Сотта істі қараудың ауызшалығы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Факультеті Ақпараттық технологиялар факультеті
Кафедрасы Жасанды интелект және Big Data

Реферат

Тақырыбы: Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқықығының негіздері

Орындаған:____________________
Тексерген: ____________________

АиУ 18 - 10 а

Алматы 2020 ж

Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқықығының негіздері
Азаматтық іс жүргізу құқығы -- азаматтық істерді сотта қараудың және шешудің тәртібін, сондай-ақ соттардың және басқа да кейбір органдардың қаулыларын орындау тәртібін реттейтін құқық саласы. Оның нормалары соттың және процестің барлық қатысушысының қызметін реттейді; сондай-ақ, олардың құқылары мен міндеттерін анықтай отырып, сот мәжілісін жүргізудің тәртібін белгілейді. Азаматтық іс жүргізу заңдарымен бірге, бұл ұғым өзімен аттас ғылымды, әрі оқу пәнін де қамтиды. Материалдық құқық -- құқықтық нормаларды белгілейтін заңды түсінік, соның көмегімен мемлекет қоғамдық қатынастарға тікелей, тура құқықтық реттеумен ықпал етуді жүзеге асырады.
Материалдық құқықтың нормалары меншік нысандарын мүліктер мен адамдардың заңдық жағдайларын бекітеді, мемлекеттік органдардың құрылу тәртібі мен құрылын айқындайды, азаматтардың құқықтық мәртебесін, құқық бұзушылық үшін жауапкершілік негіздері мен шектерін белгілейді. Сонымен, мүліктік еңбек, отбасы және өзге де қатынастар -- материалдық құқықтың объектілері.
Іс жүргізу құқығының өзі -- бұл азаматтық істер мен дауларды қарау, қылмыстарды тергеу, сондай-ақ әкімшілік құқық бұзушылық істерін қарау кезінде пайда болатын қатынастарды реттейтін құқық жүйесіндегі нормалардың бір бөлігі. Іс жүргізу құқығы материалдық құқықпен тығыз байланысты, өйткені оны жүзеге асыру мен қорғау қажетті іс жүргізу нысандарын бекітеді. Іс жүргізу құқығы екі түрлі болады -- азаматтық іс жургізу құқығы және қылмыстық іс жүргізу құқығы. Азаматтық іс жүргізу құқығының ерекшеліктерін қарастырайык.

Азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асырудың тәртібін реттейтін құқық нормаларын мәжбүрлеп орындату тәртібі азаматтық іс жүргізу құқығы деп аталады.

Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні азаматтық істерді қарау және шешу барысында, сондай-ақ сот шешімдерін орындауға байланысты сот пен процеске қатысушылардың арасында туындайтын қоғамдық қатынастарды құрайды. Мұндай қатынастарды реттеу тәсілі императивті диспозитивтік деп аталады.
Императивтік (императив -- өкімет, үзілді-кесілді талап заң -- таңдауға жол бермейтін) деген соттың мемлекеттік билік органы екендігін және биліктік өкілеттіктер берілгенін білдіреді.
Соттың және судьяның талаптары, тапсырмалары, шақырулары және басқа да өтініштері, сот отырысының төрағалық етушінің өкімдері процеске қатысушылар үшін міндетті болып табылады. Сот төрелік етуді жүзеге асыру мақсатында процеске қатысушыларға мәжбүрлеу шараларымен (мысалы, сот отырысынан тәртіп бұзушыларды шығарып жіберу, мәжбүрлеп алып келуді жүзеге асыру), айыппұл салуға құқылы. Сондықтан азаматтық жүргізу қатынастарын билік және бағыныштылық қатынастары ретінде сипаттайды.
Диспозитивтік азаматтық құқық субъектілерінің осындай құқық объектілеріне билік етуге бағытталған әрекеттерді жасауға толықтай ие екендіктерін білдіреді.
Өйткені, әдетте, азаматтық құқық мүдделі адамдардың талап-арызбен (өтінішпен) жолдануларына байланысты пайда болады. Соттың азаматтық істерді өз бетінше қозғауына құқығы жоқ, азаматтық процестің дамуы құқық туралы даудың субъектілерінің ерік білдірулеріне тәуелді болады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының негізгі қағидалары
Азаматтық іс жүргізу құқығының қағидаларына -- заңдарда бекітілген жалпы, маңызды жетекшілікке алатын негізгі ережелер мен сот қызметі негізделген. Бұл қағидалар мықты нормалар түрінде тұжырымдалған олар құқық нормаларының жалпы ережелерінде бейнеленеді.
Сот төрелігін тек соттық жүзеге асыруы. Ол Қазақстанда сот қана мемлекет пен тұтастай коғамның атынан сот төрелігін жүзеге асыра алатындығын білдіреді. Соттың биліктік өкілдіктерін басқа біреудің иемденіп алуына тыйым салынады және құқықтық жауапкершілікке әкеліп соғады.
Судьялардың ауыстырылмайтындығы және сайланбайтындылығы. Соттар тұрақты судьялардан тұрады. Судьялардың өкілеттігі тек заңда белгіленген негіздер бойынша ғана тоқталуы немесе кідіртілуі мүмкін. Судьялар Конституция мен жоғарыда аталған Конституциялық заңға сәйкес сайланады немесе тағайындалады. Сондай-ақ судьялардың өкілетіктері нақты мерзіммен шектелмеген.
Судьялардың тәуелсіздігі және олардың тек заңға ғана бағынуы. Судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға бағынады. Сот төрелігін іске асыру жөніндегі соттың қызметіне қандай да болсын араласуға жол берілмейді жоне ол заң бойынша жауапкершілікке әкеліп соғады. Нақты істер бойынша судьялар есеп бермейді.
Азаматтар мен ұйымдардың заң мен сот алдындағы теңдігі. Азаматтық сот ісін жүргізу барысында азаматтардың ешқайсысына артықшылық берілмейді және олардың ешқайсысы да қандай да мән-жайлары себепті кемсітілмеуге тиіс.
Жеке адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеу. Азаматтық іс бойынша іс жүргізу кезінде азаматтық процеске қатысушы адамның ар-ожданын қорлайтын немесе қадір-қасиетін кемсітетін шешімдер мен іс-әрекеттерге тыйым салынады.
Сотта істі қараудың жариялылығы. Бұл кағида барлық соттарда істі қарау ашық сот отырысында жүргізілетінін білдіреді. Заңда сот отырысына қатысқысы келетіндердің барлығына рұқсат берілген, соның ішінде БАҚ өкілдеріне де. Сот отырысының залына, егер іске қатысы бар адамдар немесе куә болмаса, он алты жаска толмаған азаматтар жіберілмейді.
Іске қатысушы адамдар мен ашық сот отырысына қатысушы азаматтардың сотты, істі қарау барысын залда отырған орындарынан жазып алуға немесе аудио дыбысын жазуды пайдалануға құқығы бар. Сотта істі қарау барысында киноға және суретке түсіру, бейне-таспаға жазу, тікелей радио және телехабар жүргізу соттың іске қатысушы адамдардың пікірін ескере отырып берген рұқсаты бойынша ғана мүмкін болады. Бұл іс-әрекет сот отырысының қалыпты жүруіне бөгет жасамауға тиіс және оның уақытын сот шектеуі мүмкін. Заңда көзделген негіздер бойынша ғана істерді қарау жабық сот отырысында жүзеге асырылады.

Сот ісін жүргізу тілі. Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізу тек мемлекеттік (қазақ) не орыс тілдерінде, тең дәрежеде жүргізілетіндігін білуге болады.
Соттың қызметіндегі заңдылық деген соттың құқық нормаларын дұрыс қолдануын, шығарылатын актілердің және жасалатын барлық іс жүргізу әрекеттерінің қолданыстағы заңдарына сәйкестігін білдіреді.
Диспозитивтік деген азаматтық іс жүргізудің құқықтық қатынастары субъектілерінің өз құқықтары мен міндеттерін еркін билеуін білдіреді.
Азаматтық процесті қозғау іске қатысатын тараптар мен басқа адамдардың еркіне байланысты болады. Мүдделі адам (талапкер, өтініш етуші) өзінің талап-арызының, өтінішінің заты мен негізін, сондай-ақ берген талаптарының көлемін өзі айқындайды. Мұндай мәліметтер сотқа берілген талап-арыздың (өтініштің) мазмұнды бөлімінің мәнін құрайды. Талапкер талап арыздың негізін немесе затын өзгертуге, талап-арыздың мөлшерін азайтуға немесе көбейтуге құқылы. Сот өз бастамашылығымен талап-арыздың затын немесе негіздерін өзгертуге құқығы жоқ.

-- Бәсекелестік тараптардың заңды мүдделерінің қарама-қайшылығынан келіп шығады, ол азаматтық процестегі айтысу қажеттілігін негіздейді. Тараптың әрқайсысы өзіне оңтайлы сот шешімін қабылдатқысы келеді. Сондықтан бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау барысында өзінің құқықтық ұстанымын сақтауға өз талаптары мен қарсылықтарын дәлелдеуге және негіздеуге міндетті.
-- Тараптардың іс жүргізудегі тең құқықтылығы материалдық құқықтық қатынастардың (азаматтық, отбасы, еңбек және т.б.) субъектілерінің теңдігіне сүйенеді (тең құқықтық жағдайы) және іс жүргізу құқықтары мен талаптардың іс жүргізу міндеттерінің теңдігін белгілейді.
-- Сот талқылауының тікелейлігі. Сот істі карау барысында іс бойынша дәлелдемелер мен өзге де мән-жайларды: Іске қатысушы тараптар мен басқа адамдардың түсініктерін, куәгердің айғақтарын, сарапшылардың қорытындысын, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қорытындыларын тыңдауға, заттай дәлелдемелерді қарауға, дыбыс жазбаларын тыңдауға және бейне жазбаларды, кино, фотоматериалдарды қарауға, жаңартылған өзге де материалдармен танысып шығуға тікелей міндетті.
-- Сотта істі қараудың ауызшалығы. Сот отырысында мынадай істерді қарау және шешу ауызша нысанда жүзеге асырылады:
төрағалық етуші процеске қатысушыларға олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді;
іске қатысушы адамдардың өтініштері айтылады;
іске қатысушы тараптар мен басқа адамдардың түсініктемелері айтылады;
куәгерлер өз айғақтарын береді;
сарапшы жазбаша нысанда жасалған қорытындысын мазмұндайды (сарапшы жоқ болған жағдайда қорытындыны сот жариялайды);
маман кеңес береді;
сот отырысында жазбаша дәлелдемелер, хаттамалар және өзге де құжаттар жарияланады;
мемлекеттік органның жазбаша жасалған қорытындысы мазмұндалады;
сот жарыссөзі жүргізіледі;
прокурор іс бойынша тұтастай қорытынды жасайды;
істі қарау нәтижесінде сот шығарған шешім жария етіледі
Кейбір іс жүргізу әрекеттері тек жазбаша түрде жүзеге асырылады не жазбаша рәсімдеуді талап етеді. Мысалы, талап-арыз (өтініш), апелляциялық немесе кассациялық шағым (наразылық), қадағалау шағымы не қадағалау тәртібіндегі наразылық тек жазбаша түрде ғана беріледі, сот актілері жазбаша нысанда шығарылады.

Сонымен, адам мен азаматтың құқықтары ішінде құқықтарды сот арқылы қорғаудың маңызы зор. Азаматтардың құқықтарын қорғау бойынша сот билігі органдарының қызметі азаматтық іс жүргізу арқылы жүзеге асырылады. Азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыру тәртібін реттейтін құқық нормаларының жиынтығы, сондай-ақ сот қаулыларын мәжбүрлеп орындату тәртібі азаматтық іс жүргізу құқығы деп аталады.
Сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де
нысандары арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасында сот әділдігін тек сот қана жүзеге асырады.Соттарда
қаралатын істердің көпшілігі азаматтық істер болып табылады. Бұлар-азаматтық,
отбасылық, еңбек, тұрғын үй, экологиялық, қаржы, салық және ведомствалық бағыныстағы
соттардың қарастылығына жатқызылған басқа да құқық қатынастарынан туындайтын
даулар.
Азаматтық істерді қарау мен шешу тәртібі азаматттық сот ісін жүргізу туралы
заңдармен белгіленеді. Азаматтық іс жүргізу құқығы - мемлекет белгілеген құқықтық
нормалардың соттардың азаматтық істерді қарау және шешу тәртібін, басқаша айтқанда,
азаматтық істер бойынша сот әділдігін сондай-ақ сот қаулыларын мәжбүрлеп орындау
тәртібін реттейтін жиынтығы немесе жүйесі.
Азаматтық іс жүргізу құқығы жеке, дербес құқық болып табылады, оның да дербес
нысанасы және реттеу әдісі бар. Азаматтық іс жүргізу құқығының реттейтін нысанасы сот
пен іс жүргізуге қатысушы тұлғалар, яғни азаматтық сот ісін жүргізуге қатысушылар
арасында туындайтын қоғамдық қатынастар болып табылады
Қылмыстық іс жүргізу бірнеше кезеңдерге бөлінеді. Олар қылмыстық іс жүргізудің
сатылары деп аталады. Ол сатылар былайша аталады:1)қылмыстық іс қозғау;
2)қылмыстарды алдын ала тергеу; 3)басты сот талқылауын тағайындау; 4)басты сот
талқылауы 5)апелляциялық саты сотында іс жүргізу ;6) үкімді орындау.Бұл аталғандар
қылмыстық іс жүргізудің негізгі сатыларына жатады, яғни, жалпы ереже бойынша, әр
қылмыстық іс осы сатылардан өтеді.Аталған сатыларды қылмыстық іс жүргізудің жеке
кезеңдері деп түсінуге боладыжәне олардың әрқайсысының өзіне тән міндеттері мен
ерекшеліктері бар.
Қылмыстық іс қозғау сатысы.Әр қылмыс бойынша іс жүргізу осы сатыдан басталады.
Бұл сатының мәні - өкілетті органдар, олардың лауазымды адамдары қылмыстық белгілері
ашылған әр кезде іс жүргізуді бастау туралы тез арада шешім шығарулары қажет.
Қылмыстық іс қозғау туралы шешім ғана одан әрі қылмыстық іс жүргізу қызметі толық
көлемде атқарылады, яғни алдын ала тергеу немесе анықтама жүргізу арқылы істелген
қылмыстың мән-жайларын ашу мүмкін болады. Қылмыстық іс қозғау өкілеттігі прокурорға
және алдын ала тергеу жүргізу органдарына (тергеуші, анықтау органдары) берілген.
Қылмыстарды алдын ала тергеу сатысы.Бұл-әр қылмысты тез және толық ашып,айыпты
адамды қылмыстық жауапқа тарту мақсатында қолданылатын және заңмен реттеоген
тергеуші мен анықтау органдарының қызмет жүйесі болып табылады. Қылмыстарды тергеу
екі түрде жүзеге асырылады 1) анықтау; 2)алдын ала тергеу.
Алдын ала тергеу және анықтау қызметі тергеу әрекеттерін (тінту, жауап алу, зат алу
және т.б) қолдану арқылы жүргізіледі. Анықтау органдары тергеу әрекеттерімен қатар
жедел іздестіру шараларын да қолданып қылмысты ашады. Алдын ала тергеу жүргізу
айыпталушы ретінде жауапқа тартумен аяқталмайды.Бұдан әрі қарай істелген қылмыстың
мән-жайын толық және жан-жақты ашып зерттеу тергеу органдарының міндеттеріне
жатады.
Басты сот талқылауын тағайындау сатысы.қылмыстық іс айыптау қорытындысымен
1-сатының сотына келіп түскен соң іс жүргізудің жаңа сатысы басталады. Бұл кезде соттың
төрағасы немесе оның тапсыруы бойынша басқа судья істі осы сотта қарауға қабылдау
мәселесін шешеді. Ол үшін судья қылмыстық істің материалдарымен мұқият, толық
көлемде оқып танысуы қажет. Егер де алдын ала тергеу және анықтау жүргізу кезінде
қылмыстық іс бойынша жиналған дәлелдемелер істі сот отырысында қарап шешуге
жеткілікті болса, онда судья басты сот талқылауын тағайындау туралы қаулы
шығарады.Бұдан кейін осы қаулыға сәйкес басты сот талқылауы жүргізіледі.
Басты сот талқылауы. Бұл сатыда алдын ала тергеу немесе анықтау жүргізу кезінде
жиналған және айыптаушы мен қорғаушы жақтары ұсынған дәлелдемелер жан-жақты
зерттеліп, соның негізінде қылмыстық іс бойынша сот төрелігі жүзеге асырылады.Ал басты
сот талқылауының өзі бес бөлімнен тұрады:1)дайындық бөлімі; 2)сот тергеуі; 3)соттағы
сөзжарыстар; 4)сотталушының соңғы сөзі; 5)үкім шығару.
Апелляциялық тәртіппен істерді қарау.Бұл сатының негізгі мақсаты - заңды күшіне
енбеген бірінші сатының соттары шығарған үкімдер мен қаулылардың дұрыстығын
(заңдылығын, дәлелдігін) екінші саты сотының тез арада тексеріп, онда қателіктер
жіберілген болса, ол қателіктерді уақытында жою болып табылады. Апелляциялық
шағымды немесе наразылықты сот үкімдеріне, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
үкімдерін қоспағанда, үкім жарияланған күннен бастап он тәулік ішінде беруге болады.
Егерде үкімге апелляциялық шағым берілген болса, онда іс міндетті түрде апелляциялық
сатының сотында қаралуы тиіс. Азаматтық іс жүргізу құқығының деректемелері азаматтық
істер бойынша сот әділдігін жүзеге асыру тәртібін реттейтін нормалар баянды етілген
нормативтік актілер болып табылады.Азаматтық іс жүргізу құқығының аса маңызды
деректемесі 1999 жылы 13 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық іс
жүргізу кодексі болып табылады.Онда азаматтық істер бойынша сот ісін жүргізу егжейтегжей регламенттелген. Азаматтық іс жүргізу кодексі жалпы және ерекше бөлімдерден
тұрады.Жалпы білімге азаматтық процестің барлық түрлері мен сатыларына қатысты
нормалар енгізілген.
Құқықтың осы саласының нормалары "Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі" туралы 1995 жылдың
20 желтоқсанындағы конституциялық заң күші бар Жарлығында, "Қазақстан
Республикасының Прокуратурасы" туралы 1995 жылдың 21 желтоқсанындағы заң күші бар
Жарлығында "Мемлекеттік баж туралы "Заң мен басқа заңдарда баянды етілген.
Азаматтық іс жүргізу құқығының деректемелері арасында Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Соты Пленумының түсіндірмелері ерекше орын алады.Ғылымда бір авторлар
басшылыққа алынатын түсіндірмелер нормативтік сипатта болады деп санайды, басқалары
өзгеше пікір ұсынады.
Мемлекетте заң шығарушы және атқарушы билікпен бірдей үшінші билік ретінде
соттардың рөлін нығайту Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының
басшылыққа алынатын қаулыларын құқық нормалары бар нормативтік актілер санауға
негіз береді.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сот қорғауының кеңейтілуі азаматтыұ іс
жүргізу құқының нормаларын қамтитын заң актілерінің шеңберін ұлғайтады ,атап айтқанда
сотқа қарасты мәселелер материалдық құқықтық түрлі салаларының заңдарына енгізілген.
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасы-заң шығару қызметін жүзеге
асырған Қазақстан мемлекетінің ең жоғарғы өкілді органы қабылдаған және қылмыстық іс
жүргізу қызметінің тәртібі мен мазмұнын айқындайтын нормативтік құқықтық актілер
жүйесінен тұрады.Бұл құқықтық актілер 1994 жылғы 13 ақпанда бекітілген құқықтық
реформаның Мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру кезінде қалыптасты.Қазақстан
Республикасының аумағында қылмыстық іс жүргізу тәртібі ҚР Конституциясының
нормаларымен, конституциялық заңдармен, ҚР қылмыстық іс жүргізу кодексімен және іс
жүргізу тәртібін реттейтін өзге заңдармен айқындалады.
1997 жылдың 13 желтоқсанында қабылданып, 1998 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне
енген ҚР ҚІЖҚ - і қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін құқықтық нормалар
жүйеленген түрде баяндалап ,тұжырымдалған арнайы заң болып табылады. Бұдан кейін
2014 ж. 4 шңлдеде жаңа ҚПК қабылданды. Бұл кодекс сот төрелігін жүзеге асыру
принциптерін, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін белгілеген
конституциялық нормаларға ,сондай-ақ халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған
принциптері мен нормаларына негізделген.
Құрамы мен мазмұнына қарай ҚІЖҚ жалпы және ерекше бөлімдерден тұрады. Жалпы
бөлімде қылмыстық іс жүргізудің негізгі ортақ ережелері бекітілген: қылмыстық іс
жүргізудің міндеттері мен принциптері; қылмыстық іс жүргізудің жалпы шарттары;
қылмыстық іс жүргізуді атқаратын мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды
адамдардың өкілеттері және т.б ережелер туралы.
ҚІЖҚ - нің ерекше бөлімінде іс жүргізу тәртібі біртіндеп өз кезеңімен реттелген
қылмыстық істі қозғау, алдын ала тергеу және анықтау жүргізу, бірінші саты сотында іс
жүргізу, сот үкімдері мен қаулыларын орындау және т.б. ҚІЖҚ-мен қатар қылмыстық іс
жүргізу кезінде нақты мәселелерге байланысты басқа да заңдар қолданылады. Ондай
заңдарға ,жеке алғанда, мыналар жатады: 2000 жылғы 25 желтоқсанда шыққан "Қазақстан
Республикасының сот жүйесі және судьялардың мәртебесі жөнінде" конституциялық заң,
2000 жылғы 5 шілдеде шыққан "Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы адамдарды мемлекеттік
қорғау жөнінде" заң және т.б.
Азаматтық іс жүргізу құқығы -- азаматтық істерді сотта қараудың және шешудің
тәртібін, сондай-ақ соттардың және басқа да кейбір органдардың қаулыларын
орындау тәртібін реттейтін құқық саласы. Оның нормалары соттың және
процестің барлық қатысушысының қызметін реттейді; сондай-ақ, олардың
құқылары мен міндеттерін анықтай отырып, сот мәжілісін жүргізудің тәртібін
лгілейді. Азаматтық іс жүргізу заңдарымен бірге,
бұл ұғым өзімен аттас ғылымды, әрі оқу пәнін де қамтиды. Материалдық
құқық -- құқықтық нормаларды белгілейтін заңды түсінік, соның көмегімен
мемлекет қоғамдық қатынастарға тікелей, тура құқықтық реттеумен ықпал етуді
жүзеге асырады.

Материалдық құқықтың нормалары меншік нысандарын мүліктер мен адамдардың
заңдық жағдайларын бекітеді, мемлекеттік органдардың құрылу тәртібі мен
құрылын айқындайды, азаматтардың құқықтық мәртебесін, құқық бұзушылық үшін
жауапкершілік негіздері мен шектерін белгілейді. Сонымен, мүліктік еңбек,
отбасы және өзге де қатынастар -- материалдық құқықтың объектілері.

Іс жүргізу құқығының өзі -- бұл азаматтық істер мен дауларды қарау,
қылмыстарды тергеу, сондай-ақ әкімшілік құқық бұзушылық істерін қарау
кезінде пайда болатын қатынастарды реттейтін құқық жүйесіндегі нормалардың
бір бөлігі. Іс жүргізу құқығы материалдық құқықпен тығыз байланысты,
өйткені оны жүзеге асыру мен қорғау қажетті іс жүргізу нысандарын бекітеді.
Іс жүргізу құқығы екі түрлі болады -- азаматтық іс жургізу құқығы және
қылмыстық іс жүргізу құқығы. Азаматтық іс жүргізу құқығының ерекшеліктерін
қарастырайык.

Азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асырудың тәртібін реттейтін
құқық нормаларын мәжбүрлеп орындату тәртібі азаматтық іс жүргізу құқығы деп
аталады.

Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні азаматтық істерді қарау және шешу
барысында, сондай-ақ сот шешімдерін орындауға байланысты сот пен процеске
қатысушылардың арасында туындайтын қоғамдық қатынастарды құрайды. Мұндай
қатынастарды реттеу тәсілі императивті диспозитивтік деп аталады.

Императивтік (императив -- өкімет, үзілді-кесілді талап заң -- таңдауға
жол бермейтін) деген соттың мемлекеттікбилік органы екендігін және биліктік
өкілеттіктер берілгенін білдіреді.

Соттың және судьяның талаптары, тапсырмалары, шақырулары және басқа да
өтініштері, сот отырысының төрағалық етушінің өкімдері процеске қатысушылар
үшін міндетті болып табылады. Сот төрелік етуді жүзеге асыру мақсатында
процеске қатысушыларға мәжбүрлеу шараларымен (мысалы, сот отырысынан тәртіп
бұзушыларды шығарып жіберу, мәжбүрлеп алып келуді жүзеге
асыру), айыппұл салуға құқылы. Сондықтан азаматтық жүргізу қатынастарын
билік және бағыныштылық қатынастары ретінде сипаттайды.

Диспозитивтік азаматтық құқық субъектілерінің осындай құқық объектілеріне
билік етуге бағытталған әрекеттерді жасауға толықтай ие екендіктерін
білдіреді.

Өйткені, әдетте, азаматтық құқық мүдделі адамдардың талап-арызбен
(өтінішпен) жолдануларына байланысты пайда болады. Соттың азаматтық істерді
өз бетінше қозғауына құқығы жоқ, азаматтық процестің дамуы құқық туралы
даудың субъектілерінің ерік білдірулеріне тәуелді болады.

[өңдеу]Азаматтық іс жүргізу құқығының негізгі қағидалары

Азаматтық іс жүргізу құқығының қағидаларына -- заңдарда бекітілген жалпы,
маңызды жетекшілікке алатын негізгі ережелер мен сот қызметі негізделген.
Бұл қағидалар мықты нормалар түрінде тұжырымдалған олар құқық нормаларының
жалпы ережелерінде бейнеленеді.

Сот төрелігін тек соттық жүзеге асыруы. Ол Қазақстанда сот қана мемлекет
пен тұтастай коғамның атынан сот төрелігін жүзеге асыра алатындығын
білдіреді. Соттың биліктік өкілдіктерін басқа біреудің иемденіп алуына
тыйым салынады және құқықтық жауапкершілікке әкеліп соғады.

Судьялардың ауыстырылмайтындығы және сайланбайтындылығы. Соттар тұрақты
судьялардан тұрады. Судьялардың өкілеттігі тек заңда белгіленген негіздер
бойынша ғана тоқталуы немесе кідіртілуі мүмкін. Судьялар Конституция мен
жоғарыда аталған Конституциялық заңға сәйкес сайланады немесе
тағайындалады. Сондай-ақ судьялардың өкілетіктері нақты мерзіммен
шектелмеген.

Судьялардың тәуелсіздігі және олардың тек заңға ғана бағынуы. Судья сот
төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға бағынады.
Сот төрелігін іске асыру жөніндегі соттың қызметіне қандай да болсын
араласуға жол берілмейді жоне ол заң бойынша жауапкершілікке әкеліп соғады.
Нақты істер бойынша судьялар есеп бермейді.

▪ Азаматтар мен ұйымдардың заң мен сот алдындағы теңдігі. Азаматтық сот
ісін жүргізу барысында азаматтардың ешқайсысына артықшылық берілмейді
және олардың ешқайсысы да қандай да мән-жайлары себепті кемсітілмеуге
тиіс.
▪ Жеке адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеу. Азаматтық іс
бойынша іс жүргізу кезінде азаматтық процеске қатысушы адамның ар-
ожданын қорлайтын немесе қадір-қасиетін кемсітетін шешімдер мен іс-
әрекеттерге тыйым салынады.
▪ Сотта істі қараудың жариялылығы. Бұл кағида барлық соттарда істі қарау
ашық сот отырысында жүргізілетінін білдіреді. Заңда сот отырысына
қатысқысы келетіндердің барлығына рұқсат берілген, соның
ішінде БАҚ өкілдеріне де. Сот отырысының залына, егер іске қатысы бар
адамдар немесе куә болмаса, он алты жаска толмаған азаматтар
жіберілмейді.
Іске қатысушы адамдар мен ашық сот отырысына қатысушы азаматтардың сотты,
істі қарау барысын залда отырған орындарынан жазып алуға немесе аудио
дыбысын жазуды пайдалануға құқығы бар. Сотта істі қарау барысында киноға
және суретке түсіру, бейне-таспаға жазу,
тікелей радио және телехабар жүргіз у соттың іске қатысушы адамдардың
пікірін ескере отырып берген рұқсаты бойынша ғана мүмкін болады. Бұл іс-
әрекет сот отырысының қалыпты жүруіне бөгет жасамауға тиіс және оның
уақытын сот шектеуі мүмкін. Заңда көзделген негіздер бойынша ғана істерді
қарау жабық сот отырысында жүзеге асырылады.

▪ Сот ісін жүргізу тілі. Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізу тек
мемлекеттік (қазақ) не орыс тілдерінде, тең дәрежеде жүргізілетіндігін
білуге болады.
▪ Соттың қызметіндегі заңдылық деген соттың құқық нормаларын дұрыс
қолдануын, шығарылатын актілердің және жасалатын барлық іс жүргізу
әрекеттерінің қолданыстағы заңдарына сәйкестігін білдіреді.
▪ Диспозитивтік деген азаматтық іс жүргізудің құқықтық қатынастары
субъектілерінің өз құқықтары мен міндеттерін еркін билеуін білдіреді.
Азаматтық процесті қозғау іске қатысатын тараптар мен басқа адамдардың
еркіне байланысты болады. Мүдделі адам (талапкер, өтініш етуші) өзінің
талап-арызының, өтінішінің заты мен негізін, сондай-ақ берген талаптарының
көлемін өзі айқындайды. Мұндай мәліметтер сотқа берілген талап-арыздың
(өтініштің) мазмұнды бөлімінің мәнін құрайды. Талапкер талап арыздың
негізін немесе затын өзгертуге, талап-арыздың мөлшерін азайтуға немесе
көбейтуге құқылы. Сот өз бастамашылығымен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.