымында қызыл ала түс те кездеседі. Ірі қара әр түрлі таңба болады. Мысалы, мандайында ақ таңба немесе бауырында, көзінің айналасында т.б. сол сияқты таңбалар да кездеседі.
Еті мен сүйегі. Ірі қараның сырт пішінін бағалағанда, оның еті мен сүйегіне де қарайды. Себебі дене құрылысына олардың өсері өте жоғары, әрі конституциясының қалыптасуына көп әсері бар.
Етті түқымға жататын ірі қараның еті жақсы жетілген және босаңқы келсе, ал сүтті тұқымға жататын ірі қараның еті, ірі қараның тұқымдық бағытына байланысты сүйегі де әр түрлі сапада болады. Сүтті тұқымды ірі қараның сүйегі жақсы жетілген болса, етті ірі қаранікі орташа жетілген.

1.2.2 Сүтті ірі қараныңсырт пішіні (экстерьері)

Басы жеңіл, ұзын, мойыны ұзын, әрі жіңішке, мойын қыртысы көп. Арқасы түзу және үзын, ішті, бөксе жағы кең, құйымшығы ұзын, сирақтары жіңішке, түзу, буындары айқын көрініп тұрады, тұяқ бітісі мықты. Бүкіл тұрқы созыңқы. Сүт бездері мен кеудесінің орта бөлігі жақсы дамыған. Бірыңғай сүтті тұқым ірі қарасының желіні үлкен және аумақты, сауын алғаннан кейін жақсы қайтады.

Желіннің пішіні тегене немесе тостаған тәрізді, желіннің барлык, сүт бөлігіде бір қалыпты дамыған. Дене пішіні сүйірлеу, сүйек буындары, қабырғалары қаңқасының бір қатар бөліктері білініп тұрады.
Жалпы дене құрылысы дұрыс бітпесе; басы үлкен әрі сөлекет, мойыны қысқа, әрі етті, шоқтығы қос айыр, арқасы, белі қайқы, кеуде сүйегі қысыңқы, іші төмен, құйымшағы өте биік болса, желіні ешкі желін тәрізді жетімсіз дамыса оны сүтті ірі қара сырт пішінінің кемшілігі деп санайды.
Сүтті ірі қарада желіннің бөлімдері жақсы жетілген, көлемді келіп, бауырына қарай көп созылған, сауылғаннан кейін сыздағаны жақсы қайтады, яғни көлемі көп кішірейеді.
Желіннің терісі жұқа, жұмсақ жүнмен жабылған. Ең қолайлы желін тегене немесе тостаған тәрізідісі. Сүт бездері тамыры өте жақсы жетілуі қажет, әрі сүт құдықшасымен жалғасып жатады. Емшектері тең орналасқан цилиндр тәріздес болғаны жөн.

1.2.3 Етті ірі қараныңсырт пішіні

Басы ықшам, етті, әрі қысқа, мойыны қысқа және жалпақ, етті, бұлшық еті жауырынымен тұтасып жатады. Жауырыны арқасымен тұтасқан жалпақ. Арқасы мен белі кең, ой-шұқырсыз етті және тұтас. Бөксесі шамбал, бұлшық еттері сыртына теуіп тұрады. Аяқтары қысқа, талтақ. Терісі босаң, қалың шел қабаттары күшті дамыған, ұйысқан жүн басқан.
Етті ірі қаралардың жалпы тұрқы төрт бақ шомбал және кеудесі кең, бұлшық еттері мен шел қабаты жақсы дамыған. Қабырғалары шеңберлі келеді.
Етті ірі қараның дене қүрылысының кемшілігі: арқасы және белі қайқы, кеуде сүйегі қысыңқы, құйрық түбі көтеріңкі, аяқтары биік.

1.2.4 Сүтті-етті ірі қараның сырт пішіні

Сүтті және етті ірі қара (экстерьерінің) сырт пішіні аралас қалыптасқан. Бірақ, көбінесе етті немесе сүтті бағыттағы өнімдері басым келуі мүмкін, соған орай дене пішіні де өзгеріп түрады.
Әсіресе олай өзгеру ірі қара малының тұқымына және асылдандыру жұмысының төл өсіру, бағып-күту, пайдалану себептеріне байланысты.

1.2.5 Дене пішінінің өзгеруі

Малдың дене пішіні тұқымдық қасиетіне байланысты, көбінесе жасына, қоңдылығына, сыртқы жағдайдың өзгеруіне байланысты өзгеріп тұрады. Дененің әр мүшесі бір уақытта өссе, әр уақытта қалыптасып, әр уақытта әр мүше .жеке-жеке жетіліп қалыптасады.
Малдың аяқтарының сүйектері енесінің құрсағында тезірек дамыса, ал кеуде, омыртқа, бөксе сүйектері саябыр дамиды. Сондықтан жаңа туған бұзау ірі малға қарағанда дене тұлғасы қысқа және ұзын аяқты болып кәрінеді. Ал бұзау туғанынан бастап кеуде, омыртқа және бөксе сүйектері тез жетіліп, дене тұлғасы ұзын, әрі енді кәрінеді. Ірі қараның сырт пішінінің қалыптасуына азықтандырудың әсері мол. Мал азығы жетімсіз болса, әсіресе сиырлардың буаз мезгілінде, онда туған бұзаулардың аяғы қысқа болып, кеуде сүйектері де нашар жетіледі т.с.с. Ондай ірі қара жасы ұлғая дене пішінінде көптеген кемістіктер болады (қайқы бел, қушиған кеуде т.б.).
Ондай малдардың өнімі аз және өте баяу өседі. Ал төл мал азығымен уақытында мол қамтамасыз етілсе, оның өсіп-жетілуі және дене бітімінің қалыптасуы дұрыс өтеді. Бірақ та малды қаншама жақсы азықтандырғанмен оның дене пішінінің кейбір кемшіліктерін түзету өте қиын; оған шоқтығының, арқасының, белінің, аяқтарының және т.б. кемшіліктер жатады.

Кесте 3 - Етті бағыттағы тұқымсиырының сырт пішіні мен дене бітімін сынау бағасы

Дене мүшелері мен жалпы тұлғасы
Жоғары балл алу үшін қойылатын талап
Сынақ бағанасы

не-
гізгі
балл
коэф-
фи-
циент
жал-
пы
бадл
Жалпы тұлғасы және тұқымдық типінің айқындылығы
Тұлғасы пропорционалды және кең, дене бітімі мығым, ет-женді тұқымдық типі жақсы айқын- далған
Бұлшық еттері жақсы дамыған сүйектерінің сөлеккеттігі жоқ, әрі мықты
5
2
10

5
2
10
Сырт пішінінің дене мүшелері: басы мен мойыны
МОІІЫІІЫ
Басы етті бағыттағы тұқым малына тән, мойын еті жақсы дамыған, қысқа
5
1
5
Кеудесі
Кең, терең, жауырын сыртында буынтығы жоқ, жақсы жетілген төстік
5
2
10
Шоқтығы арқасы (жоны) белі
Жалпақ, ет басқан шоқтық, жоны түзу, әрі кең, жоны мен белін қалың ет басқан
5
3
15
Сауыры
Түзу, кең және қалың ет басқан Құйрығы дұрыс қойылған
5
2
10
Сан еті
Жақсы дамыған, бұлшық етті, өкшесіне қарай түсіңкі
5
2
10
Желіні
Жақсы жетілген
5
3
15
Сирақтары
Дұрыс басылған, тұяғы берік
5
2
10

Жиыны

100

Ірі қараның дене пішінінің қалыптасуына ерекше әсер ететіі -- тұқым қуалаушылық қасиеті. Сондықтан ең бастапқы мәселе, дене пішінінің қалыптасуға әсерін тигізетін, малды жақсы азықтандырумен қатар, оны сұрыптау және жұп таңдау мөселелері. Егерде будаңдастыратын екі малдың дене пішінін кемшілігі болса, оларды шағылыстыруға болмайды. Ондай мал- дарды бракқа шығарады, етке өткізеді. Дене пішінінің кемістігі бар малды алдын ала бракқа шығарып тұрса мал табыны тазарып, асылдандыру жұмысы іске асады.

Кесте 4 - Қара-ала тұқымының тайыншасы мен сиырларыныңжеке мүшелерінің жасына байланысты өзгеруі

Көрсеткіштері
Жасы, айы
Сақа
Сиыр
лар

1
6
12
18
24

Шоқтығының биіктігі
79
100
114
123
127
132
Кеудесінің тереңдігі
30
43
54 ::
58
61
68
Кеудесінің ені
17
25
32
34
36
39
Денесінің қиғаш ұзыңдығы
74
106
117
137
147
162
Кеуде орамы
82
114
136
145
166
180
Жіліншігінің орамы
12
14
15,3
16,8
17,6
19

Малдың дене мүшелері жасына қарай әр түрлі өзгеріп тұрады. Әсіресе кеуде орамы және дененің қиғаш ұзындығы, бұл мүше өлшемдері малдың ұзындығын және көлемін анықтайды.
Ірі қараның күйі деп - сыртқы пішініне байланысты, оның қоңдылығын айтады. Малдың күйі әр уақытта өзгеріп тұрады. Малдың күйін төртке бөледі: зауыттық, көрмелік, жұмыстық және бордақылық.
Зауыттық күйге орташа қоңцылықтағы малдар жатады. Әсіресе бұл күйге асыл тұқымды малдар кіреді, бұқалар көбінесе зауыттық күйде болуы керек.
Көрмелік күй -- көрмеге дайындалған малға төн. Мал- дың сырт пішіні өдемі, кей уақытта жоғары қоңдылықта болуы мүмкін.

Жұмыстық күйге қондылығы орташа малдар кіреді, олардыңнегізгі ерекшелігі қандай жұмыс болмасын шыдамды, әрі үзпк, уақыт төзімді ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.