Ахмет Байтұрсынов әдебиет әлемінде

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:

Қaзaқстaн Республикaсының Білім және ғылым министрлігі
Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті

ФИО

Ахмет Байтұрсыновтың сөз өнеріне қосқан үлесі
(тaқырыбы)

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Мaмaндығы 5В011700 - Қaзaқ тілі мен әдебиеті

Қостанай 2020
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-5

I тарау Ахмет Байтұрсынов әдебиет әлемінде
1.1 А. Байтұрсыновтың шығармашылық ғұмырнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... .6-8
1.2 Ахмет Байтұрсыновтың әфсаналары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .8- 26
1.3 Ахмет Байтұрсыновтың елеңбеген еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...26-36

II тарау Ахмет Байтұрсыновтың Әдебиет танытқышы - қазақ әдебиеті теориясының негіздері
2.1 Қара сөз бен дарынды сөз жүйесінің саралануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..37-50
2.2 Әдебиет танытқыштағы фольклордың салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51-63

III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64 -66

IV.Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67-70

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымы тарихының өз іргетасы қаланып, Тәуелсіздік кезең тұрғысынан кеңінен зерттелуде.
Тәуелсіздік нәтижесінде еліміздің қоғамдық, рухани-мәдени өмірінде оң өзгерістер туып, тарихтың ақтаңдақ беттері қайта ашыла бастағаны белгілі. Әсіресе, қазақ әдебиетінің өшкені жанып, ұмытылған қайта жаңғырды. XX ғасырдың басындағы жаңа әдебиеттің, мәдениеттің іргетасын қалаушы А.Байтұрсынов сынды зиялы азаматтардың есімдері жаладан аршылып, мұралары халық игілігіне айналды.
Елбасымыз "Рухани жаңғыру" бағдарламасында: "Өткенді тану, тарихты терең пайымдап, оған әділ баға беру - үлкен парасаттылық пен жауапкершілікті талап етеді",-деп туған халқымыздың әдеби, мәдени, тарихи, рухани, ұлттық құндылықтарын бар болмыс-бітімімен қабылдау үшін оның шығу тегі мен тарихи даму сатыларын мұқият қарастыру үшін оның шығу тегі мен тарихи даму сатыларын мұқият қарастыру қажеттілігін атап өткен болатын.
Тәуелсіздік кезеңінде қазақтың ұлттық тілі мен әдебиеттану ғылымының іргетасын қалаған ғалым, мемлекет және қоғам қайраткері, ақын, қазақ әліпбиінің реформаторы, түрколог Ахмет Байтұрсыновтың (1872-1938) шығармашылық зертханасы, әдебиеттанулық мұрасы сан алуан бағыттағы зерттеулердің нысанына айналынатыны күмән туғызбайды, себебі ғасыр саңлағының ғылыми-теориялық еңбегін бүгінгі күн талаптарына лайық әлемдік әдебиеттану ғылымының аясында жаңаша көзқарас пен заман талабына сай жан-жақты қарастырудың қажеттілігі мен маңыздылығы өте зор.
Тәуелсіздік кезең тұрғысынан алып қарастырғанда ғалымның ғылыми шығармашылық мұраларын іргелі еңбек ретінде зерттеу бүгінгі күн талабы екені анық. Туған топырағымыздағы әдебиет теориясының басы атанған тұлғаның шығармашылық ғұмырнамасын тереңдете зерттеуді қажет етеді.
Ғалымның сөз өнеріне қосқан жанрлық, поэтикалық, ғылыми тұрғыдан дәйектеу және онда қалыптасқан тағылымдардың ұлттық негізін ашу - Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ әдебиеттануының даму бағытын айқындайды. Сондай-ақ, сөз өнерінен туған теория, тарих, сын бойынша зерделеу де уақыт талабынан туындған мәселе.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Тәуелсіздік кезеңінен бастап жүйелі қарастырылып келе жатқан тақырып болуының өзі зерттеудің ғылыми жаңалығын көрсетеді.
Туған жерді қорғау, сақтау, келер ұрпаққа аманаттау, ел бірлігі, ел ынтымағы идеясы бізге жеткен барлық әдеби мұралардың алтын арқауы осынау әдебиет үлгілерін қазіргі күнге дейін қазақ руханиятылық алтын ұстанымдарындай ұлт үшін, оның болашағы үшін қызмет етіп жатқан қайталанбас қазыналарының ретінде қабылдауымыз қажет.
Жұмыстың зерттелу деңгейі:
Жалпы сөз өнері мәселесін жан-жақты зерттеу ғалымдар назарында. Қазақ әдебиеттанудағы сөз өнерінің қалыптасу кезеңіндегі жалғастықты ашып көрсету үшін біз жүйелі зерттеу әдістерін басшылыққа алдық. Ұлт ұстазының мұрағаттық деректері, әдебиет әлеміндегі әфсаналары, тағылымы мол туындылары тағы да басқа толықтай жүйеленіп, зерттеу еңбектері барынша қамтылды. Атап айтқанда зерттеуші-ғалым А.Ісімақова, Т.Кәкішев, Д.Ысқақұлы, Ә.Дербісәлі, Р.Имаханбетовтардың еңбектерін зерттеуімізге өзек болды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы: Зерттеу нәтижелерін төл әдебиетіміздің тарихын жасауда, теориялық тіл байлығын дамытуда, жалпы осы салада ізденісі бар талапкерлер үшін филология факультетіндегі қазақ бөлімдері студенттері үшін курстар мен семинарлар жүргізуде пайдалануға болады.
Сөз өнері болашақта жас ұрпақты отансүйгіштікпен ерлікке тәрбиелейтін, білім мен тәлімнің қажетіне жарайтын мұра болып қалмақ.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері:
Зерттеудің негізгі мақсаты - әдебиет теориясының қазақ әдебиеттануына қатысты жазылған зерттеулер мен айтылған пікірлерді саралай отырып, оның туу, даму, қалыптасу кезеңдерін анықтау, яғни ғылыми ой-дамуының тарихи жолын бүгінгі таңдағы жаңаша көзқараста зерттеу. Әдебиетші, көсемсөзші, тілтанушы, ақын-аудармашы, ағартушы-ғалым, мемлекет және қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсыновтың артында қалған мұраларын талдап, ғалымның сөз өнеріне қосқан үлесін бүгінгі тәуелсіздік кезеңі ғылымы тұрғысынан жаңаша пайымдау болып табылады. Қазақтың маңдайына біткен, бітім-болмысы бөлек феномен-тұлғаның қиялындағы ұшқыр армандарын іс жүзіне асырған тарихи құбылыс екенін, оны "Алаш көсемі" деп дәріптеген үзеңгілес рухани замандастарының таным-пайымы бойынша ғұламалар ғибратының өміршеңдігін таныту. Сол себепті осы жұмысты орындау барысында қаламгердің әдеби-көсемсөздік еңбектері жүйеленіп, олар мазмұнына қарай топтастырылды. Негізгі мақсатты орындау үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:
+ қазақ әдебиеттануындағы әдебиет теориясының өзіндік ерекшеліктерін айқындап, қайнар-көздерін табу, дәуірлеу мәселесін саралау;
+ Әдебиет танытқышта тұңғыш рет қазақ әдебиетінің теориясы, тарихы, сынына қатысты көрініс тапқан ғалымның көзқарастары мен негізгі қағидаларын анықтап, саралау;
+ қазақ әдебиеттануындағы әдебиет теориясының қалыптасуына әртүрлі дәрежеде еңбек еткен қазақ ғалымдарының сөз өнері дамуына қатысты айтқан ойлары мен жасаған тұжырымдарын салмақтау;
+ сөз өнерінің қазіргі қазақ әдебиеттануындағы тарихи орнын анықтап, мәні мен маңызын түсіндіру.
Диплом жұмысының дерек көзі: Ахмет Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш атты еңбегі, Өмірхан Әбдиманұлының Ахмет Байтұрсынов атты жинағы, Алмас Әбсадықовтың Ахмет Байтұрсыновның әдеби мұралары атты еңбегі т.б.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар: Диплом жұмысын орындау барысында шешілуге тиісті төмендегідей тұжырымдар ұсынылып отыр:
- Қазақ филологиясының әдебиеттану саласында А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш атты кітабы - мәнді. Атының өзі әйгілеп тұрғандай, әдебиет әлемін, көркем сөз табиғатын, сырын, мазмұнын, мәнін, өзгешеліктерін, ерекшеліктерін, жанрларын, дүниетаным мен қоғамдағы рөлін қыруар мысалдармен нақтылы, байсалды ғылыми түрде түсінуге, түсіндіруге жасалған алғашқы тәжірибе, тұңғыш зерттеу болуымен құнды.
- Ахмет Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш атты кітабы әдебиет қисынына арналғанымен, онда қазақ фольклоры алғаш рет оқулық көлемінде зерттеліп, сипатталды.
Зерттеу әдістері: Диплом жұмысының зерттеу әдістеріне қалыптасқан бірқатар ілгерінді әдіс-тәсілдер алынды, яғни тарихи салыстармалы сипаттау, жинақтау.
Жұмыстың құрлымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I Тарау
1.1 А. Байтұрсыновтың шығармашылық ғұмырнамасы

1991 жылы елімізге қайта оралған тәуелсіздігіміз, ел егемендігі, осы арқылы туған әдебиетіміздің төріне қайта көтерілген Алаш мұрасы, Алаш қайраткерлерінің ұзақ жылдар бойы қапаста жатқан шығармаларының қайта жарық көруі қазақ руханиятының, қазақ әдебиетінің жаңаша серпіліп, жаңаша өркендеуіне оң әсергін тигізді[1,3].
Қазақ сөз өнерінің, тарихы бай мұрасының жан-жақты зерттелуі туралы тілге тиек еткенде біз үшін мән-маңызы жоғалмайтын, қайта уақыт өткен сайын қадірі арта түсер, қастерлі есімдерге айналатын ұлтымыздың аяулы ұлдары баршылық. Ғылым мен білімнің талаптану және ізденіске толы жолында еңбектерін басшылыққа алып, ғылыми ой-пікірлерін қолданып, ұстаздық бейнесін Темірқазықтай үлгі тұтып ұстанатын биік тұлғалар бар. Соның бірі, әрі бірегейі алаштың алыбы - Ахмет Байтұрсынов[2,219].
Бұл есімді білмейтіндер некен-саяқ. Қазақ ұлтының ана тіліне ғылыми жүйеде түрін салып, негізін қалаған, айдай әлемге танытқан Ахмет Байтұрсынов! Жиырмасыншы ғасыр басында ел мүддесі үшін күрескен тұлғаны замандастары қазақ, халқының рухани көсемі, ұлтымыздың ар-ожданы,- деп ұлықтап, есімін тура атамай, қазақтың Ахаңы деп дәріптеген болатын[3,5].
Ұлттың дауылда ығы болған, суықта шуағы болған, ыстықта көлеңкесі болған, қауіп-қатер төнгенде басын тіккен Ахмет Байтұрсынов өз заманында бір өзі бір академияның жүгін көтерді[4,96].
Қазақ мәдениетінің тарихында үлкен бір дәуірді алып жатқан алып тұлға, өзінің құдай берген талантын туған халқына деген сүйіспеншілікке суарып, толассыз еңбекпен шыңдаған қайсар да қаһарман ғалым. Ол қараңғылық тұңғиығынан жарық жұлдыздай жарқырап шығып, айналасына нұр, шуақ себумен өткен ағартушы.
Оның дүниеге келер тұсы патша ағзамның бұратана елдерді билеп төстеудің айла-шарғыларын емін-еркін іске жаратып жатқан кезі болатын. Қазақтың әлденеше ғасырға ұласқан хандық билік құрылымның быт-шыты шығып, "күштілерім сөз айтса, бас изеймін шыбындап" деп тұрған сәті еді. Ғалымның дүниеге келуі қалыптаса бастаған халықтық тұтастығының береке-билігінің сәні кетіп, ел-жұрты "балапан басымен, тұрымтай тұсымен" жүріп жатқан дәуір еді[5,116].
"Жиырмасыншы ғасырдың алғашқы қырық-отыз жылы - қазақ өркениетінің ең бір қарқынды дамыған, гүлденген тұсы. Олай дейтініміз: ұлт мәдениеті, үлкен әдебиет, қазақтық ғылым, білім де - бәрі шын мәнінде осы кезде ірге көтере бастады. Қаз тұрып кетуіне, қалыптасуына Ахмет Байтұрсынов тікелей мұрындық болды. Сондықтан да осы қырық-отыз жылды қазақ өркениетінің "Байтұрсынов дәуірі", "Байтұрсынов ғасыры"[6,45],- деп атаса да болады.
XX ғасырдың басында ұлт жұмысын арымен атқарған Ахмет Байтұрсыновтың артында қалған мол мұрасы - өз қазағына ғана емес, күллі түркі жұртына, тіпті бүкіл адамзатқа өнеге боларлық ұлы іс екенін бұл күні ұрпақтары мақтан етеді! Бүкіл қазақтық ғылымның көшбасшысы Ахмет Байтұрсыновтың әрбір ісін сараласақ: әліпби мен әліппені алсақ, Ахмет - ұлт жазуының реформаторы, ана тілді айтсақ, Ахмет - қазақ тіл білімінің атасы, әдебиет саласында, Ахмет - асыл сөздің алтын діңгегі, оқу-ағарту ісінде, Ахмет - ұлттық мектептің іргетасын қалаушы һәм халық ұстазы, тарих пен қазақ өркениетін қозғасақ, Ахмет - сол кезең өркениетінің дәуірі, болмыс пен бітімге келсек, Ахмет - ұлт мәдениетінің Хаңтәңірі, әдеп ісін айтсақ, Ахмет - халықтың ар-ожданы[7,3].
Бұл күні тәуелсіз мемлекет болып танылған Қазақстанның өткені, бүгіні, келешегі туралы Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың айтқан айшықтары аясында халқымыздың іргелі ел болып қалыптасуында ерең еңбек еткен тұлғалардың ардақты есімдері алтын әріптермен жазылып, Отан тарихынан өздерінің тиесілі орнын алуда. Жүз жылдықтар тоғысында тәуелсіз елінің тарапынан Қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымының негізін қалаушы, реформатор-ғалым, қоғам және мемлекет қайраткері Ахмет Байтұрсынов Ана тілдің айбары омырау медалі және Ғасыр саңлағы алқа белгісімен марапатталды. Ғалым есімі оралған 1988-ші жылдан, оның шығармалары қайта басылып, әрі тәуелсіздік кезеңнің ғалымдары танымдық алғы сөздер жазып келеді. Сондай-ақ, филолог, әдебиетші, тарихшылар, заңгерлер, журналистер, философтар, педагогтар т.б. мамандықтар бойынша оның шығармашылығы, ағартушылық, қоғамдық және мемлекеттік қайраткерлігіне қатысты 50-ге жуық кандидаттық, 20-дан аса докторлық диссертациялар қорғады. Әлбетте, бұл жазылған ғылыми зерттеулер біліктілігі жағынан өз салалары бойынша толық меңгерілген тақырыптар екені даусыз[3,6].
Осы ретте есімі естен кетпес сөз зергері Ахмет Байтұрсыновтың барлық ғұмыры осынау ұлағаттар ұстынын қалыптастыруға арналғанын, еңбегі жанып, ұлағатының бағына орай сол әлемдегі жарық жұлдыздардың біріне айналғанын атап айтуымыз шарт. Ол өзінің өзегі тың, өрімі әдемі, өрісі биік еңбектерінде сандық ұғымның сапалы жүйеге айналған інжу-маржандарын тілге тиек ете білді. Сөз өнерінің нысанасын дөп басып, дәл тануға алғашқылардың бірі болып құлаш сермеді[1,5].
Ахмет Байтұрсынов - XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ халқының саяси-әлеуметтік, мәдени-рухани өмірінен айрықша орын алған тұғырлы тұлға. Бір басына сан түрлі салқар санаткерлік тоғысқан осынау ұлы азамат қазақ руханиятындағы теңдесі жоқ құбылыс десек, артық айтқандық емес. Оның кемеңгерлік болмысы мен қайраткерлік қасиетін танып-білу бірер жылдың ішінде біте қалар жеңіл іс емес. Оған тек ұзақ жылдарға созылған көшелі ізденістер нәтижесінде ғана қол жеткізуге болады.
Адам ғұмыры ғалам дамуының уақыт өлшемімен салыстырғанда тым қысқа, сәттік қана болып көрінгенімен, ол жасаған тіршілігінің мәні арқылы өз кезеңі ғана емес мәңгілікке жол тартар рухани мүмкіндіктерге ие.
Ғалым салған сара жолды бүгінгі күні сыншы-ғалымдар өресін өрбітіп, көлемін көбейтуде. Атап айтсақ Р.Сыздықова, З.Қабдолов, Ж.Ысмағұлов, Р.Нұрғали, Т.Кәкішұлы, Ө.Айтбаев, А.Ісмақова[8,7] сынды көрнекті ғалымдар ақын мұрасын даңғыл жолға айналдырып, кеңейте түсуде.
Ахмет Байтұрсынов ілімі - әдебиеттануда төрге озды. Ғалым жинап қаттаған халық әдебиеті мен мәдениетінің мұралары - рухани қазынаға қосылды[4,96]. Халқымыздың "рухани көсемі", "ұлт мәдениетінің Хантәңірі" атанып жүрген алып тұлғаны тереңірек таныған сайын ұлтымыздың рухы биіктеп, тарихи, ғылыми санамыз да өсе түспек. Сондықтан ғалымның әдеби-ғылыми мұрасын жан-жақты зерттеудің маңызы айрықша[9,47].
Осы орайда Ахмет Байтұрсыновтың әлеміне сапар шегіп, сусындап қайтар болсақ, алғашқы еңбектерінен бастап, рет-ретімен тізбектегеніміз жөн болар.

1.2 Әдебиет әлеміндегі әфсаналары

Ұлт басылымы Қазақтың тұңғыш санын шығарғанда, осы газеттің бас редакторы А.Байтұрсынов: ...Өзіміздің елімізді сақтау үшін бізге мәдениетке, оқуға, ұмтылу керек. Ол үшін ең алдымен әдебиет тілін өркендету керек. Өз алдына ел болуға, өзінің тілі, әдебиеті бар ел ғана жарай алатындығын біз ұмытпауға тиіспіз. Бұл мәселеде біздің халқымыз оңды емес. Осы күні орыс школы мен татар мектептерінде оқып шыққандар қазақ тілінен алыстап барады. Бұл, әрине, жаман әдет. Егер тілге осы көзбен қарасақ, табиғат заңына бағынбай, біздің ата-бабаларымыз мың жасамаса, ол уақытта тілмен де, сол тілге ие болған қазақ ұлтымен де мәңгі қоштасқанымыз деп білу керек. Егер оны істегіміз келмесе, осы бастан , әдебиет жұмысын қолға алып, өркендете түсуге уақытымыз жетті,-деп халықтың ұлтшылдық ұраның оятқан болатын. Осы айтқандарының үдесін бірінші болып Ахмет Байтұрсынов үлгі-өнеге, жол көрсетті. Оған айғақ - қаламынан шыққан: тәлімі мол Қырық мысал (1909, 1913), маңызы мол Маса (1911, 1914, 1922) жинақтарымен фольклорлық мұрасы Ер Сайын (1923), 23жоқтау (1926)[3,185].
Ғалымның шығармашылық ғұмырнамасы 1909 жылы Қырық мысал атты еңбегінен бастау алған болатын.
Мысал жанрын дамытушы. Әдебиеттанушы ғалымдар 1909 жылы шыққан Ахмет Байтұрсыновтың Қырық мысал атты жинағын қазақ мысал жанрының алтын діңгегі деп таниды. Қазақ ақын жазушыларының мысал жанрында қалам тербеулеріне орыс мысалшысы И.Крылов шығармаларының әсері мол. Жинақ Петерборда 116 бетпен, 1913-ші жылы Орынборда 96 бет, кейін 1922-ші жылы Қазанда 96 бетпен жарық көрді.
Орыс-қазақ мектебінде дәріс алған А.Байтұрсынов орыс әдебиетімен жақсы таныс болған. Ол мысал жанрына көңіл бөліп, шағын көлемді өлеңдер арқылы маңызды ойлар айта білудің, оны астарлап сөйлетудің мүмкіншілігі зор екендігін терең түсінген. Және патша саясатының ұзын құрығынан құтылудың жолын әлеуметтік ортаға мысал-өлеңді тәржімалау арқылы насихаттауды мақсат еткен. Ақын 1922ші жылы қайта басылым көрген туындысының мұқабасының ішкі бетіне: Орысшадан қазақияға 1901-1904 жылдарды тәржімалаған Ахмет Байтұрсынов деп жазады. Ақынның аудармашылық өнері жөнінде М.Әуезов: Ойына сөзі дәл, тілге жайлы, көркем, халықтың керегіне, кемшілігіне ғана арналған өлеңдер Ахмет Байтұрсыновтікі. Ахмет өлеңдерін ақындық еркі билеп, қиял ермегі айдап шығармайды. Ойды оятуға, миды сергітуге, мұңлы, мұқтаж, терең мақсат түртіп шығарады. Біресе ызамен зекіп айтып, біресе зарланып, шермен айтып, біресе ақыл қылып, сипап айтып, не кылса, халықтың көзін ашпақ. Өлеңінде толғанған ой, толқыған шердің көп ізі бар, бірақ бұган қарап, қиялы шалқып, шарықтап кетпейді. Ылғи халықтың нәзіктенбеген сезімімен, жетілмеген ұғымымен есептесіп отырады. Ахметтің көзге түсерлік бір өнері - переводқа шеберлігі деп, ақынның жазу тәсілінің мазмұндылық түрін айрықша атап көрсетеді.
Шындығында, ақынның мысалдары көлемі жағынан, сюжеттік дамуы барысынан басқа сөз зергерлерінің туындыларынан дараланып тұрады. Зерттеушілердің тұжырымына сүйенсек, мысал жанрындағы негізгі заңдылықтардың бірі: бұрыннан белгілі сарынның негізінде дүниеге келген мысал сол автордың шеберлігінің арқасында төл туынды болып кете беруі жиі кездесетін құбылыс. Оған дәлел - Эзоп, Федр, Лафонтен, Крылов мысалдарына арқау болған сюжеттік жүйенің барша әдебиетке ортақтығы.
А.Байтұрсынов мысалдарында халықаралық сюжеттік жүйенің мазмұны қазақ өміріне бейімделгенін, сол кездегі қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік сұранысына қажетті ой-толғамдармен толықтырылғандығымен дараланатыны туралы өз тұсындағы замандастары тарапынан танымдық мақалаларда жазылса, бүгінгі тәуелсіздік кезеңнің ғалымдары: Ш.Елеукенов, Ж.Ысмағұлов, С.Қирабаев, А.Ісімақова, С.Мақпыров, Ө.Әбдиманов, А.Әбсадықов т.б. зерттеулерінде ғылыми тұрғыдан талдап таратты.
Әдебиетші-ғалым Ш.Елеукенов ғылыми еңбегінде ақын Ахмет Байтұрсыновтың орыс мәдениетімен байланысын атап өтіп, оның Крыловтан аударған мысал-өлеңдеріне мынадай: Көркем шығарма -ауқымы кең дүние. Мұндағы шындық алуан қырлы болады. Крылов заманы былай тұрсын, Байтұрсыновтың дәуренінен бері талай уақыт өтті. Сонда да олар жазған мысал дәл бүгінгідей естіледі. Әрине, бұрынғы мағынада емес, жаңғырған сапада. Сондықтан Крылов мысалдарын өзінің әсем киімдерімен, терең мағыналарымен, жеңіл де татымды тілімен жеткізе білген деп сипаттама береді де, қазақы күйге енген бұл туындыларды төлтума деп қабылдау керектігін айтады[3,186-188].
XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінде поэзия өзінің жетекшілік рөлінен айрылған жоқ. Бұған өлеңнің оқырман мен тыңдарман жүрегіне жылы ұялар қасиеті, ойдың ұшқырлығы мен жинақылығы себеп болса керек. Ел азаттығын армандаушы, білімге, "жарық күнге" үндеуші Ахмет Байтұрсынов өзінің алғашқы жүрекжарды туындыларында осынау тәсілді таңдап алуы - уақыт үніне сай болуды көздеуден туған шара. Бірақ көңіл аударар бір мәселе - Ахмет Байтұрсыновтың өзгелерден өзгерек өзіндік жол табуы. Бұл - оның тұңғыш жинағының түгелдей аудармалардан тұруы.
Мысалдап сөйлеу, ойын астарлап, бірдемеге меңзеп, тұспалдап айту - қазақтағы шешендік, ділмарлық өнердің ежелден келе жатқан кәдімгі тәсілі. Мысалдың да мысалы, түр-түрі бар. Ғалым кітабына арқау болған мысал жанры - қазақ үшін мүлдем бейтаныс әдеби жанр емес[10,73]. Сол себепті де Ахмет Байтұрсынов ақын ретінде ең әуелі аударма арқылы танылады. Оның жұртшылыққа баспа жүзінде алдымен ұсынған еңбегі - И.А.Крыловтан аударылған Қырық мысал болатын.
Сол аудармаларды сөз қылғанда ойға оралатын бірінші сұрақ - Ахмет Байтұрсынов ақындық өнерін не себепті аудармадан бастады? Өзін болашақта белсенді әлеуметтік саяси қызметке, әдеби-ғылыми ізденістерге бағыштамақ ниетте жүргенде мысалға келіп жүгінуі қалай?
Бұлай дейтініміз - біздің көбіміздің көңілімізде мысал жанрына бір түрлі сезіктене қарайтын, оны шынайы көркем поэзиядан кемшіндеу көретін түйткіл тұратыны құпия емес.
Крыловты аудару арқылы ғалымның ойлаған мақсатына жете алғанын, атқан оғы нысанасына дәл тигенін біз білеміз. Оны кезінде М.Әуезов жеткізе айтқан болатын. "Қырық мысалды" ғалым "қалың қазақ жұртының алғашқы естіген, төңкеріс рухындағы сөзі" деп бағалаған.
Крыловты кезінде Абай да аударған. Байтұрсыновтағыдай көп емес, академиялық жинақта Абайға телініп жүргендері он екі мысал. Бірақ, Байтұрсынов аты атаусыз қалып, оның әдеби мұрасына тыйым салынған кезде, оқырман Крыловтың аудармашысы ретінде Абайды ғана білетін. Сондықтан болар, Абайдың кейбір басылымдарына ғалым аудармалары да кіріп кеткен кездері болған. Осының өзі-ақ тәржімашы Абай мен Ахмет жөнінде бізге көп нәрсені аңғартса керек[11,105-106].
Аудармашы Крылов кейбір мысалдарының мазмұнын Лафонтеннен алғанмен, оны таза тәржімеші деуге болмайды. Оның орыс табиғаты бәрінен орыс рухынан сүзіп өткізіп, орыстандырып жіберген - дегені сияқты, Байтұрсынов та Крылов мысалдарын түгел қазақ рухына суарып, қазақ ұғымына лайық әбден қазақыландырып жіберген. Сонда қырық мысал түгелімен біртүрлі орысша түпнұсқадан еркін туындаған қазақша түрнұсқаға айналып кеткен тәрізді. Осындай керемет үндестік пен шеберлік нәтижесінде қапысыз қазақшаланған қырық мысал қазақ халқы үшін қырық түрлі өнеге, қырық түрлі өсиет, тұтас алғанда тәрбие мектебі. Қырық мысалдың идеялық қуаты да, көркемдік құны да осында.
Мәселен, Қырық мысалдағы бірінші өлеңді алып қарасақ:
Жүк алды Шаян, Шортан, Аққу бір күн,
Жегіліп тартты үшеуі дүркін-дүркін.
Тартады Аққу көкке, Шаян кейін,
Жұлқиды суға қарай Шортан шіркін.
(Аққу, Шортан һәм Шаян)
Алдымен, пішін яки тіл, стиль жағынан осыны аударма деуге бола ма? Жоқ, болмайды, аударма екендігі мүлде сезілмейді: өзге емес, кәдімгі қазақ ақыны тамылжыған қазақ тілімен төгілте құйып түсірген кәдімгі он бір буынды қазақтың қара өлеңі.
Ал енді мазмұн жағынан келсек, әрине, Крылов пен Байтұрсыновтың суреттер шындығы, сол арқылы айтар ойы, ұсынар түйіні біреу - адамдар арасындағы алауыздық, оның зияны. Жалғыз-ақ, осы түйінді орыс ақыны өлеңнің басында (Когда в товарищах согласья нет, на лад их дело не пойдет) десе, қазақ ақыны бұл ойды таза қазақы мәнер-машықпен одан әрі өрбіте келе көпке ғибрат, үлгі-өнеге ретінде ұсынып, былай қорытындылайды:
Жігіттер, мұнан ғибрат алмай болмас,
Әуелі бірлік керек, болсаң жолдас.
Біріңнің айтқаныңа бірін көнбей,
Істеген ынтымақсыз ісің оңбас.
Қырық мысалдағы қырық өлеңнің бәрі де осы тәрізді қырық түрлі оқиғаны баяндаудан басталып, содан туған қырық түрлі түйінмен аяқталып отырады[12,19-20] Әр түйін жай тұжырым емес, қырық түрлі ғибрат, үлгі-өнеге.
Айталық, Шымшық пен көгершін - шағын мысал. Түпнұсқада толымды-толымсыз он жол. Ал аудармада 11 буынды 8 шумақ, яғни 32 жол. Аударманы ғалым ұлғайтып, мүлдем басқа туынды деңгейіне көтеріп, өз жанынан қосқан ойлары арқылы бұл мысалдың қазақтың төлтума рухани мұрасына айналдырады.
Түпнұсқаның мазмұнын бір-ақ ауыз сөзбен жеткізуге болады. Тал түсте торға түсіп қалған шымшықты табалап, ақымақсын деп тұрған көгершін әп-сәтте өзі соның кебін киеді. Бар мазмұны осы. Моралі - күлме досқа, келер басқа.
Ал, соны жеткізу үшін Ахмет оқиғаны толықтыра баяндап, біраз толғанып алады да, қорытынды түйінде біреуді табалаудың білместік екенін айта келіп, тағы бір тосын өрісті қамти түседі.
"Жазмыштан озмыш болмас деген сөзді
Бекер деп пікір айту жарамайды".
Сол кездегі оқырман қауымның өз санасына жақындатып, оны өзінің айтайын деген ойына бір жолата көндіріп алғаннан кейін:
"Алланың адам басы добы деген,
Қуса да қалай қарай домалайды",- деген тәржіма түйіні - ешкім дау айта алмайтын ақиқат сөзі болып естілері анық.
Ақын бұл жерде айтайын деген ойының аясын кеңейтіп, түпнұсқадағы мысалдың жүгін әдейі арттырып отыр. Мұндай тәсіл барған сайын тереңдеп[11,105-110] ақын өлеңдерінің ауқымын кеңейте түседі. Осындай ерекшелік Өзен мен қара су мысалына да тән.
Өлең аудармаға тән шарттылық атаулының не бір кілтипанына Қарға мен түлкінің ғалым нұсқасынан жақсы қанығамыз. Қырық мысалға енген жазушы туындыларының өн бойынан жиі байқалатын аудармашылық еркіндіктің айқын бір көрінісі - осы шығарма. Шүу дегеннен-ақ ғалым мысалда әңгіме қай тараптан шертілетінін, онда не хақында сөз болатынын аңдататын орысша түпнұсқадағы ұзақ-ұзақ үш өлең жолымен берліген кіріспеге соқпастан, мысалды бірден ондағы оқиғаның өзін баяндаудан бастайды да, бұдан алар ғибрат не деген қорытындыны жыр аяғына әкеп түйіндейді[13,84].
Бір ғана мысал. Абай "Қарға мен түлкі" атты мысалды екі мәрте аударған. Екеуінің өлең өлшемі де, көлемі де бірдей. Бірі - жеті, бірі - сегіз буынды жыр үлгісінде. Бірақ, дербес екі дүние. Ал, Ахмет Байтұрсынов он бір буынды қара өлеңмен төрт жолдық шумақтар арқылы баяндайды. Сондағы маңызды мынадай бір бөлшек. Түпнұсқада түлкі келіп қарғаны былай арбайды:
"Ну что за шейка, что за глазки,
Рассказывать - так, право, сказки!
Какие перышки! Какой носок!
И, верно, ангельский быть должен голосок!"
Осы шумақ Абайдың нұсқасында былай келеді:
"Неткен мойын, неткен көз,
Осыдан артық дейсің бе
Ертегі қылып айтқан сөз
Қалайша біткен, япырмай,
Мұрныңыз бен жүніңіз!
Ал енді А.Байтұрсынов аудармасына үңілсек:
"Тамаша қарағанға түрің қандай,
Мынау көз, мынау мойын, мұрын қандай.
Гауһардай қанаттарың жарқырайды,
Келісті қалай біткен және маңдай".
Абай да, Ахмет те құста мұрын емес, тұмсық болатынын білмейді емес. Бірақ, екеуі де жазбастан "мұрын" деп, Крыловтың "носок" деген бөлшегін аудармай жеткізген. Адамдағы сұлулықтың бір шарты мұрында жатқанын білгендіктен болса да, немесе Крыловтың әзілін ұмытпайық десе де, екеуінде де бұл элемент өте әдемі ескерілген[14,235].
Крыловты ежелден келе жатқан дәстүр - сөзді, ойды мысалмен тұспалдап, астарлап айтатын дәстүрді берік ұстана отырып, мысалға не алуан қызығылықты да тартымды сюжеттік қисындарды молынан пайдалана отырып, Крылов өз мысалдарын қалай жазған, қалай шығарған болса, Ахмет Байтұрсынов та дәл солай еткен.
Ахмет Байтұрсынов түпкі ойды, соңғы ақыл-кеңесті бірден ашық айтпай, ақтара салмай алыстан орап, барлық кейіпкерлерге сөз беріп отырып, түйін түйеді[13,34].
Ахмет Байтұрсынов Крыловта бардың іліп алар нәрлісін, асылын бойына еркін сіңіре отырып өзге жұрттардың тұрмысына, сенім-нанымына қатысты деген реалийлердің еш біреуінен жиіркенбестен оны өз халқының түсінігіне, ақыл-ой парасатына мейлінше лайықтап, барынша бейімдеп, ешкімге ұқсамайтын, қазақ топырағының өзіне ғана тән қол тума шығарма жасаған адам, жазба үлгідегі әдебиетімізде мысал жанрының бір жола ірге теуіп, дербес әдеби жанр ретінде қалыптасуын шынайы орнықтырған - Ахмет Байтұрсынов[13,84-85].
А.Байтұрсынов И.А.Крыловтың мысалдарын таңдап, талғап аударған. Қазақ даласында жиі кездесетін келеңсіз типтік құбылыстарды сынай отырып, оқырманға әсер ететін, ұғымына түсінікті мысалдарды іріктеп алған. Сөйтіп, Ыбырай, Абай салып кеткен аудармашылық дәстүрді ары қарай дамыта түсті. Әдеби аударманың еркін, балама, дәл түрлері бар десек, А.Байтұрсыновтың тәржімалары көбіне балама ретінде келеді. Ахаң Крылов мысалдарды әдеби тұрғыдан дәл беруді емес, қазақ оқырманына ұғынықты болу жағын көбірек мақсат тұтқан[15,20].
Мысал жанрының ерекшеліктерін жетік білу арқылы ғана оның атқарар міндетін толық пайдалануға болады. "Мысалдап жазу, ойды тұспалдап айту, идеяны аллегориялық формада беру ашық сынаудан қорыққандық емес, ол - айтра ойды өткір, әсерлі етіп жеткізіп берудің тиімді әдісі".
Міне, А.Байтұрсынов мысалдың осынау қасиеттерін халықты ағарту, отаршылдықты әшкерелеу ісінде өткір құрал ретінде өтімді пайдалана білді. Ол "Қырық мысал" жинағына жазған "Замандастарыма" деген кіріспесінде мысалдарды аударудағы көздеген мүдде-мақсатын айта келе, өзінің осынау қиын-қыстау күндерде атқарған ісінде ізбасарға жарарлық жаңа талаптың, жаңа таланттың табыларына сенім білдіреді.
А.Байтұрсыновтың "Қасқыр мен Мысық" атты мысалын талдасақ. Ахмет Байтұрсынов бұл шығарманы еркін аударып, түпнұсқада жоқ сөзді, ойды, істі өз жанынан қосқан, И.А.Крыловтың ізімен жүріп отырып, жаңа төл мысал жазды. Бұл аударманың тағы бір ерекшелігі, ғалым бұнда қазақ шаруаларының өміріне жақын, бір қазақ ауылында болған оқиғадай суреттейді. Мысық пен Қасқыр арасында диалог туғызып:
Запагер жұртқа тегіс болып әбден,
Енді не іздеп келдің іштеріне
Жынды жоқ сені аман құтылдырып,
Алғандай пәле тілеп үстеріне!- деп, ең соңында Мысық ақылды қорытынды шығарады:
"Не ексең соны орасың" деген сөз бар,-
Ор енді егініңді піскеніңде.
Осы сөздерден мысалдағы барлық ой, мораль шеберлікпен көрсетілген. Және де Ахмет бірнеше етістіктермен Қасқыр мінезіне тән емес, жат қасиеттерді жақсы сипаттап береді, "алақтап", "не қыларын білмей", "сасып".
Крылов мысалында Қасқыр ауыл ішіндегі үйлерді аралап, ешбір ашық ауланы таба алмай, белгілі бір уақыттан соң Мысықты дуалдың үстінде көрсе, қазақшасында Мысықты ауыл шетінде кездестіреді. Мысалдағы шаруа-байларды И.А.Крылов Степан, Демьян, Трофим, Клим деп орыс аттарымен суреттесе, қазақша нұсқасында Қоянкөз, Құрамыс, Көпберген, бай Қисықбас деп көрсетеді[16,34].
Бұл аудармада Ахмет Байтұрсынов түпкі ойды, соңғы ақыл-кеңесті бірден ашық айтпай, ақтара салмай алыстан орап, барлық кейіпкерлерге сөз беріп отырып, түйін түйеді. Кейіпкерлерге қазақша нұсқада есім берудің өзі, ғалымның айтар ойын, түйер түйінің "Қоянкөз", "Көпберген", "Қисықбас" атты аттарынан көрсетіп тұрғандай. Қазақ жұртына жақын, астары бар есімдер.
Ахмет Байтұрсыновтың алдына қойған екінші мақсаты - халықты қоғамдық-әлеуметтік көкейкесті мәселелерді танып білуге үндей отыра, азаттықтың жолын аңғарту, бостандық күнге ұмтылуға жөн сілтеу. "Қырық мысалдағы" бұл астарды кезінде өз замандастары да жіті аңғарған. "Қырық мысал" қалың қазақ жұртының алғаш естіген төңкеріс рухындағы сөзі еді" дейді М.Әуезов. Осы тұрғыдан алғанда Ахмет Крыловтың екінші және үшінші топтағы қоғамдық-саяси сипаттағы мәселелерді көтерген мысалдарына айрықша мән бергенін байқау қиын емес.
Жалпы "Қырық мысалдағы" шығармалар тақырыбы жағынан үлкен екі үлкен топқа бөлуге болады. Олардың бір тобы оқу-білімге, адамдық-адалдыққа үндеу, еңбекқорлыққа тәрбиелеу, адамдық, азаматтық қасиеттерді сақтау, елді ынтымақ-бірлікке шақыруға негізделсе, келесі тобы елдің елдігін сақтау, езгіде қалған елді азаттыққа, бостандық жолында күресуге үндеу болып келеді.
Крыловта айтылған ой ғалым тұжырымымен астаса келіп, қазақ өмірінің ең бір өзекті мәселесіне назар аударылып, ішкі "дау-шардан", "сыртқы қатерді" көрмейтін көрсоқырлыққа айтылған өткір үкім болып шығады. Осы топтағы біраз мысалдар адам болмысына тән жаман қасиеттерді: мақтаншақтық, тәкәппарлық, менменшілдікті сынап-мінеуге арналған. Бұған "Шымшық пен көгершін", "Егіннің бастары", "Қарға мен түлкі", "Кісі мен арыстан", "Қаздар", "Екі шыбын" мысалдарын жатқызамыз. Бұлардың бәрінде де менмендігі асқан дүниенің бәрін өзіміз ұстап тұрмыз деп ойлайтын надандардың бейнелері берілген.
Ахмет мысалдарының екінші үлкен тобы - біздіңше, ең негізгі қасиеттерін, өзіндік табиғатын айқындайтын мысалдар тобы. Бұл топтағы "Қасқыр мен тырна", "Қасқыр мен қозы", "Аңдарға келген міндет", "Ала қойлар", "Түлкі мен қара шекпен" мысалдарында ғалым зорлықты, озбырлық сынай отырып, патша отаршылдығының зиянды мақсатын әшкерелеп, мысал бойына саяси терең мән беріп, ойын астарлай жеткізеді. Мұнда әккі саясат әшкереленіп қана қоймай, халықты оятуға ұмтылыс, оның өзінің қор күйінен сілкінер бұлқыныстың көзін ашар өзіндік сарын, төңкерісшілік қуат-күштің лебі өседі.
Енді осы мысалдарды түпнұсқамен салыстырмалы түрде талдап көрсетсек. "Қасқыр мен тырнада" сүйекке қақалып өлгелі тұрған жерінен жақсылық жасап, құтқарған тырнаға қасқыр алғыс айтудың орнына өктемдік көрсетеді. Бұл - ежелгі Эзоптың осы аттас мысалынан жалғасын тапқан мысалшыларды көп қызықтырған сюжеттің бірі.
Жалпы, қандай да бір мысал болмасын ондағы сюжет ұқсастығы, ой бірлестігі көптеген мысалшыларға ортақ болғанымен, олардың әрқайсысы мысалды өзінше жазуға, жанрға өзіндік реңк беріп, өз бағытын айқындауға тырысқан. Мәселен, осы "Қасқыр мен тырнада" он тоғыз жолдық Крылов мысалы былай басталады:
Что волки жадны, всякий знает:
Волк, евши, никогда
Костей не разбирает,
Зато на одного из них пришла беда:
Он костью чуть не подавился
Ғалымда бұл өзгешелеу:
Бір қасқыр сапар шекті елден жырақ,
Неше күн таппай азық, қалды жарап.
Жемтіктің жақын жерде исін сезіп,
Қасекең келе жатыр соған қарап.
Қасқырдың кім білмейді қомағайын,
Көңілден, жемтік көріп, кетті уайым.
Келді де бір сүйекті салды ауызға,
Шетінде бөлегірек жатқан дайын.
А.Байтұрсыновтың мысалы - 76 жолдан тұратын өзіндік шығарма. Екі автордың мысалын салыстыра қарасақ, басталуының өзінде-ақ ерекшелік пен өзіндік сипат аңғарылып тұр. Крылов оқиғаға бірден кірісіп кетеді. Мұның себебі халық аңыздарында қасқырдың қалыптасқан образы бар екенін білетін жалпы қасқырлар мінез-құлқын нақты айқындап алып, сол характер негізінде оқиғадағы қасқырдың сүйекке қақалу себебінің сырын аша кетеді. Сондықтан да қасқырдың қомағайлығына, ашкөздігіне баса назар аударып, қасқырға тән характер беру арқылы образға үстеме сипат береді.
Ал Ахмет Байтұрсынов болса елді оянуға шақырып, қазақ оқырмандарына ой салу мақсатын көздей отырып, мысалдарына неғұрлым саяси-әлеуметтік мән-мазмұн беруге тырысты. Сондықтан да Крылов мысалдарындағы өмірден алынған, шымырлаған шындық, ой мен идея Ахмет Байтұрсыновтың қиялын тербеп, ойына ой қосып, аудармадан туған төл туындысында заманалық, уақыт мінбесінен айтылған өткір де өміршең ойларын жыр жолдарына түсіруге жетеледі[10,74-118б].
Профессор Р.Нұрғалиевтің Ақ жол атты жинақтың алғы сөзінде ғалым мысалдарының ерекшеліктері туралы: Абай аудармалары Крылов түпнұсқасымен көбіне-көп дәлме-дәл келеді. Спандияр Көбеев 8 мысалды қара сөзбен баяндаған. Ал, Ахмет Байтұрсынов аудармаларында сюжет сақталғанмен, еркіндік басым, қазақ тұрмысына жақын идеялар, заман тынысын танытатын жаңа ойлар айтылады. Түп негізі Федрдан алынған Крыловтың 10 жолдық Шымшық пен Көгершін мысалы - Ахмет Байтұрсынов аудармасында 32 жолдан тұратын жаңа шығарма. Өгіз бен Бақа орысшада - 17, қазақшада - 36 жол, Қасқыр мен тырна орысшада -19, қазақшада - 76 жол, Арыстан, киік һәм түлкі орысшада -35, қазақшада - 56 жол, Қасқыр мен қозы орысшада - 37, қазақшада 68 - жол, Ағаш орысшада - 31, қазақшада - 56 жол. Бұл фактілер қазақ ақыны дәстүрлі оқиға, қалыпты бейнелерді ала отырып, ойға ой, суретке сурет қосып, жаңа ұлттық төл туынды жасағанын көрсетеді. Бұрын емеуірін, ишара, меңзеу, астар, мысалмен берілген ойлар Маса (Орынбор, 1911) кітабында ашық, анық, нақты айтылады деп анықтай түседі.
Тұжырымға қосатынымыз: А.Байтұрсынов мысалдарының көлемді болуына олардың әрқайсысына ғибратнамалы тарау-түсінік беруі себеп болған. Мысалы, 7 шумақтан тұратын Екі бөшке мысалының 4 шумағы ғибрат болып табылады. 36 тармақты Қара бұлт мысалының 2 бөлімінің әрқайсысы 18 тармақтан тұрады. 6 шумақты Малшы мен маса мысалының соңғы бөлімі шумақты насихаттан құралған. Яғни, басты ой соңынан түйінделіп, ғибрат ретінде ұсынылады, кей тұстары таратылып та айтылады. Сондай-ақ, аударма-өлеңдері 40 санымен шектелмейді, Маса топтамасына 10 шақты: Жадовскаядан (2 шумақ), орысшадан Оқуға шақыру (4 шумақ) бұл аудармасы кейбір кітаптарына эпиграф ретінде беріледі, арабшадан Нәбік аты (18 шумақ, 2 шумағы - алты жолдан), Крыловтан Сорлы болған мұжық (12 шумақ, 3 шумағы - алты жолдан) және Қаздар (14 шумақ, 2 шумағы - алты жолдан), Вольтерден (6 шумақ), Пушкиннен Ат (6 шумақ, 1 шумағы - алты жолдан), Данышпан Аликтің ажалы (26 шумақтан) және Балықшы мен балық (44 шумақ, оның 3 шумағы алты жолдан) тәржімалары енген.
Академик С.Қирабаев Ақанның ақындығы, әрі аудармашылығы жөнінде: ...Ахметтің ақындығы 1909 жылы Петербургте басылған Қырық мысалдан басталады. Бұл - Крылов мысалдарының аудармасы еді. Бірақ Ахмет бұл еңбегінде тек орыс мысалшысының дәрежесінде қалып қойған жоқ, шығарма сюжетін қазақ жағдайына ыңғайлап, адам мінезіндегі сорақылықтар мен қоғамдық әділетсіздікті тұспалдап айтып, оған қарсы үн таратты дейді. Яғни, ақын ұлт тағдырын негізге алып, оның бостандығын, қанаудағы күйі, артта қалуы жайларын, еңбекке, оқуға ұмтылу қажеттігін көтерді, адам бойындағы азаматтық сезімдерді ояту , қызмет еткен деп, күрескер-ақынды қазақтың тұңғыш революцияшыл демократтар қатарындағы бірегей тұлға ретінде бағалаған [3,189-190].
Өз ұлтының енжарлығы мен жалқаулығы, өнер-білім іздеп сілкінбеуімен күрескен А.Байтұрсынов XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінде ұлт-азатшыл бағытын бастаған төл поэзиясында аударма арқылы насихаттаған ойларын айқындай түсіп, өршіл де күресшіл сарындағы жалынды жырлар туғызды[10,118]. Сөйтіп, қазақ әдебиетінде жаңа бағытты жалғастыра түскен Маса жинағы 1911 жылы дүниеге келді. Ол - ғалымның ақындығын әбден паш етіп, өз тұсындағы қазақ ақындарының алдыңғы қатарына шығарған туынды.
Әдебиеттегі елшілдік ұран. Азатшыл жырдың алыбы атанған Ахмет Байтұрсынов XX ғасырдың бас кезінде қазақ әдебиетін жаңа биікке көтеріп, оның сандық та сапалық өскендігінің белгісі ретінде поэзия төңірегінде кеңінен әңгіме еткен белгілі.
Ахмет Байтұрсыновтың негізгі мұралары қалайда халықты ояту, оның ой-санасына, жүрегіне, сезіміне әсер ету[17,14] болатын.
Ахмет Байтұрсынов жаңа әдебиетті неліктен жандандыруды қолға алғаны жөнінде мынадай анықтама берген: "Тарих жолына қарағанда келімсек жұрт күшті болса, тұрғын жұрт аяқ асты болып, азып-тозып, жоғалмақшы...Басқа жұртпен араласқанда, өз алдына ұлт болып, өз алдына тілі бар, өз тілінде жазылған сөзі (әдебиетті) бар жұрттарға не тұрады? Өз тілімен сөйлескен, өз тілімен жазған жұрттың ұлттығы еш уақытта адамы құрылмай жоғалмайды",-дейді[18,228б].
Міне, осының баршасы ғалым - ағартушы, ұстаз Ахмет Байтұрсыновтың - әдебиетке қазақтың жоғын жоқтап келгенін айғақтайды.
Ойы оянып, санаға сана қосып, ел тағдыры жайлы ойланғанда, ғалым, ең алдымен, сол елдің өзімен тілдесуді, олардың жай-күйі жайлы көргендері мен ойларын ортаға салуды, болашақ жөніндегі ұғым-түсініктерін бөлісуді парыз санайды. Оған әдебиетті, өлеңді пайдаланады. Алайда, Ахмет Байтұрсынов көрген ел әлі ұйқыдан оянып болмаған, ынтымағы жоқ алауыз, сөз тыңдауға салғырт, берекесіздікке ұйыған қауым еді. Сондықтан ғалым өлеңін "Маса" етіп жұмсап, ел құлағына барып ызыңдап, ұйқыдан оятуға тырысты. Ол өзі суреттеген халық трагедиясын азаттық идеяларымен жалғастырды. XX ғасырдың басындағы қазақ ағартушылары, демократ ақын-жазушылары, ойшылдары түгелге дерлік "Масадан" демеу алды, яғни ғалымның кең қолтығының астынан өрбіді[19,84б].
Отаршылдық құрасауындағы ұлтының бостандық алу жолына поэзиясын қарту еткен Ахмет Байтұрсынов, өршіл де төңкерісшіл сарындағы жалынды жырлар туғызды. Сөйтіп, қазақ әдебиетіндегі жаңа бағыттың бастауы іспетті Маса жинағы 1911 жылы дүниеге келді. Ол - ақынның ақындық атағын кеңінен жайып, өз тұсындағы қазақ ақындарының алдыңғы қатарына шығарған туынды.
Ахмет Байтұрсынов өлеңдерінің символы - маса. Кәдімгі аяқтары ұп-ұзын, түр-түсі сап-сары Сармаса ғана. Түсіне қарап ішінен түңілме, күшіне қарап ісінен түңілме деп алады да, осы Масаны өзінің өмірдегі ең мақсатына - Ұйқыдағы халқын оятуға жұмсайды: Ұйқысын аз да болса бөлмес пе екен, қоймастан құлағына ызыңдаса? (Сөз иесінен).
Одан әрі ақынның оянған жұртына айтары:
Қазағым, елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қанауда жаның.
Аш көзіңді оянып.
Қанған жоқ па әлі ұйқың,
Ұйықтайтын бар не сиқың!
(Жиған-терген)
Өлең Абай үлгісінде, Сегіз аяқ өлшемімен жазылған; пішін жағынан жаңалығы да осында. Ал мазмұн автордың сол қашанғы ағартушылық идеясынан туған: ежелгі сахара қазақтарының қарекетсіздігі, еңбекке жоқ талпынысы, бойкүйездігі, сонымен қатар бірлігі жоқ ала ауыздығы, бақастығы, бақталастығы, қас білген досты, дос білген қасты қыңқырлығы өткір сыналады. Білімсіз топас, надандардың осындай парықсыздығының кесірінен елдің малы талауда, жаны ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.