Септік категориясының мағыналары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 80 бет
Таңдаулыға:

. Сұлтанғазин атындағы

Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті

Филология факультеті

Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

Аты-жөні

ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРДЫҢ СӨЗ ТАПТАРЫНА ҚАТЫСЫ

Курстық жұмыс

Ғылыми жетекші:

Қостанай, 2020

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

НЕГІЗГІ БӨЛІМ . . . 5

1 Сөздердің грамматикалық мағынасы және оның түрлері . . . 5

1. 1 Н. Оралбай сөздің грамматикалық мағынасы және оның түрлері туралы . . . 5

1. 2 Грамматикалық форма . . . 14

1. 3 Грамматикалық категория . . . 17

1. 4 Нөлдік морфема және нөлдік форма . . . 18

2 Грамматикалық категориялардың сөз таптарына қатысы . . . 25

2. 1 Қазақ тіліндегі есім сөз таптарының түрлену жүйесі . . . 25

2. 2 Н. Оралбай еңбектеріндегі көмекші сөздер мәселесі . . . 36

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 43

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 45

КІРІСПЕ

Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Нұржамал Оралбайқызы - бар өмірін қазақ тіл білімі деген терең де шексіз дарияның грамматика, сөзжасам, қазақ жазуының тарихы, орфография, қазақ тілін оқыту әдістемесі салаларын зерттеуге арнаған қазақтың біртуар қызы.

Н. Оралбайқызы қазақ тіл білімінің морфология саласына да көптеген жаңалықтар енгізді. Ғалым қазақ тіл білімінің морфология саласындағы сөздің аналитикалық формасы теориясының және нөлдік морфема мен нөлдік форма теориясының негізін қалады, орыс тілінің ықпалымен тілге қинап кіргізіліп жүрген Вид категориясы туралы жалған теориядан қазақ тілін арылтып, қимылдың өту сипаты категориясын кіргізді.

Грамматика теориясында Н. Оралбайқызы қосқан тағы бір жаңалық -нөлдік морфема мен нөлдік форма теориясы. Бұл теорияны ғалым алғаш 1976 жылғы Бүкілодақтық түркологиялық конференцияда баяндады, кейін осы теория бойынша бірнеше мақала жариялап, 1986 жылғы «Қазақ тілінің морфемалар жүйесі» деген монографияда мәселенің теориялық негізін қалады.

Н. Оралбайдың морфология туралы ғылыми концепциялары қазақ тілі грамматикасы зерттеулеріне ғылыми негіз болғанын және Нұржамал Оралбайдың ғылыми ой-пікірлерінің тіл білімінің дамуына тигізген ықпалын жүйелі көрсету аталған тақырыптың зерттеу қажеттілігі мен өзектілігін танытады.

Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Ғалым Нұржамал Оралбайқызының ғылыми танымы мен өзіндік көзқарастарын ғалымға дейінгі және қазіргі таңдағы ғылыми ой-пікірлермен салыстыра отырып, қазақ тілі морфологиясы саласындағы ғылыми еңбектеріне жүйелі талдау жасап, ғалымның осы бағыттағы зерттеулерінің қазақ тіл біліміндегі орнын анықтау, ғылыми мұрасына лайықты бағасын беружәне кейінгі зерттеулерге ықпалын көрсету.

Осы мақсатқа жету үшін зерттеудің мынадай нақты міндеттері қойылды:

- қазақ тілі морфологиясының Н. Оралбайға дейінгі еңбектерде зерттелу дәрежесін айқындау;

- Н. Оралбайдың грамматикалық мағына мен грамматикалық форма туралы тұжырымдамаларын саралап көрсету;

- Грамматикалық категорияларға қатысты пікірлерін жүйелеу;

- Күрделі етістіктер мен аналитикалық форманттар туралы көзқарасын талдап көрсету;

- Н. Оралбай зерттеулерінің түркітануда, қазақ тіл біліміндегі маңызын, алатын орнын айқындау.

Дипломдық жұмыстың нысаны ретінде профессор Нұржамал Оралбайқызының қазақ тілінің морфологиясына қатысты көзқарастары мен тұжырымдары, еңбектері алынды.

Дипломдық жұмыстың ғылымилығы. Н. Оралбайдың қазақ тіл білімінің ғылым ретінде қалыптасуына грамматика саласы бойынша қосқан ғылыми үлесі зерттеу нысанасына алынды;

- Н. Оралбайдың етістіктер туралы тұжырымдамасының қазақ тіл білімінде алғашқы ғылыми-теориялық зерттеу екендігі Н. Оралбайға дейінгі зерттеулермен салыстырыла дәлелденді;

- Қазақ тілі грамматикасындағы қимылдың өту сипаты категориясының қалыптасуы жөніндегі теориялық еңбектердің негізі - Н. Оралбайдың ғылыми ой-пікірлерінен туындағаны айқындалды.

- Н. Оралбайдың осы шақ категориясының табиғатын тануы және осы шақ жасаушы тұлғалардың мағыналық ерекшелігін анықтауы -қазақ тіл біліміндегі аналитикалық формант, нөлдік форма мен нөлдік морфема туралы ілімдердің алғашқы ғылыми көзі екені анықталды.

Дипломдық жұмыстың ғылыми дереккөздері ретінде түркітану ілімінің ғылыми еңбектері, қазақ тіл білімінің Н. Оралбайға дейінгі ғылыми жетістіктері мен Н. Оралбай кезіндегі және ғылымның кейінгі кезеңіндегі ғылыми еңбектер қолданылды.

Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері: Дипломдық жұмыста тарихи-салыстырмалы әдіс, сипаттау, ой-пікірлерді жинақтау, қорыту әдістері басшылыққа алынды.

Дипломдық жұмыстың теориялық-практикалық маңызы:

- Н. Оралбайдың ғылыми еңбектерін зерттеу арқылы қазақ тілі грамматика теориясының даму тарихын анықтауға болады;

- Н. Оралбай еңбегіндегі жаңа идеяларды анықтау арқылы ол мәселелердің түркітану ілімінде қазақ тіл білімінен бастау алғаны дәлелденеді;

- Н. Оралбай ғылыми еңбектерін зерттеу арқылы қазіргі қазақ тіл біліміндегі ғылыми жетістіктердің дамуына, қалыптасуына Н. Оралбай идеяларының игі әсері анықталады.

Дипломдықжұмыстың құрылымы . Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттертізімінен тұрады.

1 Профессор Нұржамал Оралбай зерттеулерінің грамматикалық негізі

1. 1Н. Оралбай сөздің грамматикалық мағынасы және оның түрлері туралы

Тілдегі әрбір сөздің өзіне тән нақтылы лексикалық мағынасы мен жалпы грамматикалық мағынасы оның тұлға-тұрпатына байланысты (мысалы: су, сушы, сусын, суат, суғар т. б. ) . Бірақ, солай бола тұрса да, ол мағыналар сөз бен сөздің, сөздер мен сөздердің ара қатынастарынан жақсы аңғарылады. Мысалы, Той болса, тон киелік , жүр, баралық ! Бірімізді біріміз аударалық (Абай) деген сөйлемдердегі киелік, баралық, аударалық деген сөздердің әрқайсысының өздеріне тән нақтылы лексикалық мағынасы бар. Олар - киіну, бару, аудару әрекеттерін білдіреді. Сонымен қатар, олардың сол лексикалық мағыналарымен жарыса жүретін, үшеуінің де бойынан табылатын -ортақ жалпы мағыналары бар. Ол мағыналар мыналар: біріншіден, бұл етістіктердің үшеуі де алдағы уақытта істелінбекші әрекетті білдіреді; екіншіден, үшеуінде де тыңдаушылар (оқушылар) іске жұмылуға шақырылып тұр; үшіншіден, сөйлеуші (автор) өзін де, өзгелерді де (тыңдаушыларды) бір ұдай бірінші жаққа топтап, «бәріміз (біз) киелік, баралық, аударалық» деп тұтас қамти айтып отыр; төртіншіден, ол әрекетті істеу көп адамға арналып (мысалы, біз баралық көптік мағынада) айтылып тұр, бесіншіден, осы шақыру есім сөздер (зат есім, сын есім, сан есім, есімдік т. б. ) арқылы емес, етістіктер арқылы айтылып тұр; алтыншыдан, ол етістіктерде сабақтылық, салттық ұғымдарымен байланысты грамматикалық мағыналар бар; жетіншіден, бұл сөздер осы сөйлемдерде баяндауыш болып қызмет атқарып тұр т. б.

Сөз айналамыздағы зат я құбылыс жайындағы ұғымның аты я атауы болса, әрине, ол атаудың қоғамдық өмірде өзіне телінген мағынасы да болады. Бірақ ол мағына өзі атайтын затпен я құбылыспен тікелей табиғи байланыста болмаса да, сол ұғымды білдіретін белгі я сол ұғымның мазмұнының бейнесі ретінде қалыптасатындықтан, бір тілде сөйлейтін адамдардың бәріне де бірдей түсінікті болады.

Грамматикалық мағына сөздің лексикалық мағынасымен бірге, оған қосыла жүріп, байланысты ойды білдіруде қызмет атқарады. Сөздің лексикалық мағынасы мен грамматикалық мағынасының мынадай айырмашылықтары бар. Сөздің лексикалық мағынасы түбір сөздер арқылы беріледі. Мысалы, қағаз, күн, ай, көзде, жүзік, он бес т. б. Ал, грамматикалық мағына түрлі грамматикалық көрсеткіштер арқылы түбір сөзге үстеледі. Мысалы, қағаз+дар - бұл сөздегі көптік мағына көптік жалғау арқылы берілген. (Жарық) күнді (көрдім) дегенде көру қимылының нысаны мағынасын табыс септік жалғауы білдірген. Айға (ұшты) дегендегі бағыт мағынасын барыс септік жалғауы білдірген. (Ол) көздеген дегендегі бұрынғы өткен шақ мағынасын -ген грамматикалық жұрнағы білдірген. (Менің) жүзігім дегенде меншіктілік мағынаны тәуелдік жалғауы білдірген. Бұл мысалдардан мынадай қорытынды шығады:

а) грамматикалық мағына сөйлемде лексикалық мағынаның үстіне қосылады;

ә) грамматикалық мағына лексикалық мағынасыз өздігінен жеке тұрып қолданылмайды;

б) грамматикалық мағынаны білдіретін тілде қалыптасқан арнайы тілдік бірліктер бар;

в) лексикалық мағына нақты, шындық өмірге қатысты, ал грамматикалық мағына абстракты, дерексіз. Сондықтан лексикалық мағына жеке әр сөзге қатысты болса, грамматикалық мағына үлкен мағыналық топқа қатысты. Мысалы, қарлығаш, тауық, ат десек, олардың әрқайсысы шындық өмірдегі белгілі бір заттың аты, әр сөздің өзінің лексикалық мағынасы бар. Осы сөздердің бәріне бір грамматикалық мағына қосуға болады. Мысалы, қарлығаштар, тауықтар, аттар. Бұдан лексикалық мағына жеке сөзге қатысты болса, грамматикалық мағынаның көп сөзге, топ сөзге қатысты екені анықталды [1, 218] .

Ахмеди Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі» атты оқулығында грамматикалық мағынаға мынада й анықтама берген: « сөздің нақтылы лексикалық мағынасымен саралай түсетін я сөйлемдегі басқа сөздермен қарым қатынасқа түсу нәтижесінде туатын жалпы мағынасын грамматикалық мағына дейміз » [24, 15] .

Кәкен Аханов «Тіл білімінің негіздері» оқулығында: « грамматика сөздердің бір-бірімен қатынасын білдіреді. Ол қатынас (отношение) - белгілі бір сөздердің нақтылы қатынасы емес, ешбір нақтылығы жоқ грамматикалық қатынас. Бірақ грамматика қатынасқа ғана сүйеніп қоймайды, сонымен бірге мағынаға да сүйенеді. Бұл арада лексика мен грамматиканың арасында мынадай айырмашылық бар: лексикада мағына категориясы (категория значения) ең басты орынға, қатынас категориясы (категория отношения) кейінгі орынға ие болса, грамматикада ең алдымен қатынас категориясы, содан кейін ғана барып мағына категориясы мәлім болады. Бұған қоса, лексикадағы мағына категориясы грамматикадағы мағына категориясымен сәйкеспейді. Грамматикалық мағынаның лексикалық мағынадан басты айырмашылығының бірі сол грамматикалық мағына логикалық ұғыммен ұштасады да, шындық өмірдегі заттармен тікелей ұштаспайды » деп жазған.

Ал Сейілбек Исаев: « сөздің лексикалық мағынасы - нақты, ұғымдық мағына, яғни бір сөзден екінші сөзді айыратын реестрлік сөздік мағынасы болса, грамматикалық мағына - сөздің тым жалпы мағынасы, сол сөздің әр түрлі тұлғалар арқылы түрленуінің нәтижесінде немесе басқа сөздермен әр алуан қарым-қатынасқа түсу салдарынан пайда болатын және сөздердің бір-бірінен бөлмей, керісінше белгілі бір грамматикалық топтарға ортақ қасиеттер арқылы біріктіретін жалпы мағыналары болып табылады » деп анықтама бере отырып, грамматикалық мағына берілуінің үш тәсілін (семантикалық, синтетикалық, аналитикалық) көрсеткен.

С. Исаев грамматикалық мағынаны жасалу тәсіліне, сөздің грамматикалық сипатын айқындаудағы мәніне қарай жалпы грамматикалық мағына, категориялық мағына, қатыстық мағына деп үш түрге бөлген [32, 121] .

Ә. Хасенов өзінің “Тіл білімі” атты еңбегінде грамматикалық мағынаға мынадай анықтама берген: “Грамматикалық мағына дегеніміз - сөздің лексикалық мағынасына қосылған үстеме мағына, сөздердің түрлі-түрлі қарым-қатынасын білдіретін қосалқы мағыналар”. Ғалым грамматикалық мағынаның екі үлкен тәсілдерін атаған:

синтетикалық тәсіл (аффикстік тәсіл, дыбыс алмасуы, екпін тәсілі, супплетивизм, редупликация) ;
аналитикалық тәсіл (орын тәртібі тәсілі, көмекші сөздер тәсілі, интонация тәсілі) [33, 69] .

Ал ғалым Н. Оралбай грамматикалық мағына сөздің лексикалық мағынасымен бірге, оған қосыла жүріп, байланысты ойды білдіруде қызмет атқаратындығын айтқан: « Тілде қандай мағына болмасын тілдік бірліктер арқылы беріледі, ешбір тілдік бірліксіз берілетін мағына болмайды. Тілдегі әр түрлі грамматикалық мағынаны білдіретін тілдік бірліктер де, грамматикалық мағынаның берілу жолдары, тәсілдері де түрліше болып келеді » деп грамматикалық мағынаның 2 түрін (жалпы грамматикалық мағына, категориялық мағына) көрсеткен. Ғалым категориялық грамматикалық мағынаның берілу тәсілін екіге бөлген:

1) Синтетикалық тәсіл;

2) Аналитикалық тәсіл. Аналитикалық тәсілге көмекші сөздер мен аналитикалық форманттар арқылы берілетін мағынаны жатқызады және оның алты түрін көрсетеді.

Қазақ тілінде грамматикалық мағынаны білдіретін қосымшаларды ғалым: 1) жалғау, 2) нөлдік қосымша, 3) грамматикалық жұрнақ деп бөлуді ұсынады.

Грамматикалық мағынаны білдіретін бұл қосымшалар - тілдің грамматикалық құрылысында ертеден қалыптасып, әбден орныққан қосымшалар. Олардың қолданылу аясы, сөз таптарына қатысы, сөзден алатын орны, беретін, білдіретін мағыналары да алуан түрлі, ұқсастықтары да жоқ емес. Сондықтан оларға жеке-жеке тоқталу керек .

Грамматикалық мағынаның жалғаулар арқылы берілуін ғалым 1) көптік жалғау, 2) тәуелдік жалғау, 3) септік жалғау, 4) жіктік жалғау деп 4 түрге бөліп қарастырып, әрқайсысына төмендегідей түсініктеме берген:

« Көптік жалғау сөйлемде заттық мәнде келген басқа сөз табының сөздерімен де қолданылып, оларға көптік мағына қосады. Мысалы, біздер, сендер, сіздер, жақсылар, үлкендер, келгендер т. б .

Көптік жалғау грамматикалық болжалдық мағынаны да білдіреді. Болжалдық мағынаны көптік жалғауы сан есім сөздермен қолданылғанда білдіреді. Мысалы, ондар, алтылар, жетілерде келемі н.

Көптік жалғау болжалдық мағынаны үстеу сөздерге жалғанғанда да білдіреді. Мысалы, ертеңдер келер, биылдар бітіреді т. б.

Тәуелдік жалғау меншіктілік, тәуелдік мағынаны білдіреді. Бұл мағына бір заттың екінші затқа тәуелді, меншіктілігімен байланысты болғандықтан, тәуелдік жалғау зат есім сөздермен, кейбір заттық мәндегі сөздермен де қолданылады. Мысалы, менің туысым, біздің аулымыз, менің үлкенім т. б.

Тәуелдік жалғау жақтық мағыналы қосымша болғандықтан, ол 3 жақта анайы, сыпайы, жекеше, көпше түрде қолданылады, олардың әрқайсысының жалғауы бар. Осымен байланысты тәуелдік жалғау - қазақ тілінде сирек кездесетін көп мағыналы қосымша. Ол бір (контексте) қолданыста әрі тәуелдік мағынаны, жақтық мағынаны, жекешелік, көптік мағынаны, анайы, сыпайылық мағынаны білдіреді, мысалы,

Құныңды біл,

Бағаңды ұқ,

Адамнан да күтеріміз адамдық (Қ. М. )

Осы сөйлемдегі құныңды, бағаңды, күтеріміз деген сөздер тәуелдік жалғаудың 2-жағы мен 1-жағында қолданылған. Осындағы құныңды, бағаңды сөздеріндегі -ың, -ің жалғаулары тәуелдік мағынаны, 2-жақ мағынасын, анайылық, жекешелік мағыналарды білдіріп тұр. Ал, күтеріміз деген сөздегі тәуелдік жалғау, 1-жақ мағынасын, көпше мағынаны, тәуелдік мағынаны білдіреді. Тәуелдік жалғаулары сегіз қосымшадан тұрады. Зат есім тәуелдік жалғауларының барлық қосымшасымен түрлене алады.

Септік жалғау - зат есім және есім сөздердің сөйлемдегі басқа сөздермен өз ара қарым-қатынасын білдіретін грамматикалық мағыналы жалғау. Септік жалғауы сөйлемдегі сөздердің бір-бірімен қарым-қатысынан туатын әр түрлі грамматикалық мағынаны білдіретін болғандықтан, оның жалғаулары да, мағыналары да әр түрлі. Бір септік жалғауының өзі түрлі қолданыста түрлі мағына береді. Мысалы, қаламмен жаздым, қуанышпен кездесу, жолмен жүру, менімен кездесті, желмен тең, т. б. осы сияқты қолданыста тек көмектес септік жалғаудың өзі сөзге қимылдың құралы, қимылдың сын-бейнесі, мекен, ортақтық мағына, салыстыру мағыналарын білдіріп тұр.

Ал, қазақ тілінде 7 септік бар, олардың әрқайсысы бірнеше грамматикалық мағына береді. Олай болса, септік жалғаулары - әр түрлі мағынаны білдіретін, грамматикалық мағына құрамы күрделі жалғаулар.

Сонымен бірге 7 септіктің әрқайсысының өз жалғаулары, өз бірліктері, көрсеткіштері бар. Сөзге қандай жалғаулардың жалғанғанына қарап, ол сөздің қай септікте тұрғаны ажыратылады және олардың сұрақтары әртүрлі.

Зат есім мен есім сөздердің қайсысы болса да, септік жалғаулары арқылы түрлене алады. Сөздің септік жалғаулары арқылы түрленуі септік парадигмасы деп аталады.

Жіктік жалғау - қимыл-әрекеттің, істің жақтық мағына арқылы кімге қатысты екенін білдіретін қосымша. Осымен байланысты жіктік жалғауы сөйлемде баяндауыш сөзге жалғанып, қимыл-әрекеттің, істің иесі бастауышпен оны байланыстырады. Ал баяндауыш негізінен етістіктен болатындықтан, жіктік жалғауы көбіне етістікке жалғанады, бірақ жіктік жалғауы баяндауыш болған басқа сөз таптарына да жалғана береді. Мысалы, Мен ақынмын, жалынмын, Шапшып көкке тиемін. (М. Ж. ) .

Осы өлеңде жіктік жалғауы баяндауыш қызметіндегі үш сөзге жалғанған, олар: ақынмын, жалынмын, тиемін. Жіктік жалғауымен қолданылған үш сөздің екеуі - есім сөз (ақынмын, жалынмын), біреуі - етістік. Осы сөздердегі жіктік жалғауы сөздерге 1-жақ, жекешелік мағына қосқан.

Жіктік жалғаулары жалғанған сөзіне жақ мағыналарын, жекешелік, көпше мағынаны, анайылық, сыпайылық мағыналарын үстейді, қосады. Бұл мағыналар жіктік жалғау жүйесінде әр түрлі қосымшалар арқылы беріледі.

Жіктік жалғаулардың сөзді түрлендіру жүйесі жіктік жалғау парадигмасы деп аталады. Жіктік жалғау парадигмасының әр мүшесі бір-бірінен өзіндік мағынасы арқылы ажыратылады. Демек, жіктік жалғаудың құрылымы да, мағынасы да күрделі. Сонымен бірге, жіктік жалғаудың әр қосымшасы - бірнеше грамматикалық мағына білдіретін көп мағыналы қосымшалар. Қазақ тілінде бұл ерекшелік - тәуелдік жалғау мен жіктік жалғауға ғана тән қасиет, басқа қосымшалар бір қолданыста бір грамматикалық мағына ғана білдіреді, ол жалғауларға ғана емес, басқа грамматикалық бірліктерге де қатысты»[2, 211] .

Тілдегі сөзді түрлендіру парадигмаларының ішінде грамматикалық мағынасы бар, бірақ көрсеткіші жоқ яғни парадигманың дыбыстық құрамнан тұратын көрсеткіші жоқ мүшелері бар. Мысалы, атау септіктің, жіктік жалғау парадигмасының 3-жағы, сондай-ақ бұйрық райдың жіктік жалғауының 2-жақ жекеше түрінің нақтылы қосымшалары жоқ. Бірақ қосымшалары жоқ болса да, сол қосымшаның жоқтығы олардың атау септік, 3-жақ, 2-жақ екенін білдіреді. Олар ешқашан басқа мағынамен шатастырылмайды. Жалпы тіл білімінде мағына бар жерде оны білдіретін көрсеткіш бар деп саналады да, жоғарыдағыдай жағдайда мағынаны көрсеткіштің жоқтығын байқататын нөлдік жалғау (нөлдік морфема, нөлдік жұрнақ) білдіреді деп санайды.

Жалқау қимыл жоғалды,

Жүріс өнді,

Жалп етті де,

Жекенің жыры сөнді (Қ. М. ) .

Күн батысты қараңғылық қаптаған,

Күні батып, жаңа таңы атпаған. (М. Ж. ) .

Жүректен қызу-қызба кете қалса,

Өзге тәннен қызық іс табылмас (А. Қ. ) .

4. Панфилов қарсы шабуыл дегеннің не екенін білетін (Т. А. ) .

5. Ол кемшілік емес (М. Ә. ) .

6. Сол қолда кішкене үстел мен ескі отырғыш тұр (М. Ә. ) .

7. Абай жаңағы өз ойын аяқтап тоқтатпақ (М. Ә. ) .

Осы сөйлемдердегі жоғалды, өнді, жалп етті, сөнді, қаптаған, атпаған, кете қалса, табылмас, білетін кемшілік емес, тұр, тоқтатпақ деген сөздер 3-жақтағы баяндауыштар. Олар атау септіктегі қимыл, жүріс, жыры, қараңғылық, таңы, қызу-қызба, іс, Панфилов, ол үстел, отырғыш, Абай сияқты бастауыштармен 3-жақта қиысып тұр. Бастауыштардың бәрі атау септікте ешбір қосымшасыз қолданылған, олардың қосымшасы болмаса да, олар қимылдың, іс-әрекеттің иесі мағынасын білдіріп тұр. Осы мағынаны білідіретін атау септіктің қосымшасының жоқтығы нөлдік жалғау арқылы белгіленеді.

Септік жалғауларының бірсыпырасының жалғаулары бола тұра, қолданыста нөлдік жалғаумен қолданылатыны ғылымда ертеден танылған, бірақ олар тек септіктің жасырын қолданылуы, тасалануы сияқты терминдермен аталып келген, ол, әсіресе, ілік септік пен табыс септігіне қатысты. Кейінгі зерттеулер қолданыста барлық дерлік септіктер, әсіресе, бірыңғай мүшелерде нөлдік жалғаумен қолданылатынын дәлелдеді. Мысалы, Хакім сөз таба алмай қалды (Х. Е. ) . Бөлме іші тар (М. Ә. ) . Бейімбет екеуіміз Аманкелдінің туған еліне, Торғай, Батпанқыраға жүріп кеттік (Ғ. М. ) . Осы мысалдардағы сөз табыс септіктің нөлдік жалғауымен, бөлме ілік септіктің нөлдік жалғауымен қолданылған. Соңғы сөйлемдегі бірыңғай мүшелердің бірі Торғай сөзі барыс септіктің нөлдік жалғауымен қолданылған. Демек, нөлдік жалғауы - грамматикалық жүйеден кең орын алатын, әр түрлі грамматикалық мағынаны білдіретін тілдік бірлік [1, 135] .

Тілде грамматикалық мағынаны білдіретін грамматикалық жұрнақтар бар. Ол жұрнақтар тілдің грамматикалық құрылысынан белгілі орын алады, түрлі қызмет атқарады. Сөз таптары тұрғысынан келгенде, грамматикалық жұрнақтар етістіктерге қатысты. Етістік - грамматикалық жағынан өте күрделі сөз табы, етістікте алуан түрлі грамматикалық мағына бар, сол түрлі грамматикалық мағыналардың көбі грамматикалық жұрнақтар арқылы беріледі. Грамматикалық жұрнақтардың мағынасы әр түрлі.

Етістіктің болымсыздық мағынасын білдіретін грамматикалық жұрнақ

Етістік тілде болымды түрде де, болымсыз түрде де қолданылады. Етістіктің қимыл-әрекеттің шындық өмірде жүзеге асуын білдіретін түрі болымды түрі деп аталады, жүзеге аспауын білдіретін түрі болымсыз түрі деп аталады. Тілде етістіктің болымды түрі болымдылық мағынаны, болымсыздық түрі болымсыздық мағынаны білдіреді.

Тілде етістіктің болымдылық, болымсыздық түрлерін жасайтын, болымды, болымсыз мағынаны білдіретін арнайы көрсеткіштер, тілдік бірліктер бар. Олар: грамматикалық нөлдік жұрнақ пен болымсыздық -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнағы.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.