ЖОҒАРЫ СЫНЫПТАРДА ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
Ө.Сұлтанғазин атындағы Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
ЖАЗБА ЖҰМЫСЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ
Курстық жұмыс
Ғылыми жетекші:
Қостанай 2020
МAЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ.ПЕДАГОГИКА САЛАСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ ... ... ... ... 5
1.1 Педагогика жайлы зерттеу жұмыстарына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақ әдебиеті әдістемесінің оқытылуы жөніндегі зерттеулер ... ... ... ... ..10
2 ТАРАУ. ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫ ТЕОРИЯСЫ МЕН ОҒАН ҚОЙЫЛАТЫН ДИДАКТИКАЛЫҚ ТАЛАПТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.1 Жазба жұмысы және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2 Жазба жұмысына қойылатын дидактикалық принциптер ... ... ... ... ... ... . ... 21
2.2 Тапсырмалар жүйесінің кейбір теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ..23
3 ТАРАУ. ЖОҒАРЫ СЫНЫПТАРДА ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3.1 Жоғарғы сыныптардағы жазу жұмысының методикасы жөнінде ... ... ...27
3.2 Жоғарғы сыныптарда очеркпен жұмыс жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3.3 Кітаппен жұмыс жасау тапсырмалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 4
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Методиканы зерттеудің алғашқы жылдарынан бастап жазба жұмыстарына ерекше көңіл бөлініп келді. Себебі сауаттылықтың негізі жазба жұмыстарында жатқандықтан оған көңіл бөлмеу мүмкін де емес еді. Жазу дағдысының психологиялық негізі мидың үлкен жарты шар қабығындағы анализатор ұштарының бір-бірімен күрделі байланысқа түсуі, екінші сигнал систамасының жинақталып, бір арнаға бағытталуы болып табылады. Жазу тілі көзбен қабылданады, қолмен іске асады. Ал ауызша сөйлеу, есіту- кинестезиялық нерв байланыстары арқылы өтеді.
Жазу тілі ауызша сөйлеуден кейін шықты, сондықтан да ол үнемі ауыз тілге сүйеніп отырды. Жазудың құрамына алфавит, графика және орфография енеді. Жазба тілінің өзіне тән ерекшеліктері бар.
Жазба жұмысының барысында оқушылардың білімдері бекіп, өз беттерімен жұмыс жасау дағдылары қалыптасады, яғни зейін қойып тыңдай білу, белгілі бір жобалар бойынша сөйлем мүшелеріне талдай алу, сұрақ қоя білу, қажетті деректерді теріп алу, сөздікпен жұмыс істей алуға үйренеді.
Әрбір материал мұғалім тарапынан жақсы түсіндіріліп, қаншама дағды берілгенімен, әр оқушының білімі, дағдысы, шеберлігі есепке алынбаса, олардың материалды қалай меңгергені, нәтижесі, оған қалай жеткені белгісіз болып қала береді. Оның үстіне балалар өз еңбегінің нәтижесін біліп отырмаған соң, келесі еңбекке ынтасы азайып, сабаққа белсенділігі төмендейді. Сондықтан қай жазба жұмысы болмасын оның орындалуына ерекше мән беріліп, оқушы еңбегі бағалануға тиісті. Жазба жұмыстарының түрлері көп, соның ішінде біз тоқталмақшы түрлері: жаттығу жұмыстары (талдау жұмыстары), диктанттар (жатжазу), творчестволық жазба жұмыстары.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
- педагогикалық саласының зерттелу тарихына шолу;
- жазба жұмысы теориясы мен оған қойылатын дидактикалық талаптарға тоқталу;
- әдебиетті методикалық тұрғыдан оқытуға байланысты материалдарды саралап, оқыту ұстанымдары мен әдістерін анықтау;
- жан-жақты білім беруге жағдай туғызу және оқушының логикалық, творчестволық ойлай білуіне дағдыландыру;
- оқушыларға теориялық білім мен практикалық дағды берудегі тапсырмалар жүйесінің методикасын анықтау;
Курстық жұмыстың нысаны: Жұмысты жазу барысында Қ.Бадырақов, С.Қирабаев, Қ.Әміреев, М.Жаркенов т.б. зерттеу еңбектеріндегі ғылыми тұжырымдамалары мен ой-пікірлері пайдаланылды.
Курстық жұмыстың ғылымилығы: Жоғарғы сынып оқушыларына сабақ түсіндіруде қолданылатын жазбажұмыстарды оңтайлы түрде жеткізу. Мұғалімнің білім деңгейін одан әрі жоғарлатып, биік дәрежеге көтеру. Танымдық деңгейі мен кәсіби біліктілігі жоғары, әлеуметтік-тұлғалық деңгейде еркін меңгере алатын білімді де, білікті, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруға жол аша білу.
Курстық жұмыстың зерттеу әдістері: Зерттеудің әдіснамалық және теориялық-әдістемелік негіздерін айқындауда сараптау, ой қорыту, жалпылау әдістері, бақылау, салыстырмалы әдістер, қорытындылау барысында талдау, қорыту, сапалық және сандық тұрғыда жүйелеу, жинақтау әдістері қолданылыды. Ғылыми жұмысты жазу барысында көбінесе зерттеу әдісіне назар аударылды.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспе, екі тараудан, қосымша, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ
Педагогикалық саласының зерттелу тарихы
0.1 Педагогика жайлы зерттеу жұмыстарына шолу
Коммунистік партия өткен дәуірде қол жеткен тәжірибелерді зерттеп, оны сын көзімен қарай отырып пайдалануға үлкен мән береді.
Пролетариат социолистік қоғамды құруда және оның мәдениетін дамытуда азаматтың қол жеткен тәжірибесінен бас тартпайды. Керісінше, ол тәжерибенің барлық бағалы жағын пайдаланады , - деген болатын И.Ленин.
Сонымен бірге В.И.Ленин Л.Толстой шығармаларын жоғары бағалай келіп:
...Толстой қайтыс болды, сөйтіп, революциядан бұрынғы Россия келмеске кетті, оның осалдығы мен әлсіздігі данышпан суреткердің философиясынан көрініп, оның шығармаларында суреттелген еді. бірақ мұның мұрасында келмеске кетпеген, болашаққа тән нәрселер бар. Бұл мұраға Ресей пролетариаты ие болады және осы мұра жөнінде жұмыс істейді деген еді.
Марксизм-ленининзм классиктері көркем әдебиеттің адамзат қоғамы дамуындағы орнын айрықша бағалады.
Л.И.Брежнев жолдас КПСС XXIV сьезіне жасаған есепті баяндамасында әдебиет пен өнердің маңызы туралы: Біздің қоғамымыз коммунистік құрылыс жолымен алға басқан сайын, совет адамнының дүниеге көзқарасын, оның адамгершілік сезімдерін, рухани мәдениетін қалыптастыруда әдебиет пен өнердің рөлі арта түсуде. Сондықтан әдебиетіміз бен өнеріміздің идеялық мазмұнына , олардың қоғамда алатын рөліне патриямыздың үлкен көңіл бөліп келгені және қазір де бөліп отырғаны табиғи нәрсе. Лениндік партиялылық принципіне сәйкес біз көркем творчествоның барлық түрінің дамуын коммунистік құрылыстың жалпы халықтық үлкен ісіне қатысуға бағыттаудауды өзііміздің міндетіміз деп білдік - деп жоғары баға берді.
...Совет әдебиеті мен өнерінің қызметкерлерін Коммунистік партия тәрбиеледі: олардың бүкіл қызметі халқының ісімен және ойымен сабақтас , олардың шығармашылық тағдырын социолоистік Отанның мүддесінен бөліп алуға болмайды. Халықтың көркем творчествосы - социолистік шындық болмыстың, біздің өміріміздің айрықша тән белгілерінің бірі.
КПСС Орталық комитеті Әдебиет көркем сын туралы арнайы қаулы қабылдады. Бұл қаулыда әдеби көркем сынның неғұрлым елеулі кемшіліктері көрсетіліп қана қоймай, сонымен бірге оның аса маңызды міндеттері де белгіленді.
Совет қоғамының рухани өмірінде жаңа адамдар тәрбиелеуде әдебиет пен өнердің маңызын арттыру жайлы мәселенің КПСС XXIV сьезінде әдеби-көркем сынның міндеттерімен тығыз байланысты қаралғаны әбден заңды еді.
Партия мен халық совет әдебиеті мен өнердің бастарын мақтан етіп, оның қайраткерлеріне үлкен қамқорлық жасайды. Олардың еңбегінің идеялық-көркемдік сапасына , қоғамдық мәнділігіне жоғарғы талап қояды. Әлем сахнасындағы шиеленіскен идеялогиялық күрес жағдайында суреткердің азаматтық және шығармашылық жауапкершілігі бұрын-соңды болмаған дәрежеде мейлінше күшейе түсті. Қоғамдық өмірдің оқу және тәрбие теориясы мен практикасы сияқты ең қажетті құбылысына бұл тарихи қаулының тікелей қатысы бар.
КПСС Программасы қоғамдық-ғылымдар саласындағы зерттеулердің негізгі бағыттарын анықтай отырып, коммунистік өоғам құрылысының тәжерибесін зерттеу және теориялық жағынан жинақтауды коммунистік қоғамның экономикалық, саяси және мәдени дамуының негізгі заңдылықтарын анықтауды, коммунистік тәрбие проблемаларын зерттеуді талап етеді. Адамды жан-жақты жетілдірудіің міндеттерін шешуде Маркс пен Энгельс жетекшілік ақыл-ой тәжерибесінде болуға тиіс деді энгельс сөзімен айтқанда, Маркс үшін ғылым - тарихи қорғаушы , революцияшыл күш. Маркс пен Энгельс мектеп алдында жасөспірімдердің жалпы білім шеңберін кеңейту міндетін қойды. Маркстың таным теориясы бүкіл оқу прцесін дұрыс, ғылыми түрде жүргізудің негізі болып саналады. Осы теорияға сәйкес объективті дүниені тану сезім қабылдауларынан басталады, сонан кейін біздің санамызда өңделеді. Осы кезде нақтыдан абстрактылыққа көтеріле отырып, тану процесі сол дүниенің, оның заңдылықтарын анықтауға, ашуға көмектеседі, олардың үйретуінше әрбір оқу пәндерінің өздеріне тән ішкі логикасы болады. Оқу процесінде бұл логиканы бұзуға болмайды, сондықтан оқу процесі жүйелілік пен бірізділікті талап етеді.
К.Маркс Капиталдың француз тілінде басылуының кіріспесінде: Ғылымда даңғыл жол жоқ, сондықтан оның сәулетті шыңына шаршап-шалдығудан қорықпайтын, оның тасты соқпақтарымен тырмысып, өрмелей беретін адам ғана шыға алады, - деді.
Марксизм тәрбие және білім жөніндегі қағидалары тарихи жағдайларға сай В.И.Ленин шығармаларында толықтырыла түсті, ал ол бүгінгі күнге дейін КПСС-тің халық ағарту ісі жөніндегі тарихи қарарларында шығармашылықпен дамытылып келеді.
К.Д.Ушинский оқытудың догматикалық методтары мен мектепте құрғақ жаттауды қатты сынады. Ол мұғалімнің де, оқушының да, мұғалімнің де іс-әрекетін шығармашылық процесс деп қарастырды. Ал, оның негізі - ойдың, ақылдың жұмысы. Оқу - еңбек қана емес, күрделі еңбек болуға тиіс деген ойын тұжырымдай келіп, оқудың қызықтылығы терең ақыл-ой жұмысына байланысты болатындай шын мәнісіндегі еңбек болатын болсын деген талап қойды. Сондықтан оқудағы баланың саналылығы мен белсенділігі оқу процесін ұйымдастырудағы негізгі және жетекші принциптердің бірі, оқудағы баланың саналылығы мен белсенділігі бір-бірінен бөлінбейді деп есептеледі. Баланы белгілі нәрсені, пәнді түсіну дәрежесіне көтере алмаған адам сол пәнді баланың өте төмен түсінігінің дәрежесіне дейін жеңілдеткісі келеді, бұл педагогикалық жол емес дегенді де атап айтты.
Әрбір берілетін білім мен дағдыларды , класта өтіліп жатқан сабақ үстінде-ақ оқушылар меңгеріп алатындай болуы керек, ал үйге берілетін тапсырмаларды үйіп-төгіп, ауырлата беруге тағы болмайды.
Ұлы сыншы, жалынды революционер Н.Г.Чернышевский оқытуды ұйымдастыру, оқыту әдістері мен тәсілдері , оқушылардың сан алуан білімдерді ойдағыдай игеруіне, олардың рухани күші мен қабілеттерінің жан-жақты дамуына , дұрыс ой-пікірлерінің қалыптасуына зор әсер етуге тиіс деп есептеледі. Сондай-ақ оқушылардың ойлай білуін дамытудың және өз бетінше білім алатын дағдыларын қалыптастырудың құралы ретінде оқушылардың өздігінен орындайтын тапсырмаларына зор маңыз берді.
Ұлы ойшыл әрі педагог Н.А.Добролюбов та білім мен тәрбие жөнінен жаңа мақсаттарды көздейтін оқу сан-сапалығ әрі мазмұнды болғандықтан, мектеп жаңа дидактика мен әдістерге сүйене жұмыс істеуге тиіс, әсіресе оқушылардың белсенділігі мен өзіндік әрекеттерін дамыту үшін әр салалы және мазмұнды жаттығулар жүргізуді, шығармалар жазғызуды, өз бетімен кітап оқуды, байқаулар мен экскурсиялр ұйымдастыруды ұсынған болатын.
Білім мен тәрбие мәселері Л.Н.Толстойдың педагогика саласындағы теориялық және практикалық еңбектерінен үлкен орын алады. Ол сабақ материалының балаларға тым қиын немесе жеңіл болып келмеуі, балаларды оқуға қызықтыру үшін сабақ сайын белгілі бір жаңалықтың болуын талап етіп, олардың толық түсінген материалды ғана есте сақтайтынын айтады. Ол балалардың өз бетінше тапсырмалр орындауына , соның ішінде оларға шығарма жаздыруға көп көңіл бөлді.
Н.К.Крупскаяның дидактикалық мұраларының оқушыларға берілетін білім мазмұнын анықтаудағы маңызы зор. Ол балаларға жеке-жеке тапсырма берудің қажеттігіне ерекше көңіл бөлді. Қандай жағдайда да тапсырманың шамадан тыс болмауын тыс болмауын талап етті. Оқытылатын материалдағы негізгі мәселені алып көрсету, оның өмірдегі мәнін айқындау , оқушыларды сабақ үстінде ойлануға жетелеу, балалардың сезіміне әсер ету мұғалімнен үлкен шеберлікті талап ететіндігін айтып, Н.К.Крупская жаратылыстану сабақтары материалистік патриотизм, социолоистік, коммунистік имперализм, гуманизм сезімдерін тәрбиелеудегі мәні үлкен екенін атап көрсетті. Деиек, оқушының ғылыми негізін меңгерудегі дербес шығармашылық іс-әрекетімен, белсенділігін дамыту проблемасы, ойлау білу дағдысына үйрету ісі әр уақытта дидактиктер мен педагогтердің назарынан тыс қалып көрген емес. Олай болса, мұғалімнің сабақ жүргізудегі алға қойған дидактикалық мақсаты - оқу материалдарн сапалы ұқтыру барысында оқушыларды ойлана, салыстыра, іздене зерттей білу дағдысы мен шеберлігіне үйрету болып табылады. Қазіргі өскелең талаптарға сай мектептің алдында тұрған - оқушылардың білімді теориялық жағынан иегруі мен оқу материалдарын меңгеру шегі арасында қандай байланыстық бар, оның принциптері мен диагностикасы қандай болады деген негізгі мәселе бірсыпыра совет педагогтары мен психологтарының назарын ерекше аударуда.
Советтік психологияның соңғы кездегі табыстары, оның халықаралық аренаға шығуына, бүкіл дүние жүзілік прогресшіл психологиялық ойдың туын көтерген үлкен шаңыраққа айналуына үлкен мүмкіндік ебріп отып. Орыстың классикалық материалистік филолософиясының тамаша дәстүрлерін көп ұлтты Отанымыздың халықтарының прогресшіл рухани мұраларын, ұлы физиологтар И.М.Сеченов пен И.П.Павлов материалистік ілімі мен аса көрнекті совет педагогы Л.С.Выготскийдің идеяланы қастерлеп, доғары ұстап келген советтік психология ғлымы қазір де аты бүкіл әлемге әйгілі бірнеше ғылыми мектептер құруға мүмкіндік алды. Совет психологтары еңбектерінің Лениндік, Мемлекеттік, Ломоносовтық сыйлықтарға ие болуы, психологияның халықаралық он жетінші конгресінің 1966 жылы августа біздің Отанымыздың астанасы - Москвада өтуі жоғарыдаыларға дәлел.
1971 жылы июнь айында Тбилиен қаласында психологтардың Бүкіл одақтық төртінші съезі өтті. Съезде психология ғылымынң басқа ғылымдарының, яғни электрофизиология, биофизика, биохимия, кибернетика, ботаника, математика , космос биологиясымен астарласа дамып отырғандығы айтылды. Табиғат жасаған кереметтердің есебі жоқ. Бірақ осылардың ішінде ешбір теңдесі жоқ керемет бар. Ол - адамның миы. Біз космос әлемінде самғап ұшып жүрміз. Осының бәрі жұдырықтай мидың құдіреті. Ғалымдар мидағы нейрон талшықтарының зақымға ұшыраған жерлерін қалпына келтіру маңызды мәселе ретінде күн тәртібіне қойды. Ал оқу психологиясына арналған мәжілісінде әр түрлі жастағы балалар мен ересектердің білім алуының сан қилы психологиялық мәселелері талданды. Атап айтқанда, төменгі класс оқушыларының ақыл-ойы, ұғымталдығы қазіргі кезде бұрынғыдан әлдеқайда артып отырғандығы, бұған біздің қоғамда болып жатқан ғлыми-техникалық прогрестің игілікті әсер етіп отырғандығы, соның нәтижесінде бастауыш оқудың үш жылдық мерзімге түсірілуі, сондай-ақ математика мен тілдің элементтерін оқытудың артықшылығы тәжірибе жұмыстарының қорытындыларымен дәлелденді.
Сонымен бірге оқу материалдарының мазмұны мен көлемін анықтау, балалардың жас мөлшеріне лайықты оқулықтар мен программалар құрастыру оқушылардың екінші жылға қалуы, мектептен шығу кету себептері, тәрбиеленуі қиын балалармен жұмыс істеу, прогламаланған оқытудың мәселелері сөз болып, келешектегі міндеттері белгіленді [4;47].
Ғылыми-техникалық прогресс адам санасына әсер ететін информацияны шамадан тыс көбейтіп жіберді, оқушыларға ғылыми негіздерін бұрынғыша жадында сақтау арқылы меңгеру қиынға тиетін болды. демек, балалардың ойлау қабілетін, ақыл-ой белсенділігін арттыру, өздігінен жұмыс істеу мүмкіншілігін молайту, т.б. мәселелерді шешу психология ғылымының алдына қойылды.
Соңғы жылдардағы педагогикалық және психологиялық зерттеу жұмыстарының қорытындыларында совет ғалымдары мектеп оқушыларының таным белсенділігін арттырудың әр түрлі жолдары бар екендігін анықтады.
Мәселен, ой амалдарын түрлі кезеңдер арқылы қалыптастыру, оқу операцияларын алгоритимизияциялау, оқуды саналалықпен ұғынудың мотивтерін іздестіру, білімді меңгерудің алғашқы кезеңінде теорияға көбірек көңіл бөлу дейтін бұрынғы қағидалардың бала психоогиясына сәйкес келмейтінділігі анықталды.
Советтің көрнекті психологтары Т.И.Бочкарева, В.И.Зыкова, З.И.Калмыков, К.Г.Павлова, Г.Т.Антонов тағы да басқа ғалымдар жеке оқушының білімді қабылдаудағы психологиялық ерекшеліктеріне байланысты зерттеу жұмыстарын жүргізді. Ол зерттеу жұмыстарының нәтижелелеріне қарағанда оқу материалдарын тез қабылдайтын оқушылардың ақыл-ой процесінің күрделі түрлерін меңгертетіндіктері анықталды. Мысалы, талдау, жинақтау, конкретті, абстракты әдістермен байқау жасағанда, ой роцестің жеңіл түрінен ауырына оңай көшетіндігі байқалды.
Л.Ланд, В.И.Решетниковтардың зерттеу жұмыстарына қарағанда, оқу материалдарын тез, саналы меңгерудің себебі, ақыл-ой қызметінің әдістері мен тәсілдеріне де байланысты дегенді айтады. Осындай зерттеу жұмыстары оқуды нашар меңгеретін оқушыларға да жүргізілді. Мұндай жұмыс түрлерін психологтар мұғаліммен біріге отырып істеді. Олар жаттығу тапсырмалары оқытылатын материалдар негізінде беріліп, оған сәйкес дұрыс жүргізілсе ғана белгілі мақсатқа жетуге болатындығы дәлелдеді.
Көрнекті совет психологы Л.С.Выготский өз еңбектерінде дамыта оқыту мәселелерін терең талдап, оқушылардың өз бетіндік, дербес жұмыстарының тоқтала келе, оқышылар үйретушінің басшылығымен дамуы бүгінгі әсерлі деңгейінен әлдеқарай молырақ, өз беттерінше тапсырманы орындауына мүмкіндіктері бар екеніне сендіреді.
Л.В.Занков Жақын даму аймағын құрастыруына байланысты көп жылдар бойы зерттеу жұмыстарын жүргізе келіп: Оқытудың нақты әсері балалардың интелектуаольды қызметіне ересектердің бағыттаушы сұрау берумен ғана емес, мысалы, мұғалімнің үйретушінің еркіндік берілетін материал ұйымдастыруымен, яғни өзіндік тапсырманы орындау шарттары бүтіндей соңғының еркіндік берілуімен көріне алады , - дейді.
Сапаның бір жағдайдан келесі жағдайға ауысуы барынша жетілген маңызды процесс деп түсінсек, білім көлемінен гөрі оның сапасын жете меңгере білуді, әдебиетті меңгерумен, соған байланысты әсерлерді қабылдай білім сапасын, көркем шығарманы ақылмен ойлы, әсерлі сезіну қабілеттерін өзіндік жұмыстар жүйесінің негізгі принциптарымен анықтауға болады, - дейді Н.И.Кудряшев.
Соңғы жылдары біздің республикамызда да психология зерттеу жұмыстары біршама жандана түсті. Халық ағарту ісінің зор қарқынмен дамуы ғалымдарды педагогтық психология проблемаларына назар аударуға түрткі болды. осы жылдарда оқу-тәрбие жұмысының әр қилы психологиялық жақтарын баяндайтын бірнеше еңбектер жарық көрді. Атап айтқанда, доцент Қ.Жарықбаевтың Қазақстанда психологиялық ойдың дамуы, Е.Суфиевтің Қазақ балаларының орыс тілін меңгеруінің тиімді жолдары, М.М.Мұқановтың Педагогикалық психология очерктері , Ә.Асылбеков, Қ.Қойбағаровтың Оқуға байланысты ынта мен әдетті қалыптастыру, К.Павлюктың Әр жастағы мектеп оқушыларының үй тапсырмаларын орындау ерекшеліктері, т.б. еңбектер. Бұл еңбектер мектептегі оқу-тәрбие ісіне, сондай-ақ біздің әңгімеміздің арқауы болып отырған тапсырмалар жүйесін психологиялық, дидактикалық әрі методикалық жағынан ұйымдастыру мүмкіншіліктерін ғылыми анықтауға көп жәрдемін тигізді.
Методист-ғалым Ә.С.Садықов саналы ес тәрбиесіне жоғарғы баға берді: Ес процесінсіз адам баласы мәдениеттің қандай саласы болмасын қалғанынша меңгереді де, жан-жақты жетілдіре алмас еді... Мектептегі оқу мен өмір тәжерибесі адамның ойы мен есін дамытады. Адамның меңгерген білімін, мағлұматын, жұмыс дағдысын, іскерлік қабілетін есіне түсіре қоюы оның саналы да белсенді әрекеті болып табылады. Қазіргі уақытта дидактика орын алып отырған оқу мазмұны мен оны меңгеруді жаттампаздықты жоюды, оның орнына баланың табиғи есте сақтау қабілетін толық пайдалана отырып, саналы да тұрақты есте қалдыруды қалыптастыруды ұсынады.
Оқушылардың өздігінен жұмыстарын ұйымдастыру меселесі жайлы доцент Н.К.Сарыбековтың Класта өздігінен орындайтын қарапайым зерттеу жұмыстарының элементтерін орындау арқылы оқушыларды зерттеу жұмыстары жеткізуге баулуға болады. Жалпы алғанда, оқушыларға зерттеу элементтері бар тапсырмалар бреу олардың сол пәнге деген қызығушылығы мен ынтасын арттырады - деген болатын.
Сайып келгенде, жоғарыда сөз болған психолог, педагог ғалымдардың зерттеу нәтижелеріне шолу жасай келіп, оқушының өзіндік тапсырмаларды орындаудағы қабілеттері мен белсенділіктері негізінен саналы ес процесінсіз іске аспайтындығы, баланың табиғи есте сақтау қабілетін жан-жақты дамыту барысында іздендіру, зерттеу элементтері бар тапсырмалар беріп, сол пәнге деген қызығушылық пен ынтаны арттыруға болатындығын, оқушылардың жас ерекшелігін ескере отырып, сабақтың теориялық сапасын арттыру оқу мен еңбек ету әрекеттеріне молырақ өз бетіндік ерік беру, өз жұмыстарын сын көзбен қарауға үйрету, қиындықты жеңе білуге күш салу, көркем шығарманы ақыл мен ойлы, әсерлі сезіну қабілеттерін өзіндік жұмыстар арқылы дамыту керек, тек дамудан озып отыратын оқыту ғана пайдалы болмақ деген қорытынды шығаруға болады [3;9].
1.2 Қазақ әдебиеті әдістемесінің оқытылуы жөніндегі зерттеулер
КПСС Орталық комитетінің Бас секретары Л.И.Брежнев жолдас жасаған есепті баяндамасында: Сонымен қатар мектептеріміз бен жоғарғы оқу орындарымыздағы оқу процесінің мазмұнын жаңарту жөнінде үлкен жұмыстар жүргізілді. Оқу процесі ғылыми-техникалық процесс талаптарына , қазіргі ғылыми білімдердің жалпы дәрежесіне көбірек сәйкес кестендірілуде - деген болатын.
Мектептердің жаңа процесіне көшуіне байланысты мазмұны толықтырылып, құрылысы жетілдірілген жаңа программалар жасалды, осыған орай жаңа оқулықтар жасалды. Сөйтіп , бұл өзгеріс әдебиет программаларында да елеулі өзгерістер енгізді.
Әдебиеттің бұл программасы бойынша 8-10 кластарда жеке көркем шығармалар оқып үйренумен қатар, әдебиеттің даму процесі, әдеби жанрлардың қалыптасу заңдылықтары, олардың тарихи-әлеуметтік негіздері, жеке ақын-жазушылардың шығармашылық өмірбаяндары қамтыла оқытылады.
Оқу материалдарын іріктеп алуда әдеби шығармалардың оқушыларға білім, коммунистік тәрбие беру мақсаттарына сәйкестігі, сонымен бірге оқушылардың жас ерекшеліктері, білім дәрежесі ескеріліп, қазақ әдебиеті программаларының бұған дейінгі қалыптасқан жақсы дәстүрлері негізге алынды.
Енді қазақ әдебиетінің 4-7 сыныптарға арналған оқулықтарындағы тапсырмалар жүйесінің берілу жайына тоқталмақпыз.
Т.Әбдірахманов пен Ә.Дайырованың V класқа арналған Әдебиеттік оқу кітабында сұрау-тапсырмалар берілген. Мысалы, Қаңбақ шал халық ертегілерінен кейін сұрау мен тапсырмалар Ертегіні үйде оқыңдар. Ертегіні ауызша мазмұндап айтыңдар деген тапсырма болып келеді. Ал Өтірік өлеңнен кейін Хан қарашаға қандай дарлық айтты? Хан бұйрығын орындауға келгендер нендей күйге ұшырады? дегендей репродуктивті тапсырмалармен бірге , Әңгімені оқиғаларына қарай жеке бөлімдерге бөліп, әр бөлімге лайықты тақырып қойыңдар, Ыбырай Алтынсариннің Бай баласы мен жпрлы баласы әңгімесінен кейін Асан мен Үсеннің іс-әрекетінде, мінез-құлқында бір-бірінен айырмашылықтар бар ма? сүрлеу сөзімен айтылу, жазылу тұлғасы бірдей, бірақ мағынасы бөлек, қандай сөз білесіңдер? тектес таныс-іздендіру элементтері кездескен тапсырмаларды байқадық.
Ш.Кәрібаевтың 5 класқа арналған Әдебиетті оқу кітабында ол сұраулар мен тапсырмалар емес, жаттығу деп аталады. Автор жаттығуға берілген тапсырмаларында берілетін жауаптан жартылай десек бере отыра оқушыларға бағыт-бағдар сілтейді, ізденуге бағыттайды.
Ш.Ахметов пен Ш.Аймановтың 6 сыныпқа арналған Әдебиеттік оқу кітабында да әр тақырыптың соңынан сұрақ-тапсырмалар беріледі. Оқулықтағы сұрау-тапсырмаларды топтастырып талдау жасай келгенде, оның репродуктивті және жартылай танымды-іздендіруші тапсырмалар екенін аңғаруға болады. Мысалы, Қамбар батыр жырынан көне сөздерге - архаизмдерге, теңеулерге, әсірелеулерге - мысалдар табыңдар десе, Махамбет өлеңдерін оқытумен байланысты Өлеңнен Махамбеттің Баймағанбет сұлтанға айтқан зілді сөздерін, ақынның бітпес өшпенділігін білдіретін батыл пікірлерін тауып айтыңдар деп оқушыларды текстегі оқиғаларды еске түсіруден бастап, ізденуге қарай бағыттайды.
Ш.Кәрібаевтың VII класқа арналған Әдебиетті оқу кітабында бұл V кластағыдай жаттығу деп аталған. Оқулықта Абайдың Жазғытұры өлеңінен кейін Өлеңнің жеке шумақтарынан қандай-қандай көрініс, үн, қимыл әсері сезілетінінін байқап, текстен мысал келтіріңдер немесе оқып айтыңдар. Көру, есту, қимыл сезімдерін білдіретін сөздердің мәнін түсіндіріңдер секілді мағынада берілген.
Сөйтіп, IV-VII кластарға арналған әдебиеттік оқу кітаптарында жоғарыдағыдай репродуктивті, жартылай-іздендіру элементі бар тапсырмалар берілгендігін байқауға болады.
М.Хасенов, Т.Ақшолақов, Р.Қойбағаровтардың VII класқа арналған қазақ әдебиеті хрестоматиялары және оның оқулығында сұрау-тапсырмалар жүйелі берілгені байқалады. Оқулықтағы сұрау-тапсырмаларға талдау жасау келгенде, олардың тақырып мазмұнын және ғылыми-теориялық негізін игеру талаптарына қарай репродуктивті, танымды-іздендіру, шығармашылық тапсырмалар түрлеріне құрылғандығын байқау қиын емес.
IV-VII кластардың әдебиеттік оқу кітаптарында берілген сұрақ-тапсырмаларға қарағанда, Т.Ақшолақовтың қосымша авторлығымен өңделіп шыққан жетінші класс оқулығында танымды-іздендіруші, шығармашылық элементі бар тапсырмалардың беріле бастағандығын көреміз.
Осы уақытқа дейін IX-X кластарға арналған қазақ әдебиеті оқулықтарында сұрау-тапсырмалар болып келеді. Келешекте 9 класс хрестоматиясы мен X класс оқулығы мен хрестоматиясына да сұрау-тапсырмалар, ал IV-X кластар арасында негізгі текстен тыс, оқылып отырған көркем шығарма үзінділерінің сюжеті бойынша иллюстрациялар да беру өте қажет.
1973 жылы Москвада Научные основы учебников русского языка и литературы для национальных школах деген мәселемен байланысты бүкіл одақтық конференция өтті. Бұл конференцияда Ұлт мектептеріндегі орыс тілі мен әдебиеті оқулығының мазмұны, құрылысы қандай болу керек? деген негізгі мәселенің айналасында кең пікірталас болды.
Конференцияда шығып сөйлеушілер әдебиет оқулықтарында тіл ұстарту мақсатында сұрау-тапсырмалар енгзу керектігін айтты.
Филология ғылымдарының кандидаты Е.А.Ерохин жолдас әдебиет оқулықтарында тіл ұстарту мақсатындағы сұрау-тапсырмалар беру керек дей келіп, оны мындай принциптер негізінде ойластыған жөн дейді: Оқушылардың жазу тілін дамытудағы тапсырмалар жүйесі негізінде психологиялық, педагогикалық және дидактикалық принцип болуы керек. Ал М.Қ.Бақиева да көркем шығарманың тілін талдаумен байланысты әдебиет хрестоматияларындағы тапсырмалардың орнын ерекше бағалай келіп: Орыс емес мектептерге арналған оқулық-хрестоматияларды талқылаудың барысы тапсырмалардың көпшілігі шеберлік пен дағдыны қалыптастыра отырып оқытылатын тексті тілдің қандай да болсын бір көркемдегіш байланыстырады дейді.
С.Н.Юзбашев азербайжан мектептеріне арналған орыс әдебиеті оқулықтарындағы көркем шығарманың тексін талдаудағы маңызына тоқтай келе, мынадай ұсыныс жасады: Жаңа оқулықтардың методикалық аппаратында дағдылы сұрау-тапсырмалармен бірге бізше Оқығандармен жұмыс деп атауға болатын арнайы бөлімнің болғаны дұрыс. Сонда бұл бөлімнің көмегімен оқытылатынның текстілік талдауы ұйымдастырылады әрі бұл талдаудың мазмұны да анықталар еді .
Бұған қарағанда әзербайжан мен татар мектептеріне арналған орыс әдебиеті оқулықтарындағы сұрау-тапсырмалардың тіл ұстарту, көркем шығарманың тілін талдаумен байланысты берілгендігін байқаймыз [3;27].
Біздің заманымыздың ғылым мен техниканың адам айтқысыз өрлеп дамуы ғылыми хабарлар мен мәліметтердің көлемін қауырт өсірді. Осыған орай, оқу программалары мен оқулықтарының сапасы қанша жақсартылғанының өзінде де, мектебіміз осынша дамып бара жатқан ғылым жаңалықтарын дер кезінде қамтып, оны оқушыларға жан-жақты меңгертіп үлгерте алмайды. Бұған орай оқу програмаларын да үнемі өзгерте беруге болмайды. Сондықтан мектеп алдында оқыту методикасын жетілдіру - оқушыларға өздігінен ойлануға, танып-білуге бағытталған, іздендіруші міндеттері қойылған. Осындай дидактикалық талаптар негізінде алдыңғы қатарлы мектептердің тәжірибелі мұғалім-методист ғалымдары ғылыми эксперимент жұмыстарын жүргізді, оқытудың әдістері мен жолдарын жаңарту туралы диссертациялар қорғалды. Әсіресе, методист-ғалымдар әдебиеттің дамыта оқыту әдістерінен бірсыпыра тәжірибелер жинақтады [5;14].
Дамыта оқыту әдістерінің негізгісі болып саналатын проблемалы оқытудың басты мақсаты - оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту, белсенділігін арттыру.
Методист Т.Қ.Ақшолақов проблемалы оқытудың маңызын айрықша бағалай келіп: Бүгінгі дамыта оқыту принципі проблемалы оқытусыз мүмкін емес. Себебі проблемалы оқыту проблемалы жағдайсыз, іздендірусіз, сұрау-тапсырмаларсыз жүзеге аспақ емес. Мұның бәрі бір-бірімен сабақтас, өзектес. Ал жоғарғы кластарда тапсырмалардың қалыптасқан жүйесі жоқ. Әр мұғалім өз бетінше жұмыс жасайды. Мұғалімдердің сұрау-тапсырмалары көбіне көркем шығарманың мазмұнын айтып беруге саяды. Әрине, бұл жеткіліксіз! дейді. Одан ғалым көркем шығармаға талдау жасаумен байланысты сұрау-тапсырмалардың методикалық жағынан дұрыс берілуін талап етеді: Сұрау-тапсырмалар оқушыларды ойландырарлықтай күрделі болуы тиіс. Мысалы, шығарманың көркемдік ерекшелігіне байланысты Эпитет деген не? Теңеу деген не? Сюжет деген не? деп сұрасақ, оқушыларға қиын соқпайды. Анықтамасын айтып бере слады. Ал сюжеттің шығарма құрылысындағы идеялық-көркемдік жүгін, кейіпкер характерін ашу қызметін айтып беруге мегзер, сол сияқты шығарма тіліне бойлай, бұл шәкіртті ізденуге, ойлануға мүмкіндік беріледі. Өйткені мұндай тапсырманы орындау үшін шығарма тексін, әдебиет теориясы мен мәселелерін білуі тиіс. Мысалы, 10 класта өтілетін І.Жансүгіровтың Құлагер поэмасы бойынша мына сияқты сұрау-тапсырмалар беруге болар еді:
1. Поэма неге Құлагер деп аталған?
2. Ақынның Ақанға көзқарасы қандай? Ол поэманың өн бойында қалай көрінген?
3. Ақын трагедиясының сыры неде? және .т.б.
Демек, тапсырмаларды көркем әдебиетті оқытумен байланысты сұрау-тапсымаларды дұрыс бере білудің принципін аңғарамыз. Педагогика ғылымдарының кандидаты С.Тілешева Әдебиет сабағындағы жазу жұмыстары деген еңбегінде сұрау-жауап, жоспар, мазмұндама, шығарма, творчестоволық бағыттағы жұмыстарды ұйымдастырудың методикасын бірсыпыра сәтті берген: Сюжетті шығармаға байланысты қойылатын сұрақтар бірінен-бірі туындап, бірі-бірімен өзектесіп жататын болса, сюжетсіз шығармаларға қойылатын сұрақтар жеке суретті, көріністі, көркемдігін, сөз кестелерін танытуды немес оның оқушылардың есте қалған, байқаған, бақылаған суреттерімен салыстыру мәнде келеді.
Сол сияқты сюжетті шығармаларға қойылатын сұраулар мазмұндық, пейзаждық, мінездемелік, портреттік тұрғыдан түрліше болып келеді.
Мысалы, А.Крыловтың Қарға мен түлкі мысал өлеңінің мазмұны бойынша оқушыларға сұрауды төмендегідей түрлендіріп беруге болады:
1. Қарға ағаш басында не істеп отырды?
2. Қарғаға не кездесті?
3. Түлкі қарғаны не деп мақтады?
4. Масаттанған түлкі не істеді?
5. Ірімшікті не жеп кетті? -
деп өлеңнің оқиға желісін сақтай отырып мазмұндау үшін репродуктивті сұрақтар берілсе, енді кейіпкерлеріне мінездеме бере отырып әңгімелеу мақсатындағы танымды-іздендіруші сұрақтарды төмендегінше қоюды ұсынады:
1. Қарғаның тоқмейілісіп отырғандығы неге байланысты көрінген?
2. Оның мақтан сүйгіштігі өлеңде қалай суреттелген?
3. Түлкінің қарғаны өтірік мақтау себебі неде?
4. Түлкінің қулығы. Қарғаның аңқаулығы неде?
Бұдан кейін өлеңнің сюжеттік-композициялық желісін айтқызуда танымдық-іздендіруші сұрақты былайша түрлендіріп береді:
1. Қарға мен түлкі арасындағы оқиға неден басталады?
2. Ол оқиға қалай байланыса дамыған?
3. Қарға мен түлкі арасындағы қарым-қатынастың шиелініскен жері қайсы?
4. Олардың арасындағы оқиға немен аяқталады?
Сөйтіп оқушылардың сұрақ-жауабы алғаш дайын түрінде емес, ол бірден-бірге күрделене келе монолог немесе шағын әңгімеге айналады... Басқа жұмыс тәрізді сұрақ-жауапты да әр класқа өзіне лайықты жүргізген дұрыс. Жұмыстың бұл түріне байланысты оқу әдебиеті программасында немесе методикалық деректерде табан тірерліктей қағида жоқ.
С.Тілешева жолдастық сұрақ-жауапты баланың жас ерекшелігіне қарай лайықтап беру керек деуі орынды.
Тәжірибелі мұғалім әрі ғалым Қ.Тасболатов Әдебиетті сабағында оқушылардың танымды белсенділігін арттыру жолдары деген еңбегінде оқушылардың творчестволық ойлауы мен танымды белсенділігін қалай арттыруға болады? деген меселені ғылыми әрі методикалық жағынан шебер дәлелдеп берген: Оқушылардың танымды әрекетін дамыту дегеніміз - білімді мңгеруді байқау, сезу арқылы ғана емес, керісінше, талданып отырған процесті нақты аңғарту арқылы меңгерген білімін практикада творчестволы қолдана білудің дұрыс тәсілдерін үйрету, сол арқылы шеберлгі мен дағдысын арттыру. Оқушылардың танымды-шығармашыл ойын дамыту тәсілдерінің бірі- материалды проблемалы оқыту.
С.Амандосов пен Г.Умановтың Техникум оқушыларының дербес жұмысын ұйымдастыру тәжірибесінен деген еңбегінде дербес жұмыспен байланысты тапсырмаларға дұрыс талаптар қоя білетіндігін байқауға болады: Оқушылардың дербес жұмысы мұғалімнің басшылығымен өткізіледі. Оқытушы жеке тапсырманың мазмұнын іріктеп алып, оны енгізу жүйесін ойластырады. Мұнда, бірінші жағынан, тапсырма түсінікті, екінші жағынан, біртіндеп қиындата беретін жағын ойлайды, мқһұғалімнің басшылығымен оқушылар дербес жұмысқа әзірленеді. Мұның өзінде жаңағы алған тапсырманы дербес орындауға қажетті білім, икемдік, дағдылармен қаруланады.
...Күшпен адамның инициативасында, шығармашылық ойын да туғызуға болмайды. Мұнда коллективке жеке әдістер мен еңбек дағдылары ғана емес, сонымен қатар жаңа ой, жобалар, болжамдар ұсынылды, яғни адамдардың психологиясының барынша көрінуіне жағдай туғызылады , - дейді.
Орыс әдебиетін оқытумен байланысты оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарын психологиялық әрі методикалық жағынан зерттеу барысында В.И.Зольников оқушының өздігінен орындайтын жұмыстарын саралап көрсете келе, тапсырма жүйесінің үш түрін ұсынады: Алғашқы бейнелі қабылдауды дамыту және тереңдету тапсырмалары; көркемдік-түсініктік қорытындыларды дамыту тапсырмалары; тіл ұстарту тапсырмалары.
Әдебиеттің оқытылуы жөніндегі зерттеулерге жасалған шолуымызды жинақтай келе айтарымыз, жоғарыда айтылған еңбектеріне біз шолу жасаған қай ғалым-методист болғансын өзьеңбектерінде әдебиетке байланысты әр түрлі тақырыптың маңында жазу жұмыстарына, жазушының шығармашылығына т.б. зерттеу жұмысын жүргізумен қатар білімді саналы, сапалы меңгеруде оқушының дербес, өздігінен білу алу жолын сөз етпей кете алмайды. Бірақ өздігінен дербес жұмыс істеудегі тапсырмалар жүйесін, оның түрлерін арнайы зерттелмегендіктен, теориялық не практикалық пікір-шешім айтпағандықтарын байқадық. Сондықтан бұл жолдардың авторы осы еңбегінің келесі тарауларында жоғарғы сыныпта әдебиетті оқытуға байланысты берілетін тапсырмалар жүйесінің мақсаты мен мазмұнына, оның психологиялық, дидактикалық және педагогикалық ұйымдастыру ерекшеліктерін анықтап, оқу процесінде тапсырмалар жүйесінің білімдік және тәрбиелік маңызын , оның негізгі критерийі, әр клас бойындағы нақты методикасын, оның ақиқаттығы мен тиімділігі, экспериментті-зерттеу жұмыстары арқылы дәлелдеудегі мүмкіншілітердің барлығын байқады [3;16].
II тарау
ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫ ТЕОРИЯСЫ МЕН ОҒАН ҚОЙЫЛАТЫН ДИДАКТИКАЛЫҚ ТАЛАПТАР
Жалпы білім беретін орта мектепте жаңа программа бойынша оқытудағы ең басты міндеттің бірі - әр пән бойынша оқушыларға берілетін ғылым негіздері мен тәлім-тәрбиенің мазмұнын заман талабына, ғылым мен техниканың осы кездегі даму дәрежесіне сәйкестендіру.
Демек, мектептегі оқу-тәрбие процесі оқушыларға жұмыс істеуді, еңбек етуді қажетсіну мен білім алуға деген ынта-талабын дамыту бағытында жүргізілуі тиіс. Сондай-ақ оқушының творчестволық белсенділігін арттырып, жан-жақты жарасымды дамуына, бойындағы бар қабілетін барынша арттыруға күшті ықпал тигізетін жұмыс түрлерін ұйымдастыру мақсаты қойылып отыр.
Тапсырмалар жүйесінің теориялық негізін көрнекті совет психологтарының, педагогтарының, методист-ғалымдардың еңбектеріндегі дамыта оқыту принципі негізіне байланыстыра қарауды қажет деп санаймыз.
Аса көрнекті совет психологы Л.С.Выготскийдің еңбектерінде дамыта оқыту проблемасы жан-жақты сөз болады. Көптеген совет психологтары Л.С.Выготскийдің "Жақын даму аймағы" идеяларын қастерлеп қарап, ілгері дамытуда. Яғни бұл теория бойынша оқушыны бүгінгі ғана емес, ертеңгі даму деңгейіне бағыттайтын, "Тек дамудан озып отыратын оқыту ғана пайдалы болмақ".
Даму - педагогикада ерекше ұғымға ие сөз. Ол бұғанға дейін ғылым негізін оқытуда өзіндік теориялық, практикалық үлкен мәні бар сөз деп саналмаған. Сондықтан да бұл сөзді физиологтар мен психологтар бала ақыл-ойын дамыту мағынасындағы термин ретінде ғана қолданып келген, дидактика мен жеке пәндер методикасына әлі бейімделе де қоймаған болатын. Уақыт озған сайын даму мәселесі дидактика, психология, жеке пәндерді оқыту методикасындағы негізгі басты мәселе болып алды.
Бүгінгі дамыта оқыту принципі проблемалы оқытусыз мүмкін емес. Проблемалы оқытудың негізгі мақсаты оқушылардың творчестволық қабілетін дамыту, белсенділігін арттыру, өздігінен білім ала білуге үйрету. Алайда, проблемалы оқыту проблемалы жағдайсыз, іздендіруші тапсырмалар жүйесінсіз іске аспақ емес. Совет дидактикасының бүгінгі талабы осы. Сөйтіп, бұл шағын еңбекте тапсырмалар жүйесін біз де осы талап тұрғысынан қарастырмақпыз.
Дидактика мен методика мынадай екі түрлі жағдайда бір-бірімен байланысады:
:: әр пәннің методикасына негіз болып, оқыту теориясының дамуына әсер еткенде;
:: оқыту процесінің жалпы методологиясына бағыт берумен қатар, сол пәндердің ғылыми негізін логикалы, индуктивті, дедуктивті (қарапаймнан күрделіге қарай) жүйеде жасағанда;
:: демек, тапсырмалар жүйесін жеке принциптерді оқытумен байланысты қойылатын дидактикалық талаптар, принциптер негізінде де дұрыс шешуге болады. Атап айтқанда, әдебиеттік танымды, тәрбиелік және көркемдік қызметінің тұтастығы, өнердегі идея мен форманың дидактикалық табиғаты мен ерекшелігін зерттеп білумен байланысты басшылыққа алынады.
Тапсырмалар жүйесін сөз еткенде дидактиканың ғылымдық, оқуды өмірмен байланыстыру, білімді саналы меңгеру, білімді берік, тиянақты игеру, оқу материалдарының жүйелілігі, сәйкестендіру, көрнекілік принциптер негізіне сүйенеді.
Дамыта оқыту әдісі кең өріс алған қазіргі уақытта оқыту мен дамытудың ара салмағын, жігін ашу дидактиканың өзекті мәселесі болып отыр: "Жалпы дамыта оқыту тек танымды процестерді ғана емес, сол сияқты ерік пен сезімді де қамтиды,-дейді профессор Л.В.Занков. Осы екеуі оқыту барысында қатар жүрмесе, әдебиет өзіндік ерекшеліктерінен, дүние танымдық қасиетінен, көркемдік, эстетикалық әсер-сипатынан айрылады".
Тапсырма жүйесін сөз еткенде дидактиканың ғылымдық, оқуды өмірмен байланыстыру, білімді саналы меңгеру, білімді берік, тиянақты игеру, оқу матеиралдарының жүйелілігі, сәйкестендіру, көрнекілік принциптерінің негізіне сүйенеді.
"Мектептің алдында тұрған бірінші міндет әрбір оқушының санасында қоғам мен табиғат дамуының негізгі заңдары туралы нақты түсініктерді қалыптастыру болып табылады. Екінші - жаңа материалды ақыл-оймен қорытып, оны бағалай білуге үйрету, жаңалыққа құштарлығын тәрбиелеу...олар сонымен қатар қоғам өміріне бағыттап отыратын негізгі заңдарды, табиғаттың сан-салалы көріністерін игерулері қажет.
Міне, осы мәліметтерді негізе ала отырып, тапсырмалар жүйесіндегі дидактикалық принциптерге тоқталмақпыз [3; 29].
2.1 Жазба жұмыстарының түрлері
Оқушылардың тілін дамытуда қазақ тілі сабақтарында келесі жұмыстар жүргізіледі:
+ сөйлеудің дыбыстық жағынан жұмыс;
+ сөздің мағыналық бөліктері бойынша жұмыс;
+ сөз және фразеологизмдермен жұмыс;
+ сөздің морфологиялық формасы бойынша жұмыс;
+ сөз тіркестерімен жұмыс;
+ тіл мәдениеті бойынша жұмыс;
+ сөйлем бойынша жұмыс;
+ стилистика бойынша жұмыс;
+ ауызекі сөйлеу бойынша жұмыс.
Осыған байланысты оқушылардың тілін дамыту 3 бағытта жүргізіледі
1.Оқушының сөздік қорын байыту.Жаңа сөзбен толықтыру, сөздің мағынасын, қолдану аясын анықтау. Сөздік қор қазақ тілі сабақтарында жаттығу орындау, шығарма, мазмұндама жаздыруда жүйелі түрде өткізілетін сөздік жұмыстарымен қамтамасыз етіледі. Бұл жерде маңызды талаптардың бірі- оқушыларды таныс емес сөзді көруге, сөздікті қолдануға дағдыландыру.
2. Қазақ тілінің әдеби нормаларын меңгеру. Бұл сөздерді дұрыс айтуға, сөз тіркестерінің, сөйлемнің құрылысын білуге, сөз таптарының стильдік мүмкіндіктерін, синтаксистік құрылымын білуге дағдыландыру. Мысал үшін берілген үлгіде сөз тіркестерін, сөйлем құрастыру.
Зат есім+зат есім
Сын есім+зат есім
Зат есім+етістік
Есімдік+ зат есім
3.Оқушының жазбаша тілін дамыту бастауыш сыныптан-ақ басталады.
Тілдік жаттығуларды жазбаша түрде орындау оқушының жазбаша тілін дамытудың алғашқы басқышы деуге болады.Диктант түрлері жазбаша тілдің негізгі шартты белгісінің бірі болып саналады.
Дегенмен оқушының тілін жазбаша түрде дамытуда мазмұндама мен шығарманың орны ерекше. Мазмұндама жаздыру- балаға білім беру ісінің ең күрделі, маңызды жұмыстарының бірі.
Әдетте мазмұндама оқыған мәтіннің мазмұнын ауызша әңгімелеуден басталады да жазбаша мазмұндауға ауысады. Бұл оқушының сөйлеу тілі мен жазбаша тілін дамытады.
Мазмұндама арқылы балының өз ойын жүйелі баяндай білу қабілеті мен тіл байлығы, сауаттылық деңгейі арқылы көрінеді. Ол берілген мәтінге байланысты, оның негізінде орындалады.
Мазмұндама жүргізу мақсатына қарай:
үйрету
бақылау
Мазмұндау тәсілі бойынша:
ауызша
жазбаша
Мәтінді жеткізу тәсілі бойынша:
қысқа мазмұндама
мәтінге жақын мазмұндама
шығармаға жақын мазмұндама болып түрленеді.
Қазақ тілі сабақатарында көбінесе ауызша мазмұндау жұмыстары басымырақ. Мәселен: берілген мәтіннің мазмұнын айтыңдар, сұрақтар бойынша мәтінді әңгімелеңдер.
Бақылау мазмұндама жылына 2-3 рет болуы мүмкін. Үйрету мазмұндама, бақылау мазмұндамаға қарағандаалдын ала дайындалуды қажет етеді. Дайындық бірнеше сабақ бұрын немесе бір сабақ бұрын басталуы мүмкін. Мазмұндама жазбас бұрын бірнеше жұмыс жүргізіледі. Мысал үшін модуль бойынша жазылатын болса, модуль басталған күннен-ақ дайындық жұмыстар басталуы керек. Ал бақылау мазмұндаманы дайындықсыз, 2-3 рет оқылған соң оқушылар жаза бастайды.Мәтінге жақын мазмұндама- оқушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
ЖАЗБА ЖҰМЫСЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ
Курстық жұмыс
Ғылыми жетекші:
Қостанай 2020
МAЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ.ПЕДАГОГИКА САЛАСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ ... ... ... ... 5
1.1 Педагогика жайлы зерттеу жұмыстарына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақ әдебиеті әдістемесінің оқытылуы жөніндегі зерттеулер ... ... ... ... ..10
2 ТАРАУ. ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫ ТЕОРИЯСЫ МЕН ОҒАН ҚОЙЫЛАТЫН ДИДАКТИКАЛЫҚ ТАЛАПТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.1 Жазба жұмысы және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2 Жазба жұмысына қойылатын дидактикалық принциптер ... ... ... ... ... ... . ... 21
2.2 Тапсырмалар жүйесінің кейбір теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ..23
3 ТАРАУ. ЖОҒАРЫ СЫНЫПТАРДА ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3.1 Жоғарғы сыныптардағы жазу жұмысының методикасы жөнінде ... ... ...27
3.2 Жоғарғы сыныптарда очеркпен жұмыс жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3.3 Кітаппен жұмыс жасау тапсырмалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 4
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Методиканы зерттеудің алғашқы жылдарынан бастап жазба жұмыстарына ерекше көңіл бөлініп келді. Себебі сауаттылықтың негізі жазба жұмыстарында жатқандықтан оған көңіл бөлмеу мүмкін де емес еді. Жазу дағдысының психологиялық негізі мидың үлкен жарты шар қабығындағы анализатор ұштарының бір-бірімен күрделі байланысқа түсуі, екінші сигнал систамасының жинақталып, бір арнаға бағытталуы болып табылады. Жазу тілі көзбен қабылданады, қолмен іске асады. Ал ауызша сөйлеу, есіту- кинестезиялық нерв байланыстары арқылы өтеді.
Жазу тілі ауызша сөйлеуден кейін шықты, сондықтан да ол үнемі ауыз тілге сүйеніп отырды. Жазудың құрамына алфавит, графика және орфография енеді. Жазба тілінің өзіне тән ерекшеліктері бар.
Жазба жұмысының барысында оқушылардың білімдері бекіп, өз беттерімен жұмыс жасау дағдылары қалыптасады, яғни зейін қойып тыңдай білу, белгілі бір жобалар бойынша сөйлем мүшелеріне талдай алу, сұрақ қоя білу, қажетті деректерді теріп алу, сөздікпен жұмыс істей алуға үйренеді.
Әрбір материал мұғалім тарапынан жақсы түсіндіріліп, қаншама дағды берілгенімен, әр оқушының білімі, дағдысы, шеберлігі есепке алынбаса, олардың материалды қалай меңгергені, нәтижесі, оған қалай жеткені белгісіз болып қала береді. Оның үстіне балалар өз еңбегінің нәтижесін біліп отырмаған соң, келесі еңбекке ынтасы азайып, сабаққа белсенділігі төмендейді. Сондықтан қай жазба жұмысы болмасын оның орындалуына ерекше мән беріліп, оқушы еңбегі бағалануға тиісті. Жазба жұмыстарының түрлері көп, соның ішінде біз тоқталмақшы түрлері: жаттығу жұмыстары (талдау жұмыстары), диктанттар (жатжазу), творчестволық жазба жұмыстары.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
- педагогикалық саласының зерттелу тарихына шолу;
- жазба жұмысы теориясы мен оған қойылатын дидактикалық талаптарға тоқталу;
- әдебиетті методикалық тұрғыдан оқытуға байланысты материалдарды саралап, оқыту ұстанымдары мен әдістерін анықтау;
- жан-жақты білім беруге жағдай туғызу және оқушының логикалық, творчестволық ойлай білуіне дағдыландыру;
- оқушыларға теориялық білім мен практикалық дағды берудегі тапсырмалар жүйесінің методикасын анықтау;
Курстық жұмыстың нысаны: Жұмысты жазу барысында Қ.Бадырақов, С.Қирабаев, Қ.Әміреев, М.Жаркенов т.б. зерттеу еңбектеріндегі ғылыми тұжырымдамалары мен ой-пікірлері пайдаланылды.
Курстық жұмыстың ғылымилығы: Жоғарғы сынып оқушыларына сабақ түсіндіруде қолданылатын жазбажұмыстарды оңтайлы түрде жеткізу. Мұғалімнің білім деңгейін одан әрі жоғарлатып, биік дәрежеге көтеру. Танымдық деңгейі мен кәсіби біліктілігі жоғары, әлеуметтік-тұлғалық деңгейде еркін меңгере алатын білімді де, білікті, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруға жол аша білу.
Курстық жұмыстың зерттеу әдістері: Зерттеудің әдіснамалық және теориялық-әдістемелік негіздерін айқындауда сараптау, ой қорыту, жалпылау әдістері, бақылау, салыстырмалы әдістер, қорытындылау барысында талдау, қорыту, сапалық және сандық тұрғыда жүйелеу, жинақтау әдістері қолданылыды. Ғылыми жұмысты жазу барысында көбінесе зерттеу әдісіне назар аударылды.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспе, екі тараудан, қосымша, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ
Педагогикалық саласының зерттелу тарихы
0.1 Педагогика жайлы зерттеу жұмыстарына шолу
Коммунистік партия өткен дәуірде қол жеткен тәжірибелерді зерттеп, оны сын көзімен қарай отырып пайдалануға үлкен мән береді.
Пролетариат социолистік қоғамды құруда және оның мәдениетін дамытуда азаматтың қол жеткен тәжірибесінен бас тартпайды. Керісінше, ол тәжерибенің барлық бағалы жағын пайдаланады , - деген болатын И.Ленин.
Сонымен бірге В.И.Ленин Л.Толстой шығармаларын жоғары бағалай келіп:
...Толстой қайтыс болды, сөйтіп, революциядан бұрынғы Россия келмеске кетті, оның осалдығы мен әлсіздігі данышпан суреткердің философиясынан көрініп, оның шығармаларында суреттелген еді. бірақ мұның мұрасында келмеске кетпеген, болашаққа тән нәрселер бар. Бұл мұраға Ресей пролетариаты ие болады және осы мұра жөнінде жұмыс істейді деген еді.
Марксизм-ленининзм классиктері көркем әдебиеттің адамзат қоғамы дамуындағы орнын айрықша бағалады.
Л.И.Брежнев жолдас КПСС XXIV сьезіне жасаған есепті баяндамасында әдебиет пен өнердің маңызы туралы: Біздің қоғамымыз коммунистік құрылыс жолымен алға басқан сайын, совет адамнының дүниеге көзқарасын, оның адамгершілік сезімдерін, рухани мәдениетін қалыптастыруда әдебиет пен өнердің рөлі арта түсуде. Сондықтан әдебиетіміз бен өнеріміздің идеялық мазмұнына , олардың қоғамда алатын рөліне патриямыздың үлкен көңіл бөліп келгені және қазір де бөліп отырғаны табиғи нәрсе. Лениндік партиялылық принципіне сәйкес біз көркем творчествоның барлық түрінің дамуын коммунистік құрылыстың жалпы халықтық үлкен ісіне қатысуға бағыттаудауды өзііміздің міндетіміз деп білдік - деп жоғары баға берді.
...Совет әдебиеті мен өнерінің қызметкерлерін Коммунистік партия тәрбиеледі: олардың бүкіл қызметі халқының ісімен және ойымен сабақтас , олардың шығармашылық тағдырын социолоистік Отанның мүддесінен бөліп алуға болмайды. Халықтың көркем творчествосы - социолистік шындық болмыстың, біздің өміріміздің айрықша тән белгілерінің бірі.
КПСС Орталық комитеті Әдебиет көркем сын туралы арнайы қаулы қабылдады. Бұл қаулыда әдеби көркем сынның неғұрлым елеулі кемшіліктері көрсетіліп қана қоймай, сонымен бірге оның аса маңызды міндеттері де белгіленді.
Совет қоғамының рухани өмірінде жаңа адамдар тәрбиелеуде әдебиет пен өнердің маңызын арттыру жайлы мәселенің КПСС XXIV сьезінде әдеби-көркем сынның міндеттерімен тығыз байланысты қаралғаны әбден заңды еді.
Партия мен халық совет әдебиеті мен өнердің бастарын мақтан етіп, оның қайраткерлеріне үлкен қамқорлық жасайды. Олардың еңбегінің идеялық-көркемдік сапасына , қоғамдық мәнділігіне жоғарғы талап қояды. Әлем сахнасындағы шиеленіскен идеялогиялық күрес жағдайында суреткердің азаматтық және шығармашылық жауапкершілігі бұрын-соңды болмаған дәрежеде мейлінше күшейе түсті. Қоғамдық өмірдің оқу және тәрбие теориясы мен практикасы сияқты ең қажетті құбылысына бұл тарихи қаулының тікелей қатысы бар.
КПСС Программасы қоғамдық-ғылымдар саласындағы зерттеулердің негізгі бағыттарын анықтай отырып, коммунистік өоғам құрылысының тәжерибесін зерттеу және теориялық жағынан жинақтауды коммунистік қоғамның экономикалық, саяси және мәдени дамуының негізгі заңдылықтарын анықтауды, коммунистік тәрбие проблемаларын зерттеуді талап етеді. Адамды жан-жақты жетілдірудіің міндеттерін шешуде Маркс пен Энгельс жетекшілік ақыл-ой тәжерибесінде болуға тиіс деді энгельс сөзімен айтқанда, Маркс үшін ғылым - тарихи қорғаушы , революцияшыл күш. Маркс пен Энгельс мектеп алдында жасөспірімдердің жалпы білім шеңберін кеңейту міндетін қойды. Маркстың таным теориясы бүкіл оқу прцесін дұрыс, ғылыми түрде жүргізудің негізі болып саналады. Осы теорияға сәйкес объективті дүниені тану сезім қабылдауларынан басталады, сонан кейін біздің санамызда өңделеді. Осы кезде нақтыдан абстрактылыққа көтеріле отырып, тану процесі сол дүниенің, оның заңдылықтарын анықтауға, ашуға көмектеседі, олардың үйретуінше әрбір оқу пәндерінің өздеріне тән ішкі логикасы болады. Оқу процесінде бұл логиканы бұзуға болмайды, сондықтан оқу процесі жүйелілік пен бірізділікті талап етеді.
К.Маркс Капиталдың француз тілінде басылуының кіріспесінде: Ғылымда даңғыл жол жоқ, сондықтан оның сәулетті шыңына шаршап-шалдығудан қорықпайтын, оның тасты соқпақтарымен тырмысып, өрмелей беретін адам ғана шыға алады, - деді.
Марксизм тәрбие және білім жөніндегі қағидалары тарихи жағдайларға сай В.И.Ленин шығармаларында толықтырыла түсті, ал ол бүгінгі күнге дейін КПСС-тің халық ағарту ісі жөніндегі тарихи қарарларында шығармашылықпен дамытылып келеді.
К.Д.Ушинский оқытудың догматикалық методтары мен мектепте құрғақ жаттауды қатты сынады. Ол мұғалімнің де, оқушының да, мұғалімнің де іс-әрекетін шығармашылық процесс деп қарастырды. Ал, оның негізі - ойдың, ақылдың жұмысы. Оқу - еңбек қана емес, күрделі еңбек болуға тиіс деген ойын тұжырымдай келіп, оқудың қызықтылығы терең ақыл-ой жұмысына байланысты болатындай шын мәнісіндегі еңбек болатын болсын деген талап қойды. Сондықтан оқудағы баланың саналылығы мен белсенділігі оқу процесін ұйымдастырудағы негізгі және жетекші принциптердің бірі, оқудағы баланың саналылығы мен белсенділігі бір-бірінен бөлінбейді деп есептеледі. Баланы белгілі нәрсені, пәнді түсіну дәрежесіне көтере алмаған адам сол пәнді баланың өте төмен түсінігінің дәрежесіне дейін жеңілдеткісі келеді, бұл педагогикалық жол емес дегенді де атап айтты.
Әрбір берілетін білім мен дағдыларды , класта өтіліп жатқан сабақ үстінде-ақ оқушылар меңгеріп алатындай болуы керек, ал үйге берілетін тапсырмаларды үйіп-төгіп, ауырлата беруге тағы болмайды.
Ұлы сыншы, жалынды революционер Н.Г.Чернышевский оқытуды ұйымдастыру, оқыту әдістері мен тәсілдері , оқушылардың сан алуан білімдерді ойдағыдай игеруіне, олардың рухани күші мен қабілеттерінің жан-жақты дамуына , дұрыс ой-пікірлерінің қалыптасуына зор әсер етуге тиіс деп есептеледі. Сондай-ақ оқушылардың ойлай білуін дамытудың және өз бетінше білім алатын дағдыларын қалыптастырудың құралы ретінде оқушылардың өздігінен орындайтын тапсырмаларына зор маңыз берді.
Ұлы ойшыл әрі педагог Н.А.Добролюбов та білім мен тәрбие жөнінен жаңа мақсаттарды көздейтін оқу сан-сапалығ әрі мазмұнды болғандықтан, мектеп жаңа дидактика мен әдістерге сүйене жұмыс істеуге тиіс, әсіресе оқушылардың белсенділігі мен өзіндік әрекеттерін дамыту үшін әр салалы және мазмұнды жаттығулар жүргізуді, шығармалар жазғызуды, өз бетімен кітап оқуды, байқаулар мен экскурсиялр ұйымдастыруды ұсынған болатын.
Білім мен тәрбие мәселері Л.Н.Толстойдың педагогика саласындағы теориялық және практикалық еңбектерінен үлкен орын алады. Ол сабақ материалының балаларға тым қиын немесе жеңіл болып келмеуі, балаларды оқуға қызықтыру үшін сабақ сайын белгілі бір жаңалықтың болуын талап етіп, олардың толық түсінген материалды ғана есте сақтайтынын айтады. Ол балалардың өз бетінше тапсырмалр орындауына , соның ішінде оларға шығарма жаздыруға көп көңіл бөлді.
Н.К.Крупскаяның дидактикалық мұраларының оқушыларға берілетін білім мазмұнын анықтаудағы маңызы зор. Ол балаларға жеке-жеке тапсырма берудің қажеттігіне ерекше көңіл бөлді. Қандай жағдайда да тапсырманың шамадан тыс болмауын тыс болмауын талап етті. Оқытылатын материалдағы негізгі мәселені алып көрсету, оның өмірдегі мәнін айқындау , оқушыларды сабақ үстінде ойлануға жетелеу, балалардың сезіміне әсер ету мұғалімнен үлкен шеберлікті талап ететіндігін айтып, Н.К.Крупская жаратылыстану сабақтары материалистік патриотизм, социолоистік, коммунистік имперализм, гуманизм сезімдерін тәрбиелеудегі мәні үлкен екенін атап көрсетті. Деиек, оқушының ғылыми негізін меңгерудегі дербес шығармашылық іс-әрекетімен, белсенділігін дамыту проблемасы, ойлау білу дағдысына үйрету ісі әр уақытта дидактиктер мен педагогтердің назарынан тыс қалып көрген емес. Олай болса, мұғалімнің сабақ жүргізудегі алға қойған дидактикалық мақсаты - оқу материалдарн сапалы ұқтыру барысында оқушыларды ойлана, салыстыра, іздене зерттей білу дағдысы мен шеберлігіне үйрету болып табылады. Қазіргі өскелең талаптарға сай мектептің алдында тұрған - оқушылардың білімді теориялық жағынан иегруі мен оқу материалдарын меңгеру шегі арасында қандай байланыстық бар, оның принциптері мен диагностикасы қандай болады деген негізгі мәселе бірсыпыра совет педагогтары мен психологтарының назарын ерекше аударуда.
Советтік психологияның соңғы кездегі табыстары, оның халықаралық аренаға шығуына, бүкіл дүние жүзілік прогресшіл психологиялық ойдың туын көтерген үлкен шаңыраққа айналуына үлкен мүмкіндік ебріп отып. Орыстың классикалық материалистік филолософиясының тамаша дәстүрлерін көп ұлтты Отанымыздың халықтарының прогресшіл рухани мұраларын, ұлы физиологтар И.М.Сеченов пен И.П.Павлов материалистік ілімі мен аса көрнекті совет педагогы Л.С.Выготскийдің идеяланы қастерлеп, доғары ұстап келген советтік психология ғлымы қазір де аты бүкіл әлемге әйгілі бірнеше ғылыми мектептер құруға мүмкіндік алды. Совет психологтары еңбектерінің Лениндік, Мемлекеттік, Ломоносовтық сыйлықтарға ие болуы, психологияның халықаралық он жетінші конгресінің 1966 жылы августа біздің Отанымыздың астанасы - Москвада өтуі жоғарыдаыларға дәлел.
1971 жылы июнь айында Тбилиен қаласында психологтардың Бүкіл одақтық төртінші съезі өтті. Съезде психология ғылымынң басқа ғылымдарының, яғни электрофизиология, биофизика, биохимия, кибернетика, ботаника, математика , космос биологиясымен астарласа дамып отырғандығы айтылды. Табиғат жасаған кереметтердің есебі жоқ. Бірақ осылардың ішінде ешбір теңдесі жоқ керемет бар. Ол - адамның миы. Біз космос әлемінде самғап ұшып жүрміз. Осының бәрі жұдырықтай мидың құдіреті. Ғалымдар мидағы нейрон талшықтарының зақымға ұшыраған жерлерін қалпына келтіру маңызды мәселе ретінде күн тәртібіне қойды. Ал оқу психологиясына арналған мәжілісінде әр түрлі жастағы балалар мен ересектердің білім алуының сан қилы психологиялық мәселелері талданды. Атап айтқанда, төменгі класс оқушыларының ақыл-ойы, ұғымталдығы қазіргі кезде бұрынғыдан әлдеқайда артып отырғандығы, бұған біздің қоғамда болып жатқан ғлыми-техникалық прогрестің игілікті әсер етіп отырғандығы, соның нәтижесінде бастауыш оқудың үш жылдық мерзімге түсірілуі, сондай-ақ математика мен тілдің элементтерін оқытудың артықшылығы тәжірибе жұмыстарының қорытындыларымен дәлелденді.
Сонымен бірге оқу материалдарының мазмұны мен көлемін анықтау, балалардың жас мөлшеріне лайықты оқулықтар мен программалар құрастыру оқушылардың екінші жылға қалуы, мектептен шығу кету себептері, тәрбиеленуі қиын балалармен жұмыс істеу, прогламаланған оқытудың мәселелері сөз болып, келешектегі міндеттері белгіленді [4;47].
Ғылыми-техникалық прогресс адам санасына әсер ететін информацияны шамадан тыс көбейтіп жіберді, оқушыларға ғылыми негіздерін бұрынғыша жадында сақтау арқылы меңгеру қиынға тиетін болды. демек, балалардың ойлау қабілетін, ақыл-ой белсенділігін арттыру, өздігінен жұмыс істеу мүмкіншілігін молайту, т.б. мәселелерді шешу психология ғылымының алдына қойылды.
Соңғы жылдардағы педагогикалық және психологиялық зерттеу жұмыстарының қорытындыларында совет ғалымдары мектеп оқушыларының таным белсенділігін арттырудың әр түрлі жолдары бар екендігін анықтады.
Мәселен, ой амалдарын түрлі кезеңдер арқылы қалыптастыру, оқу операцияларын алгоритимизияциялау, оқуды саналалықпен ұғынудың мотивтерін іздестіру, білімді меңгерудің алғашқы кезеңінде теорияға көбірек көңіл бөлу дейтін бұрынғы қағидалардың бала психоогиясына сәйкес келмейтінділігі анықталды.
Советтің көрнекті психологтары Т.И.Бочкарева, В.И.Зыкова, З.И.Калмыков, К.Г.Павлова, Г.Т.Антонов тағы да басқа ғалымдар жеке оқушының білімді қабылдаудағы психологиялық ерекшеліктеріне байланысты зерттеу жұмыстарын жүргізді. Ол зерттеу жұмыстарының нәтижелелеріне қарағанда оқу материалдарын тез қабылдайтын оқушылардың ақыл-ой процесінің күрделі түрлерін меңгертетіндіктері анықталды. Мысалы, талдау, жинақтау, конкретті, абстракты әдістермен байқау жасағанда, ой роцестің жеңіл түрінен ауырына оңай көшетіндігі байқалды.
Л.Ланд, В.И.Решетниковтардың зерттеу жұмыстарына қарағанда, оқу материалдарын тез, саналы меңгерудің себебі, ақыл-ой қызметінің әдістері мен тәсілдеріне де байланысты дегенді айтады. Осындай зерттеу жұмыстары оқуды нашар меңгеретін оқушыларға да жүргізілді. Мұндай жұмыс түрлерін психологтар мұғаліммен біріге отырып істеді. Олар жаттығу тапсырмалары оқытылатын материалдар негізінде беріліп, оған сәйкес дұрыс жүргізілсе ғана белгілі мақсатқа жетуге болатындығы дәлелдеді.
Көрнекті совет психологы Л.С.Выготский өз еңбектерінде дамыта оқыту мәселелерін терең талдап, оқушылардың өз бетіндік, дербес жұмыстарының тоқтала келе, оқышылар үйретушінің басшылығымен дамуы бүгінгі әсерлі деңгейінен әлдеқарай молырақ, өз беттерінше тапсырманы орындауына мүмкіндіктері бар екеніне сендіреді.
Л.В.Занков Жақын даму аймағын құрастыруына байланысты көп жылдар бойы зерттеу жұмыстарын жүргізе келіп: Оқытудың нақты әсері балалардың интелектуаольды қызметіне ересектердің бағыттаушы сұрау берумен ғана емес, мысалы, мұғалімнің үйретушінің еркіндік берілетін материал ұйымдастыруымен, яғни өзіндік тапсырманы орындау шарттары бүтіндей соңғының еркіндік берілуімен көріне алады , - дейді.
Сапаның бір жағдайдан келесі жағдайға ауысуы барынша жетілген маңызды процесс деп түсінсек, білім көлемінен гөрі оның сапасын жете меңгере білуді, әдебиетті меңгерумен, соған байланысты әсерлерді қабылдай білім сапасын, көркем шығарманы ақылмен ойлы, әсерлі сезіну қабілеттерін өзіндік жұмыстар жүйесінің негізгі принциптарымен анықтауға болады, - дейді Н.И.Кудряшев.
Соңғы жылдары біздің республикамызда да психология зерттеу жұмыстары біршама жандана түсті. Халық ағарту ісінің зор қарқынмен дамуы ғалымдарды педагогтық психология проблемаларына назар аударуға түрткі болды. осы жылдарда оқу-тәрбие жұмысының әр қилы психологиялық жақтарын баяндайтын бірнеше еңбектер жарық көрді. Атап айтқанда, доцент Қ.Жарықбаевтың Қазақстанда психологиялық ойдың дамуы, Е.Суфиевтің Қазақ балаларының орыс тілін меңгеруінің тиімді жолдары, М.М.Мұқановтың Педагогикалық психология очерктері , Ә.Асылбеков, Қ.Қойбағаровтың Оқуға байланысты ынта мен әдетті қалыптастыру, К.Павлюктың Әр жастағы мектеп оқушыларының үй тапсырмаларын орындау ерекшеліктері, т.б. еңбектер. Бұл еңбектер мектептегі оқу-тәрбие ісіне, сондай-ақ біздің әңгімеміздің арқауы болып отырған тапсырмалар жүйесін психологиялық, дидактикалық әрі методикалық жағынан ұйымдастыру мүмкіншіліктерін ғылыми анықтауға көп жәрдемін тигізді.
Методист-ғалым Ә.С.Садықов саналы ес тәрбиесіне жоғарғы баға берді: Ес процесінсіз адам баласы мәдениеттің қандай саласы болмасын қалғанынша меңгереді де, жан-жақты жетілдіре алмас еді... Мектептегі оқу мен өмір тәжерибесі адамның ойы мен есін дамытады. Адамның меңгерген білімін, мағлұматын, жұмыс дағдысын, іскерлік қабілетін есіне түсіре қоюы оның саналы да белсенді әрекеті болып табылады. Қазіргі уақытта дидактика орын алып отырған оқу мазмұны мен оны меңгеруді жаттампаздықты жоюды, оның орнына баланың табиғи есте сақтау қабілетін толық пайдалана отырып, саналы да тұрақты есте қалдыруды қалыптастыруды ұсынады.
Оқушылардың өздігінен жұмыстарын ұйымдастыру меселесі жайлы доцент Н.К.Сарыбековтың Класта өздігінен орындайтын қарапайым зерттеу жұмыстарының элементтерін орындау арқылы оқушыларды зерттеу жұмыстары жеткізуге баулуға болады. Жалпы алғанда, оқушыларға зерттеу элементтері бар тапсырмалар бреу олардың сол пәнге деген қызығушылығы мен ынтасын арттырады - деген болатын.
Сайып келгенде, жоғарыда сөз болған психолог, педагог ғалымдардың зерттеу нәтижелеріне шолу жасай келіп, оқушының өзіндік тапсырмаларды орындаудағы қабілеттері мен белсенділіктері негізінен саналы ес процесінсіз іске аспайтындығы, баланың табиғи есте сақтау қабілетін жан-жақты дамыту барысында іздендіру, зерттеу элементтері бар тапсырмалар беріп, сол пәнге деген қызығушылық пен ынтаны арттыруға болатындығын, оқушылардың жас ерекшелігін ескере отырып, сабақтың теориялық сапасын арттыру оқу мен еңбек ету әрекеттеріне молырақ өз бетіндік ерік беру, өз жұмыстарын сын көзбен қарауға үйрету, қиындықты жеңе білуге күш салу, көркем шығарманы ақыл мен ойлы, әсерлі сезіну қабілеттерін өзіндік жұмыстар арқылы дамыту керек, тек дамудан озып отыратын оқыту ғана пайдалы болмақ деген қорытынды шығаруға болады [3;9].
1.2 Қазақ әдебиеті әдістемесінің оқытылуы жөніндегі зерттеулер
КПСС Орталық комитетінің Бас секретары Л.И.Брежнев жолдас жасаған есепті баяндамасында: Сонымен қатар мектептеріміз бен жоғарғы оқу орындарымыздағы оқу процесінің мазмұнын жаңарту жөнінде үлкен жұмыстар жүргізілді. Оқу процесі ғылыми-техникалық процесс талаптарына , қазіргі ғылыми білімдердің жалпы дәрежесіне көбірек сәйкес кестендірілуде - деген болатын.
Мектептердің жаңа процесіне көшуіне байланысты мазмұны толықтырылып, құрылысы жетілдірілген жаңа программалар жасалды, осыған орай жаңа оқулықтар жасалды. Сөйтіп , бұл өзгеріс әдебиет программаларында да елеулі өзгерістер енгізді.
Әдебиеттің бұл программасы бойынша 8-10 кластарда жеке көркем шығармалар оқып үйренумен қатар, әдебиеттің даму процесі, әдеби жанрлардың қалыптасу заңдылықтары, олардың тарихи-әлеуметтік негіздері, жеке ақын-жазушылардың шығармашылық өмірбаяндары қамтыла оқытылады.
Оқу материалдарын іріктеп алуда әдеби шығармалардың оқушыларға білім, коммунистік тәрбие беру мақсаттарына сәйкестігі, сонымен бірге оқушылардың жас ерекшеліктері, білім дәрежесі ескеріліп, қазақ әдебиеті программаларының бұған дейінгі қалыптасқан жақсы дәстүрлері негізге алынды.
Енді қазақ әдебиетінің 4-7 сыныптарға арналған оқулықтарындағы тапсырмалар жүйесінің берілу жайына тоқталмақпыз.
Т.Әбдірахманов пен Ә.Дайырованың V класқа арналған Әдебиеттік оқу кітабында сұрау-тапсырмалар берілген. Мысалы, Қаңбақ шал халық ертегілерінен кейін сұрау мен тапсырмалар Ертегіні үйде оқыңдар. Ертегіні ауызша мазмұндап айтыңдар деген тапсырма болып келеді. Ал Өтірік өлеңнен кейін Хан қарашаға қандай дарлық айтты? Хан бұйрығын орындауға келгендер нендей күйге ұшырады? дегендей репродуктивті тапсырмалармен бірге , Әңгімені оқиғаларына қарай жеке бөлімдерге бөліп, әр бөлімге лайықты тақырып қойыңдар, Ыбырай Алтынсариннің Бай баласы мен жпрлы баласы әңгімесінен кейін Асан мен Үсеннің іс-әрекетінде, мінез-құлқында бір-бірінен айырмашылықтар бар ма? сүрлеу сөзімен айтылу, жазылу тұлғасы бірдей, бірақ мағынасы бөлек, қандай сөз білесіңдер? тектес таныс-іздендіру элементтері кездескен тапсырмаларды байқадық.
Ш.Кәрібаевтың 5 класқа арналған Әдебиетті оқу кітабында ол сұраулар мен тапсырмалар емес, жаттығу деп аталады. Автор жаттығуға берілген тапсырмаларында берілетін жауаптан жартылай десек бере отыра оқушыларға бағыт-бағдар сілтейді, ізденуге бағыттайды.
Ш.Ахметов пен Ш.Аймановтың 6 сыныпқа арналған Әдебиеттік оқу кітабында да әр тақырыптың соңынан сұрақ-тапсырмалар беріледі. Оқулықтағы сұрау-тапсырмаларды топтастырып талдау жасай келгенде, оның репродуктивті және жартылай танымды-іздендіруші тапсырмалар екенін аңғаруға болады. Мысалы, Қамбар батыр жырынан көне сөздерге - архаизмдерге, теңеулерге, әсірелеулерге - мысалдар табыңдар десе, Махамбет өлеңдерін оқытумен байланысты Өлеңнен Махамбеттің Баймағанбет сұлтанға айтқан зілді сөздерін, ақынның бітпес өшпенділігін білдіретін батыл пікірлерін тауып айтыңдар деп оқушыларды текстегі оқиғаларды еске түсіруден бастап, ізденуге қарай бағыттайды.
Ш.Кәрібаевтың VII класқа арналған Әдебиетті оқу кітабында бұл V кластағыдай жаттығу деп аталған. Оқулықта Абайдың Жазғытұры өлеңінен кейін Өлеңнің жеке шумақтарынан қандай-қандай көрініс, үн, қимыл әсері сезілетінінін байқап, текстен мысал келтіріңдер немесе оқып айтыңдар. Көру, есту, қимыл сезімдерін білдіретін сөздердің мәнін түсіндіріңдер секілді мағынада берілген.
Сөйтіп, IV-VII кластарға арналған әдебиеттік оқу кітаптарында жоғарыдағыдай репродуктивті, жартылай-іздендіру элементі бар тапсырмалар берілгендігін байқауға болады.
М.Хасенов, Т.Ақшолақов, Р.Қойбағаровтардың VII класқа арналған қазақ әдебиеті хрестоматиялары және оның оқулығында сұрау-тапсырмалар жүйелі берілгені байқалады. Оқулықтағы сұрау-тапсырмаларға талдау жасау келгенде, олардың тақырып мазмұнын және ғылыми-теориялық негізін игеру талаптарына қарай репродуктивті, танымды-іздендіру, шығармашылық тапсырмалар түрлеріне құрылғандығын байқау қиын емес.
IV-VII кластардың әдебиеттік оқу кітаптарында берілген сұрақ-тапсырмаларға қарағанда, Т.Ақшолақовтың қосымша авторлығымен өңделіп шыққан жетінші класс оқулығында танымды-іздендіруші, шығармашылық элементі бар тапсырмалардың беріле бастағандығын көреміз.
Осы уақытқа дейін IX-X кластарға арналған қазақ әдебиеті оқулықтарында сұрау-тапсырмалар болып келеді. Келешекте 9 класс хрестоматиясы мен X класс оқулығы мен хрестоматиясына да сұрау-тапсырмалар, ал IV-X кластар арасында негізгі текстен тыс, оқылып отырған көркем шығарма үзінділерінің сюжеті бойынша иллюстрациялар да беру өте қажет.
1973 жылы Москвада Научные основы учебников русского языка и литературы для национальных школах деген мәселемен байланысты бүкіл одақтық конференция өтті. Бұл конференцияда Ұлт мектептеріндегі орыс тілі мен әдебиеті оқулығының мазмұны, құрылысы қандай болу керек? деген негізгі мәселенің айналасында кең пікірталас болды.
Конференцияда шығып сөйлеушілер әдебиет оқулықтарында тіл ұстарту мақсатында сұрау-тапсырмалар енгзу керектігін айтты.
Филология ғылымдарының кандидаты Е.А.Ерохин жолдас әдебиет оқулықтарында тіл ұстарту мақсатындағы сұрау-тапсырмалар беру керек дей келіп, оны мындай принциптер негізінде ойластыған жөн дейді: Оқушылардың жазу тілін дамытудағы тапсырмалар жүйесі негізінде психологиялық, педагогикалық және дидактикалық принцип болуы керек. Ал М.Қ.Бақиева да көркем шығарманың тілін талдаумен байланысты әдебиет хрестоматияларындағы тапсырмалардың орнын ерекше бағалай келіп: Орыс емес мектептерге арналған оқулық-хрестоматияларды талқылаудың барысы тапсырмалардың көпшілігі шеберлік пен дағдыны қалыптастыра отырып оқытылатын тексті тілдің қандай да болсын бір көркемдегіш байланыстырады дейді.
С.Н.Юзбашев азербайжан мектептеріне арналған орыс әдебиеті оқулықтарындағы көркем шығарманың тексін талдаудағы маңызына тоқтай келе, мынадай ұсыныс жасады: Жаңа оқулықтардың методикалық аппаратында дағдылы сұрау-тапсырмалармен бірге бізше Оқығандармен жұмыс деп атауға болатын арнайы бөлімнің болғаны дұрыс. Сонда бұл бөлімнің көмегімен оқытылатынның текстілік талдауы ұйымдастырылады әрі бұл талдаудың мазмұны да анықталар еді .
Бұған қарағанда әзербайжан мен татар мектептеріне арналған орыс әдебиеті оқулықтарындағы сұрау-тапсырмалардың тіл ұстарту, көркем шығарманың тілін талдаумен байланысты берілгендігін байқаймыз [3;27].
Біздің заманымыздың ғылым мен техниканың адам айтқысыз өрлеп дамуы ғылыми хабарлар мен мәліметтердің көлемін қауырт өсірді. Осыған орай, оқу программалары мен оқулықтарының сапасы қанша жақсартылғанының өзінде де, мектебіміз осынша дамып бара жатқан ғылым жаңалықтарын дер кезінде қамтып, оны оқушыларға жан-жақты меңгертіп үлгерте алмайды. Бұған орай оқу програмаларын да үнемі өзгерте беруге болмайды. Сондықтан мектеп алдында оқыту методикасын жетілдіру - оқушыларға өздігінен ойлануға, танып-білуге бағытталған, іздендіруші міндеттері қойылған. Осындай дидактикалық талаптар негізінде алдыңғы қатарлы мектептердің тәжірибелі мұғалім-методист ғалымдары ғылыми эксперимент жұмыстарын жүргізді, оқытудың әдістері мен жолдарын жаңарту туралы диссертациялар қорғалды. Әсіресе, методист-ғалымдар әдебиеттің дамыта оқыту әдістерінен бірсыпыра тәжірибелер жинақтады [5;14].
Дамыта оқыту әдістерінің негізгісі болып саналатын проблемалы оқытудың басты мақсаты - оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту, белсенділігін арттыру.
Методист Т.Қ.Ақшолақов проблемалы оқытудың маңызын айрықша бағалай келіп: Бүгінгі дамыта оқыту принципі проблемалы оқытусыз мүмкін емес. Себебі проблемалы оқыту проблемалы жағдайсыз, іздендірусіз, сұрау-тапсырмаларсыз жүзеге аспақ емес. Мұның бәрі бір-бірімен сабақтас, өзектес. Ал жоғарғы кластарда тапсырмалардың қалыптасқан жүйесі жоқ. Әр мұғалім өз бетінше жұмыс жасайды. Мұғалімдердің сұрау-тапсырмалары көбіне көркем шығарманың мазмұнын айтып беруге саяды. Әрине, бұл жеткіліксіз! дейді. Одан ғалым көркем шығармаға талдау жасаумен байланысты сұрау-тапсырмалардың методикалық жағынан дұрыс берілуін талап етеді: Сұрау-тапсырмалар оқушыларды ойландырарлықтай күрделі болуы тиіс. Мысалы, шығарманың көркемдік ерекшелігіне байланысты Эпитет деген не? Теңеу деген не? Сюжет деген не? деп сұрасақ, оқушыларға қиын соқпайды. Анықтамасын айтып бере слады. Ал сюжеттің шығарма құрылысындағы идеялық-көркемдік жүгін, кейіпкер характерін ашу қызметін айтып беруге мегзер, сол сияқты шығарма тіліне бойлай, бұл шәкіртті ізденуге, ойлануға мүмкіндік беріледі. Өйткені мұндай тапсырманы орындау үшін шығарма тексін, әдебиет теориясы мен мәселелерін білуі тиіс. Мысалы, 10 класта өтілетін І.Жансүгіровтың Құлагер поэмасы бойынша мына сияқты сұрау-тапсырмалар беруге болар еді:
1. Поэма неге Құлагер деп аталған?
2. Ақынның Ақанға көзқарасы қандай? Ол поэманың өн бойында қалай көрінген?
3. Ақын трагедиясының сыры неде? және .т.б.
Демек, тапсырмаларды көркем әдебиетті оқытумен байланысты сұрау-тапсымаларды дұрыс бере білудің принципін аңғарамыз. Педагогика ғылымдарының кандидаты С.Тілешева Әдебиет сабағындағы жазу жұмыстары деген еңбегінде сұрау-жауап, жоспар, мазмұндама, шығарма, творчестоволық бағыттағы жұмыстарды ұйымдастырудың методикасын бірсыпыра сәтті берген: Сюжетті шығармаға байланысты қойылатын сұрақтар бірінен-бірі туындап, бірі-бірімен өзектесіп жататын болса, сюжетсіз шығармаларға қойылатын сұрақтар жеке суретті, көріністі, көркемдігін, сөз кестелерін танытуды немес оның оқушылардың есте қалған, байқаған, бақылаған суреттерімен салыстыру мәнде келеді.
Сол сияқты сюжетті шығармаларға қойылатын сұраулар мазмұндық, пейзаждық, мінездемелік, портреттік тұрғыдан түрліше болып келеді.
Мысалы, А.Крыловтың Қарға мен түлкі мысал өлеңінің мазмұны бойынша оқушыларға сұрауды төмендегідей түрлендіріп беруге болады:
1. Қарға ағаш басында не істеп отырды?
2. Қарғаға не кездесті?
3. Түлкі қарғаны не деп мақтады?
4. Масаттанған түлкі не істеді?
5. Ірімшікті не жеп кетті? -
деп өлеңнің оқиға желісін сақтай отырып мазмұндау үшін репродуктивті сұрақтар берілсе, енді кейіпкерлеріне мінездеме бере отырып әңгімелеу мақсатындағы танымды-іздендіруші сұрақтарды төмендегінше қоюды ұсынады:
1. Қарғаның тоқмейілісіп отырғандығы неге байланысты көрінген?
2. Оның мақтан сүйгіштігі өлеңде қалай суреттелген?
3. Түлкінің қарғаны өтірік мақтау себебі неде?
4. Түлкінің қулығы. Қарғаның аңқаулығы неде?
Бұдан кейін өлеңнің сюжеттік-композициялық желісін айтқызуда танымдық-іздендіруші сұрақты былайша түрлендіріп береді:
1. Қарға мен түлкі арасындағы оқиға неден басталады?
2. Ол оқиға қалай байланыса дамыған?
3. Қарға мен түлкі арасындағы қарым-қатынастың шиелініскен жері қайсы?
4. Олардың арасындағы оқиға немен аяқталады?
Сөйтіп оқушылардың сұрақ-жауабы алғаш дайын түрінде емес, ол бірден-бірге күрделене келе монолог немесе шағын әңгімеге айналады... Басқа жұмыс тәрізді сұрақ-жауапты да әр класқа өзіне лайықты жүргізген дұрыс. Жұмыстың бұл түріне байланысты оқу әдебиеті программасында немесе методикалық деректерде табан тірерліктей қағида жоқ.
С.Тілешева жолдастық сұрақ-жауапты баланың жас ерекшелігіне қарай лайықтап беру керек деуі орынды.
Тәжірибелі мұғалім әрі ғалым Қ.Тасболатов Әдебиетті сабағында оқушылардың танымды белсенділігін арттыру жолдары деген еңбегінде оқушылардың творчестволық ойлауы мен танымды белсенділігін қалай арттыруға болады? деген меселені ғылыми әрі методикалық жағынан шебер дәлелдеп берген: Оқушылардың танымды әрекетін дамыту дегеніміз - білімді мңгеруді байқау, сезу арқылы ғана емес, керісінше, талданып отырған процесті нақты аңғарту арқылы меңгерген білімін практикада творчестволы қолдана білудің дұрыс тәсілдерін үйрету, сол арқылы шеберлгі мен дағдысын арттыру. Оқушылардың танымды-шығармашыл ойын дамыту тәсілдерінің бірі- материалды проблемалы оқыту.
С.Амандосов пен Г.Умановтың Техникум оқушыларының дербес жұмысын ұйымдастыру тәжірибесінен деген еңбегінде дербес жұмыспен байланысты тапсырмаларға дұрыс талаптар қоя білетіндігін байқауға болады: Оқушылардың дербес жұмысы мұғалімнің басшылығымен өткізіледі. Оқытушы жеке тапсырманың мазмұнын іріктеп алып, оны енгізу жүйесін ойластырады. Мұнда, бірінші жағынан, тапсырма түсінікті, екінші жағынан, біртіндеп қиындата беретін жағын ойлайды, мқһұғалімнің басшылығымен оқушылар дербес жұмысқа әзірленеді. Мұның өзінде жаңағы алған тапсырманы дербес орындауға қажетті білім, икемдік, дағдылармен қаруланады.
...Күшпен адамның инициативасында, шығармашылық ойын да туғызуға болмайды. Мұнда коллективке жеке әдістер мен еңбек дағдылары ғана емес, сонымен қатар жаңа ой, жобалар, болжамдар ұсынылды, яғни адамдардың психологиясының барынша көрінуіне жағдай туғызылады , - дейді.
Орыс әдебиетін оқытумен байланысты оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарын психологиялық әрі методикалық жағынан зерттеу барысында В.И.Зольников оқушының өздігінен орындайтын жұмыстарын саралап көрсете келе, тапсырма жүйесінің үш түрін ұсынады: Алғашқы бейнелі қабылдауды дамыту және тереңдету тапсырмалары; көркемдік-түсініктік қорытындыларды дамыту тапсырмалары; тіл ұстарту тапсырмалары.
Әдебиеттің оқытылуы жөніндегі зерттеулерге жасалған шолуымызды жинақтай келе айтарымыз, жоғарыда айтылған еңбектеріне біз шолу жасаған қай ғалым-методист болғансын өзьеңбектерінде әдебиетке байланысты әр түрлі тақырыптың маңында жазу жұмыстарына, жазушының шығармашылығына т.б. зерттеу жұмысын жүргізумен қатар білімді саналы, сапалы меңгеруде оқушының дербес, өздігінен білу алу жолын сөз етпей кете алмайды. Бірақ өздігінен дербес жұмыс істеудегі тапсырмалар жүйесін, оның түрлерін арнайы зерттелмегендіктен, теориялық не практикалық пікір-шешім айтпағандықтарын байқадық. Сондықтан бұл жолдардың авторы осы еңбегінің келесі тарауларында жоғарғы сыныпта әдебиетті оқытуға байланысты берілетін тапсырмалар жүйесінің мақсаты мен мазмұнына, оның психологиялық, дидактикалық және педагогикалық ұйымдастыру ерекшеліктерін анықтап, оқу процесінде тапсырмалар жүйесінің білімдік және тәрбиелік маңызын , оның негізгі критерийі, әр клас бойындағы нақты методикасын, оның ақиқаттығы мен тиімділігі, экспериментті-зерттеу жұмыстары арқылы дәлелдеудегі мүмкіншілітердің барлығын байқады [3;16].
II тарау
ЖАЗБА ЖҰМЫСТАРЫ ТЕОРИЯСЫ МЕН ОҒАН ҚОЙЫЛАТЫН ДИДАКТИКАЛЫҚ ТАЛАПТАР
Жалпы білім беретін орта мектепте жаңа программа бойынша оқытудағы ең басты міндеттің бірі - әр пән бойынша оқушыларға берілетін ғылым негіздері мен тәлім-тәрбиенің мазмұнын заман талабына, ғылым мен техниканың осы кездегі даму дәрежесіне сәйкестендіру.
Демек, мектептегі оқу-тәрбие процесі оқушыларға жұмыс істеуді, еңбек етуді қажетсіну мен білім алуға деген ынта-талабын дамыту бағытында жүргізілуі тиіс. Сондай-ақ оқушының творчестволық белсенділігін арттырып, жан-жақты жарасымды дамуына, бойындағы бар қабілетін барынша арттыруға күшті ықпал тигізетін жұмыс түрлерін ұйымдастыру мақсаты қойылып отыр.
Тапсырмалар жүйесінің теориялық негізін көрнекті совет психологтарының, педагогтарының, методист-ғалымдардың еңбектеріндегі дамыта оқыту принципі негізіне байланыстыра қарауды қажет деп санаймыз.
Аса көрнекті совет психологы Л.С.Выготскийдің еңбектерінде дамыта оқыту проблемасы жан-жақты сөз болады. Көптеген совет психологтары Л.С.Выготскийдің "Жақын даму аймағы" идеяларын қастерлеп қарап, ілгері дамытуда. Яғни бұл теория бойынша оқушыны бүгінгі ғана емес, ертеңгі даму деңгейіне бағыттайтын, "Тек дамудан озып отыратын оқыту ғана пайдалы болмақ".
Даму - педагогикада ерекше ұғымға ие сөз. Ол бұғанға дейін ғылым негізін оқытуда өзіндік теориялық, практикалық үлкен мәні бар сөз деп саналмаған. Сондықтан да бұл сөзді физиологтар мен психологтар бала ақыл-ойын дамыту мағынасындағы термин ретінде ғана қолданып келген, дидактика мен жеке пәндер методикасына әлі бейімделе де қоймаған болатын. Уақыт озған сайын даму мәселесі дидактика, психология, жеке пәндерді оқыту методикасындағы негізгі басты мәселе болып алды.
Бүгінгі дамыта оқыту принципі проблемалы оқытусыз мүмкін емес. Проблемалы оқытудың негізгі мақсаты оқушылардың творчестволық қабілетін дамыту, белсенділігін арттыру, өздігінен білім ала білуге үйрету. Алайда, проблемалы оқыту проблемалы жағдайсыз, іздендіруші тапсырмалар жүйесінсіз іске аспақ емес. Совет дидактикасының бүгінгі талабы осы. Сөйтіп, бұл шағын еңбекте тапсырмалар жүйесін біз де осы талап тұрғысынан қарастырмақпыз.
Дидактика мен методика мынадай екі түрлі жағдайда бір-бірімен байланысады:
:: әр пәннің методикасына негіз болып, оқыту теориясының дамуына әсер еткенде;
:: оқыту процесінің жалпы методологиясына бағыт берумен қатар, сол пәндердің ғылыми негізін логикалы, индуктивті, дедуктивті (қарапаймнан күрделіге қарай) жүйеде жасағанда;
:: демек, тапсырмалар жүйесін жеке принциптерді оқытумен байланысты қойылатын дидактикалық талаптар, принциптер негізінде де дұрыс шешуге болады. Атап айтқанда, әдебиеттік танымды, тәрбиелік және көркемдік қызметінің тұтастығы, өнердегі идея мен форманың дидактикалық табиғаты мен ерекшелігін зерттеп білумен байланысты басшылыққа алынады.
Тапсырмалар жүйесін сөз еткенде дидактиканың ғылымдық, оқуды өмірмен байланыстыру, білімді саналы меңгеру, білімді берік, тиянақты игеру, оқу материалдарының жүйелілігі, сәйкестендіру, көрнекілік принциптер негізіне сүйенеді.
Дамыта оқыту әдісі кең өріс алған қазіргі уақытта оқыту мен дамытудың ара салмағын, жігін ашу дидактиканың өзекті мәселесі болып отыр: "Жалпы дамыта оқыту тек танымды процестерді ғана емес, сол сияқты ерік пен сезімді де қамтиды,-дейді профессор Л.В.Занков. Осы екеуі оқыту барысында қатар жүрмесе, әдебиет өзіндік ерекшеліктерінен, дүние танымдық қасиетінен, көркемдік, эстетикалық әсер-сипатынан айрылады".
Тапсырма жүйесін сөз еткенде дидактиканың ғылымдық, оқуды өмірмен байланыстыру, білімді саналы меңгеру, білімді берік, тиянақты игеру, оқу матеиралдарының жүйелілігі, сәйкестендіру, көрнекілік принциптерінің негізіне сүйенеді.
"Мектептің алдында тұрған бірінші міндет әрбір оқушының санасында қоғам мен табиғат дамуының негізгі заңдары туралы нақты түсініктерді қалыптастыру болып табылады. Екінші - жаңа материалды ақыл-оймен қорытып, оны бағалай білуге үйрету, жаңалыққа құштарлығын тәрбиелеу...олар сонымен қатар қоғам өміріне бағыттап отыратын негізгі заңдарды, табиғаттың сан-салалы көріністерін игерулері қажет.
Міне, осы мәліметтерді негізе ала отырып, тапсырмалар жүйесіндегі дидактикалық принциптерге тоқталмақпыз [3; 29].
2.1 Жазба жұмыстарының түрлері
Оқушылардың тілін дамытуда қазақ тілі сабақтарында келесі жұмыстар жүргізіледі:
+ сөйлеудің дыбыстық жағынан жұмыс;
+ сөздің мағыналық бөліктері бойынша жұмыс;
+ сөз және фразеологизмдермен жұмыс;
+ сөздің морфологиялық формасы бойынша жұмыс;
+ сөз тіркестерімен жұмыс;
+ тіл мәдениеті бойынша жұмыс;
+ сөйлем бойынша жұмыс;
+ стилистика бойынша жұмыс;
+ ауызекі сөйлеу бойынша жұмыс.
Осыған байланысты оқушылардың тілін дамыту 3 бағытта жүргізіледі
1.Оқушының сөздік қорын байыту.Жаңа сөзбен толықтыру, сөздің мағынасын, қолдану аясын анықтау. Сөздік қор қазақ тілі сабақтарында жаттығу орындау, шығарма, мазмұндама жаздыруда жүйелі түрде өткізілетін сөздік жұмыстарымен қамтамасыз етіледі. Бұл жерде маңызды талаптардың бірі- оқушыларды таныс емес сөзді көруге, сөздікті қолдануға дағдыландыру.
2. Қазақ тілінің әдеби нормаларын меңгеру. Бұл сөздерді дұрыс айтуға, сөз тіркестерінің, сөйлемнің құрылысын білуге, сөз таптарының стильдік мүмкіндіктерін, синтаксистік құрылымын білуге дағдыландыру. Мысал үшін берілген үлгіде сөз тіркестерін, сөйлем құрастыру.
Зат есім+зат есім
Сын есім+зат есім
Зат есім+етістік
Есімдік+ зат есім
3.Оқушының жазбаша тілін дамыту бастауыш сыныптан-ақ басталады.
Тілдік жаттығуларды жазбаша түрде орындау оқушының жазбаша тілін дамытудың алғашқы басқышы деуге болады.Диктант түрлері жазбаша тілдің негізгі шартты белгісінің бірі болып саналады.
Дегенмен оқушының тілін жазбаша түрде дамытуда мазмұндама мен шығарманың орны ерекше. Мазмұндама жаздыру- балаға білім беру ісінің ең күрделі, маңызды жұмыстарының бірі.
Әдетте мазмұндама оқыған мәтіннің мазмұнын ауызша әңгімелеуден басталады да жазбаша мазмұндауға ауысады. Бұл оқушының сөйлеу тілі мен жазбаша тілін дамытады.
Мазмұндама арқылы балының өз ойын жүйелі баяндай білу қабілеті мен тіл байлығы, сауаттылық деңгейі арқылы көрінеді. Ол берілген мәтінге байланысты, оның негізінде орындалады.
Мазмұндама жүргізу мақсатына қарай:
үйрету
бақылау
Мазмұндау тәсілі бойынша:
ауызша
жазбаша
Мәтінді жеткізу тәсілі бойынша:
қысқа мазмұндама
мәтінге жақын мазмұндама
шығармаға жақын мазмұндама болып түрленеді.
Қазақ тілі сабақатарында көбінесе ауызша мазмұндау жұмыстары басымырақ. Мәселен: берілген мәтіннің мазмұнын айтыңдар, сұрақтар бойынша мәтінді әңгімелеңдер.
Бақылау мазмұндама жылына 2-3 рет болуы мүмкін. Үйрету мазмұндама, бақылау мазмұндамаға қарағандаалдын ала дайындалуды қажет етеді. Дайындық бірнеше сабақ бұрын немесе бір сабақ бұрын басталуы мүмкін. Мазмұндама жазбас бұрын бірнеше жұмыс жүргізіледі. Мысал үшін модуль бойынша жазылатын болса, модуль басталған күннен-ақ дайындық жұмыстар басталуы керек. Ал бақылау мазмұндаманы дайындықсыз, 2-3 рет оқылған соң оқушылар жаза бастайды.Мәтінге жақын мазмұндама- оқушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz