Жай сөйлемді оқыту
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда Қазақстанда білім беру үрдісінің өзіндік ұлттық үрдісі орнығып, жаңа мазмұндағы оқыту жүйесі қалыптасуда. Дүниежүзілік білім әлеміне кіру мақсаты көзделіп, әрбір ғылым саласында нақты өзгерістер енгізілуде. Мұндай түрлі бағыттағы өзгерістер білім беру жүйесінің даму бағыттарын нақтылап, оны тың арнаға, жаңа сапаға қарай дамыту қажеттілігін міндеттейді. Ұстаздар үшін тың міндеттер: оқыту әдістемелерін саралап, ғылым табыстарын сын көзбен бағалау; оқушыларды болашақта жан-жақты дамыған, рухани жетілген жеке тұлға ретінде қалыптастыру және өз іс-әрекетін, кәсіби шеберлігін жаңаша қалыптастырып, жаңаша ұйымдастыруды жолға қою. Еліміздің дамыған елдермен қатар тұра алатын терезесі тең, өркениетті ел ретінде танылып, олармен білімі мен ғылымы, мәдениеті мен технологиясы теңесуі үшін маңызды істер атқару - ел мүддесі алдындағы парыз. Сондықтан білім беру жүйесіне жаңа инновациялық технологияларды енгізу арқылы оқыту үрдісін жетілдіру, оқушының танымдық қабілетін дамыту бүгінгі күні білім беретін әдіскерлердің жаңа бағытта еңбектенуі мен іскерлігін талап етеді. Әсіресе, қазақ тілін оқыту барысында шығармашылық іс-әрекет пен пәрменді ойлауды дамытып, саналы деңгейге көтеру - күрделі мәселе. Білімді жеке тұлғаға бағыттау, оқушының өзін-өзі тануы, өзін-өзі тәрбиелеуі, ақыл-ойын дамытуы, яғни жан-жақты дамыған жеке тұлға тәрбиелеу мұғалімдер алдына тың міндеттерді жүктеп, жаңашыл іс-әрекетке жетелейді.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ тілін оқытуда баланың танымдық күшін қалыптастыру, дамыту, бала жанына, жүрегіне жылылық ұялату мақсат етіледі. Осы тұрғыдан келгенде, бірінші, жай сөйлемді оқытудың жаңа жолдарын тәжірибеге кеңінен енгізу жақсы нәтиже береді. Екінші, білімді ізгілендіру технологиясын қолдана отырып, тілдің қатысымдық қызметін ескеру оқу жүйесін жақсартады. Осы айтылғандар тақырыптың өзектілігін дәлелдей түседі және ізгілендіру технологиясының зерттеу бағытын айқындайды.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысымның мақсаты - тілге қатысты ғылыми-практикалық жаңалықтарға сүйене отырып жай сөйлем синтаксисін оқыту барысында тіл дамыту жұмысын жүргізудің мазмұнын, жолдарын, әдіс-тәсілдерін белгілеу.
Алдыма қойған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер қажеттілігі ескерілді:
oo Жай сөйлем синтаксисінің лингвистикалық және әдістемелік
тұрғыдан зерттелуіне көшу;
oo Оқушылардың тіліне қойылатын талаптар мен жай сөйлем
синтаксисін оқыту барысында оқушылардың тілін дамытудың жолдары мен әдістерін қарастыру;
Курстық жұмыстың нысаны: Жұмысты жазу барысында Х.Арғынов , Н.Құрманова, С.Рахметқызы, О.Байқуатова, А.Жапбаров, Ш.Әуелбаев, Р.Әміров пен Ұ.Асылов т.б. зерттеу еңбектеріндегі ғылыми тұжырымдамалары мен ой-пікірлері пайдаланылды.
Курстық жұмыстың ғылымилығы: Жаңа технология негізінде қазақ тілін оқытудың ерекшеліктері анықталып, ізгілендіру технологиясы арқылы жай сөйлемді оқытудың жолдары көрсетілді. Қазақ мектебінің оқушыларына жай сөйлемді жаңа технология арқылы оқытудың ғылыми-әдістемелік негізі айқындалды.
Курстық жұмыстың зерттеу әдістері: Жоғарыда белгіленген міндеттерді шешу үшін төмендегідей әдістер қолданылады:
oo Теориялық әдіс зерттеу тақырыбымның психологиялық,
лингвистикалық, әдістемелік негізін анықтау мақсатында қажетті ғылыми-методикалық әдебиеттерге, оқу бағдарламалары мен оқулықтарға талдау жасау;
oo Педагогикалық бақылау әдісі оқу-тәрбие процесін қадағалау, сұрақ
жауап жүргізу, сабақтарға қатысып материал жинау
oo Тәжірибе-эксперименттік әдісдайындау және үйрету эксперименті.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспе,екі тараудан,қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Қазақ тілі синтаксисін оқыту мәселесі
1.Синтаксисті оқыту негіздері
Оқушыларға қазақ тілінің белгілі бір саласынан (курсынан) жүйелі де терең білім беру үшін, алдымен тілдің сол саласы жайында бас-аяғы жинақталған қысқаша түсінік берудің мәні зор. Себебі тіліміздің белгілі бір саласы жайында түсінік беруге арналған мұндай кіріспе сабақта, біріншіден, оқушылар оқытылайын деп отырған курстың мақсаты мен мәнін саналы ұғады; екіншіден, алдағы уақытта осы курстан өтілетін оқу материалдарын білуге олардың ықыласы мен ынтасы артады. Міне, осыны ескергендіктен де, жай сөйлем синтаксисін оқытқанда, алдымен кіріспе сабақта синтаксис туралы жалпы түсінік беруді қажет деп санаймыз.
Синтаксис туралы жалпы мәліметті оқушыларға әңгіме әдісімен де, лекция арқылы да түсіндіруге болады. Қандай әдіспен түсіндірілсе де, мұғалім синтаксистің өзіндік ерекшелігін оқушыларға саналы білдіру үшін, оны тілдің өтілген басқа салалары фонетика, лексика, морфологиямен салыстыруды ұмытпағаны жөн. Ол бөлімдердің қарастыратын мәселелерін оқушылардың есіне қысқаша түрде түсіре отырып, синтаксистің нені зерттейтінін саралап айтып берсе, оқушылар жақсы меңгереді және тілдің басқа салаларынан синтаксистің айырмашылығын жете біледі. [1, 141-142 бет].
Синтаксис жайында жалпы түсінік төмендегі көлемде және осы жүйеде берілгені жөн:
1. Синтаксис деген терминнің мәні.
2. Синтаксис грамматиканың ең негізгі саласы екені.
3. Синтаксис қарастыратын мәселелер.
4. Қазақ тілі синтаксисін оқытудағы мақсат.
5. Қазақ тілі синтаксисінің мәні.
6. Қазақ тілі синтаксисі оқулығы мен жаттығулар жинағы жөнінде қысқаша
мәлімет.
7. Қазақ тілі синтаксисін оқытқанда қолданылатын көрнекі құралдар.
Оқушыларға синтаксис жайында берілетін жалпы мәлімет төмендегі
мазмұнда баяндалғаны жөн.
Синтаксис деген термин грек тілінен алынған, қазақша құру, құрастыру немесе ретке келтіру деген мағынаны білдіреді.
Тіл ғылымында синтаксис грамматиканың ең негізгі саласы болып есептелінеді. Ол - сөздердің басын қосып, тіркес жасап, бір-бірімен байланыстырып , сөйлем құруды, сол арқылы адам ойын білдіру жолын үйретеді. [11, 17-19бет].
Қазақ тілі синтаксисі іштей үш салаға бөлінеді: сөз тіркесі синтаксисі, жай сөйлем синтаксисі, құрмалас сөйлем синтаксисі. Сөз тіркесі синтаксисі сөздердің тіркес жасайтынын, жай сөйлем синтаксисі, негізінен, сөйлем мүшелері мен жай сөйлемнің түрлерін және оқшау сөздерді зерттейді; ал құрмалас сөйлем синтаксисі құрмалас сөйлем түрлерін қарастырады.
Синтаксис жайындағы жалпы түсінікті оқушылар қандай дәрежеде ұққанын білу үшін, оқушыларға мына сұрауларды қоюға болады:
1. Синтаксис деген термин қай халықтың сөзі, қазақша қандай мағынаны
білдіреді?
2. Синтаксис дегеніміз не?
3. Синтаксис нені зерттейді?
4. Морфология мен лексикадан синтаксистің қандай басты
айырмашылығы бар?
5. Синтаксисті не үшін оқимыз, оның қандай пайдасы бар?
6. Синтаксис өз ара нешеге бөлінеді, әр саласы нені зерттейді?
Егер оқушылар жоғарыда қойылған сұрауларға дұрыс жауап қайтара алса, онда олардың синтаксис жөніндегі жалпы түсінікті саналы меңгергендігі аңғарылады.
Егер оқушылар кейбір сұрауларға жауап қайтаруға қиналса, қайта түсіндіру қажет.
Осылайша, синтаксис жайындағы жалпы түсінікті оқушыларға саналы да берік меңгерте отырып, олардың қазақ тілі синтаксисі материалдарын ықыластана оқып, терең білулеріне жағдай тудырған жөн. [1, 7-11 бет].
Оқушының өз ойын толық жеткізуіне, тілін дамытуға сөйлемді күрделендірудің бұл жолы көмек береді. Сөйлем мүшелерін сөйлемді қолдануға жаттықтыру арқылы сөздердің сөйлемдегі орнын, сөздердің бір-бірімен байланысын, ойға қатысты сөйлем мүшелерін қолдану дағдысын қалыптастыруға болады. Бұл ретте арнайы жаттығулардың пайдасы зор. Мысалы: Оқушы келді. Жақсы оқушы келді. Жақсы оқушы жаңа мектепке қазір келді. Екі тілдегі ортақ белгілер, ортақ заңдылықтар бұл мәселелерді оқытуда бірсыпыра жеңілдік туғызады. Қазақ тіліндегі сөйлемнің түрлері қазақ тілінің ерекшелігіне негізделе отырып оқытылады, бірақ жоғарыда айтылған ортақ белгілер де ескеріліп, қажет жерінде оларға сүйену де керек. Сөйлемнің түрлерімен байланысты да орыс тілі мен қазақ тілінің арасында бір сыпыра ортақ заңдылықтар бар:
oo сөйлемнің айтылуына қарай;
oo сөйлемнің тұлғасына қарай.
Сөйлем мүшелерін оқытуда қолданылатын әдістер:
oo сөйлем моделін қолдану;
oo сөйлем моделін түсіндіретін кестелерді қолдану;
oo оқушыны модель бойынша сөйлем құрастыруға жаттықтыру;
oo сөйлем мүшелерімен байланысты жаттығулар қолдану;
oo тірек сөздер, сөз тіркестерді пайдалану;
oo мәтіндерді пайдалану;
oo мақал-мәтел, жаңылтпаш жаттау;
oo модель бойынша диалог құрастыру. [7, 178-179 бет].
Жай сөйлемді оқыту
Біздің зерттеуіміз жай сөйлемнің түрлерін өтпей тұрып, алдымен жай сөйлем дегеннің не екені жайында оқушыларға арнайы білім берудің, оның қандай өзіндік белгілері барын түсіндірудің пайдасы мол екенін дәлелдеді. Сол себепті жай сөйлем жайында арнайы дерек берген жоқ. Ол үшін мұғалім арнайы тақтаға немесе көрнекі құралға мына тәрізді үш сөйлемді жазып, оқушыларға талдату керек: Түсіндім. Адал болу - әр адамға тән қасиет. Совет елінде социализм толық және түпкілікті жеңді.
Сонан кейін осы сөйлемдер ойды білдіруі мен құрамына қарай қандай сөйлем екенін, әр сөйлемнің неше сөзден жасалғанын, ол сөздердің қандай сұрауларға жауап болып, сөйлемнің қандай мүшесінің қызметін атқарып тұрғанын, сөйлемнің қай мүшесі, қай сөзбен (сөйлем мүшесімен) және қалай байланысқанын оқушылардан сұрастырады. [18, 105-109 бет].
Осындай сұраулар қойып сөйлемдерді талдату арқылы мұғалім, біріншіден, өтілген материалды жаңа материалмен байланыстырады; екіншіден, оқушылардың білімін жаңғартады; үшіншіден, жаңа білім, яғни, жай сөйлем жайында жалпы түсінік, беруге дайындық жасайды.
Бастауыш кластардан бастап білімі жақсы оқушылар ол сұрақтарға бөгетсіз жауап бере алады.
Жоғарыдағы мысалға келтірілген сөйлемдердің неліктен жай сөйлемдер деп аталатынын оқушыларға саналы білдіру үшін, мұғалім мынадай түсінік беруі керек.
oo Мысалға келтірілген Түсіндім. Адал болу - әр адамға тән қасиет.
Совет елінде социализм толық және түпкілікті жеңді деген үш сөйлемде ой бір нәрсенің я біреудің бір әрекеті, күйі жайында ғана айтылған, сондықтан да олар жай ойды білдіріп тұр. Сол себепті бұларды жай сөйлем дейміз. [10, 150-159 бет].
Жай сөйлем біркелкі заттардың бір әрекетін немесе бір заттың бірыңғай, бірнеше әрекетін, күйін, жайын білдіруі ықтимал. Мәселен, Жасасын бейбітшілік, еңбек, бостандық, теңдік, туысқандық және бақыт! десек, бұл сөйлемде ой бірнеше бірыңғай заттың бір әрекеті (жасауы) жайында айтылады. Бүгін күн біресе жылынды, біресе суыды десек, ой бір нәрсенің (күннің) бірыңғай әрекеті (жылу, суу) жайында ғана айтылады. мұндай жағдайда да сөйлем жай ойды білдіреді. Екінші сөзбен айтқанда, сөйлемде ой бірыңғай заттың бір әрекеті немесе бір заттың бірыңғай әрекеті жайында айтылса да, ол жай ой болып есептелінеді. Жай ғана ойды білдірген сөйлемді тіл ғылымы жай сөйлем деп атайды. Сондықтан да жай сөйлемнің жай ойды білдіруін оның бірінші белгісі дейміз. Сөйлем бір я бірнеше сөзден жасалынады да, құрамындағы сөздер сөйлем мүшесі болып саналады. Сондықтан жай сөйлем бір немесе бірнеше сөйлем мүшелерінен жасалады дейміз.
Сонымен, жай сөйлемнің бір я бірнеше сөйлем мүшелерінен жасалуы - оның екінші белгісі. Алайда жай сөйлемде сөйлем мүшесі болмайтын сөздер де кездеседі. [13, 128-129 бет].
Жай сөйлемде дара, күрделі мүше де, әр түрлі және бірыңғай сөйлем мүшелері де кездеседі. Мұны оның үшінші өзіндік белгісі деп тануға болады.
Жай сөйлем тұрлаулы мүшелердің қатысына қарай, толымды, толымсыз, жақты, жақсыз, атаулы сөйлем болып беске, тұрлаусыз мүшелердің қатысына қарай, жалаң, жайылма болып екіге бөлінеді. Бұл - жай сөйлемнің төртінші белгісі.
Осылайша жай сөйлем жайында нақты дерек беріп алғаннан кейін, онан берік дағдысы бөлу үшін, оқушыларға мына тәрізді жұмыстарды орындату тиімді: берілген текстегі жай сөйлемдерді табу және олардың неліктен жай сөйлем делінетінін дәлелдету; жеке сөздерден жай сөйлем құрату; бір ғана немесе бірнеше сөйлем мүшелері бар жай сөйлемдерді ойдан жазғызу; жай сөйлемнің құрылысын схемамен көрсету; берілген схема бойынша жай сөйлемдер құрастыру; бірыңғай жай сөйлемдермен мазмұндама, шығарма жаздыру; тыныс белгісі қойылмай берілген текстегі жай сөйлемдердің ара жігін ажырату, тиісті тыныс белгілерін қойып жазу.
Айта кететін бір жайт мынандай: сөйлемнің хабарлы, сұраулы, лепті түрлері жай сөйлемге де, құрмалас сөйлемге де тән қасиет екені, сөйлем жайында түсінік берілгенде айылды. Сол себепті оларды тек қана жай сөйлемнің түрі деп тануға да, түсіндіруге де болмайды.
Алайда жай сөйлем де мағынасы мен интонациясына қарай хабарлы, сұраулы, лепті болып келетінін айту, түсіндіру қажет. [1, 196-198 бет].
1.1. Жай сөйлемді ізгілендіру технологиясы арқылы оқыту әдістемесі
Жалпы жай сөйлем синтаксисін оқыту әдістемесінде грамматикалық терминдерді енгізген - А. Байтұрсынов. Ғалым синтаксис мәселесін зерттей отырып, грамматикалық құрылымды жете білуге жол салды.
Сонымен бірге Қ. Жұбанов, С. Жиенбаев, С. Аманжолов, М. Балақаев, Р. Әміров, Ж. Әмірованың жай сөйлем синтаксисіне байланысты еңбектері жай сөйлем синтаксисінің теориялық және практикалық маңыздылығын көрсетіп берді.
М. Жұмабаев педагогикалық оқулығында ізгілендіру идеясын былайша түсіндіреді: Адамға қалай болса да, қашан болса да пайда келтіретіндей ой һәм іс ізгілік деп аталады. Ізгілікке ұмтылу, жауыздықтан безу - адам жаратылысының өзінде бар нәрсе. Кімде-кім өзін, туыстарын, өз елін сүйсе, әсіресе бүткіл адам баласын бауырым деп білсе, сол адамды ізгі деп атаймыз. Адамның шын мағынасымен адам болу үшін, өзін сүю, жақындарын сүюмен қанағаттанбай, жалпы адамзатты сүюі шарт - деген. Демек, адамдар арасындағы сүйіспеншілігі, бір-біріне деген сезімі, пейілі, ынтасы олардың жақсы, ізгі қарым-қатынасы арқылы қалыптасады. Дұрыс қарым-қатынас барысында дұрыс сөйлеу қабілеті мен мәдениеті де дамып отырады. [16, 181-182 бет].
Ш. А.Амонашвилидің оқу процесінің барлық саласында әр баланың жеке басына құрметпен қарау керек деген пікірі ізгілендіре оқытуда басты нысанға алынады. Әдіскер ғалым Ж.У.Кобдикова еңбегінде ізгілендіру мұғалім мен оқушы қарым-қатынасынан көрінетінін айта келіп, оның негізгі міндеті - әрбір тұлғаның жеке өзіндік құндылығын, оның қалыптасып дамуға деген еркіндігін шығармашылықпен жұмыс істеуіне жағдай жасау, - деп ізгілендіре оқыту технологиясының маңыздылығын айқындайды. Осы мәселе төңірегінде ғалым З.Т.Сейілова Білім беруді ізгілендіру - оқушының жеке бас ерекшелігі, оның рухани дүниесі, қабілет, бейімділігі, қызығушылығы. Ол оқушылардың мұғалім мен мектептің білім мен мәдениеттен алшақтауын жоюды көздейді, - дейді. Демек, қалай болғанда да соңғы жылдары ізгілендіру технологиясы - ұстаз-педагогтардың назарын ерекше аударып отырған мәселе. [21, 27-29 бет].
Ізгілендіре оқытудың түпкі мақсаты - білім алу барысында оқушының, яғни жеке тұлғаның ерік-жігерімен өмір сүруге бейімдейтін кез келген жағдайлардан жол таба алатын, өз пікірін ұсына және қорғай алатын гуманист азамат қалыптастыру. Ізгілікті бағыт мектептің назарын баланың тұлға ретінде дамуына, оның ашылмаған қабілеттері мен жан-дүниесіне үңіле білуге аударады. Мектептің міндеті - осы ішкі мүмкіндіктер мен қабілеттерді оятып, өміршең ету.
Адами қарым-қатынастар оқу-тәрбие үрдісінің нәтижелерін белгілейтін маңызды фактор болып табылады. Сондықтан жаңа технологияның негізі саналатын ізгілендіру технологиясы мектептегі оқу үрдісін жетілдірудің басты көрсеткіші болып саналады. Балаға деген ізгілік қатынас мына мәселелерден көрінеді:
oo балаға деген ұстаздық сүйіспеншілік;
oo баланың болашағына сену;
oo баланың еңбегін бағалай білу;
oo баламен ынтымақты қарым-қатынаста болу;
oo балаға қысым көрсетуден аулақ болу;
oo баланың кемшілігіне шыдамдылық көрсету;
oo балаға жан-жақты білім беру;
oo баланы ұлттық негізде тәрбиелеу. [26, 181 бет].
Ізгілендіру технологиясының басты бағыттары төмендегідей:
- оқыту кезінде сабақтағы басты тұлға оқушыға дербес тұлға ретінде
қарау;
oo балалардың оқуға деген ынтасын күшейту, өз дербестігін,
белсенділігін дамыту;
oo оқу-тәрбие жұмысын жүргізу үшін баланың табиғи талабын,
қабілетін дер кезінде айқындау;
oo баланың рухани дүниесіне көңіл бөлу;
oo оқушының пікіріне ортақтаса білу;
oo оның өзіне тән жеке қабілеттері мен ерекшеліктерін дұрыс
қабылдау.
Демек, ізгілендіру технологиясы арқылы оқыту дегеніміз - жаңа
заманға бейімделген интеллектуалды және рухани бағытта өзін-өзі жетілдіре алатын білімді, білікті тұлға дайындау.
Жай сөйлемді оқытудың лингвистикалық негізін зерттеуге арналған әдебиеттерді қарастыруда тілші-әдіскерлердің және тіл білімі мамандарының (Ғ.Мұсабеков, І.Кеңесбаев, К.Аханов, А.Әбілқаев, С.Исаев, Р.Әміров, Т.Сайрамбаевтың, т.б.) пікірлері мен көзқарастары басты рөл атқарады.
Жай сөйлем және оның түрлерін оқытудағы басты мақсаттардың бірі баланы сауатты сөйлеуге төселдіру, өз ойын жатық жеткізу қабілетін қалыптастыру, баланың бойында ізгі қасиеттердің дамуына септігін тигізу болып табылады. [3, 19-20 бет].
Жай сөйлем және оның түрлері - басқа да грамматикалық категориялардан елеулі айырмашылығы бар күрделі синтаксистік бірлік. Біріншіден, сөйлем барлық бірліктерден коммуникативті қызметі жағынан ажыратылады. Екіншіден, өзіне тән құрылымдық үлгісі болады, ол - бастауыш, баяндауыштық құрылым. Үшіншіден, сөйлемге предикативтілік, интонация, модальділік қасиеттер тән. Бұл проблемалар тіл фактілері негізінде осы бөлімде баяндалады.
Жай сөйлемді ізгілендіру технологиясы арқылы оқыту барысында оқушылардың ойлау қабілетін дамытуға көңіл бөлінді. Ойлау - бала өміріндегі ерекше құбылыс. Адамның ойы сөйлем түрінде айтылғанда ғана түсінікті болады. Жай сөйлем түрлеріне берілген жаттығу жұмыстарын орындау арқылы баланың ойлау қабілеті дамиды. [25, 130 бет].
Жай сөйлем синтаксисін 8-сынып оқушыларына меңгертудің педагогикалық негізінде К.Д.Ушинский, А.Макаренко, И.Н.Баженова, Р.М.Қоянбаев, Ж.Әбиев сияқты педагог ғалымдардың пікірлері талданды. Қазақ тілінің жай сөйлем синтаксисін ізгілендіру технологиясы арқылы меңгерту әдістеме ғылымындағы дидактиканың ұстанымдарын басшылыққа алу арқылы өрістейді. Осы бөлімшеде педагогиканың дидактикалық ұстанымдары арқылы 8-сынып оқушыларына жай сөйлем, оның түрлерін меңгертудің негізгі ерекшеліктері анықталды, оның тиімділігі көрсетілді.
Жай сөйлем және оның түрлерін ізгілендіру технологиясы арқылы оқытуда ерекше орын алатын ұстаным - білімді өмірмен байланыстыру ұстанымы.
Күнделікті сабақтың мектеп оқушыларының айналасындағы өмірмен
тікелей байланыста өтуі оның өмірге қызығушылығын арттырып, сабаққа деген ынтасын туғызады және шабытын оятады. 8-сынып оқушыларына жай сөйлем және оның түрлерін меңертуде ұсынылған кешенді жұмыстардың материалдары өмірмен тікелей байланысып отырды. Оқушылардың таным-қабілетін жетілдіріп, олардың айналасына ізгілік қатынасын туғызатындай, балалардың бойындағы адамгершілік, имандылық, тазалық, төзімділік сияқты құндылықтардың қалыптасуына ықпал жасай алатындай кешенді жұмыстар жүйесі ұйымдастырылды. [14, 178-179 бет].
Баланың жан-дүниесіне ізгілік, адамгершілік қасиеттерді дарыту баланың дүниетанымын кеңейтумен; өмірде болып жатқан құбылыстарды пайымдай білумен; алған білімін өмір шындығымен байланыстыра алумен; сөздің мағынасына, астарына үңіле білумен сабақтастырыла жүргізілді.
Ғылыми зерттеу жұмысының нәтижесінде қазақ тілі пәнінен оқушылардың дара қасиетін, әлеуметтік психологиялық танымын, сөйлеу тілін дамыту мақсатында жаттығулар мен тапсырмалар берілді. Сол арқылы оқушының қабілеті анықталып, білімін тереңдетіп, белсенділігін арттыруға мүмкіндік туды. Жай сөйлемді оқытуға байланысты ұсынылған кешенді жұмыстардың өзіндік ерекшелігі бар: бірінші, жаттығулар мен тапсырмалардың белгілі бір жағдаят сипатында ұйымдастырылуы ескеріліп отырылды; екінші, жаттығулар мен тапсырмалар өтілген тақырыптарды қайталауға негізделіп жасалды; үшінші, ұсынылған кешенді жұмыстар жүйесі оқушылардың шығармашылық біліктерін дамытуға негізделді; төртінші, кешенді жұмыстардың логикалық жүйелілігі ескерілді; бесінші, кешенді жұмыстар жүйесінің ізгілік, имандылық, адамгершілік т.б. -қасиеттерді дамыта білуі қарастырылды. [2, 7-11 бет].
ІІ. Жай сөйлемді оқыту әдістері
2.1. Жай сөйлемнің түрлерін оқытудағы әдіс-тәсілдер
Жай сөйлемнің түрлерін өтпей тұрып, мұғалім алдымен жай сөйлем дегеннің не екені жайында, оның өзіндік қандай белгілері бар екендігін түсіндіру үшін, тақтаға құрамындағы сөз саны әр түрлі мынадай үш сөйлемді жазып қоюы керек:
Білдім. Бір ғана баяндауыш сөйлем бола алады. \. Сонан кейін осыларды сөйлем деп тануға болатын-болмайтыны, сөйлемдердің құрамына қарай қандай сөйлем екені, әр сөйлемнің неше сөзден жасалғаны, ол сөздердің сөйлемнің қандай мүшесінің қызметін атқарып тұрғаны оқушылардан сұрастырылады. Жоғарыда келтірілген мысалдардың жай сөйлем болып тұрғандығына көз жеткізу үшін, мұғалім мынадай түсінік береді. Үш сөйлемде де бір нәрсе жайында тиянақты ой айтылған.
Бірінші сөйлем - Білдім. Ол бір ғана баяндауыштан жасалып тұр. Екінші сөйлем - Бір ғана баяндауыш сөйлем бола алады, бұл сөйлем бастауыштан (баяндауыш), баяндауыштан (сөйлем бола алады) және анықтауыштан (бір ғана) құрылған. Үшінші сөйлем - Тұрлаулы мүшелер және анықтауыш, толықтауыш пен пысықтауыш қатысқан сөйлемді жайылма сөйлем дейміз. Бұл сөйлем баяндауыштан (сөйлем дейміз), анықтауыштан (жайылма), толықтауыштан (сөйлемді), үйірлі анықтауыштан (тұрлаулы мүшелер және анықтауыш, толықтауыш пен пысықтауыш) жасалып тұр. Қатысқан сөздер саны көп болғанмен, бұл - жай сөйлем, себебі бірыңғай заттадың бір ғана әрекетін (сөйлем құрау) білдіріп тұр.
Осы түсініктен оқушылар жай сөйлемнің мынадай белгілері жайында қорытынды шығаруы керек:
Жай сөйлемнің бір я бірнеше сөйлем мүшелерінен жасалуы - екінші белгісі.
Жай сөйлемде дара, күрделі мүше де және үйірлі мүше де кездеседі. Бұны оның үшінші өзіндік белгісі деп тануға болады. [3, 32-33 бет].
Жай сөйлем туралы жалпы түсінік бергенде, ол тұрлаулы мүшенің қатысына қарай атаулы, толымды, толымсыз, жақты, жақсыз болып беске, тұрлаусыз мүшенің қатысына қарай жалаң және жайылма болып екіге,
мағынасы мен интонациясына қарай хабарлы, сұраулы, лепті болып үшке бөлінетінін тек қана ескерттік. Енді осылардың әрқайсысын арнайы, жеке-жеке оқытқанда, алдымен қайсысын оқыту және қалай оқыту керек, соған тоқталайық.
Сөйлем мүшелерін оқытқанда, сөйлемнің тірегі, негізі деп қарап, бастауыш пен баяндауышты, яғни тұрлаулы мүшелерді, бұрын оқытқанымызды еске алсақ, жай сөйлемнің түрлерін оқытқанда, олардың тұрлаулы мүшелердің қатысына қарай бөлінетін түрлерін алдымен өтіп, тұрлаусыз мүшелердің қатысына қарай бөлінетін түрлерін онан кейін оқытқан дұрыс.
Тұрлаулы мүшенің қатысына қарай бөлінген жай сөйлем түрлерін алдымен оқытқан күнде де оның қайсысын бұрын, қайсысын кейін өтудің дұрыс болатыны зерттеушіні де, оқулық пен программа жасаушыларды да ойландырады.
Дәстүр бойынша, күні бүгінге дейін алдымен жақты, жақсыз, толымды, толымсыз сөйлемдер, сонан кейін атаулы сөйлем оқытылып жүр.
Жақты, жақсыз, толымды, толымсыз, атаулы жай сөйлемдер деп, жай сөйлемді іштей ажыратқанда, онда тұрлаулы мүшенің бар-жоғына қарай, екінші сөзбен айтқанда, тұрлаулы мүшенің қатысына қарай саралаймыз.
Алдымен атаулы сөйлемді, сонан кейін жақты, жақсыз сөйлемдерді оқытқан жөн. Өйткені жақты, жақсыз сөйлемдердің жасалуы да бастауышқа байланысты. Ал толымды, толымсыз сөйлемдер тұрлаулы мүшелердің бар-жоғына байланысты. [1, 199-200 бет].
Жай сөйлем синтаксисінен оқушыларға берілетін білім көлемін анықтағанда, мынадай методикалық талаптардың басшылыққа алынғаны жөн:
1. Қазақ тілінде жай сөйлем синтаксисі тұлғаларының
(единицаларының) барын және олардың қалай жасалатынын айқындайтын тілдік фактілер.
2. Өзінің мазмұнымен және формасымен саралана көрінген, қазақ тілі
білімінде өз шешімін тапқан жай сөйлем синтаксисінің тұлғалары.
3. Қазақ тілінде жиі қолданылатын жай сөйлем синтаксисі тұлғалары.
4. Оқушылар түсіне, меңгере алатын және сөйлеу, жазба тілінде
қолдана алатын жай сөйлем синтаксисі тұлғалары.
Жай сөйлем синтаксисінің материалдарын оқыту жүйесін баяндағанда, біз жай сөйлем синтаксисі тұлғалары қандай тәртіппен, қайсысынан кейін қайсысының оқытылғаны дұрыс екенін сөз етеміз.
Осы уақытқа дейін мектеп бағдарламасы мен оқулығында жай сөйлем синтаксисінің берілу жүйесі негізінен дұрыс: методикалық талаптарға сай. [4, 50-51 бет].
Атаулы сөйлем
Қазақ тілінде атаулы сөйлем бастауыштан ғана жасалып, заттың, құбылыстың атын білдіреді. Атаулы сөйлемде ешқашан да баяндауыш болмайды. Егер атаулы сөйлемге баяндауышты қосып айтсақ, ол атаулы сөйлем болудан қалады. Атаулы сөйлемде тұрлаусыз мүшелер, оның ішінде әсіресе анықтауыш кездесіп отырады. Ол атаулы сөйлемдегі ойды әсерлендіре, суреттей түседі. [1, 199 -200 бет].
Атаулы сөйлемнің кез келген жағдайларда қолданыла бермейтіндігін оқушыларға ұғындырған жөн. Қазақ тілінде атаулы сөйлем заттың, құбылыстың атын ғана атап қоятындығын, ешқашан да баяндамайтындығын айту қажет. Атаулы сөйлем көркем шығармада, әсіресе, табиғатты суреттегенде, жиі қолданылады. Оқырмандардың назарын бір нәрсеге аударғысы келгенде, жазушы атаулы сөйлемді қолданады. Бұлар атаулы сөйлемнің ерекшелігі. Атаулы сөйлемді суреттеу тәсіліне айналдыратын ерекшелік неде?
Біріншіден, атаулы сөйлем тек бастауыштан ғана жасалады, заттың, құбылыстың атын атап қана қояды, оған ой екпіні түседі. Егер атаулы сөйлем жасап тұрған сөзге баяндауыш қосып айтсақ, онда ол көркемдігінен ажырап, өзінің қызметінен айырылады. Атаулы сөйлемде кейде анықтауыш кездесіп отырады. Ол атаулы сөйлем жасап тұрған сөзді әрлендіріп, әсерлендіре түседі. Атаулы сөйлем мезгілді, мекенді білдіретін тұстарда да қолданылады. [3, 36-бет].
Атаулы сөйлемнің өзіндік белгілері:
1. Атаулы сөйлемде тұрлаулы мүшеден бастауыш қана болады.
2. Атаулы сөйлем мезгілді, мекенді және заттың, құбылыстың атын
білдіреді.
3. Атаулы сөйлем жазушы тіліне ықшамдық, көркемдік нәр береді,
сондықтан табиғатты, адам келбетін (портретін) немесе басқа бір затты суреттеу үшін, жазушылар атаулы сөйлемді жиі қолданады. [27, 49-52 бет].
Атаулы сөйлемді оқушыларға танытқанда, алдымен оның өзіндік белгілерін түсіндіріп алып, оларды тілдік фактілермен дәлелдеуге де болады; керісінше, алдымен мысалға сөйлемдер келтіріп, ондағы тілдік фактілерді талдап алып, солардың негізінде оның өзіндік белгілерін, анықтамасын танытуға да рұқсат етіледі. Мұның қайсысын таңдаса да мұғалімнің еркі.
Оқушыларға атаулы сөйлемнен берік дағды беру үшін, мынадай жұмыстардың орындатылғаны дұрыс; текстен атаулы сөйлемдерді табу; адам портретін жасауда, табиғат көрінісін суреттеуде қолданылған атаулы сөйлемдерді оқыған шығармадан теріп жазу; ойдан табиғат көрінісін суреттейтін атаулы сөйлемдер жазу; атаулы сөйлемнің құрылысын схемамен көрсету; атаулы сөйлемдерді ендіріп шығарма жазу. [1, 199-200 бет].
Осы айтылғандардың бәрін оқушылардың өздері сезіну үшін, мынадай жұмыстарды орындау керек: жаттығу мәтіндерінен атаулы сөйлемдерді табу; адам портретін жасауда, табиғат көрінісін суреттеуде, мезгілді білдіруде қолданылған атаулы сөйлемдерді оқыған шығармаларынан теріп жазу; ойдан жыл мезгілін, табиғат көрінісін суреттейтін атаулы сөйлемдерді тауып жазу; атаулы сөйлемдерді ендіріп мәтін құрау, т.б. [3, 34- бет].
Атаулы сөйлемді мынадай жаңа әдістер арқылы оқытуға болады. Технологияларды пайдаланып, қазіргі заманауи талаптарға сәйкес интерактивтік тақтаны да қолданамыз.
1-кезең:
Атаулы сөйлемді оқытқанда қызығушылықты ояту үшін мындай қызықты тапсырмаларды беруге болады:
1. Қанша сөз табар екенсің?
2. Мына сөздерден атаулы сөйлем құрап көр. (тақтада әртүрлі әріптер беріледі)
2-кезең:
1.Құрылымы жағынан әр түрлі болып келген атаулы сөйлемдерге мысал жаз. Мысал мынадай мәселелерді керек: а)мезгілдік, ә) мекендік, б)табиғат құбылысын білдіретін атаулы сөйлемдер.
3-кезең:
Жай сөйлемнің барлық түрлерін қатыстырып Ұлттық ойындар тақырыбында шағын әңгіме жаз. Мәтін бойынша сұрақтар дайында.
Сабақ аяқталған соң, сабақты бекіту кезеңінде осы страетегияны қолдануға болады. Оқушылар сабақ бойында қандай жұмыс жасады, қандай нәтижеге жеткендерін өздері қорытындылау алады. Тақырыпты өтпей тұрып атаулы сөйлем туралы не білді? Атаулы сөйлемнің тек қана бір сөйлем мүшесінен тұрып затты жалпы түрде тек атауын білдіретін сөйлем. Ал енді оның басқа да жай сөйлемнің құрылымдық типтерінен қандай айырмашылық бар екенін сабақ барысында жаңа нәрсе етіп қабылдайды. Ал егер балалардың сұрақтары болып, күмәнданатын жағдайлары болса, оны мысалдар арқылы дәлелдеп түсіндіру міндетті. Түсініксіз жерлері болса да, қайталау арқылы түсіндіру.
1. Мәтінді оқи отырып, әр сөйлем тұсына белгі қойып отыру керек;
2. Мәтінді оқып болдыңыз, енді не туралы оқығаныңызды бір сәт елестетіңіз, бұған дейінгі білетіңізбен сәйкес келді әлде керісінше.
Осы әдістердің барлығын замануи технологияларды пайдаланып көрсетіп, қолданамыз. Мысалы, әртүрлі схема, кестелерді, тапсырмалар, суреттерді интерактивті тақтада барлық оқушыларға бірдей бір уақытта көрсетіп уақыт үнемдеуге көмектеседі. [23, 51-58 бет].
Жақты және жақсыз сөйлемдер
Жақты, жақсыз сөйлемдерді оқушыларға таныту үшін, мынадай жұмыстарды орындатқан жөн:
1. Мұғалім жақты сөйлемге бір-екі мысал (мәселен, Біздің заманда халық
көркем әдебиетті көп оқиды. Жұмыстан кейін киноға барды), жақсыз сөйлемге бір мысал (мәселен, Командирдің айтқанын орындамауға болмайды), келтіріп, қай сөйлемде грамматикалық бастауыштың барын, қацсысында түсіп қалғанын, қайсысында атымен жоғын оқушылардан сұрайды.
2. Бастауышы бар немесе түсіп қалып тұрған сөйлемнің жақты,
грамматикалық бастауышы жоқ сөйлемнің жақсыз сөйлем деп аталатынын түсіндіру.
3. Жақты, жақсыз сөйлемдерге арналған төмендегідей көрнекі құралға
сүйеніп, олардың әрқайсысының өзіндік белгілерін және жақсыз сөйлемнің баяндауышының формаларын таныту.
Жақты сөйлемге арналған таблицаны талдау арқылы мұғалім оның мынадай өзіндік белгілері барын танытады:
1. Жақты сөйлемнің әрқашан бастауышы болады;
2. Жақты сөйлемнің бастауышы қай жақта болса, баяндауышы да сол
жақта болады;
3. Жақты сөйлемнің бастауышы бірде түспей, бірде түсіп қалып айтыла
береді. Бастауышы түсіп қалып айтылған жақты сөйлемнің бастауышының қай сөз екенін және оның қай жақта тұрғаны баяндауышы арқылы білінеді.
4. Жақты сөйлем бастауыштың қатысына қарай, бастауышы бар және
бастауышы түсіп қалып айтылған жақты сөйлемдер болып екіге бөлінеді. [22, 91-94 бет].
Жақты сөйлем тақырыбын оқытқанда, оқушыларға бұрыннан таныс қиысу және бастауыш тақырыптарынан алған білімдерін естеріне түсіру керек. Сол арқылы бастауыш қатысқан сөйлем әрқашан жақты сөйлем болатындығын, баяндауыштан бастауышқа кім? не? деген сұрақ қоя отырып, ол сөйлемнің жақты сөйлем екендігін дәлелдеуге болатындығын айту қажет.
Жақты сөйлемнің бастауыштың қатысына қарай, бастауышы бар және бастауышы түсіп қалып айтылған жақты сөйлемдер болып екіге бөлінетіндігі жөнінде де түсінік бере кеткен артық болмайды. [8, 86-87 бет].
Жақсыз сөйлем тақырыбы оқушыларға біраз қиыншылық туғызады. Шынында да, мына сияқты сөйлемдерді бірден жақсыз деп тап басып айту қиынға соғады. Қыздың есіне бүгін аспаз екені түсті. Аспаздың қарадан-қарап ән салғысы келіп кетті. Көгілдір белден гүл тергім келеді.
Жақсыз сөйлем бастауыштың жоқтығына және оны баяндауышы арқылы іздеп табуға болмайтын жай сөйлемнің түрі болса, оның жасалу жолы баяндауышының құрылысы - күрделі, сол себепті жақсыз сөйлем көп жаттықтыруды қажет етеді. [12, 17-19 бет].
Жақсыз сөйлемді әуелі жақты сөйлеммен салыстыра, әрқайсысының ерекшеліктерін көрсете таныту қажет.
Жақсыз сөйлем
Мысалдар
Баяндауыш формалары
Жақсы үйге, жақсы орынға жатқым келер.
Жұрт мақтарлық атақты таққым келер.
а) тәуелдік жалғаулы қалау рай және кел етістігі
Бірлесіп кітап оқуымыз керек.
Бұл жерде суға түсуге жарамайды.
ә) тұйық етістік (атау, барыс с.) бол, жара, керек, тиіс, лайық, жөн, мүмкін сөздері.
Саған аздап досыңның желігін басуға тура келер.
б) тұйық етістік (барыс с.) тура келеді (келер, келді)
Қолым тимейді. Ымырт жабылды.
в) идиомалық сөйлемдер
Жақсыз сөйлемге арналған таблицаны талдау арқылы мұғалім оның мынадай өзіндік белгілерінің барын оқушыларға түсіндіреді:
1. Жақсыз сөйлемнің бастауышы (грамматикалық) мүлде болмайды.
2. Жақсыз сөйлемде тұрлаулы мүшеден тек күрделі баяндауыш қана болады.
3. Жақсыз сөйлемнің баяндауышы тәуелді жалғаулы, -қы, -ғы, -кі, -гі
жұрнақты қалау райлы етістікке кел, бол, шығар көмекші етістіктерінің тіркесуі арқылы, атау, барыс септікті тұйық етістікке бол, жара, керек, тиіс, лайық, жөн, мүмкін, тура келеді сөздерінің тіркесуі арқылы және идиома сөздерде жасалады.
Кезінде Х.Арғынов арнайы тәжірибе жұмысын жүргізіп, жақты, жақсыз сөйлемдерді бір сабақта салыстыра отырып оқытудың тиімді екендігін айтқан болатын. Біз де осы пікірді қолдай отырып, оқулықта жақты және жақсыз сөйлемдердің теориясы жеке-жеке тақырып ретінде берілгенімен, мұғалім бұл екеуін бір сабақта салыстырмалы түрде өтуіне болады дейміз. Салыстырмалы оқыту жақты және жақсыз сөйлемдерді тақтаға қатар жазып, сөйлем мүшелеріне талдау жүргізу жолымен іске асады.
Бастауышы бар немесе жасырын тұрған бастауышы баяндауышы арқылы тауып алуға болатын жақты сөйлем оқушылар оңай-ақ түсінеді.
Жақты, жақсыз сөйлемдерге байланысты мынадай жұмыс түрлерін жүргізген тиімді: бастауышы бар жақты сөйлемдердің бастауышын түсіріп, бастауышсыз жақты сөйлемдер жасау; керісінше, бастауышы жасырын келген жақты сөйлемдердің бастауышын тауып жазу; жақты сөйлемді жақсыз сөйлемге, жақсыз сөйлемді жақты сөйлемдерге айналдыру; берілген сөздерді күрделі баяндауыш етіп, жақсыз сөйлемдер құрау; жақты, жақсыз сөйлемдердің жасалу жолдарын түсіндіріп айту (не жазу), мәтін құрау, т.б. [5, 68-69 бет].
Жақты, жақсыз сөйлемдерден оқушылардың берік дағдысы болу үшін, мынадай жұмыстарды орындатудың пайдасы мол: тексте берілген сөйлемдердің қайсысы жақты, қайсысы жақсыз екенін айту; жақсыз сөйлемдердің баяндауышының қалай жасалғанын түсіндіру; жақты сөйлемді жақсызға, керісінше, жақсыз сөйлемді жақтыға айналдыру; берілген сөздерді баяндауышы етіп жақсыз сөйлемдер құрастыру; берілген бастауышы бар жақты сөйлемдердің бастауыштарын түсіріп, бастауышсыз жақты сөйлемдер жасау; берілген бастауышы түсіріліп айтылған жақты сөйлемдерді бастауышы бар жақты сөйлемдерге айналдыру; жақты, жақсыз сөйлемдерге толық грамматикалық талдау жасау, түсіндіріп жазу; бақылау жұмысын орындау; мазмұндама жазу, жақты, жақсыз сөйлемдердің өзіндік белгілерін айтып беру; әрқайсысының ерекшеліктерін түсіндіру; жақты, жақсыз сөйлемдерді схемамен көрсету; схема бойынша жақты, жақсыз сөйлемдер жазу.
Оқушылардың қазақ тілінен білімі тым төмен класта жақты сөйлемді бір сабақта, жақсыз сөйлемді екінші сабақта оқытуға болады. Солай оқытқанда да жақты, жақсыз сөйлемдерді бір-бірімен салыстыра оқытуды ұмытпаған жөн. [1, 201-203 бет].
Толымды және толымсыз сөйлемдер
Толымды және толымсыз сөйлемдерді оқушыларға таныту онша қиындыққа соқпайды, сондықтан олар жайында теориялық білімді бір-ақ сабақта беруге болады.
Толымды және толымсыз сөйлемдерді түсіндіргенде, алдымен, жалаң және жайылма сөйлемдер жайында алған білімдерін естеріне түсіріп алған жөн. Өйткені оқушылар сөйлемнің бұл түрлерін бір-бірінен шатастырады. Сөйлемнің жалаң я жайылма болуы тұрлаусыз мүшенің қатысу-қатыспауына байланысты екенін ескертіп алғаннан кейін, толымды және толымсыз сөйлем болудың шарты одан басқаша екендігін, яғни ойға қатысты айтылуға тиісті мүшелері контекске (өзінен бұрын тұрған сөйлем немесе диалог) байланысты түсіп қалса, толымсыз сөйлем болатыны салыстырмалы мысал арқылы түсіндірілуі тиіс.
Мына кестені көрсете отырып, жақты-жақсыз сөйлемдердің толымды және толымсыз сөйлемдерге байланысы барлығын да айтуға болады:
жалаң, жайылма
Жақты сөйлем
толымды, толымсыз
жалаң, жайылма
Жақсыз сөйлем
толымды, толымсыз
Бұл кестеден мынадай қорытынды жасату қажет:
Біріншіден, жақты сөйлемдер жалаң, жайылма, толымды, толымсыз сөйлем бола алады, екіншіден, жақсыз сөйлемдер жалаң, жайылма, толымды, толымсыз сөйлемдер бола алатындығын мысалдарды көбірек келтіре отырып түсіндіру қажет. Яғни, толымды сөйлемнің құрамында бастауыш та, баяндауыш та болатындығы, ал толымсыз сөйлемде тұрлаулы мүшенің біреуі, кейде екеуі бірдей түсіп қалып айтылатындығын жан-жақты түсіндіру керек.
Толымды, толымсыз сөйлемдерді түсіндіру үшін, бастауышы да, баяндауышы да бар бір сөйлемді, тұрлаулы мүшелерінің біреуі ғана бар бір сөйлемді, бастауышы да, баяндауышы да жоқ, бірақ олардың түсіп қалғаны тұрлаусыз мүше арқылы білініп тұрған бір сөйлемді мысалға келтіріп, олардағы тілдік фактілерді талдау керек.
Мәселен, мысалға мынадай үш сөйлем келтірілген екен делік:
- Кеше сен қайда болдың?
oo Кітапханада болдым.
oo Кітапханада?!
Осы үш сөйлемнің біріншісінде бастауышы - сен, баяндауышы -
болдың, екіншісінде бастауышы - түсіп қалған мен деген есімдік, баяндауышы - болдым, ал үшінші сөйлемде бастауышы да, баяндауышы да түсіп қалған, алайда олар қай сөздер екені кітапханада деген пысықтауыш арқылы білініп тұр. Міне, осындай тілдік фактілердің негізінде тұрлаулы мүшелері түгел жай сөйлем толымды, тұрлаулы мүшелерінің біреуі я екеуі бірдей түсіп қалған жай сөйлем толымсыз сөйлем деп аталатынын мұғалім түсіндіріп, олардың бір-бірден ғана өзіндік белгілері барын дәлелдеуі керек:
1. Толымды сөйлемнің құрамында бастауыш та, баяндауыш та болады.
2. Толымсыз сөйлемде тұрлаулы мүшенің біреуі, кейде екеуі бірдей
түсіп қалып айтылады.
Толымды, толымсыз сөйлемдерді түсіндіру үшін мысалдарды тақтаға жазба й-ақ, оқушыларға өздігінен жұмыс істету арқылы, мұғалім оқуға тапсырған текстен бастауышы да, баяндауышы да бар сөйлемдерді бір бөлек, тұрлаулы мүшелерінің бірі түсіп қалып айтылған жай сөйлемдерді екінші бөлек етіп жаздырып, мағынасы мен құрылысын салыстыра отырып, бірі толымды, бірі толымсыз сөйлем деп аталатынын және өзіндік белгісін танытуға да болады. Класс құрамы, олардың қазақ тілінен білімі өте жақсы болса, толымды, толымсыз сөйлем жайындағы деректі жақты сөйлемді өткенде, қоса түсіндіру де тиімді. Өйткені бастауышы бар жай сөйлемнің жақты сөйлем деп аталатынын білген оқушыға, сонымен бірге сол сөйлемнің толымды сөйлем деп аталатынын білу қиынға соқпайды.
Толымды, толымсыз сөйлемнен оқушыларға мынадай дағды берілсе, олар теориялық білімдерін берік есте сақтай алады: кез келген текстен толымды, толымсыз сөйлемдерді таба білу; олардың неліктен толымды, толымсыз сөйлем деп аталатынын дәлелдеу; толымды сөйлемді толымсызға, керісінше, толымсыз сөйлемді толымдыға айналдыра білу; жақты сөйлемнің қай түрі толымды, қай түрі толымсыз деп аталатынын дәлелдеу; толымды, толымсыз сөйлемдерді жақсыз сөйлемге айналдыру, керісінше, жақсыз сөйлемді толымды, толымсыз сөйлемдерге айналдыру т.б. [1, 203-204 бет].
Толымсыз және толымды сөйлемдерді оқытқанда келесі әдістерді пайдалану тиімді және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі таңда Қазақстанда білім беру үрдісінің өзіндік ұлттық үрдісі орнығып, жаңа мазмұндағы оқыту жүйесі қалыптасуда. Дүниежүзілік білім әлеміне кіру мақсаты көзделіп, әрбір ғылым саласында нақты өзгерістер енгізілуде. Мұндай түрлі бағыттағы өзгерістер білім беру жүйесінің даму бағыттарын нақтылап, оны тың арнаға, жаңа сапаға қарай дамыту қажеттілігін міндеттейді. Ұстаздар үшін тың міндеттер: оқыту әдістемелерін саралап, ғылым табыстарын сын көзбен бағалау; оқушыларды болашақта жан-жақты дамыған, рухани жетілген жеке тұлға ретінде қалыптастыру және өз іс-әрекетін, кәсіби шеберлігін жаңаша қалыптастырып, жаңаша ұйымдастыруды жолға қою. Еліміздің дамыған елдермен қатар тұра алатын терезесі тең, өркениетті ел ретінде танылып, олармен білімі мен ғылымы, мәдениеті мен технологиясы теңесуі үшін маңызды істер атқару - ел мүддесі алдындағы парыз. Сондықтан білім беру жүйесіне жаңа инновациялық технологияларды енгізу арқылы оқыту үрдісін жетілдіру, оқушының танымдық қабілетін дамыту бүгінгі күні білім беретін әдіскерлердің жаңа бағытта еңбектенуі мен іскерлігін талап етеді. Әсіресе, қазақ тілін оқыту барысында шығармашылық іс-әрекет пен пәрменді ойлауды дамытып, саналы деңгейге көтеру - күрделі мәселе. Білімді жеке тұлғаға бағыттау, оқушының өзін-өзі тануы, өзін-өзі тәрбиелеуі, ақыл-ойын дамытуы, яғни жан-жақты дамыған жеке тұлға тәрбиелеу мұғалімдер алдына тың міндеттерді жүктеп, жаңашыл іс-әрекетке жетелейді.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ тілін оқытуда баланың танымдық күшін қалыптастыру, дамыту, бала жанына, жүрегіне жылылық ұялату мақсат етіледі. Осы тұрғыдан келгенде, бірінші, жай сөйлемді оқытудың жаңа жолдарын тәжірибеге кеңінен енгізу жақсы нәтиже береді. Екінші, білімді ізгілендіру технологиясын қолдана отырып, тілдің қатысымдық қызметін ескеру оқу жүйесін жақсартады. Осы айтылғандар тақырыптың өзектілігін дәлелдей түседі және ізгілендіру технологиясының зерттеу бағытын айқындайды.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысымның мақсаты - тілге қатысты ғылыми-практикалық жаңалықтарға сүйене отырып жай сөйлем синтаксисін оқыту барысында тіл дамыту жұмысын жүргізудің мазмұнын, жолдарын, әдіс-тәсілдерін белгілеу.
Алдыма қойған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер қажеттілігі ескерілді:
oo Жай сөйлем синтаксисінің лингвистикалық және әдістемелік
тұрғыдан зерттелуіне көшу;
oo Оқушылардың тіліне қойылатын талаптар мен жай сөйлем
синтаксисін оқыту барысында оқушылардың тілін дамытудың жолдары мен әдістерін қарастыру;
Курстық жұмыстың нысаны: Жұмысты жазу барысында Х.Арғынов , Н.Құрманова, С.Рахметқызы, О.Байқуатова, А.Жапбаров, Ш.Әуелбаев, Р.Әміров пен Ұ.Асылов т.б. зерттеу еңбектеріндегі ғылыми тұжырымдамалары мен ой-пікірлері пайдаланылды.
Курстық жұмыстың ғылымилығы: Жаңа технология негізінде қазақ тілін оқытудың ерекшеліктері анықталып, ізгілендіру технологиясы арқылы жай сөйлемді оқытудың жолдары көрсетілді. Қазақ мектебінің оқушыларына жай сөйлемді жаңа технология арқылы оқытудың ғылыми-әдістемелік негізі айқындалды.
Курстық жұмыстың зерттеу әдістері: Жоғарыда белгіленген міндеттерді шешу үшін төмендегідей әдістер қолданылады:
oo Теориялық әдіс зерттеу тақырыбымның психологиялық,
лингвистикалық, әдістемелік негізін анықтау мақсатында қажетті ғылыми-методикалық әдебиеттерге, оқу бағдарламалары мен оқулықтарға талдау жасау;
oo Педагогикалық бақылау әдісі оқу-тәрбие процесін қадағалау, сұрақ
жауап жүргізу, сабақтарға қатысып материал жинау
oo Тәжірибе-эксперименттік әдісдайындау және үйрету эксперименті.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспе,екі тараудан,қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Қазақ тілі синтаксисін оқыту мәселесі
1.Синтаксисті оқыту негіздері
Оқушыларға қазақ тілінің белгілі бір саласынан (курсынан) жүйелі де терең білім беру үшін, алдымен тілдің сол саласы жайында бас-аяғы жинақталған қысқаша түсінік берудің мәні зор. Себебі тіліміздің белгілі бір саласы жайында түсінік беруге арналған мұндай кіріспе сабақта, біріншіден, оқушылар оқытылайын деп отырған курстың мақсаты мен мәнін саналы ұғады; екіншіден, алдағы уақытта осы курстан өтілетін оқу материалдарын білуге олардың ықыласы мен ынтасы артады. Міне, осыны ескергендіктен де, жай сөйлем синтаксисін оқытқанда, алдымен кіріспе сабақта синтаксис туралы жалпы түсінік беруді қажет деп санаймыз.
Синтаксис туралы жалпы мәліметті оқушыларға әңгіме әдісімен де, лекция арқылы да түсіндіруге болады. Қандай әдіспен түсіндірілсе де, мұғалім синтаксистің өзіндік ерекшелігін оқушыларға саналы білдіру үшін, оны тілдің өтілген басқа салалары фонетика, лексика, морфологиямен салыстыруды ұмытпағаны жөн. Ол бөлімдердің қарастыратын мәселелерін оқушылардың есіне қысқаша түрде түсіре отырып, синтаксистің нені зерттейтінін саралап айтып берсе, оқушылар жақсы меңгереді және тілдің басқа салаларынан синтаксистің айырмашылығын жете біледі. [1, 141-142 бет].
Синтаксис жайында жалпы түсінік төмендегі көлемде және осы жүйеде берілгені жөн:
1. Синтаксис деген терминнің мәні.
2. Синтаксис грамматиканың ең негізгі саласы екені.
3. Синтаксис қарастыратын мәселелер.
4. Қазақ тілі синтаксисін оқытудағы мақсат.
5. Қазақ тілі синтаксисінің мәні.
6. Қазақ тілі синтаксисі оқулығы мен жаттығулар жинағы жөнінде қысқаша
мәлімет.
7. Қазақ тілі синтаксисін оқытқанда қолданылатын көрнекі құралдар.
Оқушыларға синтаксис жайында берілетін жалпы мәлімет төмендегі
мазмұнда баяндалғаны жөн.
Синтаксис деген термин грек тілінен алынған, қазақша құру, құрастыру немесе ретке келтіру деген мағынаны білдіреді.
Тіл ғылымында синтаксис грамматиканың ең негізгі саласы болып есептелінеді. Ол - сөздердің басын қосып, тіркес жасап, бір-бірімен байланыстырып , сөйлем құруды, сол арқылы адам ойын білдіру жолын үйретеді. [11, 17-19бет].
Қазақ тілі синтаксисі іштей үш салаға бөлінеді: сөз тіркесі синтаксисі, жай сөйлем синтаксисі, құрмалас сөйлем синтаксисі. Сөз тіркесі синтаксисі сөздердің тіркес жасайтынын, жай сөйлем синтаксисі, негізінен, сөйлем мүшелері мен жай сөйлемнің түрлерін және оқшау сөздерді зерттейді; ал құрмалас сөйлем синтаксисі құрмалас сөйлем түрлерін қарастырады.
Синтаксис жайындағы жалпы түсінікті оқушылар қандай дәрежеде ұққанын білу үшін, оқушыларға мына сұрауларды қоюға болады:
1. Синтаксис деген термин қай халықтың сөзі, қазақша қандай мағынаны
білдіреді?
2. Синтаксис дегеніміз не?
3. Синтаксис нені зерттейді?
4. Морфология мен лексикадан синтаксистің қандай басты
айырмашылығы бар?
5. Синтаксисті не үшін оқимыз, оның қандай пайдасы бар?
6. Синтаксис өз ара нешеге бөлінеді, әр саласы нені зерттейді?
Егер оқушылар жоғарыда қойылған сұрауларға дұрыс жауап қайтара алса, онда олардың синтаксис жөніндегі жалпы түсінікті саналы меңгергендігі аңғарылады.
Егер оқушылар кейбір сұрауларға жауап қайтаруға қиналса, қайта түсіндіру қажет.
Осылайша, синтаксис жайындағы жалпы түсінікті оқушыларға саналы да берік меңгерте отырып, олардың қазақ тілі синтаксисі материалдарын ықыластана оқып, терең білулеріне жағдай тудырған жөн. [1, 7-11 бет].
Оқушының өз ойын толық жеткізуіне, тілін дамытуға сөйлемді күрделендірудің бұл жолы көмек береді. Сөйлем мүшелерін сөйлемді қолдануға жаттықтыру арқылы сөздердің сөйлемдегі орнын, сөздердің бір-бірімен байланысын, ойға қатысты сөйлем мүшелерін қолдану дағдысын қалыптастыруға болады. Бұл ретте арнайы жаттығулардың пайдасы зор. Мысалы: Оқушы келді. Жақсы оқушы келді. Жақсы оқушы жаңа мектепке қазір келді. Екі тілдегі ортақ белгілер, ортақ заңдылықтар бұл мәселелерді оқытуда бірсыпыра жеңілдік туғызады. Қазақ тіліндегі сөйлемнің түрлері қазақ тілінің ерекшелігіне негізделе отырып оқытылады, бірақ жоғарыда айтылған ортақ белгілер де ескеріліп, қажет жерінде оларға сүйену де керек. Сөйлемнің түрлерімен байланысты да орыс тілі мен қазақ тілінің арасында бір сыпыра ортақ заңдылықтар бар:
oo сөйлемнің айтылуына қарай;
oo сөйлемнің тұлғасына қарай.
Сөйлем мүшелерін оқытуда қолданылатын әдістер:
oo сөйлем моделін қолдану;
oo сөйлем моделін түсіндіретін кестелерді қолдану;
oo оқушыны модель бойынша сөйлем құрастыруға жаттықтыру;
oo сөйлем мүшелерімен байланысты жаттығулар қолдану;
oo тірек сөздер, сөз тіркестерді пайдалану;
oo мәтіндерді пайдалану;
oo мақал-мәтел, жаңылтпаш жаттау;
oo модель бойынша диалог құрастыру. [7, 178-179 бет].
Жай сөйлемді оқыту
Біздің зерттеуіміз жай сөйлемнің түрлерін өтпей тұрып, алдымен жай сөйлем дегеннің не екені жайында оқушыларға арнайы білім берудің, оның қандай өзіндік белгілері барын түсіндірудің пайдасы мол екенін дәлелдеді. Сол себепті жай сөйлем жайында арнайы дерек берген жоқ. Ол үшін мұғалім арнайы тақтаға немесе көрнекі құралға мына тәрізді үш сөйлемді жазып, оқушыларға талдату керек: Түсіндім. Адал болу - әр адамға тән қасиет. Совет елінде социализм толық және түпкілікті жеңді.
Сонан кейін осы сөйлемдер ойды білдіруі мен құрамына қарай қандай сөйлем екенін, әр сөйлемнің неше сөзден жасалғанын, ол сөздердің қандай сұрауларға жауап болып, сөйлемнің қандай мүшесінің қызметін атқарып тұрғанын, сөйлемнің қай мүшесі, қай сөзбен (сөйлем мүшесімен) және қалай байланысқанын оқушылардан сұрастырады. [18, 105-109 бет].
Осындай сұраулар қойып сөйлемдерді талдату арқылы мұғалім, біріншіден, өтілген материалды жаңа материалмен байланыстырады; екіншіден, оқушылардың білімін жаңғартады; үшіншіден, жаңа білім, яғни, жай сөйлем жайында жалпы түсінік, беруге дайындық жасайды.
Бастауыш кластардан бастап білімі жақсы оқушылар ол сұрақтарға бөгетсіз жауап бере алады.
Жоғарыдағы мысалға келтірілген сөйлемдердің неліктен жай сөйлемдер деп аталатынын оқушыларға саналы білдіру үшін, мұғалім мынадай түсінік беруі керек.
oo Мысалға келтірілген Түсіндім. Адал болу - әр адамға тән қасиет.
Совет елінде социализм толық және түпкілікті жеңді деген үш сөйлемде ой бір нәрсенің я біреудің бір әрекеті, күйі жайында ғана айтылған, сондықтан да олар жай ойды білдіріп тұр. Сол себепті бұларды жай сөйлем дейміз. [10, 150-159 бет].
Жай сөйлем біркелкі заттардың бір әрекетін немесе бір заттың бірыңғай, бірнеше әрекетін, күйін, жайын білдіруі ықтимал. Мәселен, Жасасын бейбітшілік, еңбек, бостандық, теңдік, туысқандық және бақыт! десек, бұл сөйлемде ой бірнеше бірыңғай заттың бір әрекеті (жасауы) жайында айтылады. Бүгін күн біресе жылынды, біресе суыды десек, ой бір нәрсенің (күннің) бірыңғай әрекеті (жылу, суу) жайында ғана айтылады. мұндай жағдайда да сөйлем жай ойды білдіреді. Екінші сөзбен айтқанда, сөйлемде ой бірыңғай заттың бір әрекеті немесе бір заттың бірыңғай әрекеті жайында айтылса да, ол жай ой болып есептелінеді. Жай ғана ойды білдірген сөйлемді тіл ғылымы жай сөйлем деп атайды. Сондықтан да жай сөйлемнің жай ойды білдіруін оның бірінші белгісі дейміз. Сөйлем бір я бірнеше сөзден жасалынады да, құрамындағы сөздер сөйлем мүшесі болып саналады. Сондықтан жай сөйлем бір немесе бірнеше сөйлем мүшелерінен жасалады дейміз.
Сонымен, жай сөйлемнің бір я бірнеше сөйлем мүшелерінен жасалуы - оның екінші белгісі. Алайда жай сөйлемде сөйлем мүшесі болмайтын сөздер де кездеседі. [13, 128-129 бет].
Жай сөйлемде дара, күрделі мүше де, әр түрлі және бірыңғай сөйлем мүшелері де кездеседі. Мұны оның үшінші өзіндік белгісі деп тануға болады.
Жай сөйлем тұрлаулы мүшелердің қатысына қарай, толымды, толымсыз, жақты, жақсыз, атаулы сөйлем болып беске, тұрлаусыз мүшелердің қатысына қарай, жалаң, жайылма болып екіге бөлінеді. Бұл - жай сөйлемнің төртінші белгісі.
Осылайша жай сөйлем жайында нақты дерек беріп алғаннан кейін, онан берік дағдысы бөлу үшін, оқушыларға мына тәрізді жұмыстарды орындату тиімді: берілген текстегі жай сөйлемдерді табу және олардың неліктен жай сөйлем делінетінін дәлелдету; жеке сөздерден жай сөйлем құрату; бір ғана немесе бірнеше сөйлем мүшелері бар жай сөйлемдерді ойдан жазғызу; жай сөйлемнің құрылысын схемамен көрсету; берілген схема бойынша жай сөйлемдер құрастыру; бірыңғай жай сөйлемдермен мазмұндама, шығарма жаздыру; тыныс белгісі қойылмай берілген текстегі жай сөйлемдердің ара жігін ажырату, тиісті тыныс белгілерін қойып жазу.
Айта кететін бір жайт мынандай: сөйлемнің хабарлы, сұраулы, лепті түрлері жай сөйлемге де, құрмалас сөйлемге де тән қасиет екені, сөйлем жайында түсінік берілгенде айылды. Сол себепті оларды тек қана жай сөйлемнің түрі деп тануға да, түсіндіруге де болмайды.
Алайда жай сөйлем де мағынасы мен интонациясына қарай хабарлы, сұраулы, лепті болып келетінін айту, түсіндіру қажет. [1, 196-198 бет].
1.1. Жай сөйлемді ізгілендіру технологиясы арқылы оқыту әдістемесі
Жалпы жай сөйлем синтаксисін оқыту әдістемесінде грамматикалық терминдерді енгізген - А. Байтұрсынов. Ғалым синтаксис мәселесін зерттей отырып, грамматикалық құрылымды жете білуге жол салды.
Сонымен бірге Қ. Жұбанов, С. Жиенбаев, С. Аманжолов, М. Балақаев, Р. Әміров, Ж. Әмірованың жай сөйлем синтаксисіне байланысты еңбектері жай сөйлем синтаксисінің теориялық және практикалық маңыздылығын көрсетіп берді.
М. Жұмабаев педагогикалық оқулығында ізгілендіру идеясын былайша түсіндіреді: Адамға қалай болса да, қашан болса да пайда келтіретіндей ой һәм іс ізгілік деп аталады. Ізгілікке ұмтылу, жауыздықтан безу - адам жаратылысының өзінде бар нәрсе. Кімде-кім өзін, туыстарын, өз елін сүйсе, әсіресе бүткіл адам баласын бауырым деп білсе, сол адамды ізгі деп атаймыз. Адамның шын мағынасымен адам болу үшін, өзін сүю, жақындарын сүюмен қанағаттанбай, жалпы адамзатты сүюі шарт - деген. Демек, адамдар арасындағы сүйіспеншілігі, бір-біріне деген сезімі, пейілі, ынтасы олардың жақсы, ізгі қарым-қатынасы арқылы қалыптасады. Дұрыс қарым-қатынас барысында дұрыс сөйлеу қабілеті мен мәдениеті де дамып отырады. [16, 181-182 бет].
Ш. А.Амонашвилидің оқу процесінің барлық саласында әр баланың жеке басына құрметпен қарау керек деген пікірі ізгілендіре оқытуда басты нысанға алынады. Әдіскер ғалым Ж.У.Кобдикова еңбегінде ізгілендіру мұғалім мен оқушы қарым-қатынасынан көрінетінін айта келіп, оның негізгі міндеті - әрбір тұлғаның жеке өзіндік құндылығын, оның қалыптасып дамуға деген еркіндігін шығармашылықпен жұмыс істеуіне жағдай жасау, - деп ізгілендіре оқыту технологиясының маңыздылығын айқындайды. Осы мәселе төңірегінде ғалым З.Т.Сейілова Білім беруді ізгілендіру - оқушының жеке бас ерекшелігі, оның рухани дүниесі, қабілет, бейімділігі, қызығушылығы. Ол оқушылардың мұғалім мен мектептің білім мен мәдениеттен алшақтауын жоюды көздейді, - дейді. Демек, қалай болғанда да соңғы жылдары ізгілендіру технологиясы - ұстаз-педагогтардың назарын ерекше аударып отырған мәселе. [21, 27-29 бет].
Ізгілендіре оқытудың түпкі мақсаты - білім алу барысында оқушының, яғни жеке тұлғаның ерік-жігерімен өмір сүруге бейімдейтін кез келген жағдайлардан жол таба алатын, өз пікірін ұсына және қорғай алатын гуманист азамат қалыптастыру. Ізгілікті бағыт мектептің назарын баланың тұлға ретінде дамуына, оның ашылмаған қабілеттері мен жан-дүниесіне үңіле білуге аударады. Мектептің міндеті - осы ішкі мүмкіндіктер мен қабілеттерді оятып, өміршең ету.
Адами қарым-қатынастар оқу-тәрбие үрдісінің нәтижелерін белгілейтін маңызды фактор болып табылады. Сондықтан жаңа технологияның негізі саналатын ізгілендіру технологиясы мектептегі оқу үрдісін жетілдірудің басты көрсеткіші болып саналады. Балаға деген ізгілік қатынас мына мәселелерден көрінеді:
oo балаға деген ұстаздық сүйіспеншілік;
oo баланың болашағына сену;
oo баланың еңбегін бағалай білу;
oo баламен ынтымақты қарым-қатынаста болу;
oo балаға қысым көрсетуден аулақ болу;
oo баланың кемшілігіне шыдамдылық көрсету;
oo балаға жан-жақты білім беру;
oo баланы ұлттық негізде тәрбиелеу. [26, 181 бет].
Ізгілендіру технологиясының басты бағыттары төмендегідей:
- оқыту кезінде сабақтағы басты тұлға оқушыға дербес тұлға ретінде
қарау;
oo балалардың оқуға деген ынтасын күшейту, өз дербестігін,
белсенділігін дамыту;
oo оқу-тәрбие жұмысын жүргізу үшін баланың табиғи талабын,
қабілетін дер кезінде айқындау;
oo баланың рухани дүниесіне көңіл бөлу;
oo оқушының пікіріне ортақтаса білу;
oo оның өзіне тән жеке қабілеттері мен ерекшеліктерін дұрыс
қабылдау.
Демек, ізгілендіру технологиясы арқылы оқыту дегеніміз - жаңа
заманға бейімделген интеллектуалды және рухани бағытта өзін-өзі жетілдіре алатын білімді, білікті тұлға дайындау.
Жай сөйлемді оқытудың лингвистикалық негізін зерттеуге арналған әдебиеттерді қарастыруда тілші-әдіскерлердің және тіл білімі мамандарының (Ғ.Мұсабеков, І.Кеңесбаев, К.Аханов, А.Әбілқаев, С.Исаев, Р.Әміров, Т.Сайрамбаевтың, т.б.) пікірлері мен көзқарастары басты рөл атқарады.
Жай сөйлем және оның түрлерін оқытудағы басты мақсаттардың бірі баланы сауатты сөйлеуге төселдіру, өз ойын жатық жеткізу қабілетін қалыптастыру, баланың бойында ізгі қасиеттердің дамуына септігін тигізу болып табылады. [3, 19-20 бет].
Жай сөйлем және оның түрлері - басқа да грамматикалық категориялардан елеулі айырмашылығы бар күрделі синтаксистік бірлік. Біріншіден, сөйлем барлық бірліктерден коммуникативті қызметі жағынан ажыратылады. Екіншіден, өзіне тән құрылымдық үлгісі болады, ол - бастауыш, баяндауыштық құрылым. Үшіншіден, сөйлемге предикативтілік, интонация, модальділік қасиеттер тән. Бұл проблемалар тіл фактілері негізінде осы бөлімде баяндалады.
Жай сөйлемді ізгілендіру технологиясы арқылы оқыту барысында оқушылардың ойлау қабілетін дамытуға көңіл бөлінді. Ойлау - бала өміріндегі ерекше құбылыс. Адамның ойы сөйлем түрінде айтылғанда ғана түсінікті болады. Жай сөйлем түрлеріне берілген жаттығу жұмыстарын орындау арқылы баланың ойлау қабілеті дамиды. [25, 130 бет].
Жай сөйлем синтаксисін 8-сынып оқушыларына меңгертудің педагогикалық негізінде К.Д.Ушинский, А.Макаренко, И.Н.Баженова, Р.М.Қоянбаев, Ж.Әбиев сияқты педагог ғалымдардың пікірлері талданды. Қазақ тілінің жай сөйлем синтаксисін ізгілендіру технологиясы арқылы меңгерту әдістеме ғылымындағы дидактиканың ұстанымдарын басшылыққа алу арқылы өрістейді. Осы бөлімшеде педагогиканың дидактикалық ұстанымдары арқылы 8-сынып оқушыларына жай сөйлем, оның түрлерін меңгертудің негізгі ерекшеліктері анықталды, оның тиімділігі көрсетілді.
Жай сөйлем және оның түрлерін ізгілендіру технологиясы арқылы оқытуда ерекше орын алатын ұстаным - білімді өмірмен байланыстыру ұстанымы.
Күнделікті сабақтың мектеп оқушыларының айналасындағы өмірмен
тікелей байланыста өтуі оның өмірге қызығушылығын арттырып, сабаққа деген ынтасын туғызады және шабытын оятады. 8-сынып оқушыларына жай сөйлем және оның түрлерін меңертуде ұсынылған кешенді жұмыстардың материалдары өмірмен тікелей байланысып отырды. Оқушылардың таным-қабілетін жетілдіріп, олардың айналасына ізгілік қатынасын туғызатындай, балалардың бойындағы адамгершілік, имандылық, тазалық, төзімділік сияқты құндылықтардың қалыптасуына ықпал жасай алатындай кешенді жұмыстар жүйесі ұйымдастырылды. [14, 178-179 бет].
Баланың жан-дүниесіне ізгілік, адамгершілік қасиеттерді дарыту баланың дүниетанымын кеңейтумен; өмірде болып жатқан құбылыстарды пайымдай білумен; алған білімін өмір шындығымен байланыстыра алумен; сөздің мағынасына, астарына үңіле білумен сабақтастырыла жүргізілді.
Ғылыми зерттеу жұмысының нәтижесінде қазақ тілі пәнінен оқушылардың дара қасиетін, әлеуметтік психологиялық танымын, сөйлеу тілін дамыту мақсатында жаттығулар мен тапсырмалар берілді. Сол арқылы оқушының қабілеті анықталып, білімін тереңдетіп, белсенділігін арттыруға мүмкіндік туды. Жай сөйлемді оқытуға байланысты ұсынылған кешенді жұмыстардың өзіндік ерекшелігі бар: бірінші, жаттығулар мен тапсырмалардың белгілі бір жағдаят сипатында ұйымдастырылуы ескеріліп отырылды; екінші, жаттығулар мен тапсырмалар өтілген тақырыптарды қайталауға негізделіп жасалды; үшінші, ұсынылған кешенді жұмыстар жүйесі оқушылардың шығармашылық біліктерін дамытуға негізделді; төртінші, кешенді жұмыстардың логикалық жүйелілігі ескерілді; бесінші, кешенді жұмыстар жүйесінің ізгілік, имандылық, адамгершілік т.б. -қасиеттерді дамыта білуі қарастырылды. [2, 7-11 бет].
ІІ. Жай сөйлемді оқыту әдістері
2.1. Жай сөйлемнің түрлерін оқытудағы әдіс-тәсілдер
Жай сөйлемнің түрлерін өтпей тұрып, мұғалім алдымен жай сөйлем дегеннің не екені жайында, оның өзіндік қандай белгілері бар екендігін түсіндіру үшін, тақтаға құрамындағы сөз саны әр түрлі мынадай үш сөйлемді жазып қоюы керек:
Білдім. Бір ғана баяндауыш сөйлем бола алады. \. Сонан кейін осыларды сөйлем деп тануға болатын-болмайтыны, сөйлемдердің құрамына қарай қандай сөйлем екені, әр сөйлемнің неше сөзден жасалғаны, ол сөздердің сөйлемнің қандай мүшесінің қызметін атқарып тұрғаны оқушылардан сұрастырылады. Жоғарыда келтірілген мысалдардың жай сөйлем болып тұрғандығына көз жеткізу үшін, мұғалім мынадай түсінік береді. Үш сөйлемде де бір нәрсе жайында тиянақты ой айтылған.
Бірінші сөйлем - Білдім. Ол бір ғана баяндауыштан жасалып тұр. Екінші сөйлем - Бір ғана баяндауыш сөйлем бола алады, бұл сөйлем бастауыштан (баяндауыш), баяндауыштан (сөйлем бола алады) және анықтауыштан (бір ғана) құрылған. Үшінші сөйлем - Тұрлаулы мүшелер және анықтауыш, толықтауыш пен пысықтауыш қатысқан сөйлемді жайылма сөйлем дейміз. Бұл сөйлем баяндауыштан (сөйлем дейміз), анықтауыштан (жайылма), толықтауыштан (сөйлемді), үйірлі анықтауыштан (тұрлаулы мүшелер және анықтауыш, толықтауыш пен пысықтауыш) жасалып тұр. Қатысқан сөздер саны көп болғанмен, бұл - жай сөйлем, себебі бірыңғай заттадың бір ғана әрекетін (сөйлем құрау) білдіріп тұр.
Осы түсініктен оқушылар жай сөйлемнің мынадай белгілері жайында қорытынды шығаруы керек:
Жай сөйлемнің бір я бірнеше сөйлем мүшелерінен жасалуы - екінші белгісі.
Жай сөйлемде дара, күрделі мүше де және үйірлі мүше де кездеседі. Бұны оның үшінші өзіндік белгісі деп тануға болады. [3, 32-33 бет].
Жай сөйлем туралы жалпы түсінік бергенде, ол тұрлаулы мүшенің қатысына қарай атаулы, толымды, толымсыз, жақты, жақсыз болып беске, тұрлаусыз мүшенің қатысына қарай жалаң және жайылма болып екіге,
мағынасы мен интонациясына қарай хабарлы, сұраулы, лепті болып үшке бөлінетінін тек қана ескерттік. Енді осылардың әрқайсысын арнайы, жеке-жеке оқытқанда, алдымен қайсысын оқыту және қалай оқыту керек, соған тоқталайық.
Сөйлем мүшелерін оқытқанда, сөйлемнің тірегі, негізі деп қарап, бастауыш пен баяндауышты, яғни тұрлаулы мүшелерді, бұрын оқытқанымызды еске алсақ, жай сөйлемнің түрлерін оқытқанда, олардың тұрлаулы мүшелердің қатысына қарай бөлінетін түрлерін алдымен өтіп, тұрлаусыз мүшелердің қатысына қарай бөлінетін түрлерін онан кейін оқытқан дұрыс.
Тұрлаулы мүшенің қатысына қарай бөлінген жай сөйлем түрлерін алдымен оқытқан күнде де оның қайсысын бұрын, қайсысын кейін өтудің дұрыс болатыны зерттеушіні де, оқулық пен программа жасаушыларды да ойландырады.
Дәстүр бойынша, күні бүгінге дейін алдымен жақты, жақсыз, толымды, толымсыз сөйлемдер, сонан кейін атаулы сөйлем оқытылып жүр.
Жақты, жақсыз, толымды, толымсыз, атаулы жай сөйлемдер деп, жай сөйлемді іштей ажыратқанда, онда тұрлаулы мүшенің бар-жоғына қарай, екінші сөзбен айтқанда, тұрлаулы мүшенің қатысына қарай саралаймыз.
Алдымен атаулы сөйлемді, сонан кейін жақты, жақсыз сөйлемдерді оқытқан жөн. Өйткені жақты, жақсыз сөйлемдердің жасалуы да бастауышқа байланысты. Ал толымды, толымсыз сөйлемдер тұрлаулы мүшелердің бар-жоғына байланысты. [1, 199-200 бет].
Жай сөйлем синтаксисінен оқушыларға берілетін білім көлемін анықтағанда, мынадай методикалық талаптардың басшылыққа алынғаны жөн:
1. Қазақ тілінде жай сөйлем синтаксисі тұлғаларының
(единицаларының) барын және олардың қалай жасалатынын айқындайтын тілдік фактілер.
2. Өзінің мазмұнымен және формасымен саралана көрінген, қазақ тілі
білімінде өз шешімін тапқан жай сөйлем синтаксисінің тұлғалары.
3. Қазақ тілінде жиі қолданылатын жай сөйлем синтаксисі тұлғалары.
4. Оқушылар түсіне, меңгере алатын және сөйлеу, жазба тілінде
қолдана алатын жай сөйлем синтаксисі тұлғалары.
Жай сөйлем синтаксисінің материалдарын оқыту жүйесін баяндағанда, біз жай сөйлем синтаксисі тұлғалары қандай тәртіппен, қайсысынан кейін қайсысының оқытылғаны дұрыс екенін сөз етеміз.
Осы уақытқа дейін мектеп бағдарламасы мен оқулығында жай сөйлем синтаксисінің берілу жүйесі негізінен дұрыс: методикалық талаптарға сай. [4, 50-51 бет].
Атаулы сөйлем
Қазақ тілінде атаулы сөйлем бастауыштан ғана жасалып, заттың, құбылыстың атын білдіреді. Атаулы сөйлемде ешқашан да баяндауыш болмайды. Егер атаулы сөйлемге баяндауышты қосып айтсақ, ол атаулы сөйлем болудан қалады. Атаулы сөйлемде тұрлаусыз мүшелер, оның ішінде әсіресе анықтауыш кездесіп отырады. Ол атаулы сөйлемдегі ойды әсерлендіре, суреттей түседі. [1, 199 -200 бет].
Атаулы сөйлемнің кез келген жағдайларда қолданыла бермейтіндігін оқушыларға ұғындырған жөн. Қазақ тілінде атаулы сөйлем заттың, құбылыстың атын ғана атап қоятындығын, ешқашан да баяндамайтындығын айту қажет. Атаулы сөйлем көркем шығармада, әсіресе, табиғатты суреттегенде, жиі қолданылады. Оқырмандардың назарын бір нәрсеге аударғысы келгенде, жазушы атаулы сөйлемді қолданады. Бұлар атаулы сөйлемнің ерекшелігі. Атаулы сөйлемді суреттеу тәсіліне айналдыратын ерекшелік неде?
Біріншіден, атаулы сөйлем тек бастауыштан ғана жасалады, заттың, құбылыстың атын атап қана қояды, оған ой екпіні түседі. Егер атаулы сөйлем жасап тұрған сөзге баяндауыш қосып айтсақ, онда ол көркемдігінен ажырап, өзінің қызметінен айырылады. Атаулы сөйлемде кейде анықтауыш кездесіп отырады. Ол атаулы сөйлем жасап тұрған сөзді әрлендіріп, әсерлендіре түседі. Атаулы сөйлем мезгілді, мекенді білдіретін тұстарда да қолданылады. [3, 36-бет].
Атаулы сөйлемнің өзіндік белгілері:
1. Атаулы сөйлемде тұрлаулы мүшеден бастауыш қана болады.
2. Атаулы сөйлем мезгілді, мекенді және заттың, құбылыстың атын
білдіреді.
3. Атаулы сөйлем жазушы тіліне ықшамдық, көркемдік нәр береді,
сондықтан табиғатты, адам келбетін (портретін) немесе басқа бір затты суреттеу үшін, жазушылар атаулы сөйлемді жиі қолданады. [27, 49-52 бет].
Атаулы сөйлемді оқушыларға танытқанда, алдымен оның өзіндік белгілерін түсіндіріп алып, оларды тілдік фактілермен дәлелдеуге де болады; керісінше, алдымен мысалға сөйлемдер келтіріп, ондағы тілдік фактілерді талдап алып, солардың негізінде оның өзіндік белгілерін, анықтамасын танытуға да рұқсат етіледі. Мұның қайсысын таңдаса да мұғалімнің еркі.
Оқушыларға атаулы сөйлемнен берік дағды беру үшін, мынадай жұмыстардың орындатылғаны дұрыс; текстен атаулы сөйлемдерді табу; адам портретін жасауда, табиғат көрінісін суреттеуде қолданылған атаулы сөйлемдерді оқыған шығармадан теріп жазу; ойдан табиғат көрінісін суреттейтін атаулы сөйлемдер жазу; атаулы сөйлемнің құрылысын схемамен көрсету; атаулы сөйлемдерді ендіріп шығарма жазу. [1, 199-200 бет].
Осы айтылғандардың бәрін оқушылардың өздері сезіну үшін, мынадай жұмыстарды орындау керек: жаттығу мәтіндерінен атаулы сөйлемдерді табу; адам портретін жасауда, табиғат көрінісін суреттеуде, мезгілді білдіруде қолданылған атаулы сөйлемдерді оқыған шығармаларынан теріп жазу; ойдан жыл мезгілін, табиғат көрінісін суреттейтін атаулы сөйлемдерді тауып жазу; атаулы сөйлемдерді ендіріп мәтін құрау, т.б. [3, 34- бет].
Атаулы сөйлемді мынадай жаңа әдістер арқылы оқытуға болады. Технологияларды пайдаланып, қазіргі заманауи талаптарға сәйкес интерактивтік тақтаны да қолданамыз.
1-кезең:
Атаулы сөйлемді оқытқанда қызығушылықты ояту үшін мындай қызықты тапсырмаларды беруге болады:
1. Қанша сөз табар екенсің?
2. Мына сөздерден атаулы сөйлем құрап көр. (тақтада әртүрлі әріптер беріледі)
2-кезең:
1.Құрылымы жағынан әр түрлі болып келген атаулы сөйлемдерге мысал жаз. Мысал мынадай мәселелерді керек: а)мезгілдік, ә) мекендік, б)табиғат құбылысын білдіретін атаулы сөйлемдер.
3-кезең:
Жай сөйлемнің барлық түрлерін қатыстырып Ұлттық ойындар тақырыбында шағын әңгіме жаз. Мәтін бойынша сұрақтар дайында.
Сабақ аяқталған соң, сабақты бекіту кезеңінде осы страетегияны қолдануға болады. Оқушылар сабақ бойында қандай жұмыс жасады, қандай нәтижеге жеткендерін өздері қорытындылау алады. Тақырыпты өтпей тұрып атаулы сөйлем туралы не білді? Атаулы сөйлемнің тек қана бір сөйлем мүшесінен тұрып затты жалпы түрде тек атауын білдіретін сөйлем. Ал енді оның басқа да жай сөйлемнің құрылымдық типтерінен қандай айырмашылық бар екенін сабақ барысында жаңа нәрсе етіп қабылдайды. Ал егер балалардың сұрақтары болып, күмәнданатын жағдайлары болса, оны мысалдар арқылы дәлелдеп түсіндіру міндетті. Түсініксіз жерлері болса да, қайталау арқылы түсіндіру.
1. Мәтінді оқи отырып, әр сөйлем тұсына белгі қойып отыру керек;
2. Мәтінді оқып болдыңыз, енді не туралы оқығаныңызды бір сәт елестетіңіз, бұған дейінгі білетіңізбен сәйкес келді әлде керісінше.
Осы әдістердің барлығын замануи технологияларды пайдаланып көрсетіп, қолданамыз. Мысалы, әртүрлі схема, кестелерді, тапсырмалар, суреттерді интерактивті тақтада барлық оқушыларға бірдей бір уақытта көрсетіп уақыт үнемдеуге көмектеседі. [23, 51-58 бет].
Жақты және жақсыз сөйлемдер
Жақты, жақсыз сөйлемдерді оқушыларға таныту үшін, мынадай жұмыстарды орындатқан жөн:
1. Мұғалім жақты сөйлемге бір-екі мысал (мәселен, Біздің заманда халық
көркем әдебиетті көп оқиды. Жұмыстан кейін киноға барды), жақсыз сөйлемге бір мысал (мәселен, Командирдің айтқанын орындамауға болмайды), келтіріп, қай сөйлемде грамматикалық бастауыштың барын, қацсысында түсіп қалғанын, қайсысында атымен жоғын оқушылардан сұрайды.
2. Бастауышы бар немесе түсіп қалып тұрған сөйлемнің жақты,
грамматикалық бастауышы жоқ сөйлемнің жақсыз сөйлем деп аталатынын түсіндіру.
3. Жақты, жақсыз сөйлемдерге арналған төмендегідей көрнекі құралға
сүйеніп, олардың әрқайсысының өзіндік белгілерін және жақсыз сөйлемнің баяндауышының формаларын таныту.
Жақты сөйлемге арналған таблицаны талдау арқылы мұғалім оның мынадай өзіндік белгілері барын танытады:
1. Жақты сөйлемнің әрқашан бастауышы болады;
2. Жақты сөйлемнің бастауышы қай жақта болса, баяндауышы да сол
жақта болады;
3. Жақты сөйлемнің бастауышы бірде түспей, бірде түсіп қалып айтыла
береді. Бастауышы түсіп қалып айтылған жақты сөйлемнің бастауышының қай сөз екенін және оның қай жақта тұрғаны баяндауышы арқылы білінеді.
4. Жақты сөйлем бастауыштың қатысына қарай, бастауышы бар және
бастауышы түсіп қалып айтылған жақты сөйлемдер болып екіге бөлінеді. [22, 91-94 бет].
Жақты сөйлем тақырыбын оқытқанда, оқушыларға бұрыннан таныс қиысу және бастауыш тақырыптарынан алған білімдерін естеріне түсіру керек. Сол арқылы бастауыш қатысқан сөйлем әрқашан жақты сөйлем болатындығын, баяндауыштан бастауышқа кім? не? деген сұрақ қоя отырып, ол сөйлемнің жақты сөйлем екендігін дәлелдеуге болатындығын айту қажет.
Жақты сөйлемнің бастауыштың қатысына қарай, бастауышы бар және бастауышы түсіп қалып айтылған жақты сөйлемдер болып екіге бөлінетіндігі жөнінде де түсінік бере кеткен артық болмайды. [8, 86-87 бет].
Жақсыз сөйлем тақырыбы оқушыларға біраз қиыншылық туғызады. Шынында да, мына сияқты сөйлемдерді бірден жақсыз деп тап басып айту қиынға соғады. Қыздың есіне бүгін аспаз екені түсті. Аспаздың қарадан-қарап ән салғысы келіп кетті. Көгілдір белден гүл тергім келеді.
Жақсыз сөйлем бастауыштың жоқтығына және оны баяндауышы арқылы іздеп табуға болмайтын жай сөйлемнің түрі болса, оның жасалу жолы баяндауышының құрылысы - күрделі, сол себепті жақсыз сөйлем көп жаттықтыруды қажет етеді. [12, 17-19 бет].
Жақсыз сөйлемді әуелі жақты сөйлеммен салыстыра, әрқайсысының ерекшеліктерін көрсете таныту қажет.
Жақсыз сөйлем
Мысалдар
Баяндауыш формалары
Жақсы үйге, жақсы орынға жатқым келер.
Жұрт мақтарлық атақты таққым келер.
а) тәуелдік жалғаулы қалау рай және кел етістігі
Бірлесіп кітап оқуымыз керек.
Бұл жерде суға түсуге жарамайды.
ә) тұйық етістік (атау, барыс с.) бол, жара, керек, тиіс, лайық, жөн, мүмкін сөздері.
Саған аздап досыңның желігін басуға тура келер.
б) тұйық етістік (барыс с.) тура келеді (келер, келді)
Қолым тимейді. Ымырт жабылды.
в) идиомалық сөйлемдер
Жақсыз сөйлемге арналған таблицаны талдау арқылы мұғалім оның мынадай өзіндік белгілерінің барын оқушыларға түсіндіреді:
1. Жақсыз сөйлемнің бастауышы (грамматикалық) мүлде болмайды.
2. Жақсыз сөйлемде тұрлаулы мүшеден тек күрделі баяндауыш қана болады.
3. Жақсыз сөйлемнің баяндауышы тәуелді жалғаулы, -қы, -ғы, -кі, -гі
жұрнақты қалау райлы етістікке кел, бол, шығар көмекші етістіктерінің тіркесуі арқылы, атау, барыс септікті тұйық етістікке бол, жара, керек, тиіс, лайық, жөн, мүмкін, тура келеді сөздерінің тіркесуі арқылы және идиома сөздерде жасалады.
Кезінде Х.Арғынов арнайы тәжірибе жұмысын жүргізіп, жақты, жақсыз сөйлемдерді бір сабақта салыстыра отырып оқытудың тиімді екендігін айтқан болатын. Біз де осы пікірді қолдай отырып, оқулықта жақты және жақсыз сөйлемдердің теориясы жеке-жеке тақырып ретінде берілгенімен, мұғалім бұл екеуін бір сабақта салыстырмалы түрде өтуіне болады дейміз. Салыстырмалы оқыту жақты және жақсыз сөйлемдерді тақтаға қатар жазып, сөйлем мүшелеріне талдау жүргізу жолымен іске асады.
Бастауышы бар немесе жасырын тұрған бастауышы баяндауышы арқылы тауып алуға болатын жақты сөйлем оқушылар оңай-ақ түсінеді.
Жақты, жақсыз сөйлемдерге байланысты мынадай жұмыс түрлерін жүргізген тиімді: бастауышы бар жақты сөйлемдердің бастауышын түсіріп, бастауышсыз жақты сөйлемдер жасау; керісінше, бастауышы жасырын келген жақты сөйлемдердің бастауышын тауып жазу; жақты сөйлемді жақсыз сөйлемге, жақсыз сөйлемді жақты сөйлемдерге айналдыру; берілген сөздерді күрделі баяндауыш етіп, жақсыз сөйлемдер құрау; жақты, жақсыз сөйлемдердің жасалу жолдарын түсіндіріп айту (не жазу), мәтін құрау, т.б. [5, 68-69 бет].
Жақты, жақсыз сөйлемдерден оқушылардың берік дағдысы болу үшін, мынадай жұмыстарды орындатудың пайдасы мол: тексте берілген сөйлемдердің қайсысы жақты, қайсысы жақсыз екенін айту; жақсыз сөйлемдердің баяндауышының қалай жасалғанын түсіндіру; жақты сөйлемді жақсызға, керісінше, жақсыз сөйлемді жақтыға айналдыру; берілген сөздерді баяндауышы етіп жақсыз сөйлемдер құрастыру; берілген бастауышы бар жақты сөйлемдердің бастауыштарын түсіріп, бастауышсыз жақты сөйлемдер жасау; берілген бастауышы түсіріліп айтылған жақты сөйлемдерді бастауышы бар жақты сөйлемдерге айналдыру; жақты, жақсыз сөйлемдерге толық грамматикалық талдау жасау, түсіндіріп жазу; бақылау жұмысын орындау; мазмұндама жазу, жақты, жақсыз сөйлемдердің өзіндік белгілерін айтып беру; әрқайсысының ерекшеліктерін түсіндіру; жақты, жақсыз сөйлемдерді схемамен көрсету; схема бойынша жақты, жақсыз сөйлемдер жазу.
Оқушылардың қазақ тілінен білімі тым төмен класта жақты сөйлемді бір сабақта, жақсыз сөйлемді екінші сабақта оқытуға болады. Солай оқытқанда да жақты, жақсыз сөйлемдерді бір-бірімен салыстыра оқытуды ұмытпаған жөн. [1, 201-203 бет].
Толымды және толымсыз сөйлемдер
Толымды және толымсыз сөйлемдерді оқушыларға таныту онша қиындыққа соқпайды, сондықтан олар жайында теориялық білімді бір-ақ сабақта беруге болады.
Толымды және толымсыз сөйлемдерді түсіндіргенде, алдымен, жалаң және жайылма сөйлемдер жайында алған білімдерін естеріне түсіріп алған жөн. Өйткені оқушылар сөйлемнің бұл түрлерін бір-бірінен шатастырады. Сөйлемнің жалаң я жайылма болуы тұрлаусыз мүшенің қатысу-қатыспауына байланысты екенін ескертіп алғаннан кейін, толымды және толымсыз сөйлем болудың шарты одан басқаша екендігін, яғни ойға қатысты айтылуға тиісті мүшелері контекске (өзінен бұрын тұрған сөйлем немесе диалог) байланысты түсіп қалса, толымсыз сөйлем болатыны салыстырмалы мысал арқылы түсіндірілуі тиіс.
Мына кестені көрсете отырып, жақты-жақсыз сөйлемдердің толымды және толымсыз сөйлемдерге байланысы барлығын да айтуға болады:
жалаң, жайылма
Жақты сөйлем
толымды, толымсыз
жалаң, жайылма
Жақсыз сөйлем
толымды, толымсыз
Бұл кестеден мынадай қорытынды жасату қажет:
Біріншіден, жақты сөйлемдер жалаң, жайылма, толымды, толымсыз сөйлем бола алады, екіншіден, жақсыз сөйлемдер жалаң, жайылма, толымды, толымсыз сөйлемдер бола алатындығын мысалдарды көбірек келтіре отырып түсіндіру қажет. Яғни, толымды сөйлемнің құрамында бастауыш та, баяндауыш та болатындығы, ал толымсыз сөйлемде тұрлаулы мүшенің біреуі, кейде екеуі бірдей түсіп қалып айтылатындығын жан-жақты түсіндіру керек.
Толымды, толымсыз сөйлемдерді түсіндіру үшін, бастауышы да, баяндауышы да бар бір сөйлемді, тұрлаулы мүшелерінің біреуі ғана бар бір сөйлемді, бастауышы да, баяндауышы да жоқ, бірақ олардың түсіп қалғаны тұрлаусыз мүше арқылы білініп тұрған бір сөйлемді мысалға келтіріп, олардағы тілдік фактілерді талдау керек.
Мәселен, мысалға мынадай үш сөйлем келтірілген екен делік:
- Кеше сен қайда болдың?
oo Кітапханада болдым.
oo Кітапханада?!
Осы үш сөйлемнің біріншісінде бастауышы - сен, баяндауышы -
болдың, екіншісінде бастауышы - түсіп қалған мен деген есімдік, баяндауышы - болдым, ал үшінші сөйлемде бастауышы да, баяндауышы да түсіп қалған, алайда олар қай сөздер екені кітапханада деген пысықтауыш арқылы білініп тұр. Міне, осындай тілдік фактілердің негізінде тұрлаулы мүшелері түгел жай сөйлем толымды, тұрлаулы мүшелерінің біреуі я екеуі бірдей түсіп қалған жай сөйлем толымсыз сөйлем деп аталатынын мұғалім түсіндіріп, олардың бір-бірден ғана өзіндік белгілері барын дәлелдеуі керек:
1. Толымды сөйлемнің құрамында бастауыш та, баяндауыш та болады.
2. Толымсыз сөйлемде тұрлаулы мүшенің біреуі, кейде екеуі бірдей
түсіп қалып айтылады.
Толымды, толымсыз сөйлемдерді түсіндіру үшін мысалдарды тақтаға жазба й-ақ, оқушыларға өздігінен жұмыс істету арқылы, мұғалім оқуға тапсырған текстен бастауышы да, баяндауышы да бар сөйлемдерді бір бөлек, тұрлаулы мүшелерінің бірі түсіп қалып айтылған жай сөйлемдерді екінші бөлек етіп жаздырып, мағынасы мен құрылысын салыстыра отырып, бірі толымды, бірі толымсыз сөйлем деп аталатынын және өзіндік белгісін танытуға да болады. Класс құрамы, олардың қазақ тілінен білімі өте жақсы болса, толымды, толымсыз сөйлем жайындағы деректі жақты сөйлемді өткенде, қоса түсіндіру де тиімді. Өйткені бастауышы бар жай сөйлемнің жақты сөйлем деп аталатынын білген оқушыға, сонымен бірге сол сөйлемнің толымды сөйлем деп аталатынын білу қиынға соқпайды.
Толымды, толымсыз сөйлемнен оқушыларға мынадай дағды берілсе, олар теориялық білімдерін берік есте сақтай алады: кез келген текстен толымды, толымсыз сөйлемдерді таба білу; олардың неліктен толымды, толымсыз сөйлем деп аталатынын дәлелдеу; толымды сөйлемді толымсызға, керісінше, толымсыз сөйлемді толымдыға айналдыра білу; жақты сөйлемнің қай түрі толымды, қай түрі толымсыз деп аталатынын дәлелдеу; толымды, толымсыз сөйлемдерді жақсыз сөйлемге айналдыру, керісінше, жақсыз сөйлемді толымды, толымсыз сөйлемдерге айналдыру т.б. [1, 203-204 бет].
Толымсыз және толымды сөйлемдерді оқытқанда келесі әдістерді пайдалану тиімді және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz