ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ДЫБЫС ҮНДЕСТІГІН ОҚЫТУ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

ФИО

Дыбыс үндестігін оқыту арқылы орфоэпиялық норма қалыптастыру

Курстық жұмыс

Ғылыми жетекші:

Қостанай, 2020
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-5
І ТАРАУ. ФОНЕТИКАЛЫҚ ҚҰБЫЛЫСТАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Тіл біліміндегі фонетикалық құбылыстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .6- 8
1.2 Тіл біліміндегі сингормонизм заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8-16
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ДЫБЫС ҮНДЕСТІГІН ОҚЫТУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1 Қазақ тіліндегі дыбыс үндестігін меңгерту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16-17
2.2 Орфоэпия мен орфография арқылы сингормонизм заңын оқыту ... ... ... ... 17-25
2.3 Дыбыс үндестігін оқытудағы заңдылықтар мен әдістемелік қағидалар ... 25-27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..29-30
ҚОСЫМША МӘЛІМЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31-33

Курстық жұмыстың мақсаты: Дыбыс үндестігін орфоэпия арқылы қатысымдық тұрғыда меңгерту. Қазақ әдеби тіліндегі сөздер, сөз тіркестері, тіпті сөйлем ішіндегі дыыстардың үйлесуін орфоэпия арқылы оқытудың әдістемесін анықтау. осы мақсат мынадай міндеттерді шешуді қажет етеді.

Курстық жұмыстың міндеті:
Дыбыс үндестігін меңгерт барысында айтылым әрекетінің ғылыми-әдістемелік негіздерін анықтау; Орфоэпия арқылы меңгерілетін дыбыс үндестігінің түрлері мен олардың тілдік қатынастағы алатын орнын айқындай келіп, дыбыс үндестігін қатысымдық тұрғыдан оқытудың ұтымды жолдарын үйрену.Орфоэпия арқылы дыбыс үндестігін қатысымдық тұрғыдан оқытудың шеберлік деңгей мен шығармашылық деңгейдің маңызын, ерекшіліктерін көрсету.

Курстық жұмыстың өзектілігі:- Қазақ тілін оқытуда үндестік заңына ерекше көңіл бөлуге тура келеді. Адам ойын тиянақты айтылған сөйлем арқылы жеткілікті болса, сол сөйлем ішіндегі сөдердің буын үндестігі немесе дыбыс үндестігі бойынша өзгерген буын мен дыбысты дұрыс жазудың алатын рөлі ерекше. Себебі сөйлеу барысында бір дыбыс секілді екінші бір дыбысты, бір буын екінші бір буынды, бір түбір өзіне жалғанған қосымшаны, бір сөз екінші бір сөзді өздерінің соңғы дыбысындай етіп үйлестіруді, ұқсастыруды, қиюластыруды талап етіп тұрады. Қазақ тілінде айтылым әрекетін игерутудің басты қатысымдық мақсаты - тіл үйренушілердің, оқушылардың өз пікірлерін, көзқарастарын еркін жеткізілуі, мемлекеттік тілде сұхбаттасып, пікір алмасуы. Демек, үндестік заңы арқылы сөздегі буындардың, дыбыстардың бір-біріне тигізетін әсерін анықтап, оқушылардың қазақша еркін тілдік қатынасқа түсуі, ой-пікір алмасуы сөйлесім әрекетімен соның ішінде айтылыммен тығыз байланысты.
Сондықтан да дыбыс үндестігі айтылым әрекеті арқылы мамандыққа сай меңгерте отырып, оның тілдік қатынастағы маңызы мемлекеттік тұрғыдан зерттеу бұл көтеріліп отырған мәселенің өзегі.

Курстық жұмыстың нысаны: Дыбыс үндестігін айтылым әрекеті арқылы меңгерту процесі, дыбыстардың үйлесімі.

Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, міндеттері, зерттудегі жетекші идеясы, зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері, ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні, зерттеудің практикалық мәні негіздері анықталып баяндалады.

КІРІСПЕ

Тілдің орфографиясы мен орфоэпиясына қатысты алуан түрлі мәселелерді оқып меңгеру - ең алды - мен тілдің дыбыстық жүйесін, ондағы жеке дыбыстардың табиғаты мен фонетикалық заңдарып жете білуді қажет етеді.
Табиғи жағынан дыбыс қандай да болмасын бір дененің белгілі бір ортада теңселіп, қозғалуының нәтижесінде пайда болады да, құлаққа естіледі. Дыбыс өтетін орта -- ауа кеңістігі. Ауа кеңістігінсіз ешбір дыбыстың жасалып, пайда болуы мүмкін емес. 1, 28.
Дыбыстың жасалуында: оның ырғағы, күші, созылыңқылығы, әуені ажыратылады,
Дыбыстың ырғағы белгілі бір уақыт мөлшері (әдетте 1 сек.) ішіндегі дірілдің саны; ол неғұрлым көп, жиі болса, ырғақ солғұрлым күшті болады. Ал, керісінше, дірілдің саны аз болса, ырғақ та солғындап, әлсірей береді. Адамның құлағы 1 сек. ішінде 16-дан 20000-ға дейінгі дірілдің нәтижесінде пайда болатын дыбысты қабылдап, ести алады. Дауыс құбылысы осы ырғаққа, яғни сөйлеу барысында ырғақтың өзгеруіне байланысты болады.
Дыбыс күші дірілдің қарқынынан шығады. Егер дірілдің кеңдік (амплитуда -- лат. amplitugo) қарқыны көбейе түссе, дыбыс күші де ұлғайып, күшейе береді. Сөйлеуде дыбыс күші екпінмен қарым-қатынасқа түседі. 1, 30.
Дыбыс әуені дыбыс дірілінің түрлерімен ұштасады. Дірілдің ритмикалы және ритмикалы емес деп аталатын түрлері болады.
Тіліміздегі дыбыстар өкпедегі ауаның сөйлеу аппа - раты (өкпе, көмей, дауыс шымылдығы, тамақ қуысы, ауыз, мұрын қуысы, тіл, таңдай тіс, ерін т. б.) арқылы шығуынан жасалады.
Дыбыстарды айтуда әсіресе дауыс шымылдығы мен тіл айрықша қызмет атқарады: дауыс шымылдығының керіліп тұруынан діріл пайда болады да, үн шығады; ал тілдің бірде көтеріліп, бірде төмен түсуінен, сондай-ақ оның артқы шені мен орта шенінің немеcе ұшының қимылынан әртүрлі дыбыстар жасалады 2, 14.
Тіл дыбыстары ның артикуляциясына айрықша қатысы бар дыбыстау мүшелерінің бірі - ерін. Қазақ тілінде 38 дыбыс бар. Олар дауысты, дауыссыз болып екіге бөлінеді. Бұлайша бөлу дыбыстардың буын құрау қызметіне негізделеді. Қазақ тілінде 13 дауысты дыбыс буын құрайды да, 25 дауыссыз буын құрамайды. Дауыстылар: а,ә,о,ө,е,ы,і,ұ,ү,е,э,и,у. Дауыссыздар: б,в,г,ғ,д,ж,з,й,к,қ,л,м,н,ң,п,р,с,т ,ф,х,һ,ц,ч,ш,щ. У дыбысы дауыстыдан кейін келсе, буын құрай алмай, үнді дыбыс болады. Ендеше ол бірде дауысты, бірде дауыссыз қызметін атқарады. Бұлай топтау балаларға әсіресе олардың акустикалық жақтары мен физиологиялық жақтары баса үйретілуі қажет.
Дауыстылар мен дауыссыздардың жасалуын Бодуэн де Куртенэ: дауыссыз дыбыста қысым - дыбыстау аппаратының бір ғана мүшесіне түссе, дауыстыда дыбыстау аппаратына жайылады жа, жалпылама өтеді - деп, айқындаған болатын 2,15.
Мұғалім тілдің артқы таңдайға қарай жылжуы мен бүктеліңкіреп айтылуынан жуан дауыстылар, тілдің таңдайдың алдыңғы жағына жуықтауынан жіңішке дауыстылар шығатынымен таныстырды. Әсіресе айтылуы қиындық келтіретін дыбыстар - дауыссыздар. Тіпті кейбір балалар дыбыстарды мектепке келгенде айта да алмайды. Осыған орай, кейбір дауыссызды айтқанда тілдің ұшы күрек тіспен жымдасып, бірден кілт ажырап кететінін, кейбіреулері астыңғы еріннің үстіңгі ерінге немесе тіске тиюінен , енді біреулері тіл ұшының астыңғы тіске жуысуынан, ал тілдің артқы шенінің жұмсақ таңдайға жуықтасуынан, жұтқыншақтың тарылуынан дыбысының пайда болатын байқатып айтқызып балаларды дағдыландырды.

І ТАРАУ
ФОНЕТИКАЛЫҚ ҚҰБЫЛЫСТАР

0.1 Тіл біліміндегі фонетикалық құбылыстар
Қазақ тіл білімінің қалыптасып дамуы, бүгінгі кемел шағына жетіп, биіктерге көтерілуіне көптеген тұлғалар тер төгіп еңбек сіңірді. Олар: Ахмет Байтұрсынов, Халел Досмұхамедұлы, Құдайберген Жұбанов, Ісмет Кеңесбаев, Мәулен Балақаев, Кәкен Аханов т.б. Осы тұлғалардың орны айрықша. 5, 12.
Қазақ тіл білімінде фонетика саласын жан-жақты зерттеп, ғылыми жүйеге ендіруде де еңбек сіңірген көптеген ғалымдарды атап өтуге болады. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесінің қалыптасу тарихы сонау түркі тілін зерттеуші ғалымдардың еңбектерінен де байқауға болады. Н.И.Ильминскийдің, П.М.Мелиоранскийдің, В.В.Радловтың А.Н.Самойливичтің еңбектерінде қамтылған. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі жөніндегі орыс ғалымдарының ішіндегі Н.И.Ильминскийдің Материалы к изучению киргизиского наречия еңбегінде дыбыстар тізімі мен олардың топтастырылуы, үндестік заңына қатысты ережелер мен екпін жөнінде мәселелерін қарастырған қазақ тіліне арналған тұңғыш еңбек болды. Осы еңбектерден соң А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Х.Досмұхамедұлы, Т.Шонанов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, А.Ысқақов, І.Кеңесбаев т.б. белсене ат салысты 6,79.
1954 жылы белгілі академик Ісмет Кеңесбаев 1954 жылы Қазіргі қазақ тілі атты монографияның фонетика саласын жазып шықты. 1962 жылы бұл еңбек толықтырылып, дамытылды. Ж. Аралбаев бұл еңбек жөнінде Профессор І.Кеңесбаев фонетика жөнінде зерттеулері қазақ лингвистикасына қосылған ірі табыстың бірінен саналады, қазақ фонетикасының дамуының белді бір кезеңі болып саналатыны сөзсіз, 4,57.-деген баға берді
Қазіргі таңда жүйеленген бірізділенген қазақ тілінің дыбыстық жүйесінің оқытылу мәселелері де, оқытудың әдіс-тәсілдері жөнінде де көптеген әдіскер-ғалымдардың еңбектері бар. Атап айтқанда И. Маманов, Ш. Сарыбаев, Н.Оралбаева, Ф.Оразбаева, Ж.Адамбаева, Г. Бектұрова т.б. 7, 13.
Қазіргі әлемде ғаламдандыру үрдісі қоғамға ықпалын тигізе бастаған кезде білім беру жүйесінде оқытудың жаңа технологияларын пайдалануға басты назар аударылуда.
Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі мектепте бастауыш сыныптарда басталып оқытылатыны анық. Жалпы жүргізіп, қатесіз оқу, сауатты жазу т.с.с. дағдылары қалыптасқан оқушы орта буын-бесінші сыныпта ғылымиланған, күрделенген фонетика тарауына қайта оралады. Фонетиканы оқытудағы ең басты мақсат-тек дыбыстарды меңгерту ғана емес, оқушыны қазақ тіліндегі дыбыстарды дұрыс айтып, жаза білуге, ойын толық, еркін жеткізе білуге үйрету. Сондай-ақ фонетикалық материалдарды оқытуда ...қазақ тілінің фонетикасынан оқушыларға теориялық білім беруде мынадай талаптар ескеріледі:
* қазақ тіл білімінің фонетика саласының орфография мен орфоэпияның соңғы табыстары;
* қазақ тілі фонетикасының негізін танытатын материалдар;
* оқушыларға әдеби тілде сөйлеп, оқып, және жаза алатындай білім мен дағдылар беретін тілдік материалдар;
* оқушылардың ой-өрісі мен жас ерекшелігіне сәйкес келетін қазақ тілі фонетикасының материалдары... деген ғалым Әбдірахман Исабаевтың негізгі сілтемелері мен бағыттары өз құндылығын жоймаған деп атауға болады 7, 17. Сонымен қатар ғалым-профессор Фаузия Оразбаеваның пайымд ауынша, тілді үйренуде, сөйлеуде фонетикалық дағдылардың орны ерекше, фонетикалық дағдыларды меңгермей, тілдік қатынас та жүзеге аспайды 8, 28.
Сөздің дұрыс айтылып, әрбір дыбыстың дұрыс дыбысталуы орфоэпиялық нормаларды дұрыс біліп айтуға байланысты. Дыбыстан сөз, сөзден сөз тіркесі, сөз тіркесінен сөйлем жасау үшін дұрыс сөйлеп, ойын сауатты жеткізу үшін, сауатты жазып беру үшін қазақ тілінің фонетикалық жүйесін оқушы жақсы меңгеруі тиіс.
Қазақ тілінің дыбыстық жүйесін өткенде әрбір дыбыстың пайда болу және оларды дыбыстау мүшелері, олардың сөйлеу кезіндегі қызметі меңгеріледі. Егер дыбыс дұрыс айтылмаса онда сөз де өз мағынасын бере алмайды немесе басқа сөзге айналып кетеді.Үндестік заңын өткенде оқушыға қиындық келтіретін материал- ықпалдар. Бұл кезде оқушыға теориялық ережелерден гөрі көбірек практикалық жаттығулармен айналысқаны абзал 9,26.
Оқушының назарын аударуды қажет ететін тағы бір мәселе - екпін. Өз эмоциясын білдірудегі қызметі өте жоғары қазақ тіліндегі екпінді өткенде ситуациялық жаттығулар мен сөздердегі дыбыс екпіндерін меңгеру де жеңілірек болатын секілді.
Кез-келген шет тілін оқытқанда әдіскер-ғалымдар мынадай оқытудың кешенді түрін ұсынады: тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым, тілдесім. Осы әрекеттерді фонетиканы оқыту барысында қолдану өзінің оң нәтиежелерін көрсетеді.
Тыңдалым әрекеті. Оқушының дыбыстарды жеке, бір-бірімен тіркесте, сөз ішінде естіп қабылдау дағдысы қалыптасады.
Айтылым әрекеті. Бұл әрекет арқылы оқушы әрбір дыбысты жеке, сөз тіркесінде сөз басында, сөз арасында, сөз аяғында сөйлемде айтуға, дұрыс айтуға, орфоэпиялық нормаларды сақтауға жаттығады.
Оқылым әрекеті. Ауызша айтылған дыбыстарды буында, сөзде, сөз тіркесінде, сөйлемде дауыстап немесе ішінен оқу.
Жазылым әрекеті. Оқушы орфографиялық және орфоэпиялық нормаларды дұрыс сақтай отырып, сөздің дұрыс жазылу заңдылықтарын меңгереді.
Тілдесім әрекеті. Оқушы орфографиялық және орфоэпиялық нормаларды дұрыс сақтай отырып, ойын еркін жеткізуге, тілдесуге дағдыланады
Оқушының жеке дыбыстарды айтуда, сөздерді дұрыс айтуда, дұрыс оқуда жаттығулар барысында тез меңгергенімен де жазылым барысында көптеген қиындықтар туындауы мүмкін. Мысалы н-ң, к-қ, ү-ұ-у, ы-і, д-т, п-б сияқты дыбыстарды шатыстырып алу кездеседі. Сонымен бірге н дыбыс мен ң дыбысын бір-бірінен ажырата алмау көп кездеседі.
Мұндай кезде де әдіскер - ғалымның материалдың басты-басты белгілерін нақтылай отырып анықтама беру қағидасын басшылыққа алу керек сияқты 8,87-88.
Жоғарыда аталған оқытудың кешенді түрлерімен қоса кейбір әдіскерлер қатысымдық тұрғыдан оқыту технологиясын да ұсынады. Ғылыми зерттеу жұмыстарда фонетиканы қатысымдық тұрғыдан оқыту туралы пікірлер айтылғанымен, арнайы қарастырылып, оның әдістемелік жүйесі ұсынылған жоқ. Атап айтқанда, қазақ тіл фонетикасын қатысымдық тұрғыдан оқыту мәселесі осы күнге дейін ғылыми еңбектердің обьектісі болған емес 8,89 дей келе өзінің тиімді меңгерту әдістерін ұсынады.
Қазақ тіл білімінен білім мен дағды беруде оқытудың әдістері мен түрлері өте көп. Сабақ біліктілік пен оқу ісін ұйымдастырудың негізгі формасы болып табылады. Сондықтан да нақты жоспармен құрылып, күтілетін нәтиежесі анықталған сабақ мақсатына жеткен делінеді. Жүсіпбек Аймауытовтың Сабақ беруді үйреншікті жай шеберлік емес, ол үнемі жетілдіруді қажет ететін, үнемі жаңаны табатын өнер-дегені оқытушыға әдісті жетілдіріп отырудың маңызды екендігін нақты түсіндіреді. Әдіскер С. Жиенбаев былай деп жазады: Шынында әдістеме-рецепті емес, әкімшілік нұсқау да емес, тек педагогикалық кеңес, нұсқау, жөн-жоба. Мұғалім сабақты берудің жолын көрсетіп бергеннен айнытпай орындауға міндетті емес, өз білгенінше түрлі әдіс қолдануға ерікті 10,215.

1.2 Тіл біліміндегі сингормонизм заңы

Мемлекеттік тіл мәртебесіне сәйкес бүгінде қазақ тілінің қоғамдық қызметін жан - жақты жетілдіру - бүгінгі күннің өзекті мәселерінің бірі. Осыған байланысты ұлттық тілдегі терминдік жүйенің қоғам алдындағы маңызы бұл салада көптеген міндеттерді жаңаша шешуді көздейді.Атап айтқанда, ол мемлекеттік тілдің жан - жақты қоғамдық қызметіне жан беретін терминдер табиғатын танумен байланысты. Соңғы жарты ғасырда жалпы тіл білімінің, қазақ тіл білімінің қарқынды дамуына байланысты тілдік ұғымдардың, оларды білдіретін терминдердің мол қоры қалыптасып қолданысқа түсті. Ұлттық тіл білімінде ана тілінің негізінде жасалынған термин интернационалдық терминнен де кейін пайда болуы мүмкін. Мысалы, 1924 жылы Х.Досмұхмамедұлы қазақ тілінің дыбыс жүйесін зерттегенде сингармонизм терминін пайдаланған, одан соң осы ұғымды атайтын аударма терминдер тіркестері пайда болды ( дауыстылар гармониясы, дауыстылар үндестігі - гармония гласных); одан соң (ХХ ғасырдың соңында) осы ұғымды атайтын үндестік, үндесім терминдері пайда болды. 12,83. Сингармонизм мәселелері ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап бүгінге дейін зерттелініп келеді. Сингармонизм - тілдің дыбыс қорының сингармофонологиялық бағытта зерттелуінің, фонетиканы және әдеби дыбыстану нормаларын оқытудың салыстырмалы ізденістерінің негізі болып табылады. Сингармониялық (сингармонологиялық) теорияның бір топ аталымдары мен ұғымдары, принциптерін қазақ тіл білімінде ғылыми айналымға ендірген Ә. Жүнісбеков сингармонизм фонологиясының терминологиясын күрделі зерттеп, 32 термин жасаған. Ә.Жүнісбеков ұсынған сингармофонолиялық терминдер көп ғылыми ұғымдарды қамтыды, дыбыс қорының сингармониялық тұрғыдан зерттелуіне сингармониялық терминологияның ілгері дамуына негіз болды 13,92-93.
Ә.Жүнісбеков қазақ тілінің ең кішкене сегментті тіл құралына фонема терминінің орнына сингармема терминін қолдануды ұсынған. Ал М.Жүсіпұлы дыбыс қорын зерттеу ғылымында бірінші орында фон дыбыс, сонан соң сингармонизм, екпін,интонация т.б тұратындықтан сингармофонематерминін қолдануды ұсынды. 13,94 Сингармонологиялық фонологиялық терминдер қорының жасалу процестерінде тек түркі тілдерінің фонологиялық жетістіктеріне ғана емес, сонымен қатар тіл білім әлемінде белгілі фонологиялық теориялардың термин жасау жетістіктеріне сүйене отырып, М.Жүсіпұлы Москва фонологиялық мектебінің кейбір теориялық қағидаларын модификациялындырып, сингармонизм заңының принциптерімен синтездендірудің нәтижесінде қазақ тілі дыбыс жүйесінің мәселелерін түсіндіреді. Ғалым екі фонологиялық теорияның кейбір қағидаларын біріктіруінің негізінде тіл біліміне жаңа аталымдар қосты: Сингармотеория, сингармотермин, сингармофонема, сингармофонология, сингармодыбыстип, сингармофонологиялық позиция, сингармоинвариант, сингармовариация, сингармовариант, сингармотембр т.б. Оның алғашқы бөлігі сингармониялық аталымнан тұрса, екінші бөлігі МФМ-нің терминін қамтиды14,23. Ә.Жүнісбеков сингармовариант терминін сингармофонеманың барлық позициялық сингармотүрлерін атау үшін қолданып, ағылшын фонологиясының аллафон (сингармоаллафон) терминінің мағынасымен теңестірді. 10,214.
М.Жүсіпұлы сингармовариант терминінің мағынасын дәлірек былай деп түсіндіреді: "сингармовариант (үндесвариант) - сингармофонеманың құрамына енеді, әлсіз позицияда кездеседі, артикуляциялық және акустикалық жағынан басқа сингармофонемаларға ұқсайды. Мысалы: сингармовариант [ м] екі сингармофонеманың құрамына енеді: м - мал; н - нан ба? [нам ба] 10,216.
Термин жасаушы маманға жаңа терминді дүниеге келтіру бір мағынада қолданылып жүрген бірнеше синоним - терминдердің арасынан ең қажеттісін таңдап алу көп уақытты, көп ізденісті қажет етеді. Көп жағдайда мамандар өзінің білімі мен сезімталдығына, халықаралық ғылыми тәжірибеге терминнің ғылыми қолданыстағы жиілігіне, басқа сөздіктердегі, оқу құралдарындағы орнына, сипатталуына көңіл бөледі. М.Жүсіпұлы сингармофонема, сингармовариант, сингармовариация терминдерін жасағанда жалпы тіл біліміндегі фонография, фонометрия, фоностилистика сияқты терминдердің сөзжасамдық үлгісіне сүйенген10, 216. Қорыта айтар болсақ, М.Жүсіпұлы сингармонизм фонологиясының терминдер қорын жасау процесінде мынайдай шарттарды сақтау қажет екендігін атап көрсетті:
- алдымен фон (дыбыс) сонан соң сингармонизм;
- сингармониялық тілдердің просодиялық доминантасы деп сингармонизмді анықтау;
- қазақ тілінің дыбыс жүйесін сингармонизм ұғымының негізінде зерттеп жазу;
- сингармонизмді түркі (қазақ) тілінің просодиялық доминантасы ретінде акцент пен тонға қарама - қарсы ұғымда пайдалану;
- қазақ тілінің дыбыс қорын акцентті - фонемалық теориялардың негізінде зерттеген процесте сингармофонологиялық терминдерді пайдалану;
- акцентті - фонологиялық теориялардың кейбір терминдерін, жаңа мағыналық интерпретациядан өткізіп, сингармофонологиялық ғылыми ізденістер процесінде де пайдалану;
- акцентті - фонологиялық теориялардың (МФМ,ЛФМ) кейбір принциптерін сингармофонологиялық теорияның кейбір принциптерімен синтездендіріп, семантикалық интерпретациядан өткізу;
- сингармофонология теориясының терминдер қорын жасағанда алдымен, сингармонизм теориясының төл мүмкіндіктерін пайдалану, содан кейін акцентті және тоналды фонологиялық теориялардың да термин жасау мүмкіншіліктерін пайдалану; 15,68.
Белгілі фонолог Л.Р.Зиндер жалпы ғылым туралы былай деген: ... Задача всякой науки состоит не только в описании ее обьекта, но и в обьяснении наблюдаемых в ней явлений. В меру существующих возможностей наука обязана сказать не только как устроен изучаемый ею обьект, но и почему он так устроен [16,279].
Сингармонизм - гректің Sun бірге және hanmoni байланысу, үндесу деген мағынаны білдіретін сөздері бойынша жасалған термин.
Тіліміздегі байырғы сөздердің басым көпшілігі не біркелкі жуан, не біркелкі жіңішке айтылады.
Мысалы: балалар, жерлерді, қалалар, ініміз, қызылдау, күнделік.
Түбірдегі дауысты дыбыстың немесе соңғы буынның өзгеріп отыруына байланысты сингормонизмнің мына секілді заңдары болады:
1. Сөздің алғашқы буыны жуан болса, келесі буындары да жуан немесе сөздің соңғы буыны жуан болса, оған жалғанатын қосымша да жуан болады.
Мысалы: бала - лар, жа-зу-шы-лар, оқу-шы-лар, қа-ла-да-ғы-лар-ымыз.
2. Сөздің алғашқы буыны жіңішке болса, келесі буыны да жіңішке немесе сөздің соңғы буыны жіңішке болса, оған жалғанатын қосымша да жіңішке болады.
Мысалы: өн-ер-ші-лер-ге, ән-ші-лер,үй-де-гі-лер-іміз.
Осы заңдылықтармен байланысты сөздің соңғы буынында -х, - қ, -ғ дауыссыздары келсе, қосымшалар үнемі жуан болады.
Мысалы: Хат, халық, хабар, қабақ, қабық, қысым, ғалым, ғажап.
1. Соңында ь жіңішкелік белгісі бар бір буынды сөздерден кейін және - брь, ль дыбыстарына аяқталған сөздерге қосымша жіңішкелік түрде жалғанады.
Мысалы: сентябрь - ге, октябрь - ге, апрель - ге, рольдер, рояльға, нульге
2. - Рк, - нк, -ск, -кт дыбыстарының тіркесіне біткен сөздерге қосымшалар жіңішке түрде жалғанады.
Ескерту: Мына төмендегі қосымшалар өздерінен бұрынғы буынның жуан - жіңішкелігіне қарамай осы күйінде жалғанады:
* мен (-бен, - пен): қалам - мен, ағаш - пен;
* паз: әсем - паз, өнер - паз;
* қор: пәле - қор;
* қой: сән - қой;
* кер: жұмыс - кер;
* дік (-нікі, - тікі): колхоз - дікі;
* кеш: арба - кеш;
* хана: шеберхана
* күнем: пайда - күнем.
Басқа тілден енген сөздер қазақ тілінің сингорманизім заңына бағынбайды.
Мысалы: кі-тап-тар, пи-о-нер-лер.
Бірақ бұларға қазақ тілінің қосымшалары жалғанады.
Мысалы: депутат-тар-ға, пио-нер-лер-ге, қызмет-ші-лер-ге.
Осылармен бірге, тілімізде ерін үндестігі деген бар. Ол еріндік - о, -ө, -ұ, -ү дыбыстарынан айтуда еріндік дыбыстарға жақындатады.
Оған:
1. Алғашқы буындағы - о немесе - ұ дыбыстары екінші буындағы - ы дыбысын - ұ - ға айналдырады.
Мысалы: орын - орұн, құлын - құлұн. Ал ашық дауысты - а дыбысына - о - ның да, -ұ - ның да әсері байқалмайды.
Мысалы. орақ, құлан
2. Алғашқы буындағы - о немесе - ұ дыбыстары екінші буындағы - і дыбысын - ү - ге айналдырады.
Мысалы: көрік - көрүк, күдік - күдүк
3. Алғашқы буындағы - ө немесе - ұ дыбыстары екінші буындағы - е дыбысын - ө - ге айналдырады.
Мысал: өлең - өлөң, күрек - күрөк
Мұны жинақтап, мына секілді схемамен көрсетуге болады:
1. Жуан дауыстының еріндікке алмасуы: -о - ы -ұ, - ұ - ы - ү
Мысалы: Орын - орұн, құлын - құлұн
2. Жіңішке дауыстының еріндікке алмасуы:
а) ө - і - ұ, ү - і - ү
Мысалы: көрік - қөрүк, күндік - күндүк
б) ө - ее - ө, ү - е - ө
Мысалы: өлең - өлең, күрек - күрөк
Езулік дыбыстардың еріндікке алмасуы тек қана айту нормасына жатады, жазуда оны елемейміз.
Дауыстылардың бір - бірімен үндесуі сингармонизм деп аталады.
Түркі тілдеріндегі байырғы сөздерде сингармонизм екі түрде ұшырасады.
1. Дауысты дыбыстар тілдің қатысты жағынан.
2. Еріннің қатысы бір - бірімен өзара үндесіп айтылады. [17,19-20].
1. Лингвальдық (латын тілінің lioguo - тіл деген сөзі бойынша жасалған) - сингармонизм.
Тілдің қатысы жағынан сөз ішінде дауыстылар не бір өңкей жуан дауыстылар, не бір өңкей жіңішке дауыстылар болып үндеседі. Сөз құрамында соңғы буындардағы дауыстылар алдыңғы буындағы дауыстың әуеніне қарай ыңғайланып айтылады. Дауыстылардың бұлайша үндесуі лингвальдық сингармонизм деп аталады. Сингармонизм заңы бойынша түбір сөздегі дауыстылар қосымшалардағы дауыстыларды билеп, өзінің әуеніне қарай икемдеп бағындырады. Түбір сөздегі дауысты дыбыс жуан болса, қосымшалардағы дауыстылар соған бағынып, жуан түрде жалғанады. [18,59]. М: ауыл - дар - дан.
Түбір сөздегі дауысты жіңішке болса, қосымшалардағы дауыстылар түбірдегі дауыстыға икемделіп, жіңішке түрде жалғанады. [18,59]. М; ел - дер - ден.
Түбірдегі дауыстылармен үндесе алмайтын бірен - саран аффикстерді (қосымшаларды) еске алмағанда, түркі тілдерінде қосымшалардың түбір сөзге бағынып жалғануы - оларға тән және қалыптасқан заңдылық.
Түрік тілдерінде қосымшасыз түбір сөздің құрамы екі - үш буыннан құралғанда, ол буындардағы дауыстылар да не бір өңкей жуан (тамыр, тоқсан), не бір өңкей жіңішке (көңіл, көлеңке) түрде келеді. Бұл айтылғандарды түркі тілдерінен байырғы лексикасына қатысты деп түсіну қажет.Анығырақ айтқанда, біркелкі жуан буындардан немесе біркелкі жіңішке буындардан құралған сөздер көбінесе байырғы сөздер болып табылады. Жуанды - жіңішкелі аралас буындардан құралған сөздер басқа тілдерден енген сөздердің тобына енеді. Аралас буынды сөздерге қосымшалар соңғы буынның ыңғайына икемделіп жалғанады. (кітап - қа, мұғалім - ге, антоним - дер)Лингвальдық сингармонизм өзбек тілінен басқа түркі тілдерінің бәрінде бар. Түркі тілдерінің бәрінде бар. Түркі тілдерінің бәрінде де аффикстердің басым көпшілігі түбір сөздегі дауыстының ыңғайына (жуан немесе жіңішке болуына) қарай алғанады да, бірен - саран аффикстер ғана үндесуден сыртт қалып, бір вариантта ғана ұшырасады. Олар мыналар:Қазақ тіліндегі - нікі, (-дікі, - тікі) аффиксі, (баланікі, әкенікі, досымдікі, қарындастікі), -паз, - қор, - кеш, - гөй, хана аффикстері(өнерпаз,білімпаз, дүниеқор, пәлеқор, ақылгөй, асхана, шеберхана). [18, 60-61].
2. Ерін үндестігі немесе лабиальдық (латын бойынша labialis еріндік деген сөзі бойынша жасалған) - сингармонизм. Бастапқы буындағы ерін дауыстының ыңғайына қарай, соңғы буындар да ерін дауыстылардың келуі дауысты дыбыстардың ерін қатысы жағынан үндесуі нәтижесінде болады. Дауысты дыбыстардың үндесуі бұл түрі ері үндестігі немесе лабиальдық сингармонизм өзбек тілінен басқа түркі тілдерінің барлығына да бірдей тән болатын болса, лабиольдық сингармонизм, біріншіден, түркі тілдерінің әрқайсысына көріну дәрежесінің өзі әр түрлі. Атап айтқанда, ерін үндестік заңы орын тепкен түркі тілдерінде алдыңғы буынның ерін дауысты сынық соңғы буынның немесе буындардың дауыстысына еріндік болуы жағынан әсер етуі түрліше болады.
Мысалы: түркі тілдерінің кейбіреулерінде еріндіктің өзінен кейінгі езулік дауыстылардың тарапынан болса, қайсыбіреулерінде тек қысаң еріндік дауыстылардың тарапынан болады, сондай - ақ түркі тілдерінің кейбіреулерінде алдыңғы буындағы еріндік соңғы буындардағы дауыстылардың бәріне бірдей әсер етсе, енді біреулерінде тек ашық немесе қысаң езулікке әсер етеді. Еріндік дауыстының әсері буын санының мөлшеріне қарай да ажыратылады.
Мысалы: түркі тілдерінің кейбіреулерінде еріндік дауыстының әсері барлық аффикстерді қамтып, сөздің өн бойына тарайтын болса, қайсыбіреулерінде сөздің негізін ғана қамтиды, енді біреулерінде аффикстердің біреуіндегі ғана дауыстыға әсер етіп, басқаларына әсер етпейді. Лабиальды сингармонизмнің табиғаты лингвальдық сингармонизмге қарағанда өте - мөте күрделі және оның сөз құрамындағы келесі буындарға әсері түркі тілдерінің әрқайсында түрлі - түрлі болады.Қазақ тілінің дыбыс жүйесін сингармониялық ғылыми бағытта бірінші болып зерттеген - А. Байтұрсынов.А. Байтұрсынов сингармонизм терминін қолданбаған, бірақ сингармонизм ұғымын еңбектерінде толық қамтыған, себебі қазақ тілінің дыбыс қорын, сөйлесім процесін езулік жуан, езулік жіңішке категорияларында ұғып, ғылыми ізденістер жүргізіп, классификация жасаған. [18,62-63].Яғни, А. Байтұрсыновтың фонетикаға, графикаға, фонограмиялық, орфоэпиға арналған еңбектері езу сингармонизімінің негізінде жасалған.
А. Байтұрсынов ерін сингармонизімің негізін ғылыми ізденістер жүргізбеген, оның себебі, біздің ойымызша, ерін сингармонизімінің қазақша сөйлесім процесінің мәні мен қызметінің әлсіздігінде, сондықтан қазақ индивидінің есту қабілетінің (фонологиялық елегінің) айқын қабылдамауында.
Сингармонизм терминін тіл білімінде бірінші болып қолданған Х. Досмұхамедұлы. Сингармонизмді (әлем тіл білімінде) тұңғыш болып дауыстылар гармониясы ұғымында емес, жалпы дыбыстар гармонисы ұғымында түсініліп зерттеулер жүргізілген. [19, 43].
А. Байтұрсынов сингармонизм термиін қолданбаған, бірақ қазақ тілінің әліпбиін жасағанда дыбыс жүйесін зерттегенде сингармонизм - сөз құрамындағы барлық дыбыстардың үндестігі ұғымында нық тұрған. Яғни, А. Байтұрсынов пен Х. Досмұхамедұлының сингармонизмді түсінулері, қазақ дыбыс жүйесін зерттеулері бір ғылыми теорияға негізделген. [19,46].
Қазіргі қазақ тілі фонологиясы А. Байтұрсынов пен Х.Досмұхамедұлының сингармониялық концепцияларынан мынадай ғылыми ұғымдарды қабылдап, дамытты.
1. Сингармонизм - қазақша тілдесінің негізгі қасиеті.
2. Сингармонизм тек дауыстылар гармониясы емес, сөздің құрамындағы барлық дыбыстардың гармониясы (дауыстылардың, дауыссыздардың).
3. Жуандық - жіңішкелік корреляция (қарама - қарсы).
4. Сингармониялық дыбыс - сөз мағынасын өзгертетін тіл құралы.
5. Поэзия түсінігі (дыбыстың сөз құрамындағы орны, өзінен ілгері және кейін тұрған дыбыстармен қарым - қатынасы).
Осы фонологиялық ұғымдар қазақ тіл білімінде күрделі ғылыми интерпретацияға ие болып, т.б. сингармониялық ұғымдармен, категориялармен, принциптермен қоса зерттеліп, сингармониялық және акцентті - фонемалық теориялардың пайда болып, қалыптасуына ғылыми негіз болды. [19, 47].
Сингармонизм - гректің Sun "бірге және hanmoni байланысу, үндесу деген мағынаны білдіретін сөздері бойынша жасалған термин.
Тіліміздегі байырғы сөздердің басым көпшілігі не біркелкі жуан, не біркелкі жіңішке айтылады.
Түбірдегі дауысты дыбыстың немесе соңғы буынның өзгеріп отыруына байланысты сингормонизмнің мына секілді заңдары болады:
1. Сөздің алғашқы буыны жуан болса, келесі буындары да жуан немесе сөздің соңғы буыны жуан болса, оған жалғанатын қосымша да жуан болады.
2. Сөздің алғашқы буыны жіңішке болса, келесі буыны да жіңішке немесе сөздің соңғы буыны жіңішке болса, оған жалғанатын қосымша да жіңішке болады.
Осы заңдылықтармен байланысты сөздің соңғы буынында -х, - қ, -ғ дауыссыздары келсе, қосымшалар үнемі жуан болады.
1. Соңында ь жіңішкелік белгісі бар бір буынды сөздерден кейін және - брь, ль дыбыстарына аяқталған сөздерге қосымша жіңішкелік түрде жалғанады.
2. - Рк, - нк, -ск, -кт дыбыстарының тіркесіне біткен сөздерге қосымшалар жіңішке түрде жалғанады.
Басқа тілден енген сөздер қазақ тілінің сингорманизім заңына бағынбайды. Бірақ бұларға қазақ тілінің қосымшалары жалғанады.
Осылармен бірге, тілімізде ерін үндестігі деген бар. Ол еріндік - о, -ө, -ұ, -ү дыбыстарынан айтуда еріндік дыбыстарға жақындатады.
Дауыстылардың бір - бірімен үндесуі сингармонизм деп аталады.
Түркі тілдеріндегі байырғы сөздерде сингармонизм екі түрде ұшырасады.
1. Дауысты дыбыстар тілдің қатысты жағынан.
2. Еріннің қатысы бір - бірімен өзара үндесіп айтылады.
Қазақ тілінің дыбыс жүйесін сингармониялық ғылыми бағытта бірінші болып зерттеген - А. Байтұрсынов. [20, 76].
А. Байтұрсынов сингармонизм терминін қолданбаған, бірақ сингармонизм ұғымын еңбектерінде толық қамтыған, себебі қазақ тілінің дыбыс қорын, сөйлесім процесін езулік жуан, езулік жіңішке категорияларында ұғып, ғылыми ізденістер жүргізіп, классификация жасаған. Яғни, А. Байтұрсыновтың фонетикаға, графикаға, фонограмиялық, орфоэпиға арналған еңбектері езу сингармонизімінің негізінде жасалған.

ІІ ТАРАУ
ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ДЫБЫС ҮНДЕСТІГІН ОҚЫТУ

2.1 Қазақ тіліндегі дыбыс үндестігін меңгерту

Жазудың құрамына алфавит , графика және орфография ( емле ) енеді . Алфавит - тіліміздегі әріптердің белгілі бір жүйемен орналасу тәртібі . Графика дыбыстың , буынның немесе сөздің айтылуы қалай болса , солай таңбалануы . Ал орфография тілдің белгілі бір нормаға келтірілген ережесін сақтап жазу . Алфавитпен графиканы меңгеру - оқу мен жазудың ( сауат ашудың ) ең алғашқы ең қарапайым , бірақ ең маңызды дағдыларын қалыптастыруды көздейді . Алайда жазуды меңгеру оның тағы бір басты бөлігі орфографияның ( немесе жазу , сауатты жазу ) игеруді қажет етеді . 3, 126. Мектеп оқушылары орфографияны игере отырып , сауатты жазуға дағдылану барысында графикалық түрде қарым - қатынас жасау мүмкіндігіне ие болады , яғни өзінің сөйлеуін және таным мүмкіндіктерін жетілдіре береді , жеке басының жалпы даму деңгейі жоғары дәрежеге көтеріле береді . Міне , жазуға үйренудің басты маңызының өзі анықталады . Жазу дағдысының бастамасы әріптің әрбір бөлігін ( таяқша , дөңгелек , қосу сызықтары ) сызып , жүргізу арқылы жаттықтырылады . Бұл кезеңде бала басымен , бүкіл денесімен жоғары көтеріліп , төмен еңкейіп , екі жағына қисайып , неше түрлі қозғалыстар жасайды . Алайда мұғалім тиімді жаттығулар ұйымдастырса , көп ұзамай , бірте - бірте бастапқы қозғалыстарын жинақтап , азайта түседі . Ал кейін әріп бөліктері аса күш салмай - ақ қосып жаза алатын болады . Жаттығулардың нәтижесінде жазу қимылдары автоматталып , әуелі әріптерді , сонан соң тұтас сөздерді де кідіріссіз жаза алады . Дей тұрғанымен балалар жазуға лезде - ақ дағдыланады деудің жөні жоқ . Себебі олардың кейбіреулері бір , тіпті екі жылға дейін жазу дағдысын толық меңгеріп кете алмайды . Мұндай балалармен жеке жұмыс ұйымдастырылады . 4,48.Жазу қимылдары автоматталғаннан кейін жаңа міндет - сауатты жазуға ( немесе орфографияға ) үйрену міндеті туады . Орфография жазудың бүкіл жағдайларын тәртіптейді .Қазақ тілі орфографиясының негізгі принципі - морфологиялық принцип , яғни түбір сөздің соңғы дыбысы қосымша аралығында да (басшы , башшы емес ) , сөз шекарасында да ( боз құнан , бозғұнан емес ) біріккен сөздерде де ( Үмбетбай , Үмбетпай ) емес сақталып жазылады .
Тілімізде орыс тілінен енген , аяғы үнді дыбыс - әріптерге біріккен бірсыпыра сөздер бар ( Ленинград , клуб , педагог тб ) бұл сөздердің соңғы үнді дыбыстары айтылуда қатаң дыбыстарға айналады , яғни д , г, б дыбыстары қатаңдап т , к , п дыбыстарына айналып айтылады . Мұндай сөздерге қосымша да қатаң дыбыстан басталып жалғанады : Ленинградқа, педагогке , клубтан т. с .с . Бұлар грамматика ережелеріне сүйеніп үйретіледі . Қысқасы жазуға үйрету методикасы тіл ғылымының ерекше бір саласы болып табылатын жазу теориясына сүйенеді 4, 51.
Əдеби тілдің ауызша жəне жазбаша түрі мен нормалары əсіресе соңғы жылдары ауызша сөздің нормалары мен жазба сөздің нормаларын шатастыру, дыбысталған сөз бен жазба сөздің ара жігін ажырата алмай, əдеби тіл нормасын бұзу теле-радиодан естілер сөзде жиілеп кетті. Кейде бұл тұста мектеп бағдарламасындағы ережені еске түсіруге мəжбүр боламыз. Көп ретте сөздің жазылу нормасы мен айтылу нормасы сəйкес келе бермейді, салыстырыңыз: жазылуда ақ отау, айтылуда [ағотау]; жазылуда шекара, айтылуда [шегара]; жазылуда қонақасы, айтылуда [конағасы]; жазылуда дөңбек, айтылуда [дөңбөк]; жазылуда көзсіз, айтылуда [көссүз]. Ауызша сөздің интонациялық ерекшеліктерін, кідіріс, сөз ырғағы мен бунақтарын сақтап, оларды орын-орнына қойып айту орфоэпиялық норманың негізгі шарттарының бірі болып табылады. Құрылымына, əуездік құрылымына қатысты мұндай шарттылық бұзылса, айтылған сөзді дұрыс ұғыну мүмкін болмай қалады. Айтылар ойдың айқын‚ түсінікті‚ көңілге қонымды құлаққа жағымды болуы көбіне бунақ екпінінің дұрыс қойылуына тікелей байланысты болса‚ екінші жағынан олардың (ырғақ‚ екпін) өзі айтылар ойға‚ мағынаға тəуелді екенін ескеру қажет. Мəселен‚ сөз құрамы бірдей мына тіркестерді екі түрлі ырғақпен (екпінмен) айтып‚ екі түрлі түсінуге болады: қазағжерін сағынды - қазақ жерінсағынад, қонағүйгө кірді - қонақ үйгөгірді, ташшолға төселді - тас жолғатөселді, үйгүшіктің мекені - үй күшүктүңмекені, ағашүйдө ғой - ағаш үйдөғой, теміртəртіпті сақтады - Темір тəртіптісақтады жəне т.б. Мұндай тіркестерді кідіріссіз айтсаңыз бір мағына, кідіріспен айтсаңыз басқаша мəнге ие болады. Кідіріспен кідірістің арасы бунақ, яғни ырғақтық топ болады. Кідіріс дұрыс қойылмаған жағдайда сөздердің байланыс реті бұзылады да‚ тіл табиғи жарасымынан айырылады‚ құлаққа оғаш естіледі‚ əрбірден соң айтылған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.