Қазақ тілі - менің тілім, бабамның тілі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:

Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты

Филология факультеті

Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

ФИО

Курстық жұмыс

Ә. Нұрпейісовтің «Соңғы парыз» романының лексика-фразеологиялық ерекшеліктері

Ғылыми жетекші:

Қостанай 2020 ж.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3-5

I Шығарма тілінің лексикалық ерекшеліктері . . . 6-14

1. 1 Көркем шығармада фразеологизмдердің қолданылуы . . . 6-14

1. 2 Шығармадағы мақал -мәтелдердің қолданылуы . . . 15-19

1. 3 Кірме сөздердің шығармада қолданылуы . . . 20-23

1. 4 Көнерген сөздердің қолданылуы . . . 20-24

1. 5 Эмоционалды - экспрессивті сөздердің қолданылуы . . . 20-21

1. 6 Дисфемизм сөздердің қолданылуы . . .

1. 7 Антоним, синоним, омонимдердің қолданысы . . . 24-33

1. 7. 1 Антоним . . . 24-30

1. 7. 2 Синоним . . . 31-32

1. 7. 3 Омоним . . . 33

II Шығармадағы көркемдегіш- бейнелегіш тәсілдердің қолданысы 29-47

2. 1 Шығармадағы портрет, пейзаж қолданысы . . . 29-31

2. 1 Портрет . . . 12-25

2. 2 Шығармадағы эпитет, теңеу, кейіптеулердің қолданылу тәсілі . . . 32-44

2. 2. 1 Эпитет . . . 32-36

2. 2. 2 Теңеу . . . 37-48

2. 2. 3 Кейіптеу . . . 49-52

2. 3 Шығармадағы метафора, метонимия, синекдохалардың қолданылу ерекшеліктері . . . 43-47

2. 3. 1 Метафора . . . 48-53

2. 3. 2 Метонимия . . . 54-55

2. 3. 3 Синекдоха . . . 56-57

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 58-61

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 62-64

КІРІСПЕ

«Қазіргі ең таза, ең бай, ең табиғи және бұзылмай сақталып қалған бір тіл болса, ол- қазақ тілі», -деп А. Саадин айтқандай, қазақ тілі шексіз бай, шұрайлы, тегеуріні мықты тіл. Қазақ тілі-менің тілім, бабамның тілі. Тіл-халықтың жаны. Тілі құрыса, халық та жер бетінен жоғалады. Қазақ тілім халқыммен бірге жасарып, жаңғырып келеді.

Бір тілде қанша сөз болса, солардың тұтас жиынтығын тіл ғылымында лексика немесе сөздік құрам деп атайды. Сөздердің мағынасын, оның жалпы лексикалық жүйедегі алатын орнын, шығу төркінін, қолдану қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, түрлі стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды бір сөзбен лексикология дейді. Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму тұрғысынан да, сонымен бірге өткен тарихымен тығыз байланыстыра отырып та зерттейді. Сөз байлығы -лексика қарастыратын негізгі және күрделі единица. Тілдің сөз байлығына тұрақты тіркестер де жатады. Бұлар замандар бойы біртіндеп туып қалыптасқан, ұзақ дамудың жемісі.

Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. «Лексика», «лексикология» терімсөздерін қазақ тіл біліміне қатысты алғаш қолданушы Қ. Жұбанов болып табылады. Қазақ лексикасының диахронды-синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар К. Аханов, І. Кеңесбаев, Н. Сауранбаев, Ә. Болғанбаев, Т. Жанұзақов, Б. Қалиев тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне негіз болғаны анық.

Курстық жұмыс тақырыбы: Әбдіжәміл Нұрпейісовтың «Соңғы парыз» романының тілі.

Жұмыстың мақсаты: Әбдіжәміл Нұрпейісовтың «Соңғы парыз» романы тілінің лексикалық ерекшеліктерін анықтау. Оның ішінде синонимдер мен антонимдерді сөз таптарына байланысты бөліп, олардың мағыналарын ашу. Сонымен қатар кірме сөздер, табу, көнерген сөздерді және экспрессивті-эмоционалды сөздерді тауып, оларға сипаттама беру.

Фразеологизмдер мен мақал-мәтелдерді тауып, оларды жік-жігіне ажырату. Фразеологизмдерге І. Кеңесбаевтың «Фразеологиялық сөздік» атты түсіндірме еңбегі бойынша талдау жасау.

Шығарма тілінің көркемдік-бейнелегіш тәсілдері арқылы метафора, синекдоха, эпитет, метонимия түрлерін ажырату және оларға кеңінен тоқталып, зерттеу жұмыстарын жүргізу.

Жұмыстың нысаны : Әбдіжәміл Нұрпейісовтың «Соңғы парыз» романы

Зерттеу жұмыстың жаңалығы:

Шығармада теңеулер мен фразеологизмдер көптеп кездеседі.

Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, ІІ бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I Шығарма тілінің лексикалық ерекшеліктері

Көркем шығармада фразеологизмдердің қолданылуы

Ғ. Қалиев, Ә. Болғанбаев «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы»:

« Фразеология» грекше Phasis - сөйлемше және logos - сөз, ілім деген сөздерінен шыққан.

І. Кеңесбаев пен Ғ. Мұсабаев1962 жылы жазған «Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика» атты оқулығында фразеологиялық бірліктерді фразалық тіркестер деп, атап оларды: идиомдар мен фразаларға бөледі. Ал, осы жерде идиома және фраза терминдеріне түсінік беріп кетер болсақ:

Идиома -тіркес құрамындағы сөздерді бөлуге келмейтін, мағына тұтастығы тіркеспен бірге анықталатын сөздер тобы. Және де бір ғана лексикалық мағынаны білдіреді. Мысалы: Тайға таңба басқандай - анық деген мағынаны білдіріп тұр.

Фраза -тіркес құрамындағы сөздердің біреуі болса да, бастапқы лексикалық мағынасын сақтап тұратын сөз тіркесінің түрі. Мысалы: Тепсе темір үзу - мықты деген мағынада қолданылып тұр.

Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді топтастыруда екі пікір бар: бірі -І. Кеңесбаевтың топтастыруы, екіншісі - В. В. Виноградов пен Н. М. Шанскийдің үлгісі бойынша жасалған топтастырулар:

1. І. Кеңесбаев фразеологизмдердің мағыналық тұтастығы мен құрылымының тұтастығына қарап, фразеологизмдерді екі топқа бөледі: фразеологиялық түйдек және фразеологиялық тіркес, бұлардың алғашқысын идиома , кейінгісін фраза деп атайды.

Фразеологиялық түйдекке фразеологизмдердің құрамындағы сөздер өздерінің лексикалық мағыналарын мүлде жоғалтып, бір - бірімен өзара жымдасып, ажырамастай болып тұтасқан фразеологизмдерді жатқызады.

Фразалық тіркеске құрамындағы сөздер негізгі (лексикалық) мағынасынан түгелдей емес, жарым - жартылай ғана айырылған, бірақ құрамы берік фразеологизмдерді жатқызады.

Автордың түсіндіруінше, фразеологиялық түйдекке де, фразалық тіркеске де ортақ қасиет - тиянақтылық . Олардың компоненттерінің орын тәртібі бекем болуы шарт. Сонымен бірге фразеологиялық түйдектер мен фразеологиялық тіркестердің қолданылу үстінде бірін - бірі ауыстырып отыратынын, сол себепті кейде оларды ажыратып алудың қиындығын ескертеді.

І. Кеңесбаев қолданылуы мен семантикасында, грамматикалық құрылысында елеулі өзгешелігі бар екенін ескерте отырып, фразеологизмдерге мақал - мәтелдерді жатқызады. Сонымен бірге қос сөздер мен қосар тіркестерді тиянақты қалыптасқан сөз тізбектерінің қатарына қосып, фразеологизмдерге жатқызады. І. Кеңесбаевтың фразеологизмдерді топтастыруы 1940 жылдан 1970 жылға дейін қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді бірден - бір топтастыру ретінде пайдаланылып келді.

2. 1970 жылдан бастап орыс ғалымдары В. В. Виноградов пен Н. М. Шанскийдің үлгісі бойынша фразеологизмдердің біртұтас мағынасы мен құрастырушы сыңарлары мағыналарының арақатынасы тұрғысынан қазақ тіліндегі фразеологизмдерді төрт топқа бөлу тәжірибесі қалыптасты. Олар: фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тіркес (тізбек емес), фразеологиялық сөйлемше.

Фразеологиялық тұтастық. Бұған құрамындағы сөздер бір - бірінен ажырамастай болып жымдасқан, өздерінің лексикалық мағыналарын жоғалтқан, семантикалық жағынан біртұтас фразеологизмдер жатады. Мұндай фразеологизмдердің мағынасы уәжділігінен айырылған, мағыналарының неге солай болып қалыптасқанын дәлелдеу мүмкін емес.

Мысалы: жүрек жұтқан (ешнәрседен қаймықпайтын), қой аузынан шөп алмас (момын адам), жаны күйді (ыза болды, қорланды) т. б.

Фразеологизмдердің бұл түрі жалпы тіл білімінде идиомалар деп аталады, бұлар І. Кеңесбаевтың топтастыруында фразеологиялық түйдек деп берілген.

Фразеологиялық бірлік. Бұған фразеологизмді құрастырушы сыңарларының біртұтас ауыс мағынаға ұласуынан туған, бірақ ішкі формасының айқындылығын сақтаған фразеологизмдер жатады. Бұлар да фразеологиялық тұтастықтар сияқты семантикалық жағынан ажырамайтын, құрамы тұрақты, идиомалар сияқты біртұтас тіл бірліктері болып табылады. Басқаша айтқанда, фразеологиялық бірліктердің негізінде еркін сөз тіркестері жатыр, еркін сөз тіркестерінің ауыс мағынада айтылуынан туған бейнелі мағыналардан фразеологиялық бірліктер жасалған. Фразеологиялық бірліктердің қалыптасуындағы осы ерекшелік біртұтас мағынасы сыңарларының мағыналарына жуыспайтын фразеологиялық тұтастықтардан негізгі айырмасын көрсетеді. Фразеологиялық бірліктің бейнелі мағынасы құрамындағы сыңарларына емес, тұтас тіркес қалпына тән.

Мысалы: ат ізін салмады фразеологизмінің құрамындағы ат, із, салмады сөздерінде жеке алғанда бейнелі мағына жоқ, олар бейнелі мағынаға тіркескен қалыпында ғана ие болған.

Фразеологиялық тіркес. Бұған құрамындағы ерікті мағынасындағы сөз бен байлаулы мағынасындағы сөздің тіркесуінен жасалып, даяр қалпында қолданылатын фразеологизмдер жатады. Мысалы, «қолаң шаш» фразеологизмінің құрамындағы шаш сөзі ерікті мағыналы сөз, себебі ол басқа да бірқатар сөздермен тіркесе береді: сүмбіл шаш, сұлу шаш, бурыл шаш, қара шаш т. б. ал қолаң сөзі кез-келген сөзбен тіркесе бермейтін, осы мағынасында тек шаш сөзімен тіркесетін мағынасы байлаулы сөз.

Фразеологиялық сөйлемше. Оған құрамы мен қолданылуы тұрақты, біртұтас бейнелі мағынасы ерікті сөздердің тіркесуінен жасалатын, құрылысы сөйлемге ұқсас фразеологизмдер жатады. Бұлардың фразеологиялық сипаты сөйлеу үстінде қалыптаспай, даяр, орнықты қалпында қолданылатындағына, ал сөйлемше деп аталуы құрылымы жағынан сөйлемге ұқсастығына байланысты. Мысалы: су сепкендей басылды деген сөйлемше су сепкендей, сепкендей басылды деген екі еркін тіркестен құралған, сөйлем ретінде айтылып тұр. Бұл тұрақты тіркестік мағынада біртұтастық бар: су сепкендей басылды, «лезде тынышталды» дегенді білдіреді [2; 190 - 195 ] .

Фразеологизмдер сөйлеу және жазба тілде бағалауыштық қызметімен ерекшеленіп, өзіндік бейнелі, эмоционалды-экспрессивті жағынан айтушы мен тыңдаушы арасында жай хабарласу, ойды көркем жеткізу ғана құралы емес, түрлі сезімдік жақтарына әсер ету мүмкіндігіне ие болатын бірліктер ретінде танылады.

Фразеологизмдердің мұндай ерекше қасиетіне қазақ тіл білімінде І. Кеңесбаев назар аударған. Фразеология деген термин негізінен екі түрлі мағынада қолданылады. Бірінші мағынасы тілдегі тиянақты тіркестерді тексеретін тіл білімінің саласы дегенді, екіншісі- бір тілдегі фразеологизм байлығының тұтас жиынтығы дегенді білдіреді. Ғалым І. Кеңесбаевтың «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» атты көлемді еңбегі тек қазақ тілінде ғана емес, бүкіл түркологияға қосылған елеулі үлес деп қарауға болады. Автор аталған сөздіктің « Қазақ тілінің фразеологизмдері туралы » атты бөлімінде қазақ тіліндегі фразеологимдердің теориялық мәселелерін жан- жақты қарастырып, біраз ілгері дамытқан.

Фразеологизмдер өз алдына дербес лингвистика саласыы екендігін танытатын негізінен үш түрлі басты белгісі бар. Олар:

Даяр қалпында жұмсалуы белгісі,
Мағына тұтастығы
Тіркес тиянақтылығы[3; 99-104] .

Ғалым Мамаева Макен Қасымбайқызының 2004 жылғы «Фразеологизмді сөз тіркесі» атты диссертацияның авторефератында: «Фразеологизмдердің сөйлем мүшесі ретінде жұмсалуы жайлы қазақ тіл білімінде біраз айтылды. Қазақ тіліндегі қос тағанды фраеологизмдердің тілдік табиғатын зерттеген пров. С. Сәтенова мұндай фразеологизмнің синтаксистік сипатына арнайы тоқталып, сөз тіркесі құрылымды ҚТФТ, сөйлем түріндегі ҚТФТ деп бөліп қарастырады. Пров . І. Кеңесбаев «Фразеологизмді сырт сиқына қарап, яғни белгілі бір қосымшаларды бойына дарыту қалпына қарап, синтаксистік қызметі мен фраеологизмнің мағынасынан бойды аулақ сала талдасақ, формаль тұрғыдан еркін тіркесте болатын барлық белгілерді табуға болады», - деп айтқанымен синтаксистік жағынан қарастырмайды. Бұл айтылған пікір негізінен фразеологизмнің ішкі құрылымына қатысты түсініліп, фравеологизм жайлы зерттеу жұмысын жүргізген ғалымдардығ көбі осы негізде оның ішкі байланысу тәсілін сөз етеді. Фразеологизмдердің сөйлем мүшесі ретінде жұмсалуы жайлы қазақ тіл білімінде біраз айтылды.

Х . Қожахметова тұрақты тіркес сөйлемнің барлық мүшесі бола алатынын мысалдармен дәлелдесе, Н. Қошанова бұл мәселе бойынша арнайы еңбек жазып, тұрақты тіркестің сөйлем мүшесі болуы-сөйлем аясының кеңеюінің бір жолы деген тұжырымдама жасады. Ғалым атаулық және фразеологиялық тіркестердің грамматикалық байланысу жолдарында да өзгешеліктер бар екенін атап көрсетеді: «Фразеологиялық тіркес құрамындағы сөздер қазіргі синтаксистік байланыс тәсілдерінің қай-қайсысы арқылы болса да байланысып, өз ішінде сөйлемнің барлық мүшесі бола алады. Ал атаулық тіркестерде ондай универсалдық, жан-жақтылық жоқ. Ғалым тұрақты тіркестің өзін екі топқа бөледі: фразеологиялық тұрақты тіркестер және атаулық тұрақты тіркестер деп бөледі»[ 4; 27-28 ]

Ержанова Зохре «Қазақ қолөнеріне байланысты фразеологизмдердің этномәдени аспектісі» атты филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясының авторефератында фразеологизмдерді:

тас өңдеу өнерімен байланысты қалыптасқан кәсіби фразеологизмдер
ағаш өңдеу өнерімен байланысты қалыптасқан кәсіби фразеологизмдер
зергерлік өнермен байланысты қалыптасқан фразеологизмдер
темір өңдеу (ұсталық) өнеріне байланысты туған фразеологизмдер деп топтастырып, оларға жан-жақты мысалдар келтірген.

Сонымен қатар, ғалым өз авторефератында салт-дәстүрге байланысты уәжделген фразеологизмдерге де тоқталып, фразеологизмдердің этномәдени уәжділігін көрсетеді. Мысалы, «қазанның құлағын қағып қойған ат» - о баста қойылған есім. Әр отбасының күнде тамақ пісіріп ішетін қазанды халық қастерлеп, жеті қазынаның бірі деп есептеген. Қазанға пісірілген ас дәмді әрі жұғымды, сондықтан да болар, қазан ұрпақ жалғасуы мен отбасы берекесінің символы болып табылады [5; 17] .

Ғалым Жұбатова Баян Нұрсұлтанқызының 2010 «Қазақ тіліндегі араб, парсылық кірме фразеологизмдер» атты докторлық диссертацияның авторефератында «Қазақ тіл білімінде араб, парсы тілдерінен енген кірме фразеологизмдерге арналған арнайы зерттеулер болмағанымен, кірме бірліктерді лексикалық деңгейде қарастыру түркологтер мен қазақ тілі мамандарының үнемі назарында болды. І. Кеңесбаев калька тәсілмен жасалған фразеологизмдердің зерттелмегенін айта келіп, фразеологизмді әрі синхронды, әрі диахронды тұрғыдан қарстыру міндетін қойған болатын. Сонымен бірге ғалым бірқатар фразалардағы араб, парсы сөздерін түсіндіру арқылы, рухани, мәдени байланыс нәтижесінде тілге енген кірем сөздерді, мағынасы ескіре бастаған фразалардың сыңарларын таратып талдап берудің тіл мәденитеі үшін аса қажет екенін ескерткен еді.

Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясына қатысты Қ. Жұбанов, Ғ. Мұсабаев, Ә. Қайдар, Б. Әбілқасымов, Н. Уәлиұлы, Х. Нұрмұқанов, Ә. Нұрмағамбетов, Е. Жанпейісов, Л. Рүстемов, Н. Оңдасынов, Б. Сағындықұлы, Ш. Мәжітова, С. Сәтенова, Б. Нұрдәулетова және т. б ғалымдардың еңбектерінде араб, парсылық кірмелер сөз болып, қарастырылады»-деп жазады [6; 12-17] .

Ғалым Г. Смағұлова қазақ фразеологизмдерін мынадай стильдік қабаттарға бөлді:

1. Кітаби фразеологизмдер;

2. Бейтарап (стильаралық) фразеологизмдер;

3. Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;

4. Қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;

5. Дөрекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер [7; 184] .

Ғалым Р. Авакова фразеологизмдерді ішкі формаларының туындау көздеріне байланысты шартты түрде төмендегідей топтастырады:

• Адамның анатомиялық атаулары (соматизмдер) мен қимыл қозғалыстарына байланысты туған фразеологизмдер;

• Жануарлар (зооморфтық фразеологизмдер) әлемі;

• Өсімдіктер (флора) әлемі;

• Табиғат құбылыстары;

• Өлшем бірлік (метеорология) ;

• Сандық (нумеративтік) фразеологизмдер;

• Түр - түстік және сындық;

• Алғыс және қарғыс мәнді;

• Мифтік және діни;

• Тарихи кезеңдермен және тұлғалармен байланысты туған фразеологизмдер және т. б . [8; 68] .

Р. Авакованың топтастыруы бойынша Ә. Нұрпейісовтің «Соңғы парыз» романындағы фразеологизмдердің қолданысы:

Адамның анатомиялық атаулары (соматизмдер) мен қимыл қозғалыстарына байланысты туған фразеологизмдер:

1. Қошемет те, қолпаш та көбейіп, табаны жерге тимей бара жатты. [1; 5 ]

ТАБАНЫ ЖЕРГЕ ТИМЕДІ, әлпештеген, жаяу жүріп көрмеген, бұла болып өскен деген мағынада. [ҚТФС, 485 бет]

2 . . . ошақ бұтын күзетіп отырған қарт анасынан басқа қол ұшын беретін ешкім жоқ; [1; 5 ]

ҚОЛ ҰШЫН БЕРДІ [ТИГІЗДІ] қолғабыс етті, көмек көрсетті, жәрдемдесті . [ҚТФС, 346 бет]

3. Кім де болса, сенен бұрын да талайлар бармағын шайнағанда айтқан сөзді енді сен қайталап тұрсың; [1; 5 ]

БАРМАҒЫН ТІСТЕДІ (ШАЙНАДЫ ] өкінді, аса қатты қынжылды. [ҚТФС, 94 бет]

4. Бес жыл көз майын тауысқан дипломды қойынға басып алып . . . [1; 6 ]

КӨЗ МАЙЫН АҒЫЗДЫ (ТАУЫСТЫ ] қадалып, көп іс істеді . [ҚТФС, 258бет]

5. Бәкизат міз бағар емес. [1; 6 ]

МІЗ БАҚПАДЫ (ҚАҚПАДЫ, ЕТПЕДІ ] бүлк етпеді, бедірейді де қалды, шыдап бақты. [ҚТФС, 400 бет]

6 . . . кетудің де есебін таба алмай, жіпсіз байланып қалатынсың. [1; 7 ]

ЖІПСІЗ БАЙЛАНДЫ (БАЙЛАНДЫ, ТҰСАДЫ, ТҰСАЛДЫ ] еріксіз ұсталды, босқа қарайлап, уақыт өткізді; [ҚТФС, 225 бет]

7. Ал мен көргенде, сен алдындағы асын жыламай ішпейтін жаман боқмұрын едің. [1; 9 ]

БОҚ МҰРЫН түкке түсінбейтін, мұрнының боғын сүртпеген; [ҚТФС, 123 бет]

8. Онсыз да сіркесі су көтермей тұрғанда , мына жексұрынның бөрік асты буланып тұратын ақ шанаш басы жынына тимесі бар ма. [1; 12 ]

СІРКЕСІ СУ КӨТЕРМЕДІ Ештеңені көңілі жақтырмады, ештеңеге зауқы болмады. [ҚТФС, 483бет]

9. Көз қиығын білдірмей шоферге тастап еді. [1; 24 ]

КӨЗ ҚИЫҒЫН САЛДЫ көз ұшымен қарады, қарап қойды; [ҚТФС, 257 бет]

10. Сәл сыбдыр шықса да селк етіп, жылдам көз тігетін . [1; 25 ]

КӨЗ ТІКТІ қадала қарады, тесіле қарады. [ҚТФС, 259бет]

11. Онсыз да іші қан жылап отырғанда мына ыржақай жігіттің күлкісі ызаға тиді. [1; 26 ]

ІШІ ҚАН ЖЫЛАП өкініп, қайғырып, құсаланып.

12. Есіңе түссе де сен бірақ түсіңді бермей, үнсіз отырсың. [1; 26 ]

ТҮСІН БЕРМЕДІ жылы шырай көрсетпеді. [ҚТФС, 528 бет]

13. Әсіресе, осындай кісі амал таппай дағдарып қалғанда, осы қағынған жол тауып жүзіктің көзінен өтетін бір пәлесі бар. [1; 30 ]

ЖҮЗІКТІҢ КӨЗІНЕН ӨТКЕНДЕЙ 2. Еті тірі, пысық . . . [ҚТФС, 213бет]

14. Қайда осындай кісі жаны қысылғанда қайын ененің қытыққа тиетін әдеті. [1; 30 ]

ЖАНЫ ҚЫСЫЛДЫ Қиналды, тебірене күйзелді. . [ ҚТФС, 183 бет]

15. Бірақ, кері сиетін қырсық мінезіне бола «Көткеншек» атанып кеткен-ді. [1; 31 ]

КЕРІ СИЕТІН бәрін керісінше, теріс жасайтын.

16. Қарсы алдында жанған отқа кірпік қақпай шаншыла қараған көздің жанары зәр төгіп жалындай түседі. [1; 31 ]

ЗӘР ТӨКТІ ашулы, айбат көрсетті, ашу шығарып ұрысты. [ҚТФС, 230 бет]

17. Бұдан келгелі онан көз қиығыңды айырмай отырғансың. [1; 31 ]

КӨЗ ҚИЫҒЫН АЙЫРМАЙ көзін алмай. [ҚТФС, 257 бет

18. Тұла бойындағы бар зәрді бетіне жиып апты. [1; 32 ]

БАР ЗӘРДІ БЕТІНЕ ЖИЫП бар ашу-ызасын бетіне жиып, бетіне қаһары шығып.

19. Көрдің бе, келмей жатып ана жақ деп ауызыңның суы құруын . . . [1; 32 ]

АУЫЗЫНЫҢ СУЫ ҚҰРЫП құмарланды, ынтықты, қызықты. [ҚТФС, 69 бет]

20 . . . арық қара шал әлі де ұрынарға қара таппай өз-өзінен осқырынып қояды. [1; 32 ]

ҰРЫНАРҒА ҚАРА ТАППАЙ тиісерге себеп таппай.

21 . Бастықтардың алдында көлгірсіп, көмейіңді буып сөйлегенде , сен де, сенің де төрт құбылаң түгенделгені белгілі. [1; 33 ]

КӨМЕЙІҢДІ БУЫП бірдеңе айтқысы, дегісі келіп бірақ соны іркіп айтпай.

22 . . . . сен қиналғанда қол ұшын бере ме деп, Сары Иванға қарап едің . . . [1; 35 ]

ҚОЛ ҰШЫН БЕРДІ қолғабыс етті, жәрдемдесті, көмектесті. [ҚТФС, 346 бет]

23. Балықшыларға қолды бір сілтеп , ауылға тартып тұрғанда, әлде қайтер еді. [1; 35 ]

ҚОЛЫН БІР-АҚ СІЛТЕДІ «мейлі қойшы», «жоқ» сөздерінің орнына, лажсыздан келісім, я қарсылық білдіру. [ҚТФС, 348 бет]

24. Жігерін жүн қылған дәрменсіздік . . . [1; 36 ]

ЖІГЕРІН ЖҮН ЕТТІ, ЖІГЕРІН ҚҰМ ЕТТІ бетін қайтарды, жігерін мұқалтты, еңсесін түсірді. [ҚТФС, 224 бет]

25. Жаны сірі немелер әзір аман де! [1; 36 ]

ЖАНЫ СІРІ өте мықты, төзімді. [ҚТФС, 187 бет]

26. Шалаң мен тосаптан тазарып, қамыс қосқа сілесі құрып әзер келді.

[1; 37 ]

СІЛЕСІ ҚАТТЫ (ҚҰРЫДЫ ] әбден шаршап болдырды, қажыды; дәрмен, қуаты бітті. [ҚТФС, 482 бет]

27 . . . шекеңнен шыққандай шақылдақ дауысының зәрі сыныпты . [1; 37 ]

ЗӘРІ СЫНДЫ (ҚАЙТТЫ ] уы тарады. [ҚТФС, 229 бет]

28. Мыналардың неге езуі жиылмай , мәз боп жатқан сары енді белгілі болды. [1; 40 ]

ЕЗУ ЖИМАДЫ Күле берді, ұзақ уақыт күлкісі тыйылмады. . [ ҚТФС, 156 бет]

29. . Әншейінде осы жұртқа бабын таптырмай, отырса опақ, тұрса сопақ , айналасымен ырылдасып болатыны қайда? [1; 41 ]

ОТЫРСАМ ОПАҚ, ТҰРСАМ СОПАҚ сықақ. Кемітіп-мінеп бітті; жүріс-тұрысымды жақтырмады; қалай етсем де мін таба берді. . [ ҚТФС, 424 бет]

30. Сол жылы абыржы ұзаққа созылып халықтың апшысы қуырылып тұрған. [1; 41 ]

АПШЫСЫН АЛДЫ[ҚУЫРДЫ, ТАРЫЛТТЫ] Берекесін кетірді; қатты састырды; жан алқымға алып тықсырды, қысты. [ҚТФС, 43 бет]

31. Жыл он екі ай ел көрмей, тентіреп теңіз асып жүрсе де, сары масаға таланып, қызыл тобық боп күн-түн су кешсе де, еңбегі бір жанбай, салы судан шықса да, бірақ сонда да сағы сынбайтын, тауы шағылмайтын , айналайын қайыс қаралар-ай! [1; 43 ]

САҒЫ СЫНДЫ [ҚАЙТТЫ] ТАУЫ ҚАЙТТЫ [ШАҒЫЛДЫ] Беті қайтты, мойып қалды; көңілі қайт болды. [ҚТФС, 447 бет]

32. Арғы беттегі қамау судың балығы сені де қолды-аяққа тұрғызбай жүр. [1; 47 ]

ҚОЛДЫ-АЯҚҚА ТИГІЗБЕДІ Қағып ала жөнелді, іліп ала жөнелді. . [ ҚТФС, 343 бет]

33 . . . ол күндері бұл адам боп бетіне не ызғар, не зәр жимай , ашуланатын жерде бұл ыржалақтап күле беріпті. [1; 48 ]

ЗӘР ЖАЙДЫ диал. 1. Қаһар төкті, қаһарланды, қаһар шашты, ашу көрсетті. [ҚТФС, 229 бет]

34 . . . сен қайбір жұрт құсап жылмаңдап жүзіктің көзінен өтіп тұр едің[1; 50 ]

ЖҮЗІКТІҢ КӨЗІНЕН ӨТКЕНДЕЙ 2. Еті тірі, пысық . . . [ҚТФС, 213бет]

35. Сен енді ағыл-тегіл халық арасынан таныс біреу кездесіп қалатындай зәрең ұшты . [1; 52 ]

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

Ұқсас жұмыстар

Қазақ тілінің кешегісі мен бүгінгісі

Атамекен

Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру моделі

Дамыта оқыту теориясы

Тәуелсіздік жылдарындағы поэзияның егемендік келбеті

Тіл мәдениеті және сөз мәдениеті

Жеті атаны білу - ұрпақтың қайта жаңғыруын көздейді

Ұ. Есдәулетов поэзиясындағы азаматтық үн

Туған елім, тірегім ( әдістемелік құрал )

Мұқағали Мақатаев жайында

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz