Қазақ тілінде сөздердің жіктелуі
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
ФИО
ЖІКТІК ЖАЛҒАУЫН ҚАТЫСЫМДЫҚ БАҒЫТТА ОҚЫТУДАҒЫ ӘДІСІ
Курстық жұмыс
Ғылыми жетекші:
.
Қостанай, 2020 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I. Қатысымдық бағыт - қазақ тілін оқытудың тиімді жолы
1.1Қазақ тілін оқытудағы қатысымдық бағыт тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 4
1.2 Қазақ тіліндегі сөздердің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
II. Жіктік жалғауын оқытудың маңызы
2.1 Жіктік жалғауының өзіндік ерекшеліктерін таныту ... ... ... ... ... ... ... . ... ...17
2.2 Жалғауларды оқытудың тиімді жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
III. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 25
V. ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі. Грамматикалық мағынаның белгілі бір түрі, атап айтқанда, категориялық грамматикалық мағына грамматикалық формалар арқылы беріледі. Қазақ тілінде грамматикалық формаларға жалғаулар да жатады. Жалғаулар сөйлемдегі жеке сөздерді өзгертіп, түрлендіру арқылы оларға белгілі грамматикалық мағына үстейтін морфологиялық формалар болып есептеледі. Қазақ тіліндегі төрт түрлі жалғаудың әрқайсысының өзіне тән грамматикалық мағыналары және сол мағыналарына орай арнаулы грамматикалық формалары бар. Сол себептен олар өз алдына категория деп танылып, әрқайсысы бас- басына септеу категориясы, көптеу, тәуелдеу, жіктеу категориясы делініп есептеледі.
Жіктік жалғау- қимыл иесінің кім екенін білдіру үшін қолданылатын қосымша, ол сөз бен сөзді жақ жағынан қиыстырып тұрады. Жіктік жалғау есім сөзге де, етістікке де жалғанады. Тек қана синтаксистік қызмет атқарады. Баяндауышқа тән жалғау.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Оқыту барысында жіктік жалғауының қызметін оқытуда берілетін білім түрлері логикалық жүйемен үздіксіз дамытылып отыуы, оқушының білімі мен сөйлеу мәдениетін жетілдіру ұтымды әдістер мен ұстанымдар негізінде жүргізілуін жіктік жалғауын оқытудың қатысымдық бағытта оқытудың тиімділігі мен ерекшеліктерін анықтау. Негізгі мақсатты орындау үшін мынадай басты міндеттерді шешу алға қойылды.
-Ғылыми зерттеу көздеріне сүйене отырып, тақырыптың теориялық сипатын ашу;
-Оқушыларға жіктік жалғауы тақырыбы бойынша берілетін білім көлемін анықтау ;
-Оқытуда қамтылатын инновациялық технология түрлерін саралау.
Курстық жұмыстың нысаны: Қатысымдық бағытта оқыту технологиясы тақырыбында жазылған мақалалар негізгі материал ретінде пайдаланылды. Қазақ тілі оқулығына әдістемелік нұсқаулықтар, И. Ұйықбаевтың Қазақ тілі методикасының мәселелері оқулығы пайдаланылды.
Курстық жұмыстың ғылымилығы: Қатысымдылық бағытта оқыту технологиясының тиімділігі сараланады. Қазақ тілі сабағында жіктік жалғауын қатысымдық бағыт арқылы оқытудың жолдары талданады.
Курстық жұмыстың зерттеу әдістері. Курстық жұмыстың негізгі әдіс-тәсілдері - баяндау, қажетті мәліметтерді саралау, ұғымдарды жинақтау, пікірлерді қорыту,түрлі экпериенттер арқылы, ғылыми тұрғыда талдау.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, қосымшадан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Қатысымдық бағыт - қазақ тілін оқытудың тиімді жолы
0.1. Қазақ тілін оқытуда қатысымдық бағыттың тиімділігі
Қазақ тіл біліміне қатысты шыққан еңбектерде коммуникатив деген сөз алпысыншы жылдардан бастап кездеседі. Тілшілер кітаптарында бұл терминді тілдің қоғамдық- әлеуметтік қызметіне қатысты қолданғанмен, оның мән-мағынасына түсініктеме беріп, зерттеу жүргізе қойған жоқ.
Тілді үйретуге қатысты әдісті сөз еткенде, арнайы қарастырылуға тиісті мәселенің бірі- қатысым әдісі.
Қазақ тіл білімінде қатысымдық әдістің алғаш ғылыми негіздемесін жасаған профессор Ф.Ш.Оразбаева оқылым, тыңдалым, жазылым, айтылым, тілдесім процестерінің сөйлеу және ойлау механизмдеріне байланысты аспектілерінің әдістемелік жүйесін қалады. Ғалым: Қатысымдық әдіс дегеніміз - оқушы мен оқытушының тікелей қарым-қатынасы арқылы жүзеге асатын; белгілі бір тілде сөйлеу мәнерін қалыптастыратын, тілдік қатынас пен әдістемелік категорияларына тән басты белгілер мен қағидалардың жүйесінен тұратын; тіл үйретудің тиімді жолдарын тоғыстыра келіп, тілді қарым-қатынас құралы ретінде іс жүзіне асыратын әдістің түрі, - деген анықтама береді [1, 8].
Қатысымдық әдісті зерттеу орыс және шет тілдерін оқыту әдістемелерінде бірсыпыра жетістіктерге жеткенін атап өтуге болады. Тілді оқыту жүйесінде қатысымдық әдіс туралы мәселені арнайы қарастырған тілші-әдіскер - Е.И.Пассов. Ол қатысымдық әдісті сөз етпестен бұрын, жалпы оқыту әдісіне тән бірнеше белгілерді бөліп шығарады. Мұндай белгілер мыналар:
1. Әрбір оқыту әдісі бір мақсатқа жетудің құрамы болып табылады. Қатысымдық бағыттың негізгі мақсаты - сөйлеу әрекетінің түрлерін (айтылым, жазылым, тыңдалым, оқылым, тілдесім) меңгерте білу.
2. Әдіс оқыту процесіндегі тактиканы емес, стратегияны анықтайды, сондықтан да ол оқытудың шартына тәуелді болмайды.
3. Оқыту әдісінің аумағы өте кең, сондықтан сөйлеу әрекетінің қай түрінде болсын оқытудың барлық жақтары қамтылады.
4. Әдісте барлық қағидалардың басын біріктіретін ең басты, негізгі идея болады. Басты идея методолгоиялық рөл атқара келіп, әдістің жүзеге асуы барлық мәселелердің басын біріктіреді.
Қатысымдық бағыт әуел баста тілді жеделдете оқытудың негізгі әдісі ретінде қалыптасты. Ол дайын сөйлемдерді жаттатқызу, тілдік материалды саналы түрде меңгермей, көбінесе ойланбастан қайталауға негізделгенмен, бірте-бірте оқыту мазмұны, әдіс-тәсілдері өзгеріп, толығып отырды.
Қатысымдық әдістің сипаты: Тіл үйренуші клиент ретінде, ал оқытушы кеңесші ретінде ұйымдастырылады; Ана тілі мүлдем қолданылмайды; Грамматика мен лексикалық минимум индуктивті түрде беріледі; Тіл үйренушілер мәтінді таспаға жазып, қайта тыңдап, негізгі таспамен салыстыра отырып, айтылым дағдысын қалыптастырады; Белсенді өзара әрекет жаттығулары қолданылады[1, 10-12].
Қатысымдық әдістің сипаты:
1.Тіл үйренуші клиент ретінде, ал оқытушы кеңесші ретінде ұйымдастырылады;
2.Ана тілі мүлдем қолданылмайды;
3.Грамматика мен лексикалық минимум индуктивті түрде беріледі;
4.Тіл үйренушілер мәтінді таспаға жазып, қайта тыңдап, негізгі таспамен салыстыра отырып, айтылым дағдысын қалыптастырады;
5.Белсенді өзара әрекет жаттығулары қолданылады.
Жүргізу тәсілдері:
1.Таспада жазылған мәтінмен коммуникацияға түсу;
2.Тәжірибені қайта жаңғырту;
3.Тіл үйренушінің дыбыстауын таспаға жазып, қайта тыңдау;
4.Оқытушы-компьютер өзара байланысы;
5.Топтық, жұптық жағдаяттық тапсырмалар.
Қатысымдық бағыттағы оқу үдерісіне басты қатысушылар - оқытушы мен тіл үйренуші. Оқытушы - тіл үйренушінің әрекетін бақылаушы, түсіндіруші, ақыл-кеңес беруші, реттеуші, ал тіл үйренуші - қарым-қатынасқа түсуге бар қарқынымен ұмтылушы, ізденуші, белсенді әрекет иесі. Олардың арасындағы субъект-субъектілік қатынастар ынтымақтастыққа және тең құқықты сөйлеу серіктестігіне негізделеді. Тіл үйренушінің іскерлік, белсенділік, өзіндік шығармашылығының негізгі факторы - оның мықты оқу уәждемесі, өзіндік терең пайымдауы мен дәлелі. Оқытушы ұйымдастыратын сөйлеу әрекетінің түрлері тіл үйренушінің қатысымдық қажеттілігіне қарай уәждеме туғызуға бағытталуы тиіс.
Тіл үйренушінің іскерлік, белсенділік, өзіндік шығармашылығының негізгі факторы - оның мықты оқу уәждемесі, өзіндік терең пайымдауы мен дәлелі. Оқытушы ұйымдастыратын сөйлеу әрекетінің түрлері тіл үйренушінің қатысымдық қажеттілігіне қарай уәждеме туғызуға бағытталуы тиіс. Қатысым уәждемесінің қалыптасу жолдары:
1. Үйренетін тілде телебеғдарламалар көру, радиобағдарламалар тыңдау, оларды талдау;
2. Көркем әдебиет оқу, оқығаны туралы әңгімелесу;
3. Сол тілдің атақты өкілдерімен кездесу, әңгімелесу;
4. Сол тілде ғана сөйлеуге арналған жазғы лагерлер ұйымдастыру;
5. Оқу үдерісін жеделдету;
6. Жүйелі бақылау және проблемалармен жұмыс жүргізу;
7. Интерактивті оқыту әдістерін қолдану;
8. Оқу үдерісіне ақпараттық-коммуникациялық технологияларды енгізу [1, 30-35].
Сөз болып отырған әдіске қатысты негізгі идея, басты өзек - қатысым болып табылады. Осы тұрғыдан келгенде, Е.И.Пассовтың пікірі бойынша, қатысымдық әдістің ішкі мәні, басты мазмұны оның принциптерін айқындауға байланысты шешілмек. Ол мұндай принциптердің бес түрін атап көрсетеді: 1.Сөйлеу-ойлау белсенділігі ұстанымы; Жекешелендіру ұстанымы; 3.Функционалдық ұстанымы; 4.Жағдаят ұстанымы; 5.Жаңашылдық ұстанымы.
Аталған принциптердің қай-қайсысы да қатысымдық әдістің нақтылы ерекшеліктерін көрсетеді. Әдістемелік қағидалардың жиынтығы бұл мәселенің күрделі екенін аңғарта келе, барлық белгілер мен принциптерді бір-бірімен ұштастыра, тығыз бірлікте жұмсамаса, әдістің тиімділігі азаятындығын байқатады.
Қатысымдық әдіске тән жоғарыда атап өтілген принциптердің маңызын жоққа шығаруға болмайды. Олар- шет тілін немесе екінші тілдерді жүйесінде кеңінен етек алған және соңғы жылдары көп сөз бола бастаған орыс тілі мен шет тілін оқытуда тиімді болғанымен генеоологиялық түбірі бөлек қазақ тілін үйретудің өзіндік ерекшеліктері бар[2, 28 ].
Қазақ тілін қатысымдық әдіспен оқыту жүйесінде айқындала бастаған мынадай принциптерді атап көрсетуге болады:
1. Тіке байланыс.
2. Адамның жеке қабілетін ескеру.
3. Сөйлеуге үйретуде жүргізілетін жұмыстардың түрлерін айқындау.
4. Сатылап даму.
5. Динамикалық өзгеру.
6. Өзектілік.
Қазақ тілін үйретуде қатысымдық әдісті пайдаланудың ең тиімді жолы- оныңтіке байланысқа негізделіп, адам мен адамның тікелей қарым-қатынасы арқылы тілді үйретуді жүзеге асыруында.
Тіке байланыс принципі бойынша оқыту процесі адамдардың тек тікелей жүздесуі, сөйлесуі, өзара қарым-қатынасы арқылы болады. Бұл- қатысымдылық әдіс арқылы ғана жүзеге асатын ерекшелік. Өйткені тілдік қатынастың өзі адамзаттың бір-бірімен тікелей қарым-қатынасына, пікірлесуіне, сөйлесуіне негізделген. Сондықтан қатысымдық әдісті қолданудың басты шарты- бүкіл оқыту жүйесінің тікелей байланыс арқылы мүмкіндігінше жиі болуы. Сонымен қатар сабақ жүргізу аудиторияда, одан тыс жерлерде және қандай жағдайда болсын біржақты (тек оқушы арқылы, не оқытушының жеке өзі арқылы болмайды) емес, тек екі жақтан бірдей болатын (оқушы мен оқытушының, үйренуші мен үйретушінің қатар іс-әрекеті арқылы) қатынас арқылы болады. Рас, кейде ол байланыс қосымша түрде болуы мүмкін. Мысалы, берілген тапсырмалар арқылы, өз бетінше жұмыс істеу арқылы, бірақ бәрібір екі жақтан болатын іс-әрекеттің нәтижесі жүзеге асады.
Адамның жеке қабілетін ескеру жөніндегі принцип тіке байланыс принципіне негізделеді. Бұл қағида оқыту әдісінде тіл үйренушінің жеке басына тән барлық қасиеттерді псхологиялық, педагогикалық тұрғыдан зерттеуге және онымен үнемі санасып отыруға негізделеді. Барлық оқыту жүйесі оқушының зердесіне, ынтасына, қабілетіне қарай бейімделеді. Мысалы, тілге бейім оқушыға қосымша қызықты тапсырмалар беру, өз бетінше белгілі бір тақырыпты меңгерудің бағвттарын ұсыну, мәтіндерді жаңа сөздермен толықтырып, ізденіс арқылы жаңарту, т.б. осы сияқты жұмыстарды орындатуға болады. Адамның жеке қабілетін ескеру оқушының істеген жұмысын тексеру не бағалаған кезде оның кемшіліктерінен гөрі жетістіктеріне көбірек көңіл бөліп отырғанды қажет етеді. Тіл үйренушінің жеткен жетістегін, табысын атап өту арқылы ұстаз оның ынтасын, қабілетін, өзіне деген сенімділігін арттырады.
Сөйлеуге үйретуде жүргізілетін жұмыстардың түрлерін айқындау принципі қатысымдық әдістің сапалы болуын қамтамасыз етеді. мұнда тілді үйретуге байланысты қандай - бағдарды таңдап алу керек, оған қатысты орындалатын жұмыстар мен тапсырмалар қандай, оны іске асыруда бұл жұмыс түрлерінің алатын орны мен қызметі қандай деген мәселелерді анықтап, белгілемей тұрып, алға қойылған мақсатқа жету де мүмкін емес. Мысалы, сабақтың мақсаты оқушыларға алдағы жексенбіні қалай өткізу туралы әңгіме құрастыру болса, ұйымдастыру кезеңінен кейін-ақ, осы тақырыпқа қатысты сөздер алынып, бірден сөйлесім әрекеті іс жүзіне асырылады. Алғашқы орындалатын тапсырмалар берілген тақырыптағы мәтінмен жұмыс істеуден басталады да, сабақ барысында сөздікпен жұмыс, аудармалық жұмыс, жаттығу жұмыстары, суретпен жұмыс, өз бетінше жұмыс, т.б. болып қатар-қатар орындала береді. Ал олардың өзі іштей сала- салаға жіктеліп, әр жұмыстың түрлері бірде сұхбат арқылы, бірде жұп арқылы, бірде оқушының мұғалімдік рөлі арқылы т.б. жолдармен қызықтырылады. Мәселен, сөздіктегі сөздермен жұмыс: жаңа сөздерді табу, сөздердің мағынасын ашу, сөздердң алфавит бойынша тізу, сөздерді таблицада жұмсау,ссөздерді торға орналастыру, аудару болып түрлене берсе; Жаттығу жұмысы: фонетикалық жаттығу, лексикалық жаттығу, грамматикалық жаттығу деп топтастырылып, сөйлеуді үйретуде қайсысы осы сабақта қажеттірек, соған байланысты таңдалып, осы сабаққа қатысты минимумдарға енгізіледі.
Жұмыс түрлерін айқындау принципі мұғалімнің жан-жақты ізденуін, алдына нақтылы міндет қоя отырып, әр сабақтың мақсатын айқындап алуын талап етеді және тіл үйрету барысында мұғалімге еркіндік береді, белгілі бір мақсатқа орай оқытушы жұмыстың түрлері мен талабын оқушының жеке басының қажеттілігіне сай жетілдіріп не азайтып отыруына болады. Жұмыс түрлерін айқындау туралы принцип сөйлеудегі қатысымдық тұлғалардың атқаратын қызметі мен алатын орнын жан-жақты анықтауды қажет етеді.
Осыдан келіп, сатылап даму принципіне сүйенуге тура келеді. Бұл қағида бойынша адам мен адамның тіке байланысы да, оқушының жеке қабілетін ескеру де, сөйлеуге үйрету де, жүргізілетін жұмыстың түрлері де бірте-бірте жеңілден қиынға, қарапайымнан күрделіге, аздан көпке т.б. сатылап өсу үстінде болу керек. Мысалы, оқытушы мәтінді оқи отырып, алдымен оқушыларға түсінікті сөздерді бөліп алып, оларға жаңа сөз тіркестерін ойлап табуды тапсырады. Оқушылар мәтіндегі өздеріне таныс сөздермен өз сөз байлықтары арқылы, яғни өздері білетін сөздер арқылы тіркестер құрастырады. Енді айтылған тіркестермен сөйлем құрау іс жүзіне асырылады. Келесі кезекте мәтінді қайталап оқып, одан оқушыларға түсініксіз сөздерді тапқызады да, оларды тақтаға жазғызып қояды. Бұл сөздердің аудармасы беріліп, мағынасы түсіндірілген соң, бірнеше мысалдар айтылады. Оқытушы таныс емес сөздердің айтылуын, жазылуын, мағынасын ұғындырып болған соң, оқушыларға бұл сөздермен өздеріне бұрыннан таныс тұлғаларды қосып, сөз тіркестерін ойлап табуды тапсырады. Сөйтіп, бүкіл мәтіндегі бір сөз бен екінші сөз, бір сөйлем мен екінші сөйлем, алғашқы тіркес пен кейінгі тіркес оқушылардың бұрынан өздері білетін алғашқы тіркес пен кейінгі тіркес оқушылардың бұрыннан өздері білетін сөздері арқылы жаңарып, барлық сөздер тын байланысқа түсіп, мәтін әрі есте қалады, әрі сөйлеуге үйретудің бір үлгісі болып табылады. Сөйтіп, сөз тіркеске айналып, тіркес сөйлемге қосылып, бейтаныс сөз таныс лексикаға ауысып, тілдік қатынас жалғасады.
Динамикалық өзгеріс принципі тілді оқыту барысында барлық іс-әрекеттердің, жұмыстардың, қолданылатын құралдар мен материалдардың - жалпы қатысымдық әдістің іске асуы үшін қажет құрамды бөлшектердің жетіліп, өзгеріп отыруын қадағалайды. Ол жалпы жүйесінің бір орнында тұрып қалмай, сан жағынан да, сапа жағынан да үнемі өзгеріп отыруын қажет етеді. бұл принцип бойынша тек сабақ берудегі жаттығулар мен мәтіндер, тапсырмалар мен тақырыптар ғана өзгеріп қоймай, қатысымдық әдіске әсер етуші сыртқы және ішкі факторлар да, олардың мәні мен маңызы да өзгеріп, дамып отыру керек. Сол арқылы адамдар қарым-қатынасындағы пікірлесу мен сөйлесу де жоғарғы мәдениеттілікке көтеріледі.
Өзектілік принципі барлық тіл үйрету мен оқыту жүйесінің ең басты мақсатқа - тілдік қарым-қатынасқа - бағынуын талап ете келіп, сабақ беру жолдарының әрқайсысы ортақ бір өзек болатын қағидаға сүйенуін қажет етеді. Әр сабақ үстінде өтілетін тақырыптар, істелетін жұмыстар, сөйлесу жаттығулары мен тапсырмалар бәрі сөйлесімді жүзеге асыратын шешімге келіп тірелуі керек.
Оқу әрекетінің маңызды құрылымдық элементтерінің бірі - қатысымдық тапсырмалар тіл үйренушілердің орындайтын дәстүрлі тілдік, грамматикалық тапсырмаларындай емес, қатысымдық дағдыларды қалыптастыруға бағытталып, сөйлеу әрекетінің барлық түрін дамытуға негізделе жүргізіледі. Құбылыс немесе объекті, үдеріс туралы ақпараттың бір бөлігінің толық, екінші бөлігінің белгісіз болып берілуі жолымен жасалған қатысымдық тапсырмалар тіл үйренушінің өз бетімен ізденуі, қатысым әрекетіне түсуі нәтижесінде оқытудың тұлға аралық белсенді сипат алуын көздейді.
Оқытудағы белсенділік - тіл үйренушінің әрекеттік қалпы ғана емес, ол тұлғаның әрекеттік сапасы. Жеделдете оқыту әрекетінің маңызды құрылымдық элементтерінің бірі - қатысымдық тапсырмалар - тіл үйренушілердің орындайтын әдеттегідей тапсырмалары ғана емес, оларды орындаудың жалпы әдіс-тәсілдерін, амалдарын игерудің дағдылары. Профессор Ф.Ш.Оразбаеваның қатысымдық теорияның қазақ тілін үйретудегі маңызды орны туралы айтқан пікірлерін басшылыққа ала отырып, тіл үйренушілерге ұсынылатын тапсырмалардың қатысымдық сипатының басым болуын айырықша ұстанамыз [1, 40-45].
1.2. Қазақ тілінде сөздердің жіктелуі
Сөз құрамын мектепте оқытудың үлкен маңызы зор. Атап айтсақ, сөз құрамы грамматиканың негізгі саласының бірі болып саналатын морфология курсының бастамасы, оның объектісін танытатын негізгі бөлім болып саналады. Сөз құрамын балаларға оқыту арқылы қазақ халқының әдеби тілінде қолданылып жүрген сөздерінің құрам ерекшеліктерінен ғылыми - теориялық негізінде мағлұмат береміз
Тілдің грамматикалық құрылысының үлкен бір тарауы- морфология мектепте сөз құрамынан басталады. Бұл оқулықта сөз және оның құрамы деген күрделі тақырыппен аталады. Бұл тақырыпқа: сөз құрамы туралы жалпы түсінік, негізгі түбір, туынды түбір, түбірлес сөздер, қосымша (жұрнақ пен жалғау), қос сөз, біріккен сөз және оның емлесі, қос сөз және оның түрлері, қысқарған сөз және оның емлесі деген тақырыптар беріліп әрқайсысының сағаты көрсетілген.
Сөз құрамын өткенде мына мәселелерге назар аудару қажет:
1)Аталып отырған Сөз құрамы туралы жалпы түсінік деген тақырыпта сөздері құрамына қарай түбір сөз, қосымшалы сөз деп бөліп берген. Осындағы қосымшалы сөзді қай кезеңде, қандай тұрғыда өтуге тиіспіз. Әдетте оқулықта да, программада да ең әуелі түбір сөзді, туынды түбірді одан кейін түбірлес сөздерді өткеннен барып қана қосымшаны бастаймыз.
2)Сөз құрамына енетін туынды түбір, қос сөз, біріккен сөздер қазақ лексиконын байытатын, толықтыратын, жаңа сөздер тудыратын негізгі жол болып саналады. Сондықтан оқулықтағы анықтамаға сәйкес туынды түбір және біріккен сөздерді тұтас бір ұіымды білдіретін жаңа сөздер деп танытамыз.
Сөз құрамы
СӨЗ
түбір қосымшалы қос біріккен қысқарған
жұрнақ жалғау
туынды сөз
Сөз құрамын (морфемаларды) меңгерту жұмысында төмендегідей мақсат- міндеттер алға қойылады.
1. Көзделген мақсатқа сәйкес ұйымдастырылатын жүйелі практикалық жұмыс процесінде оқушылардың түбір, жұрнақ, жалғау деген ұғымдарды саналы меңгерулері қамтамасыз етіледі.
2. Оқушыларды сөзді бөлшектеріне талдай алу іскерлігіне, дағдыларына машықтандырады, яғни сөздің түбірін, жұрнақ, жалғауларын табу сияқты көптеген жаттығу жұмыстары жасатылады. Сөйтіп, түбір формасы бірдей, мағынасы басқа сөздерді омонимдер мен көп мағыналы сөздерден ажырата білуге үйретіледі [3, 15-16].
Қосымша деген сөздің мағынасын оқушыларға көп қиналмай, бір нәрсеге қосылатын үстеме, қосымша екеніне бірден түсінеді. Сондықтан түбір сөздерден кейін қосылып тұрған сөз бөлшектерін қосымша дейміз, ал, түбір мен қосымшалардан құралып тұрған сөзді қосымшалы сөздер деп атаймыз. Қосымша деген ұғым екі сатыда түсіндіріледі. Әуелі сөзге жалғанып, оны жалпы түрлендіретін сөз бөлшектері қосымша деп аталатыны турасында кіріспе іспетті ұғым білдіреді. Одан әрі қосымшаның сөз мағынасын өзгертетін және сөздің тек формасын түрлендіретін екі түрі болатынын түсіндіріледі. Бұл да жаттығу жолмен меңгеріледі. Ол деүшін бір түбірге әр түрлі септік жалғауы жалғанып текске ендіріледі де, сол сөздер таптырылып, жалғаудың сөз мағынасын өзгертпей тек сөз бен сөзді байланыстырып қана тұрғаны көрсетіледі. Ал, жұрнақтың таныстырғанда, бір түбірге әр алуан жұрнақ жалағнып әлгі сөздің мағынасы түрліше болып өзгергені байқалады.
Сөйтіп, жұрнақ сөз құрамының мағына түрлендіретін бөлшегі деген қорытынды шығарылады. Сонымен, сөздің негізгі бөлімі- түбір, жаңа сөз тудыратын бөлімі- жұрнақ, сөз тудырмайтын бөлімі - жалғау деген түйін жасалады. Бұлардың түбірге реті және бірінің үстіне бірінің еселеп те жалғана беретінім мысалдар арқылы көрсетіледі.
ҚОСЫМША
жұрнақ жалғау
сөз тудырушы сөз түрлендіруші көптік септік
тәуелділік жіктік
Бұл көрнекілік арқылы қосымшаның екі түрі - жұрнақ , жалғау болып бөлінетінін байқаймыз. Бұрынғы бағдарлама мен оқулықта жалғау тек аталып өткені болмаса, арнайы өтілмейді. Жаңа бағдарлама мен оқулықта сөз құрамы тұсында жалғаудың қызметі де, қосымшасы да берілген. Жұрнақты түсіндіргеннен кейін, жалғауды қосымшамен бір-бір сағаттық көлемде өту дұрыс. Тіліміздегі төрт түрлі жалғау зат есімге тән екен деп, зат есімге дейін атамай қоюға болмайды. Жалғаудың түрлері де, қосымшасы да күнделікті сабақтың объектілерімен жарыса қолданылып, жаттығу материалында жиі ұшырап отырады. Сондықтан сөз құрамының қосымша деген тақырыбында жалғаудың төрт түрін атаулары мен әрқайсысының өздеріне тән қосымшасымен таныстыру өте орынды берілген[4,100-101].
Жалғау- қосымшаның бір түрі. Тілімізде төрт түрлі жалғау бары айтылып, олар сөз бен сөзді өзара байланысқа түсіріп тұратыны түсіндіріледі. Жіктік жалғау- жалғаулардың ең соңында тұратын күрделі қосымшаның бірі. Бұл жалғаудың басқаларға қарағанда,өзіндік ерекшелігі мол. Оқушылардың түсінігіне қиын тиетін грамматикалық категория. Жіктік категориясы- қазіргі қазақ тілінде тек етістікке ғана тән қасиет емес, баяндауыш болып қызмет атқара алатын өзге де сөз таптарына, соның ішінде есімдерге де тән қасиет. Олай дейтін себебіміз- баяндауышы жіктеу есімдіктерінен болған сөйлемде баяндауыш болатын сөз(қай сөз табынан болуы шарт емес) әрқашан баяндауышпен жақтасып, тиісті жіктік жалғауды қабылдайды. Егер сөйлемнің бастауышы есімдіктен емес, басқа бір жалпы я жалқы есімнен болатындай жағдайда, оның баяндауышы, әдеттен, үшінші жағында тұрады (мысалы: Ол отыр- бала отыр; ол келді- бала келді; ол көрсін- бала көрсін; ол оқыпты- бала жазыпты т.б). Жіктік жалғауы бастауыш пен баяндауыштың арасын байланыстырады. Оқулықта жіктік жалғауының үш жағы болатыны және олардың қосымшалары сызба арқылы берілген. Жіктік жалғауынан берілетін мәлімет осы кесте көлемінде өтілген жөн, әрі қарай тереңдетудің қажеті жоқ, кейінгі кластарда толық оқытылады. Жіктік жалғауы етістік сөздерге де жалғанатын жол- жөнекей ескертіледі.
Жіктік жалғауының әрқашан бастауыш пен баяндауыш аралығын
байланыстыратыны кесте арқылы түсіндіріледі.
Кесте1
жақ
Жіктік жалғауы сөздер
I
Мен
біз
біздер
оқушы-мын, дәрігер-мін
оқушы-мыз, дәрігер-міз
II
Сен
Сендер
оқушы-сың, дәрігер-сің
оқушы-сыңдар,дәрігер-сіңдер
Сіз
Сіздер
оқушы-сыз, дәрігер-сіз
оқушы-сыздар, дәрігер-сіздер
III
Ол
Олар
оқушы, дәрігер
Жіктік жалғауының қосымшаларын меңгертуге жеке сөздерді жіктетіп қоймай, сөйлемдер де жаздырып, ондағы баяндауыштан жіктік жалғауын таптырған дұрыс. Жіктік жалғауы қазақ тілінде қиын қосымшаларға жатады, оның түрлеінің қолданылуы әр түрлі [5, 63-68].
Қазақ тіліндегі сөздер төмендегідей төрт топқа бөлініп, төрт түрлі үлгі бойынша жіктеледі:
-бірінші топқа отыр, тұр,жүр, жатыр есімдіктері, есімшелер, зат есімдер, сын есімдер, сан есімдер, есімдіктер, үстеулер жатады;
-екінші топқа - а, -е, -й(бара, келе,сөйлей) формалы және - п, -ып, -іп (қарап, айтып, келіп) формалы көсемшелер жатады; олар екінші үлгі бойынша жіктеледі.
-үшінші топқа етістіктің жедел өткен шақ формасы (бар-ды, кел-ді) мен шартты рай формасы (барса, келсе) жатады; бұлар үшінші үлгі бойынша жіктеледі.
-төртінші топқа етістіктің бұйрық рай формасы (бар, кел) жатады да, төртінші үлгі бойынша жіктеледі.
1. Бірінші топқа тән сөздер сөйлемде баяндауыш болса, жіктік жалғау оларға жекеше түрде де, көпше түрде де барлық жақтарда бірдей, бір ізбен қосылады. Бұл топқа тән сөздердің жуан я жіңішкелігін қамти отырып, бір-бір мысал алып, жіктеп көрсек, мынадай үлгі туады: а) тұр, жүр
Жекеше Көпше
Мен тұр-мын, жүр-мін, біз(дер) тұр-мыз, жүр-сіз,
Сен тұр-сың, сен жүр-сің, сендер тұр-сыңдар, жүр-сіңдер,
Сіз тұр-сыз, сіз жүр-сіз, сіздер тұр-сыздар, жүр-сіздер,
Ол тұр, ол жүр олар тұр, жүр.
Екінші жақтың сыпайы түрінің жекешесін де, көпшесінде де ауызекі (сөйлеу) тілде - сыз, -сыздар дегеннің орнына - сыңыз, -сыңыздар деп те айтылады. Оның бер жағында, бұл формалар тек осы топқа ғана емес, өзге топтарға да тән. Бірақ бұл соңғы форма (-сыңыз, -сыңыздар) қазіргі әдеби тілге тән - сыз, -сіз формасынан гөрі, біздің ойымызша көнерек сияқты.
Ә)есімшелер: барған, келген; баратын, келетін; барар, келер; бармақ(шы), келмек(ші).
Жекеше Көпше
Мен барған-мын, келген-мін, біз(дер) барған-быз, келген-біз,
Сен барған-сың, келген-сің, сендер барған-сыңдар,келген-сіңдер,
Сіз барған-сыз, келген-сіз, сіздер барған-сыздар,келген-сіздер,
Ол барған, келген олар барған, келген
Б) зат есімдер: оқушы, мұғалім т.б.
Жекеше Көпше
Мен оқушы-мын, мұғалім-мін, біз(дер) оқушы(лар)-мыз, мұғалім(дер)-міз,
Сен оқушы-сың, мұғалім-сің, сендер оқушы(лар)-сыңдар, мұғалім(дер)-
сіңдер,
Сіз оқушы-сыз, мұғалім- сіз, сіздер оқушы(лар)-сыздар, мұғалім(дер)-
сіздер,
Ол оқушы, мұғалім олар оқушы, мұғалім
Сөйтіп, бұл топқа тән сөздердің (формалардың ) жіктелу ерекшеліктері мынадай: біріншіден, бұлардың бәрінде де жіктік жалғау түбірге я негізге тікелей жалғанады; екіншіден, оларға жалғанатын жіктік жалғауларда тек сөздің (форманың) жуан я жіңішкелігіне және соңғы дыбысына қарай, демек, үндестік заңға сәйкес өзгеріс болмаса, тұлғалық айырмашылықболмайды; үшіншіден, бұлардың үшінші жақтарында жіктік жалғауы болмайды.
2.Екінші топқа тән сөздер сөйлемде баяндауыш болса, оларға жалғанатын жіктік жалғау жекше түрде де, көпше түрде де барлық жақтарға бірдей, бір ізбен төмендегіше жалғанады.
а) Ауыспалы (-а, -е, й) формалы көсемшелер: бара, келе, қарай, сөйлей
Жекеше:
Мен бара-мын, қарай-мын, келе-мін, сөйлей-мін
Сен бара-сың, қарай-сың, келе-сің, сөйлей-сің
Сіз бара-сыз, қарай-сыз, келе-сіз, сөйлей-сіз
Ол бара-ды, келе-ді, қарай-ды, сөйлей-ді
Көпше:
Біз бара-мыз, қарай-мыз, келе-міз, сөйлей-міз
Сендер бара-сыңдар, қарай-сыңдар, келе-сіңдер, сөйлей-сіңдер
Сіздер бара-сыздар, қарай-сыздар, келе-сіздер, сөйлей-сіздер
Олар бара-ды, келе-ді, қарай-ды, сөйлей-ді
Екінші топтың жіктелуінде өзіне тән бір ғана ерекшелігі бар. Ол ерекшелік: екінші үлгінің III жағында арнаулы - ты (-ті, -ды, -ді ) қосымшасы бар. Бірақ ол қосымша жекеше түрде де, көпше түрде де өзгермей бір қалыпты сақталып отырады (ол алыпты, олар алыпты).
3.Үшінші топқа тән формалар баяндауыш болса, оларға жалғанатын жіктік жалғау жекеше түрде де, көпше түрде де төмендегіше бір ізбен жалғанады.
а) Жедел өткен шақ формасы: айтты, өтті
жекеше көпше
мен айтты-м, кетті-м біз(дер) айтты-қ, кетті-к
сен айтты-ң, кетті-ң сендер айтты-ңдар, кетті-ңдер
сіз айтты-ңыз, кетті-ңіз сіздер айтты-ңыздар, кетті-ңіздер
ол айтты, кетті олар айтты, кетті
ә) Шартты рай формасы: айтса, кетсе
жекеше көпше
мен айтса-м, кетсе-м біз(дер) айтса-қ, кетсе-к
сен айтса-ң, келсе-ң сендер айтса-ңдар, кетсе-ңдер
сіз айтса-ңыз, келсе-ңіз сіздер айтса-ңыздар, кетсең-іздер
ол айтса, кетсе олар айтса, кетсе
Бұл топқа тән формалардың жіктелуінде мынадай ерекшеліктер бар: біріншіден, жеке түрінің I, II жақтарының жіктік жалғаулары тәуелділік жалғауының жекеше түрінің I, II жақ қосымшаларына ұқсас, мысалы: (әке-м, әке-ң, әке-ңіз); екіншіден, көпше түрінің I жағының жалғауы (-қ, -к)жоғарыдағы екі топқа да ұқсамайды, өзінше бір басқа; ал көпше түрінің II жағының жалғауы (-ыңдар, -ңыздар) бірінші және екінші үлгілердікінен сәл басқашалау да, төменгі төртінші үлгімен (-ыңдар, -ңыздар) түрлес, үшіншіден, жекеше түрде де, көпше түрде де III жақтың арнаулы қосымшасы жоқ, бұл жағынан олар бірінші үлгіге ұқсас.
4.Төртінші топқа етістіктің бұйрық рай формасы ғана жатады. Етістіктің бұйрық рай түрі баяндауыш болса, жақ-жаққа қарай төмендегіше жіктеледі. Бұйрық рай формасы: қара, жаз
жекеше көпше
мен қарайын, жазайын біз қарайық, жазайық
сен қара, жаз сендер қараңдар, жазыңдар
сіз қараңыз, жазыңыз сіздер қараңыздар, жазыңыздар
ол қарасын, жазсын олар қарасын, жазсын
Ауыз әдебиетінде және халық ақындарының шығармаларында жекеше форманың анайы түрінің екінші жағына - ғын (-қын, - гін, -кін) қосымшасы қосылып та қолданылады (мысалы: сен барғын, сен айтқын, сен келгін, сен ішкін). Бірақ бұл форма бірте-бірте әдеби тіл формасы болудан қалды деп айтуға болады.
Көпше түрдің I жағының қосымшасы - лық, -лік болып та қолданылады. Мысалы: Кел, балалар, оқылық. Оқығанды көңілге ықыласпен тоқылық(Ы.Алтынсарин); Той болса, тон киелік, жүр баралық. Бірімізді біріміз аударалық (Абай) деген сөйлемдерде қолданылғаны сияқты қазіргі көркем әдебиеттк де - лық(-лік) формасы қолданыла береді. Бірақ әдеби тіліміздің қазіргі бағытында бұл формадан гөрі - йық (-йік) формасы көбірек қолданылып бірте-бірте негізгі формаға айналып бара жатқан сияқты.
Қазақ тілінде жіктік жалғауы кім? қандай? нешінші? деген сұрақтарға жауап беретін сөздерге қосылады деп мысалдар келтіруге болады:
Жекеше Көпше
Мен жүйрікпін Біз жүйрікпіз
Сен жүйріксің Сендер жүйріксіңдер
Сіз жүйріксіз Сіздер жүйріксіздер
Ол жүйрік Олар жүйрік
Мен алтыншымын Біз алтыншымыз
Сен алтыншысың Сендер алтыншысыңдар
Сіз алтыншысыз Сіздер алтыншысыздар
Ол алтыншы Олар алтыншы
Зат есімнің жіктелуін түрліше оқытуға болады: бірақ жалғаудың өзін жеке жаттатудың қажеті жоқ. Зат есімнің жіктелуін жаттықтыруда есім баяндауышты сөйлемнің түрі бірге өзгертіледі. Осындай жаттығу жұмыстары бірінші сыныптан бастап жүргізіледі: мен оқыдым, ол келді, біз оқушымыз. Жіктік жалғауды қолдану дағдысын қалыптастыруда сұрақ-жауап ретінде, сурет арқылы әңгімелесу,ұлттық ойындар, тақырыпқа шығарма жазу сияқты түрлі жұмыстар жұмыстар жүргізу өте қажет. Тілдің грамматикалық
категориялары сөйлемдегі ойдың байланысын білдіреді[6,163-168].
Кесте 2
Жіктік жалғау
Жекеше түрі
Жуан буын
Жіңішке буын
I
II
III
Мен
сен
сіз
ол
Жұмысшымын
жұмысшысың
жұмысшысыз
жұмысшы
Суретшімін
суретшісін
суретшісіз
суретші
Көпше түрі
Жуан буын
Жіңішке буын
I
II
III
Біз
біздер
сендер
сіздер
олар
Жұмысшымыз
жұмысшылармыз
жұмысшысыңдар
жұмысшысыздар
жұмысшылар
Суретшіміз
суретшілерміз
суретшісіңдер
суретшісіздер
суретшілер
Осы көрнекі құралдағы сөздерді қатыстырып сөйлем құратады. Сол құраған сөйлемдері бойынша жіктік жалғауының өзіндік белгілерін дыбыс жүйесі бойынша талдайды. Жіктік жалғауы есім сөздердің барлығына, әсіресе зат есімдерге зат есімдерге тікелей жалғанады. Есім сөздердің III жағында жіктік қосымшасы болмайды. Мысалы, I жақ- жұмысшымын, II жақ- жұмысшысың, III жақ- жұмысшы. Жіктік жалғауының жекеше, көпше және анайы, сыпайы түрлері болады. Сөйтіп, I жақтық жіктік жалғауларының дыбыстық түрлері мыналар: жекеше түрі - мын, -мін, -бын,-бін,-пын,-пін, ал көпше түрілері - -мыз, -міз,-быз, -біз, -пыз, -піз, II жақ жекеше, көпше, анай түрі - сың, -сің, -сыңдар, -сіңдер,ал жекеше, көпше, сыпайы түрі - сыз, -сіз, -сыздар, -сіздер. Сонымен бірге мұғалім жатыс және шығыс септігіндегі сөздер ғана жіктелетініне мысалдар келтіреді: біздер қырмандамыз, сендер жазықтасыңдар, мен колхоздамын, сен колхоздасың. Сұраулық ма,ба, бе, па, пе жіктік жалғаулардың алдынан келгенде, сұраулық шылаудың а,е дыбыстары, ы,і-ге айналады. Мысалы: оқушысың ба?- оқушымысың, тігіншісің бе?- тігіншімісің?
Жіктік жалғауының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
ФИО
ЖІКТІК ЖАЛҒАУЫН ҚАТЫСЫМДЫҚ БАҒЫТТА ОҚЫТУДАҒЫ ӘДІСІ
Курстық жұмыс
Ғылыми жетекші:
.
Қостанай, 2020 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I. Қатысымдық бағыт - қазақ тілін оқытудың тиімді жолы
1.1Қазақ тілін оқытудағы қатысымдық бағыт тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 4
1.2 Қазақ тіліндегі сөздердің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
II. Жіктік жалғауын оқытудың маңызы
2.1 Жіктік жалғауының өзіндік ерекшеліктерін таныту ... ... ... ... ... ... ... . ... ...17
2.2 Жалғауларды оқытудың тиімді жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
III. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 25
V. ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі. Грамматикалық мағынаның белгілі бір түрі, атап айтқанда, категориялық грамматикалық мағына грамматикалық формалар арқылы беріледі. Қазақ тілінде грамматикалық формаларға жалғаулар да жатады. Жалғаулар сөйлемдегі жеке сөздерді өзгертіп, түрлендіру арқылы оларға белгілі грамматикалық мағына үстейтін морфологиялық формалар болып есептеледі. Қазақ тіліндегі төрт түрлі жалғаудың әрқайсысының өзіне тән грамматикалық мағыналары және сол мағыналарына орай арнаулы грамматикалық формалары бар. Сол себептен олар өз алдына категория деп танылып, әрқайсысы бас- басына септеу категориясы, көптеу, тәуелдеу, жіктеу категориясы делініп есептеледі.
Жіктік жалғау- қимыл иесінің кім екенін білдіру үшін қолданылатын қосымша, ол сөз бен сөзді жақ жағынан қиыстырып тұрады. Жіктік жалғау есім сөзге де, етістікке де жалғанады. Тек қана синтаксистік қызмет атқарады. Баяндауышқа тән жалғау.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Оқыту барысында жіктік жалғауының қызметін оқытуда берілетін білім түрлері логикалық жүйемен үздіксіз дамытылып отыуы, оқушының білімі мен сөйлеу мәдениетін жетілдіру ұтымды әдістер мен ұстанымдар негізінде жүргізілуін жіктік жалғауын оқытудың қатысымдық бағытта оқытудың тиімділігі мен ерекшеліктерін анықтау. Негізгі мақсатты орындау үшін мынадай басты міндеттерді шешу алға қойылды.
-Ғылыми зерттеу көздеріне сүйене отырып, тақырыптың теориялық сипатын ашу;
-Оқушыларға жіктік жалғауы тақырыбы бойынша берілетін білім көлемін анықтау ;
-Оқытуда қамтылатын инновациялық технология түрлерін саралау.
Курстық жұмыстың нысаны: Қатысымдық бағытта оқыту технологиясы тақырыбында жазылған мақалалар негізгі материал ретінде пайдаланылды. Қазақ тілі оқулығына әдістемелік нұсқаулықтар, И. Ұйықбаевтың Қазақ тілі методикасының мәселелері оқулығы пайдаланылды.
Курстық жұмыстың ғылымилығы: Қатысымдылық бағытта оқыту технологиясының тиімділігі сараланады. Қазақ тілі сабағында жіктік жалғауын қатысымдық бағыт арқылы оқытудың жолдары талданады.
Курстық жұмыстың зерттеу әдістері. Курстық жұмыстың негізгі әдіс-тәсілдері - баяндау, қажетті мәліметтерді саралау, ұғымдарды жинақтау, пікірлерді қорыту,түрлі экпериенттер арқылы, ғылыми тұрғыда талдау.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, қосымшадан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Қатысымдық бағыт - қазақ тілін оқытудың тиімді жолы
0.1. Қазақ тілін оқытуда қатысымдық бағыттың тиімділігі
Қазақ тіл біліміне қатысты шыққан еңбектерде коммуникатив деген сөз алпысыншы жылдардан бастап кездеседі. Тілшілер кітаптарында бұл терминді тілдің қоғамдық- әлеуметтік қызметіне қатысты қолданғанмен, оның мән-мағынасына түсініктеме беріп, зерттеу жүргізе қойған жоқ.
Тілді үйретуге қатысты әдісті сөз еткенде, арнайы қарастырылуға тиісті мәселенің бірі- қатысым әдісі.
Қазақ тіл білімінде қатысымдық әдістің алғаш ғылыми негіздемесін жасаған профессор Ф.Ш.Оразбаева оқылым, тыңдалым, жазылым, айтылым, тілдесім процестерінің сөйлеу және ойлау механизмдеріне байланысты аспектілерінің әдістемелік жүйесін қалады. Ғалым: Қатысымдық әдіс дегеніміз - оқушы мен оқытушының тікелей қарым-қатынасы арқылы жүзеге асатын; белгілі бір тілде сөйлеу мәнерін қалыптастыратын, тілдік қатынас пен әдістемелік категорияларына тән басты белгілер мен қағидалардың жүйесінен тұратын; тіл үйретудің тиімді жолдарын тоғыстыра келіп, тілді қарым-қатынас құралы ретінде іс жүзіне асыратын әдістің түрі, - деген анықтама береді [1, 8].
Қатысымдық әдісті зерттеу орыс және шет тілдерін оқыту әдістемелерінде бірсыпыра жетістіктерге жеткенін атап өтуге болады. Тілді оқыту жүйесінде қатысымдық әдіс туралы мәселені арнайы қарастырған тілші-әдіскер - Е.И.Пассов. Ол қатысымдық әдісті сөз етпестен бұрын, жалпы оқыту әдісіне тән бірнеше белгілерді бөліп шығарады. Мұндай белгілер мыналар:
1. Әрбір оқыту әдісі бір мақсатқа жетудің құрамы болып табылады. Қатысымдық бағыттың негізгі мақсаты - сөйлеу әрекетінің түрлерін (айтылым, жазылым, тыңдалым, оқылым, тілдесім) меңгерте білу.
2. Әдіс оқыту процесіндегі тактиканы емес, стратегияны анықтайды, сондықтан да ол оқытудың шартына тәуелді болмайды.
3. Оқыту әдісінің аумағы өте кең, сондықтан сөйлеу әрекетінің қай түрінде болсын оқытудың барлық жақтары қамтылады.
4. Әдісте барлық қағидалардың басын біріктіретін ең басты, негізгі идея болады. Басты идея методолгоиялық рөл атқара келіп, әдістің жүзеге асуы барлық мәселелердің басын біріктіреді.
Қатысымдық бағыт әуел баста тілді жеделдете оқытудың негізгі әдісі ретінде қалыптасты. Ол дайын сөйлемдерді жаттатқызу, тілдік материалды саналы түрде меңгермей, көбінесе ойланбастан қайталауға негізделгенмен, бірте-бірте оқыту мазмұны, әдіс-тәсілдері өзгеріп, толығып отырды.
Қатысымдық әдістің сипаты: Тіл үйренуші клиент ретінде, ал оқытушы кеңесші ретінде ұйымдастырылады; Ана тілі мүлдем қолданылмайды; Грамматика мен лексикалық минимум индуктивті түрде беріледі; Тіл үйренушілер мәтінді таспаға жазып, қайта тыңдап, негізгі таспамен салыстыра отырып, айтылым дағдысын қалыптастырады; Белсенді өзара әрекет жаттығулары қолданылады[1, 10-12].
Қатысымдық әдістің сипаты:
1.Тіл үйренуші клиент ретінде, ал оқытушы кеңесші ретінде ұйымдастырылады;
2.Ана тілі мүлдем қолданылмайды;
3.Грамматика мен лексикалық минимум индуктивті түрде беріледі;
4.Тіл үйренушілер мәтінді таспаға жазып, қайта тыңдап, негізгі таспамен салыстыра отырып, айтылым дағдысын қалыптастырады;
5.Белсенді өзара әрекет жаттығулары қолданылады.
Жүргізу тәсілдері:
1.Таспада жазылған мәтінмен коммуникацияға түсу;
2.Тәжірибені қайта жаңғырту;
3.Тіл үйренушінің дыбыстауын таспаға жазып, қайта тыңдау;
4.Оқытушы-компьютер өзара байланысы;
5.Топтық, жұптық жағдаяттық тапсырмалар.
Қатысымдық бағыттағы оқу үдерісіне басты қатысушылар - оқытушы мен тіл үйренуші. Оқытушы - тіл үйренушінің әрекетін бақылаушы, түсіндіруші, ақыл-кеңес беруші, реттеуші, ал тіл үйренуші - қарым-қатынасқа түсуге бар қарқынымен ұмтылушы, ізденуші, белсенді әрекет иесі. Олардың арасындағы субъект-субъектілік қатынастар ынтымақтастыққа және тең құқықты сөйлеу серіктестігіне негізделеді. Тіл үйренушінің іскерлік, белсенділік, өзіндік шығармашылығының негізгі факторы - оның мықты оқу уәждемесі, өзіндік терең пайымдауы мен дәлелі. Оқытушы ұйымдастыратын сөйлеу әрекетінің түрлері тіл үйренушінің қатысымдық қажеттілігіне қарай уәждеме туғызуға бағытталуы тиіс.
Тіл үйренушінің іскерлік, белсенділік, өзіндік шығармашылығының негізгі факторы - оның мықты оқу уәждемесі, өзіндік терең пайымдауы мен дәлелі. Оқытушы ұйымдастыратын сөйлеу әрекетінің түрлері тіл үйренушінің қатысымдық қажеттілігіне қарай уәждеме туғызуға бағытталуы тиіс. Қатысым уәждемесінің қалыптасу жолдары:
1. Үйренетін тілде телебеғдарламалар көру, радиобағдарламалар тыңдау, оларды талдау;
2. Көркем әдебиет оқу, оқығаны туралы әңгімелесу;
3. Сол тілдің атақты өкілдерімен кездесу, әңгімелесу;
4. Сол тілде ғана сөйлеуге арналған жазғы лагерлер ұйымдастыру;
5. Оқу үдерісін жеделдету;
6. Жүйелі бақылау және проблемалармен жұмыс жүргізу;
7. Интерактивті оқыту әдістерін қолдану;
8. Оқу үдерісіне ақпараттық-коммуникациялық технологияларды енгізу [1, 30-35].
Сөз болып отырған әдіске қатысты негізгі идея, басты өзек - қатысым болып табылады. Осы тұрғыдан келгенде, Е.И.Пассовтың пікірі бойынша, қатысымдық әдістің ішкі мәні, басты мазмұны оның принциптерін айқындауға байланысты шешілмек. Ол мұндай принциптердің бес түрін атап көрсетеді: 1.Сөйлеу-ойлау белсенділігі ұстанымы; Жекешелендіру ұстанымы; 3.Функционалдық ұстанымы; 4.Жағдаят ұстанымы; 5.Жаңашылдық ұстанымы.
Аталған принциптердің қай-қайсысы да қатысымдық әдістің нақтылы ерекшеліктерін көрсетеді. Әдістемелік қағидалардың жиынтығы бұл мәселенің күрделі екенін аңғарта келе, барлық белгілер мен принциптерді бір-бірімен ұштастыра, тығыз бірлікте жұмсамаса, әдістің тиімділігі азаятындығын байқатады.
Қатысымдық әдіске тән жоғарыда атап өтілген принциптердің маңызын жоққа шығаруға болмайды. Олар- шет тілін немесе екінші тілдерді жүйесінде кеңінен етек алған және соңғы жылдары көп сөз бола бастаған орыс тілі мен шет тілін оқытуда тиімді болғанымен генеоологиялық түбірі бөлек қазақ тілін үйретудің өзіндік ерекшеліктері бар[2, 28 ].
Қазақ тілін қатысымдық әдіспен оқыту жүйесінде айқындала бастаған мынадай принциптерді атап көрсетуге болады:
1. Тіке байланыс.
2. Адамның жеке қабілетін ескеру.
3. Сөйлеуге үйретуде жүргізілетін жұмыстардың түрлерін айқындау.
4. Сатылап даму.
5. Динамикалық өзгеру.
6. Өзектілік.
Қазақ тілін үйретуде қатысымдық әдісті пайдаланудың ең тиімді жолы- оныңтіке байланысқа негізделіп, адам мен адамның тікелей қарым-қатынасы арқылы тілді үйретуді жүзеге асыруында.
Тіке байланыс принципі бойынша оқыту процесі адамдардың тек тікелей жүздесуі, сөйлесуі, өзара қарым-қатынасы арқылы болады. Бұл- қатысымдылық әдіс арқылы ғана жүзеге асатын ерекшелік. Өйткені тілдік қатынастың өзі адамзаттың бір-бірімен тікелей қарым-қатынасына, пікірлесуіне, сөйлесуіне негізделген. Сондықтан қатысымдық әдісті қолданудың басты шарты- бүкіл оқыту жүйесінің тікелей байланыс арқылы мүмкіндігінше жиі болуы. Сонымен қатар сабақ жүргізу аудиторияда, одан тыс жерлерде және қандай жағдайда болсын біржақты (тек оқушы арқылы, не оқытушының жеке өзі арқылы болмайды) емес, тек екі жақтан бірдей болатын (оқушы мен оқытушының, үйренуші мен үйретушінің қатар іс-әрекеті арқылы) қатынас арқылы болады. Рас, кейде ол байланыс қосымша түрде болуы мүмкін. Мысалы, берілген тапсырмалар арқылы, өз бетінше жұмыс істеу арқылы, бірақ бәрібір екі жақтан болатын іс-әрекеттің нәтижесі жүзеге асады.
Адамның жеке қабілетін ескеру жөніндегі принцип тіке байланыс принципіне негізделеді. Бұл қағида оқыту әдісінде тіл үйренушінің жеке басына тән барлық қасиеттерді псхологиялық, педагогикалық тұрғыдан зерттеуге және онымен үнемі санасып отыруға негізделеді. Барлық оқыту жүйесі оқушының зердесіне, ынтасына, қабілетіне қарай бейімделеді. Мысалы, тілге бейім оқушыға қосымша қызықты тапсырмалар беру, өз бетінше белгілі бір тақырыпты меңгерудің бағвттарын ұсыну, мәтіндерді жаңа сөздермен толықтырып, ізденіс арқылы жаңарту, т.б. осы сияқты жұмыстарды орындатуға болады. Адамның жеке қабілетін ескеру оқушының істеген жұмысын тексеру не бағалаған кезде оның кемшіліктерінен гөрі жетістіктеріне көбірек көңіл бөліп отырғанды қажет етеді. Тіл үйренушінің жеткен жетістегін, табысын атап өту арқылы ұстаз оның ынтасын, қабілетін, өзіне деген сенімділігін арттырады.
Сөйлеуге үйретуде жүргізілетін жұмыстардың түрлерін айқындау принципі қатысымдық әдістің сапалы болуын қамтамасыз етеді. мұнда тілді үйретуге байланысты қандай - бағдарды таңдап алу керек, оған қатысты орындалатын жұмыстар мен тапсырмалар қандай, оны іске асыруда бұл жұмыс түрлерінің алатын орны мен қызметі қандай деген мәселелерді анықтап, белгілемей тұрып, алға қойылған мақсатқа жету де мүмкін емес. Мысалы, сабақтың мақсаты оқушыларға алдағы жексенбіні қалай өткізу туралы әңгіме құрастыру болса, ұйымдастыру кезеңінен кейін-ақ, осы тақырыпқа қатысты сөздер алынып, бірден сөйлесім әрекеті іс жүзіне асырылады. Алғашқы орындалатын тапсырмалар берілген тақырыптағы мәтінмен жұмыс істеуден басталады да, сабақ барысында сөздікпен жұмыс, аудармалық жұмыс, жаттығу жұмыстары, суретпен жұмыс, өз бетінше жұмыс, т.б. болып қатар-қатар орындала береді. Ал олардың өзі іштей сала- салаға жіктеліп, әр жұмыстың түрлері бірде сұхбат арқылы, бірде жұп арқылы, бірде оқушының мұғалімдік рөлі арқылы т.б. жолдармен қызықтырылады. Мәселен, сөздіктегі сөздермен жұмыс: жаңа сөздерді табу, сөздердің мағынасын ашу, сөздердң алфавит бойынша тізу, сөздерді таблицада жұмсау,ссөздерді торға орналастыру, аудару болып түрлене берсе; Жаттығу жұмысы: фонетикалық жаттығу, лексикалық жаттығу, грамматикалық жаттығу деп топтастырылып, сөйлеуді үйретуде қайсысы осы сабақта қажеттірек, соған байланысты таңдалып, осы сабаққа қатысты минимумдарға енгізіледі.
Жұмыс түрлерін айқындау принципі мұғалімнің жан-жақты ізденуін, алдына нақтылы міндет қоя отырып, әр сабақтың мақсатын айқындап алуын талап етеді және тіл үйрету барысында мұғалімге еркіндік береді, белгілі бір мақсатқа орай оқытушы жұмыстың түрлері мен талабын оқушының жеке басының қажеттілігіне сай жетілдіріп не азайтып отыруына болады. Жұмыс түрлерін айқындау туралы принцип сөйлеудегі қатысымдық тұлғалардың атқаратын қызметі мен алатын орнын жан-жақты анықтауды қажет етеді.
Осыдан келіп, сатылап даму принципіне сүйенуге тура келеді. Бұл қағида бойынша адам мен адамның тіке байланысы да, оқушының жеке қабілетін ескеру де, сөйлеуге үйрету де, жүргізілетін жұмыстың түрлері де бірте-бірте жеңілден қиынға, қарапайымнан күрделіге, аздан көпке т.б. сатылап өсу үстінде болу керек. Мысалы, оқытушы мәтінді оқи отырып, алдымен оқушыларға түсінікті сөздерді бөліп алып, оларға жаңа сөз тіркестерін ойлап табуды тапсырады. Оқушылар мәтіндегі өздеріне таныс сөздермен өз сөз байлықтары арқылы, яғни өздері білетін сөздер арқылы тіркестер құрастырады. Енді айтылған тіркестермен сөйлем құрау іс жүзіне асырылады. Келесі кезекте мәтінді қайталап оқып, одан оқушыларға түсініксіз сөздерді тапқызады да, оларды тақтаға жазғызып қояды. Бұл сөздердің аудармасы беріліп, мағынасы түсіндірілген соң, бірнеше мысалдар айтылады. Оқытушы таныс емес сөздердің айтылуын, жазылуын, мағынасын ұғындырып болған соң, оқушыларға бұл сөздермен өздеріне бұрыннан таныс тұлғаларды қосып, сөз тіркестерін ойлап табуды тапсырады. Сөйтіп, бүкіл мәтіндегі бір сөз бен екінші сөз, бір сөйлем мен екінші сөйлем, алғашқы тіркес пен кейінгі тіркес оқушылардың бұрынан өздері білетін алғашқы тіркес пен кейінгі тіркес оқушылардың бұрыннан өздері білетін сөздері арқылы жаңарып, барлық сөздер тын байланысқа түсіп, мәтін әрі есте қалады, әрі сөйлеуге үйретудің бір үлгісі болып табылады. Сөйтіп, сөз тіркеске айналып, тіркес сөйлемге қосылып, бейтаныс сөз таныс лексикаға ауысып, тілдік қатынас жалғасады.
Динамикалық өзгеріс принципі тілді оқыту барысында барлық іс-әрекеттердің, жұмыстардың, қолданылатын құралдар мен материалдардың - жалпы қатысымдық әдістің іске асуы үшін қажет құрамды бөлшектердің жетіліп, өзгеріп отыруын қадағалайды. Ол жалпы жүйесінің бір орнында тұрып қалмай, сан жағынан да, сапа жағынан да үнемі өзгеріп отыруын қажет етеді. бұл принцип бойынша тек сабақ берудегі жаттығулар мен мәтіндер, тапсырмалар мен тақырыптар ғана өзгеріп қоймай, қатысымдық әдіске әсер етуші сыртқы және ішкі факторлар да, олардың мәні мен маңызы да өзгеріп, дамып отыру керек. Сол арқылы адамдар қарым-қатынасындағы пікірлесу мен сөйлесу де жоғарғы мәдениеттілікке көтеріледі.
Өзектілік принципі барлық тіл үйрету мен оқыту жүйесінің ең басты мақсатқа - тілдік қарым-қатынасқа - бағынуын талап ете келіп, сабақ беру жолдарының әрқайсысы ортақ бір өзек болатын қағидаға сүйенуін қажет етеді. Әр сабақ үстінде өтілетін тақырыптар, істелетін жұмыстар, сөйлесу жаттығулары мен тапсырмалар бәрі сөйлесімді жүзеге асыратын шешімге келіп тірелуі керек.
Оқу әрекетінің маңызды құрылымдық элементтерінің бірі - қатысымдық тапсырмалар тіл үйренушілердің орындайтын дәстүрлі тілдік, грамматикалық тапсырмаларындай емес, қатысымдық дағдыларды қалыптастыруға бағытталып, сөйлеу әрекетінің барлық түрін дамытуға негізделе жүргізіледі. Құбылыс немесе объекті, үдеріс туралы ақпараттың бір бөлігінің толық, екінші бөлігінің белгісіз болып берілуі жолымен жасалған қатысымдық тапсырмалар тіл үйренушінің өз бетімен ізденуі, қатысым әрекетіне түсуі нәтижесінде оқытудың тұлға аралық белсенді сипат алуын көздейді.
Оқытудағы белсенділік - тіл үйренушінің әрекеттік қалпы ғана емес, ол тұлғаның әрекеттік сапасы. Жеделдете оқыту әрекетінің маңызды құрылымдық элементтерінің бірі - қатысымдық тапсырмалар - тіл үйренушілердің орындайтын әдеттегідей тапсырмалары ғана емес, оларды орындаудың жалпы әдіс-тәсілдерін, амалдарын игерудің дағдылары. Профессор Ф.Ш.Оразбаеваның қатысымдық теорияның қазақ тілін үйретудегі маңызды орны туралы айтқан пікірлерін басшылыққа ала отырып, тіл үйренушілерге ұсынылатын тапсырмалардың қатысымдық сипатының басым болуын айырықша ұстанамыз [1, 40-45].
1.2. Қазақ тілінде сөздердің жіктелуі
Сөз құрамын мектепте оқытудың үлкен маңызы зор. Атап айтсақ, сөз құрамы грамматиканың негізгі саласының бірі болып саналатын морфология курсының бастамасы, оның объектісін танытатын негізгі бөлім болып саналады. Сөз құрамын балаларға оқыту арқылы қазақ халқының әдеби тілінде қолданылып жүрген сөздерінің құрам ерекшеліктерінен ғылыми - теориялық негізінде мағлұмат береміз
Тілдің грамматикалық құрылысының үлкен бір тарауы- морфология мектепте сөз құрамынан басталады. Бұл оқулықта сөз және оның құрамы деген күрделі тақырыппен аталады. Бұл тақырыпқа: сөз құрамы туралы жалпы түсінік, негізгі түбір, туынды түбір, түбірлес сөздер, қосымша (жұрнақ пен жалғау), қос сөз, біріккен сөз және оның емлесі, қос сөз және оның түрлері, қысқарған сөз және оның емлесі деген тақырыптар беріліп әрқайсысының сағаты көрсетілген.
Сөз құрамын өткенде мына мәселелерге назар аудару қажет:
1)Аталып отырған Сөз құрамы туралы жалпы түсінік деген тақырыпта сөздері құрамына қарай түбір сөз, қосымшалы сөз деп бөліп берген. Осындағы қосымшалы сөзді қай кезеңде, қандай тұрғыда өтуге тиіспіз. Әдетте оқулықта да, программада да ең әуелі түбір сөзді, туынды түбірді одан кейін түбірлес сөздерді өткеннен барып қана қосымшаны бастаймыз.
2)Сөз құрамына енетін туынды түбір, қос сөз, біріккен сөздер қазақ лексиконын байытатын, толықтыратын, жаңа сөздер тудыратын негізгі жол болып саналады. Сондықтан оқулықтағы анықтамаға сәйкес туынды түбір және біріккен сөздерді тұтас бір ұіымды білдіретін жаңа сөздер деп танытамыз.
Сөз құрамы
СӨЗ
түбір қосымшалы қос біріккен қысқарған
жұрнақ жалғау
туынды сөз
Сөз құрамын (морфемаларды) меңгерту жұмысында төмендегідей мақсат- міндеттер алға қойылады.
1. Көзделген мақсатқа сәйкес ұйымдастырылатын жүйелі практикалық жұмыс процесінде оқушылардың түбір, жұрнақ, жалғау деген ұғымдарды саналы меңгерулері қамтамасыз етіледі.
2. Оқушыларды сөзді бөлшектеріне талдай алу іскерлігіне, дағдыларына машықтандырады, яғни сөздің түбірін, жұрнақ, жалғауларын табу сияқты көптеген жаттығу жұмыстары жасатылады. Сөйтіп, түбір формасы бірдей, мағынасы басқа сөздерді омонимдер мен көп мағыналы сөздерден ажырата білуге үйретіледі [3, 15-16].
Қосымша деген сөздің мағынасын оқушыларға көп қиналмай, бір нәрсеге қосылатын үстеме, қосымша екеніне бірден түсінеді. Сондықтан түбір сөздерден кейін қосылып тұрған сөз бөлшектерін қосымша дейміз, ал, түбір мен қосымшалардан құралып тұрған сөзді қосымшалы сөздер деп атаймыз. Қосымша деген ұғым екі сатыда түсіндіріледі. Әуелі сөзге жалғанып, оны жалпы түрлендіретін сөз бөлшектері қосымша деп аталатыны турасында кіріспе іспетті ұғым білдіреді. Одан әрі қосымшаның сөз мағынасын өзгертетін және сөздің тек формасын түрлендіретін екі түрі болатынын түсіндіріледі. Бұл да жаттығу жолмен меңгеріледі. Ол деүшін бір түбірге әр түрлі септік жалғауы жалғанып текске ендіріледі де, сол сөздер таптырылып, жалғаудың сөз мағынасын өзгертпей тек сөз бен сөзді байланыстырып қана тұрғаны көрсетіледі. Ал, жұрнақтың таныстырғанда, бір түбірге әр алуан жұрнақ жалағнып әлгі сөздің мағынасы түрліше болып өзгергені байқалады.
Сөйтіп, жұрнақ сөз құрамының мағына түрлендіретін бөлшегі деген қорытынды шығарылады. Сонымен, сөздің негізгі бөлімі- түбір, жаңа сөз тудыратын бөлімі- жұрнақ, сөз тудырмайтын бөлімі - жалғау деген түйін жасалады. Бұлардың түбірге реті және бірінің үстіне бірінің еселеп те жалғана беретінім мысалдар арқылы көрсетіледі.
ҚОСЫМША
жұрнақ жалғау
сөз тудырушы сөз түрлендіруші көптік септік
тәуелділік жіктік
Бұл көрнекілік арқылы қосымшаның екі түрі - жұрнақ , жалғау болып бөлінетінін байқаймыз. Бұрынғы бағдарлама мен оқулықта жалғау тек аталып өткені болмаса, арнайы өтілмейді. Жаңа бағдарлама мен оқулықта сөз құрамы тұсында жалғаудың қызметі де, қосымшасы да берілген. Жұрнақты түсіндіргеннен кейін, жалғауды қосымшамен бір-бір сағаттық көлемде өту дұрыс. Тіліміздегі төрт түрлі жалғау зат есімге тән екен деп, зат есімге дейін атамай қоюға болмайды. Жалғаудың түрлері де, қосымшасы да күнделікті сабақтың объектілерімен жарыса қолданылып, жаттығу материалында жиі ұшырап отырады. Сондықтан сөз құрамының қосымша деген тақырыбында жалғаудың төрт түрін атаулары мен әрқайсысының өздеріне тән қосымшасымен таныстыру өте орынды берілген[4,100-101].
Жалғау- қосымшаның бір түрі. Тілімізде төрт түрлі жалғау бары айтылып, олар сөз бен сөзді өзара байланысқа түсіріп тұратыны түсіндіріледі. Жіктік жалғау- жалғаулардың ең соңында тұратын күрделі қосымшаның бірі. Бұл жалғаудың басқаларға қарағанда,өзіндік ерекшелігі мол. Оқушылардың түсінігіне қиын тиетін грамматикалық категория. Жіктік категориясы- қазіргі қазақ тілінде тек етістікке ғана тән қасиет емес, баяндауыш болып қызмет атқара алатын өзге де сөз таптарына, соның ішінде есімдерге де тән қасиет. Олай дейтін себебіміз- баяндауышы жіктеу есімдіктерінен болған сөйлемде баяндауыш болатын сөз(қай сөз табынан болуы шарт емес) әрқашан баяндауышпен жақтасып, тиісті жіктік жалғауды қабылдайды. Егер сөйлемнің бастауышы есімдіктен емес, басқа бір жалпы я жалқы есімнен болатындай жағдайда, оның баяндауышы, әдеттен, үшінші жағында тұрады (мысалы: Ол отыр- бала отыр; ол келді- бала келді; ол көрсін- бала көрсін; ол оқыпты- бала жазыпты т.б). Жіктік жалғауы бастауыш пен баяндауыштың арасын байланыстырады. Оқулықта жіктік жалғауының үш жағы болатыны және олардың қосымшалары сызба арқылы берілген. Жіктік жалғауынан берілетін мәлімет осы кесте көлемінде өтілген жөн, әрі қарай тереңдетудің қажеті жоқ, кейінгі кластарда толық оқытылады. Жіктік жалғауы етістік сөздерге де жалғанатын жол- жөнекей ескертіледі.
Жіктік жалғауының әрқашан бастауыш пен баяндауыш аралығын
байланыстыратыны кесте арқылы түсіндіріледі.
Кесте1
жақ
Жіктік жалғауы сөздер
I
Мен
біз
біздер
оқушы-мын, дәрігер-мін
оқушы-мыз, дәрігер-міз
II
Сен
Сендер
оқушы-сың, дәрігер-сің
оқушы-сыңдар,дәрігер-сіңдер
Сіз
Сіздер
оқушы-сыз, дәрігер-сіз
оқушы-сыздар, дәрігер-сіздер
III
Ол
Олар
оқушы, дәрігер
Жіктік жалғауының қосымшаларын меңгертуге жеке сөздерді жіктетіп қоймай, сөйлемдер де жаздырып, ондағы баяндауыштан жіктік жалғауын таптырған дұрыс. Жіктік жалғауы қазақ тілінде қиын қосымшаларға жатады, оның түрлеінің қолданылуы әр түрлі [5, 63-68].
Қазақ тіліндегі сөздер төмендегідей төрт топқа бөлініп, төрт түрлі үлгі бойынша жіктеледі:
-бірінші топқа отыр, тұр,жүр, жатыр есімдіктері, есімшелер, зат есімдер, сын есімдер, сан есімдер, есімдіктер, үстеулер жатады;
-екінші топқа - а, -е, -й(бара, келе,сөйлей) формалы және - п, -ып, -іп (қарап, айтып, келіп) формалы көсемшелер жатады; олар екінші үлгі бойынша жіктеледі.
-үшінші топқа етістіктің жедел өткен шақ формасы (бар-ды, кел-ді) мен шартты рай формасы (барса, келсе) жатады; бұлар үшінші үлгі бойынша жіктеледі.
-төртінші топқа етістіктің бұйрық рай формасы (бар, кел) жатады да, төртінші үлгі бойынша жіктеледі.
1. Бірінші топқа тән сөздер сөйлемде баяндауыш болса, жіктік жалғау оларға жекеше түрде де, көпше түрде де барлық жақтарда бірдей, бір ізбен қосылады. Бұл топқа тән сөздердің жуан я жіңішкелігін қамти отырып, бір-бір мысал алып, жіктеп көрсек, мынадай үлгі туады: а) тұр, жүр
Жекеше Көпше
Мен тұр-мын, жүр-мін, біз(дер) тұр-мыз, жүр-сіз,
Сен тұр-сың, сен жүр-сің, сендер тұр-сыңдар, жүр-сіңдер,
Сіз тұр-сыз, сіз жүр-сіз, сіздер тұр-сыздар, жүр-сіздер,
Ол тұр, ол жүр олар тұр, жүр.
Екінші жақтың сыпайы түрінің жекешесін де, көпшесінде де ауызекі (сөйлеу) тілде - сыз, -сыздар дегеннің орнына - сыңыз, -сыңыздар деп те айтылады. Оның бер жағында, бұл формалар тек осы топқа ғана емес, өзге топтарға да тән. Бірақ бұл соңғы форма (-сыңыз, -сыңыздар) қазіргі әдеби тілге тән - сыз, -сіз формасынан гөрі, біздің ойымызша көнерек сияқты.
Ә)есімшелер: барған, келген; баратын, келетін; барар, келер; бармақ(шы), келмек(ші).
Жекеше Көпше
Мен барған-мын, келген-мін, біз(дер) барған-быз, келген-біз,
Сен барған-сың, келген-сің, сендер барған-сыңдар,келген-сіңдер,
Сіз барған-сыз, келген-сіз, сіздер барған-сыздар,келген-сіздер,
Ол барған, келген олар барған, келген
Б) зат есімдер: оқушы, мұғалім т.б.
Жекеше Көпше
Мен оқушы-мын, мұғалім-мін, біз(дер) оқушы(лар)-мыз, мұғалім(дер)-міз,
Сен оқушы-сың, мұғалім-сің, сендер оқушы(лар)-сыңдар, мұғалім(дер)-
сіңдер,
Сіз оқушы-сыз, мұғалім- сіз, сіздер оқушы(лар)-сыздар, мұғалім(дер)-
сіздер,
Ол оқушы, мұғалім олар оқушы, мұғалім
Сөйтіп, бұл топқа тән сөздердің (формалардың ) жіктелу ерекшеліктері мынадай: біріншіден, бұлардың бәрінде де жіктік жалғау түбірге я негізге тікелей жалғанады; екіншіден, оларға жалғанатын жіктік жалғауларда тек сөздің (форманың) жуан я жіңішкелігіне және соңғы дыбысына қарай, демек, үндестік заңға сәйкес өзгеріс болмаса, тұлғалық айырмашылықболмайды; үшіншіден, бұлардың үшінші жақтарында жіктік жалғауы болмайды.
2.Екінші топқа тән сөздер сөйлемде баяндауыш болса, оларға жалғанатын жіктік жалғау жекше түрде де, көпше түрде де барлық жақтарға бірдей, бір ізбен төмендегіше жалғанады.
а) Ауыспалы (-а, -е, й) формалы көсемшелер: бара, келе, қарай, сөйлей
Жекеше:
Мен бара-мын, қарай-мын, келе-мін, сөйлей-мін
Сен бара-сың, қарай-сың, келе-сің, сөйлей-сің
Сіз бара-сыз, қарай-сыз, келе-сіз, сөйлей-сіз
Ол бара-ды, келе-ді, қарай-ды, сөйлей-ді
Көпше:
Біз бара-мыз, қарай-мыз, келе-міз, сөйлей-міз
Сендер бара-сыңдар, қарай-сыңдар, келе-сіңдер, сөйлей-сіңдер
Сіздер бара-сыздар, қарай-сыздар, келе-сіздер, сөйлей-сіздер
Олар бара-ды, келе-ді, қарай-ды, сөйлей-ді
Екінші топтың жіктелуінде өзіне тән бір ғана ерекшелігі бар. Ол ерекшелік: екінші үлгінің III жағында арнаулы - ты (-ті, -ды, -ді ) қосымшасы бар. Бірақ ол қосымша жекеше түрде де, көпше түрде де өзгермей бір қалыпты сақталып отырады (ол алыпты, олар алыпты).
3.Үшінші топқа тән формалар баяндауыш болса, оларға жалғанатын жіктік жалғау жекеше түрде де, көпше түрде де төмендегіше бір ізбен жалғанады.
а) Жедел өткен шақ формасы: айтты, өтті
жекеше көпше
мен айтты-м, кетті-м біз(дер) айтты-қ, кетті-к
сен айтты-ң, кетті-ң сендер айтты-ңдар, кетті-ңдер
сіз айтты-ңыз, кетті-ңіз сіздер айтты-ңыздар, кетті-ңіздер
ол айтты, кетті олар айтты, кетті
ә) Шартты рай формасы: айтса, кетсе
жекеше көпше
мен айтса-м, кетсе-м біз(дер) айтса-қ, кетсе-к
сен айтса-ң, келсе-ң сендер айтса-ңдар, кетсе-ңдер
сіз айтса-ңыз, келсе-ңіз сіздер айтса-ңыздар, кетсең-іздер
ол айтса, кетсе олар айтса, кетсе
Бұл топқа тән формалардың жіктелуінде мынадай ерекшеліктер бар: біріншіден, жеке түрінің I, II жақтарының жіктік жалғаулары тәуелділік жалғауының жекеше түрінің I, II жақ қосымшаларына ұқсас, мысалы: (әке-м, әке-ң, әке-ңіз); екіншіден, көпше түрінің I жағының жалғауы (-қ, -к)жоғарыдағы екі топқа да ұқсамайды, өзінше бір басқа; ал көпше түрінің II жағының жалғауы (-ыңдар, -ңыздар) бірінші және екінші үлгілердікінен сәл басқашалау да, төменгі төртінші үлгімен (-ыңдар, -ңыздар) түрлес, үшіншіден, жекеше түрде де, көпше түрде де III жақтың арнаулы қосымшасы жоқ, бұл жағынан олар бірінші үлгіге ұқсас.
4.Төртінші топқа етістіктің бұйрық рай формасы ғана жатады. Етістіктің бұйрық рай түрі баяндауыш болса, жақ-жаққа қарай төмендегіше жіктеледі. Бұйрық рай формасы: қара, жаз
жекеше көпше
мен қарайын, жазайын біз қарайық, жазайық
сен қара, жаз сендер қараңдар, жазыңдар
сіз қараңыз, жазыңыз сіздер қараңыздар, жазыңыздар
ол қарасын, жазсын олар қарасын, жазсын
Ауыз әдебиетінде және халық ақындарының шығармаларында жекеше форманың анайы түрінің екінші жағына - ғын (-қын, - гін, -кін) қосымшасы қосылып та қолданылады (мысалы: сен барғын, сен айтқын, сен келгін, сен ішкін). Бірақ бұл форма бірте-бірте әдеби тіл формасы болудан қалды деп айтуға болады.
Көпше түрдің I жағының қосымшасы - лық, -лік болып та қолданылады. Мысалы: Кел, балалар, оқылық. Оқығанды көңілге ықыласпен тоқылық(Ы.Алтынсарин); Той болса, тон киелік, жүр баралық. Бірімізді біріміз аударалық (Абай) деген сөйлемдерде қолданылғаны сияқты қазіргі көркем әдебиеттк де - лық(-лік) формасы қолданыла береді. Бірақ әдеби тіліміздің қазіргі бағытында бұл формадан гөрі - йық (-йік) формасы көбірек қолданылып бірте-бірте негізгі формаға айналып бара жатқан сияқты.
Қазақ тілінде жіктік жалғауы кім? қандай? нешінші? деген сұрақтарға жауап беретін сөздерге қосылады деп мысалдар келтіруге болады:
Жекеше Көпше
Мен жүйрікпін Біз жүйрікпіз
Сен жүйріксің Сендер жүйріксіңдер
Сіз жүйріксіз Сіздер жүйріксіздер
Ол жүйрік Олар жүйрік
Мен алтыншымын Біз алтыншымыз
Сен алтыншысың Сендер алтыншысыңдар
Сіз алтыншысыз Сіздер алтыншысыздар
Ол алтыншы Олар алтыншы
Зат есімнің жіктелуін түрліше оқытуға болады: бірақ жалғаудың өзін жеке жаттатудың қажеті жоқ. Зат есімнің жіктелуін жаттықтыруда есім баяндауышты сөйлемнің түрі бірге өзгертіледі. Осындай жаттығу жұмыстары бірінші сыныптан бастап жүргізіледі: мен оқыдым, ол келді, біз оқушымыз. Жіктік жалғауды қолдану дағдысын қалыптастыруда сұрақ-жауап ретінде, сурет арқылы әңгімелесу,ұлттық ойындар, тақырыпқа шығарма жазу сияқты түрлі жұмыстар жұмыстар жүргізу өте қажет. Тілдің грамматикалық
категориялары сөйлемдегі ойдың байланысын білдіреді[6,163-168].
Кесте 2
Жіктік жалғау
Жекеше түрі
Жуан буын
Жіңішке буын
I
II
III
Мен
сен
сіз
ол
Жұмысшымын
жұмысшысың
жұмысшысыз
жұмысшы
Суретшімін
суретшісін
суретшісіз
суретші
Көпше түрі
Жуан буын
Жіңішке буын
I
II
III
Біз
біздер
сендер
сіздер
олар
Жұмысшымыз
жұмысшылармыз
жұмысшысыңдар
жұмысшысыздар
жұмысшылар
Суретшіміз
суретшілерміз
суретшісіңдер
суретшісіздер
суретшілер
Осы көрнекі құралдағы сөздерді қатыстырып сөйлем құратады. Сол құраған сөйлемдері бойынша жіктік жалғауының өзіндік белгілерін дыбыс жүйесі бойынша талдайды. Жіктік жалғауы есім сөздердің барлығына, әсіресе зат есімдерге зат есімдерге тікелей жалғанады. Есім сөздердің III жағында жіктік қосымшасы болмайды. Мысалы, I жақ- жұмысшымын, II жақ- жұмысшысың, III жақ- жұмысшы. Жіктік жалғауының жекеше, көпше және анайы, сыпайы түрлері болады. Сөйтіп, I жақтық жіктік жалғауларының дыбыстық түрлері мыналар: жекеше түрі - мын, -мін, -бын,-бін,-пын,-пін, ал көпше түрілері - -мыз, -міз,-быз, -біз, -пыз, -піз, II жақ жекеше, көпше, анай түрі - сың, -сің, -сыңдар, -сіңдер,ал жекеше, көпше, сыпайы түрі - сыз, -сіз, -сыздар, -сіздер. Сонымен бірге мұғалім жатыс және шығыс септігіндегі сөздер ғана жіктелетініне мысалдар келтіреді: біздер қырмандамыз, сендер жазықтасыңдар, мен колхоздамын, сен колхоздасың. Сұраулық ма,ба, бе, па, пе жіктік жалғаулардың алдынан келгенде, сұраулық шылаудың а,е дыбыстары, ы,і-ге айналады. Мысалы: оқушысың ба?- оқушымысың, тігіншісің бе?- тігіншімісің?
Жіктік жалғауының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz