Қос сөздердің түрлері
Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті ШЖҚ РМК
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Қазақ тілінде қос сөздердің морфологиялық сипаты
Дипломдық жұмыс
Қостанай, 2020 жыл
Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті ШЖҚ РМК
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Бекітемін:___________
Кафедра меңгерушісі
ф.ғ.к.
Диплом жұмысын орындауға берілетін
тапсырма
Студент: ----------------
Мамандығы: ----------------
Жұмыс тақырыбы:Қазақ тіліндегі қос сөздердің морфологиялық сипаты
Жоғары оқу орнының бұйрығы бойынша бекітілген
№_______________2019 жыл.
Аяқталған жұмысты өткізу мерзімі
№_____________2020 жыл.
Талдауға жататын мәселелер мен жұмыстың қысқаша мазмұны
Кіріспе____________________________ ____________5-8
I.Қос сөздердің жалпы сипаты
0.1 Қазақ тіліндегі қос сөздердің зерттелуі ____________9-12
0.2 Қос сөздің жасалуындағы морфонологиялық құбылыстар____________13-20
0.3 Қос сөздердің өзге күрделі сөздерден ерекшелігі____________20-25
0.4 Қос сөздердің түрлері________________25-26
II. Қазіргі қазақ тіліндегі қос сөздердің морфологиялық сипаты
2.1.1. Қосарлы зат есімдер_____________26-29
2.1.2. Қосарлы сын есімдер____________29-31
2.1.3. Қосарлы сан есімдер____________31
2.1.4. Қосарлы есімдіктер_____________31-32
2.1.5. Қосарлы етістіктер_____________32-33
2.1.6 Қосарлы үстеулер______________33-34
2.2.Күшейткіш буын арқылы категориялық-грамматикалық мағынаның берілуі. ___________________________________ _______34-39
2.3. Қосарлану тәсілі арқылы қатыстық - грамматикалық мағынаның
берілуі____________________________ ________________39-52
Қорытынды ___________________________________ ___53-55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ___________________56-57
Мазмұны
Кіріспе____________________________ ____________5-8
I.Қос сөздердің жалпы сипаты
0.5 Қазақ тіліндегі қос сөздердің зерттелуі ____________9-12
0.6 Қос сөздің жасалуындағы морфонологиялық құбылыстар____________13-20
0.7 Қос сөздердің өзге күрделі сөздерден ерекшелігі____________20-25
0.8 Қос сөздердің түрлері________________25-26
II. Қазіргі қазақ тіліндегі қос сөздердің морфологиялық сипаты
2.1.1. Қосарлы зат есімдер_____________26-29
2.1.2. Қосарлы сын есімдер____________29-31
2.1.3. Қосарлы сан есімдер____________31
2.1.4. Қосарлы есімдіктер_____________31-32
2.1.5. Қосарлы етістіктер_____________32-33
2.1.6 Қосарлы үстеулер______________33-34
2.2.Күшейткіш буын арқылы категориялық-грамматикалық мағынаның берілуі. ___________________________________ _______34-39
2.3. Қосарлану тәсілі арқылы қатыстық - грамматикалық мағынаның
берілуі____________________________ ________________39-52
Қорытынды ___________________________________ ___53-55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ___________________56-57
Кіріспе
Күрделі сөзге тән басты белгілер.Күрделі сөз дегеніміз кем дегенде екі немесе одан көп сөзден құралатын,ырғақ,ритм жағынан бірдей,лексика - семантикалық жағынан бір бүтін болып ,бірлесіп тұрақталған құрама сөзді немесе сөз тіркесі.Күрделі сөздердің барлығы да ең алғашында жай сөз тіркесінен шықты. Күрделі сөздердің пайда болуына әр түрлі синтаксистік амал-тәсілдер түрткі болды. Бұл процесс бірден туа салатын және тез қалыптаса қоятын құбылыс емес, басынан ұзақ процестерді кешіретін тарихи құбылыс. Осы сияқты жұмыс барысында синтаксистік және морфологиялық амалдардың күрделі сөз тудырудағы ара қатынастарына түрлі-түрлі лексика-семантикалық, фонетикалық және грамматикалық факторлар да қатысып, олардың әрбіреуі өзінше әр түрлі деңгейде үлестерін қосып, сол қатынастарының дамуына септігін тигізеді.
Күрделі сөздер қазақ тіліндегі сыртқы кескін тұрпатына қарай я қосарланған, я тіркескен, біріккен, я қысқарған сөздер болып кездесетіні мәлім.Күрделі сөздерді және олардың түрлерін айқындау мақсат етілгенде,олар әдетте, сөз тіркестерімен салыстыра қарастырылады. Бұлай етудемынадай себеп бар: күрделі сөз шығу тегі, жасалу жолы жағынан сөзтіркесіне барып тіреледі. Тарихи тұрғыдан күрделі сөз кемінде екі сөздіңтіркесуі арқылы жасалады. Ондай тіркестің тілдің даму барысында бір тұтас сөзге (күрделі сөзге) айналуы мүмкін. Сөздердің тіркесінің бір тұтас сөзге айналу процесі бірден бола салмайды және бұл процестің аяқталуын айқындау да әрқашан оңай бола бермейді.
Тіл білімінде лексика-грамматикалық единица ретінде қаралатын сөзге
(оның ішінде күрделі сөзге де) тән және оны (сөзді) сөз іркесіненажырататын жалпылама белгілер делініп семантикалық тұтастық,морфологиялық тұтастық, синтаксистік тұтастық белгілері аталады.Семантикалық тұтастық белгісне тоқталатын болсақ. Күрделі сөздің құрамындағы сыңарлардың грамматикалық дербестігінің және мағыналық дербестілігінің күңгірттенуі немесе жойылып кетуі сөздің семантикалық тұтастықтың пайда болуына әкеледі. Күрделі сөздің құрамындағы сөздің әрбір сыңары әр түрлі лексикалық мағынаны емес, тіркескен күйінде тұтастай лексикалық мағынаны білдіреді.
Морфологиялық тұтастық белгісі. Күрделі сөз де жалаң сөз тәрізді
түрленіп, көптеледі, септеледі, жіктеледі.Оның сыңарларының әрқайсысы
бөлек-бөлек өзгермей, тұтас күйінде түрленіп, бір тұлғаға ие болады.Күрделі
сөздің жеке сыңарлары өздігінен белгілі бір парадигматикалық
мүше бола алмайды. Күрделі сөз тұтасқан (бүтін) күйінде ғана
парадигматикалық қатарға мүше ретінде ғана кіре алады.Сонда бұл күрделі сөздің морфологиялық жақтан тұтастығын, бір бүтін екендігін көрсе алады.
Сөздің морфологиялық тұтастығы туралы ұғыммен тығыз байланысты
бір ұғым бар.Ол - сөздің құрылымдық тұтастығы туралы ұғым. Құрылымдық
тұтастық сөз атаулының барлық түріне-жалаң сөзге де, күрделі сөзге де
бірдей тән, бірдей ортақ белгі.Морфологиялық құрылымы жағынан алғанда,
түбір мен жұрнақтың қосындысынан жасалған сөз болсын, түбірлердің
бірігуінен, қосақталуынан немесе тіркесуінен жасалған сөз болсын,
осылардың барлығы да бір тұтас сөз ретінде танылып, құрылымдық тұтастық
қасиетімен сипатталады.
Синтаксистік тұтастық белгісіне тоқталатын болсақ. Күрделі сөздің синтаксистік тұтастық белгісі деген кезде, көбінесе, оның синтаксистік жағынан бөлшектенбей, сөйлем ішінде келгенде мүшенің бір ғана қызметін атқаратыны айтылады: Мысалы, қолғап, қарақұс деген сөздердің қол, қара дегендері өз алдына, қап, құс дегендер өз алдына бір-бір
мүше емес, сөйлемде қол мен қаптыңдеген сөздер қосылып бір ғана мүше болып тұр.Өйткені,бұларда қол, қара деген сөздер анықтауыш емес.
Бүтіндей сөз, соның ішінде күрделі сөз, тұтасқан күйінде сөйлем
құрамында басқа сөздермен синтаксистік байланысқа түседі. Күрделі сөздің
бірде-бір сыңары дара күйінде өздігінен синтаксистік байланысқа да
түспейді, өз алдына сөйлем мүшесі де бола алмайды. Мұндай қызметті
күрделі сөз бір бүтін (тұтас) күйінде ғана атқара алады. Ал еркін
(синтаксистік) сөз тіркесінің әр сыңары сөйлемде өздігінен синтаксистік
байланысқа да түсе алады, дербес мүше де бола алады. Демек,
грамматикалық жағынан күрделі сөз-сөйлем мүшелеріне талданбайтын,бір-бірінен ажырамайтын лексика-грамматикалық единица болса, еркін сөз тіркесі сөйлем мүшелеріне мүшеленеді және бір -бірінен ажырайтын синтаксистік единица деп айтамыз.
Күрделі сөздің жоғарыда аталған семантикалық тұтастық,
морфологиялық тұтастық және синтаксистік тұтастық белгілері оны (күрделі
сөзді) фразелогиялық сөз тіркестері мен синтаксистік сөз тіркесінен
ажыратуға көмектеседі.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Шығу жағынан ,жасалу түрінен сөз тіркесіне келіп тірелетін күрделі сөздердің құрылымдық түрлеріне,сөзжасамдағы роліне көптен бері ғалымдар ерекше назар аударып келеді.Сондай күрделі сөздің ерекше бір түрі- қос сөздер,Дегенмен ,қос сөздердің жасалуында күрделі сөздерге ұқсас жақтарымен қатар,көптеген айырмашылықтары да бар болғандақтан,оны зерттеушілер әр қырынан,бірде семантикалық, лексика-грамматикалық жағынан қарастырып келеді.
Қос сөздер түрлі екі лексеманың қосарлануынан және бір сөздің екі рет қайталануынан жасалуына байланысты қосарлама қос сөздер және қайталама қос сөздер болып екіге бөлінеді.Қос сөздер жайлы түркі тілдерінде,сол сияқты қазақ тілі білімінде жазылған зерттеулерге сүйенсек, жан-жақты зерттеу барысында қайталама қос сөздердің де лексикалық мағынаға ие болып,қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде елеулі қызмет атқаратыны анықталды.
Жұмыс барысында қос сөздердің жасалуында болатын дыбыстық өзгерістер,өздері жасалатын сөз таптарына қатысты ерекшеліктері басқа күрделі сөздермен салыстыра қарастырылды.
Диплом жұмысының өзектілігі: Тілде болып жатқан барлық өзгерістер сол тілдің заңдылықтары шеңберінде іске асады.Бірақ кейбір кезде осы заңдылықтар бұзылып, түсындіруге келмейтін құбылыстар болып жатады.Қос сөздерге күрделі сөздердің басқа түрлерінеқарағанда мұндай өзгешеліктер көп болғандықтан,түркі тілдерін зерттеген ғалымдардың көбі осыған ерекше көңіл бөлген.Қос сөздер туралы жазылған еңбектер.көбінесе, бірін-бірі толықтырып отырады,дегенмен ,сол зерттеулердің арасында қарама-қайшы пікірлерді де кездестіруге болады.
Адамдар сөйлеу кезінде айтылуы қиын сөздерден қашып, оларды ықшамдап айтуға немесе айтылуы қиын,яғни дыбыстардың арасына қыстырма дыбыстар қолданып,жеңілдетіп айтуға тырысады. Сөз құрамында, сөздердің аражігінде,тіркестерінде болатын мұндай өзгерістердің бірдей дыбыстау мүшелерінің мүмкіндіген тікелей байланысты емес.Дыбыстау мүшелерінің мүмкіндігіне тәуелсіз,сөйлеу барысында пайда болған осындай өзгерістерді тіл білімінде морфонологиялық құбылыс деп атайды.Мұндай құбылыстардың қос сөздерде көп болуын олардың ерте кезде пайда болуымен қатар,әлі күнге дейін тілдің барлық саласында кеңінен қолданылатымен түсіндіруге болады.Қос сөздердің ішінде қайталама қос сөздер дайын күйінде қолданылмайды,сөйлеуші оны кез - келген уақытта жасап алатыны белгілі.Сол себепті де қайталама қос сөздерде морфонологиялық құбыстар өте көп кездеседі.Ал қосарлама қос сөздердегі буын ықшамдалуы немесе оларға үстемебуынның қосылып айтылуы секілді құбылыстар да,көбінесе дыбыстау мүшелерінің мүмкіндігіне қатысты емес. Сондықтан олардың да жасалуында морфонологиялық құбылыстар ерекше роль атқарады. Осы морфонологиялық құбылыстардың қос сөздердің жасалуындағы рөлін анықтау - зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады.Диплом жұмысының нысаны: күрделі сөздердің ерекше бір түрі болып есептелетін қос сөздердің жасауының морфологиялық сипаты.Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: жұмысымның негізгі мақсаты- қос сөздерді қазақ тіліндегі басқа күрделі (біріккен,кіріккен)сөздерден ажыратып тұратын ерекшеліктерінің бірі - морфонологиялық құбылысты анықтау,олардың қалыптасу,даму,қолдану сипатын,лексика-грамматикалықжүйеде гі орнын анықтау болып есептеледі.Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:-қос сөздер мен күрделі сөздердің дыбыстық құрылым туралы зерттеулерге шолу жасап,олардағы басты өзгерістерді көрсету;-қос сөздер мен күрделі сөздердің байланысу тәсілдеріне тоқталу;-қос сөздер туралы жазылған ғылыми еңбектердегі тұжырымдарға сүйеніп,олардың тілдік лексикалық қабатындағы ролін анықтау;-қосарлама және қайталама қос сөздердің өздері жасалып тұрған сөз таптарын байланысты өзгешеліктерін ашу;-қос сөздер мен кіріккен сөздердегі ықшамдалу құбылыстарының жүзеге асу жолдарын слыстыра сипаттау;-әртүрлі жалғау,жұрнақтардың қос сөздердің жасалуында атқаратын қызметін ашып көрсету;-қос сөздердің жасалуындағы морфологиялық және морфонологиялық ерекшеліктерін ажыратып көрсету;Негізгі бөлім Диплом жұмысында қос сөздердің дыбыстық және морфологиялық құрылымындағы өзгешеліктерді қазақ тіліндегі басқа күрделі сөздермен салыстыра отырып ашып көрсету.I.Қос сөздердің жалпы сипаты1.1. Қазақ тіліндегі қос сөздердің зерттелуі Қос сөздерді зерттеу қазақ лингвистерінің тобын бейтарап қалдырмады. Бұл тақырып шеңберінде жүргізілген зерттеулерді топ-топқа бөліп, арағанда, морфологиялық,этимологиялық, стилистикалық жағынан қарастырылған бірталай еңбектерде кездестіремізге болады.А.Есенғұлов көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қос сөздердің табиғатын көрсетсе, Ә.Керімов қос сөздерді құрамына қарай қайталама және қосарлама қос сөздер деп бөледі. Негізгі көпшілігі таза түркі сөздерінің қосарлануы арқылы жасалған десе, кірме сөздерді де айқындайды: Екі сыңары да араб сөзі: мал-мүлік, екі сыңары да парсы сөзі: парә-парә, бір сыңары араб, бір сыңары түркі сөзі: шәһар-бол, мал-товар, қазғу-хасрәт [25, 49-45]. А.Есенғұлов: "Көне түркі жазба ескерткіштерінде қос сөздердің қосарлама түрі қолданылады да қайталама қос сөздер кездеспейді, - деп көрсетеді [25,138]. Тағы бір атап өтетін жайт: Көне жазбаларда қос сөздердің орын тәртібі өте тұрақты. Егер сыңарларының орнын ауыстырса, қос сөз болудан қалады. Мысалы: қыз-оғул -- қыз бала, оғул-қыз -- балалар, қыз-қудуз -- қыз бала, қудуз-қыз -- әйел [25,139].Қос сөздердің морфологиясына қатысты мәселелер А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, А.Ысқақов, Т.Қалабаева еңбектерінде кездеседі. Олар қос сөздердің негізгі белгілерін жасалу жолдарын, дұрыс жазылу жайын анықтап береді [24,65].
А.Байтұрсынов өзінің еңбегінде қос сөздерге былай анықтама береді: "Қос сөз дегеніміз - қосарынан айтылатын бір өңкей есімді сөздер. Қос сөз екі түрлі болады, біреуі нәрсенің көбін атайды, екіншілері айыра атайды. Біріншісі жалпылағыш қос сөз деп соңғысы жалқылағыш қос сөз деп айтылады [3,45], -- деген. Жалпылағыш қос сөздерге: аяқ-табақ, төсек-орын, ер-тұрман, киім-кешек, бақа-шаян сияқтыларды жатқызса, жалқылағыш қос сөздерге: жел-бау, жүк-аяқ, ер-батыр, есен-аман, өмір-қопса, шекті-бай, төсек-ағаш т.б. жатқызады.
А.Байтұрсынов қос сөздерді жалпы екіге бөліп қарастырса, белгілі тіл маманы Ж.Сауранбаев қазақ тіліндегі қос сөздерді бес топқа бөліп көрсетеді.
1. Мәндес қос сөздер (қыз-келіншек).
2. Қайшы мәндес қос сөздер (үлкен-кіші, ыстық-суық).
3. Сыңар мәндес қос сөздер (алай-дүлей, кәрі-құртаң).
4. Қайталама қос сөздер (тау-тау, бес-бестен).
5. Қоспа буынды қос сөздер (ап-ауыр, ұп-ұзын, тәп-тәтті) [18,64].
А.Қайдаров, Н.Сауранбаевтың қос сөздерді беске бөліп жіктегенін қостай келе,қос сөздердің осы бес түрі барлық сөз таптарына да ортақ екенін, бірақ қос сөздердің қай-қайсысы да кемінде екі сөзден құралатындығын, оның әрбір сыңарының кейде толық мағыналы, кейде мағынасы жоқ сөз болатыны белгілі дейді. Ол зерттеушілердің екі сөзден құралатындығына сүйеніп, қос сөздерді сөз тіркесі түрлеріне жатқызатындығын да айтып өтеді.
А.Қайдаров кейбір басқа еңбектерде қос сөздерді сөз тіркесі дегенмен, олардың сөз тіркесінен төмендегідей айырмашылығы бар екенін көрсетеді.
Бір сыңары өздігінен мағына бере алмайтын қос сөздер сөз тіркесіне жатпайды. Қос сөздердің екі сыңары да мағыналы болғанымен, бір сөздің орнына қолданылады. Қос сөздердің әрбір сыңары басқа тілге калька бойынша аударылмай, тек мағынасы жағынан аударылады. Қос сөздердің сыңарының мағыналық жағынан жақындастығы соншалық, оларды бірыңғай мүшелер сияқты айтуда арасына кідіріс жасап айтуға болмайтындығын А.Қайдаров өзінің еңбегінде айтып өтеді [18,12].
Жасалу тәсілі жағынан қарағанда, қос сөздер жалаң және күрделі түрлерге бөлінеді. Қос сөздердің жалаң түрі - дефис арқылы жазылатын қос сөздер. Профессор А.Ысқақов осы жалаң қос сөздердің негізгі екі түріне: қайталама қос сөздер, қосарлама қос сөздер деген атау береді [21, 107].
Қос сөздердің күрделі түрі үтір арқылы жазылады және екі сөзден ғана емес,одан да көп сөзден, тіпті екі сөйлемнен жасалатын түрлері де кездеседі. Бұны анықтаған Кеңесбаев былай дейді: жалаң қос сөздерге қарағанда, күрделі қос сөздер, көбінесе, метафоралық мағынада айтылады. Бұл жағынан олар идиомдық немесе фразалық қос сөздер бола алады. Оларға мынадай мысалдар келтіреді: ұзын-арқан, кең тұсау, үлде мен бүлдеге оранып, айрандай аттап, күбедей пісіп, бір сырлы, сегіз қырлы, алалы жылқы, ақтылы қой, әулиеге айтып, қорасанға қой айтып. Оның айтуынша қос сөздер деп атау үшін сызықшамен жазылу шарт емес, яғни тілімізде бір-бірінсіз айтылуға келмейтін тиянақты сөздерді қос сөздер деп тануға болады [10, 93].
Осы жағынан біздің қарайтын мәселеміз -- қос сөздердің стильдік жағынан зерттелу жайы. Қос сөздердің қолданыстағы мән-маңызы қаншалықты, оларды пайдаланудан бізге не пайда бар, ойды бейнелі, әсерлі жеткізуде олардың ролі қандай дегенде, кімнің қандай пікір айтқанын, дәлелін төмендегіше сипаттап шығамыз. Ойды ажарлы беруде фразалық қос сөздердің маңызын алдымен І.Кеңесбаев дәлелдейді. Ол шалқып, басып жүргенде дегеннен гөрі айрандай аттап, күбідей пісіп жүргенде деген тіркесі ойды әсерлі жеткізеді, -- дейді. Стилистика тұрғысынан қос сөздердің қолданылу жайына алғаш көңіл аударған ғалым Ф.Мұсабекова. Ол қос сөздерді зат есімдік тұлғада қарастырып, сөйлем ішіндегі қолданылуына, стильдік мән-мазмұнына түсініктеме береді. Ғалым қос сөздерді қолданудың сөйлем мағынасына әсерін былайша көрсетеді: Көшені араладықдегенде немесе көше-көшені араладық деген екі сөйлемде айтылып тұрған ой мағыналас, бірақ бұл екі сөйлем арасына мағыналық жағынан тепе- теңдік белгісін қоюға болмайды, себебі көше-көшені араладық дегенде, даралап, бөліп-бөліп айырып, әлденеше көшені аралағаны айқын берілсе көшені араладық дегенде, даралау көптік ұғымнан гөрі жалпылық ұғым басым беріледі. [14, 133].
Сол сияқты ызыңнан мезі болу мен ызың-шудан мезі болуды салыстырып, олардың мағыналық реңкін көрсетеді. Ол сонымен бірге зат есімді қос сөздердің қайталанған түрі молшылық мағынасын беретінін тегене-тегене қымыз, мая-мая шөп, табақ-табақ ет, қазан-қазан асылған ет деген сөздер қатыстырылған сөйлем арқылы түсіндіреді де кейбірін мүлде жекелеп қолдануға болмайтынын ескертеді. Қос сөздерді қолдану жайына арнайы тоқталған ғалым С.Хасанова мынадай пікір айтады: Ол аз сөзбен көп жайды аңғартуда, ойды дәл, жинақы жеткізуде ұтымды келеді. Сөзді қосарлап қолданудан айтылмақшы ойға экспрессиялық реңк, эмоциялық мән-мағына үстеледі. Мысалы, жеке қолданған күн, түн сөзін күні-түні деп қосарлап айтудан тыңдаушы мен оқушының алар әсері әртүрлі [22, 61].
З.Қожабергенова өз еңбегінде трансформациялы қайталама қос сөздердің стильдік мәнін ашып көрсетеді. Ол Қос сөздердің бұл түрі көркем әдебиетте стильдік ерекшеліктеріне қарай көркем сөзді оқырманға әсерлі жеткізу үшін, сонымен қатар оқиғалардың өрбу әсемдігін, экспрессивтілігін, эмоциялығын дәл нақышпен баяндау үшін пайдаланады дей келе, нақты мысалдармен дәлелдейді [11,40-41].
А.Ысқақов Қазіргі қазақ тілі атты еңбегінде қос сөздердің түрлеріне тоқтала келіп, қайталама қос сөздің үстеме буын түрінде қалыптасқан түрі -- негізінен алғанда, сын есімдерге тән форма. Бұл үстеме буын сын есімге күшейту мағынасын жамайтын форма түрінде қалыптасқан, өйткені бұл форма тек негізгі сынға я ұлғайту, я солғындату реңкін жамайды, -- деп, үстеме буынның табиғатын әбден дұрыс айқындаған. Ол бір сыңары ықшамдалып қайталанатын қос сөздерді, мысалы: жап-жақсы, қып-қызыл, кіп-кішкене, сап-сары, теп-тегіс сияқтыларды үстеме буынды немесе күшейтпе буынды қос сөздер деп К.Ахановтың пікіріне қарсы келеді. А.Ысқақов бұл сөздерді үстеме буындары әрі ықшамдалып, әрі соңына п дыбысы жамалып, бір тұйық я бітеу буынға айналуынан пайда болған дейді [21, 110].
К.Аханов өз еңбегінде қып-қызыл, қап-қара тәрізділердің сын есімнен басқа сөз таптарынан жасалған қос сөздердің түрлерінде мүлдем ұшыраспайтынын, оның тек сын есімдерге ғана тән екендігін және бірден-бір негізгі қызметі сын есімнің шырай формасын тудыру тәсілдерінің қатарында емес, форма тудыру, соның ішінде сын есімнің шырай формасын тудыру тәсілі деп қараған жөн. Демек, қып-қызыл, қап-қара тәрізділер қос сөздердің қатарында емес, сын есімнің шырай формаларының мағына мен қызметі жағынан тым қызыл, өте қызыл, тым қара, тіпті қара тәрізді сын есімдердің күшейткіш шырай формаларымен сәйкес келуі дәлелдей түседі, ал тым қызыл, өте қызыл, тым қара, тіпті қара тәрізділерді күрделі сөздер деп қарамайтынымыз белгілі (бұлар торы ала, қара торы тәрізді күрделі сөздерден мүлдем басқаша) дейді. Ол тілдегі құбылыстарды бір-бірінен ажыратуда, әдетте, негізгі үш түрлі өлшемді таяныш етеді: оның бірі - мазмұны екіншісі - форма, үшіншісі - қызметі. Ал жартылай редупликация арқылы жасалған қып - қызыл, қап - қара тәрізділер формасы жағынан ғана қос сөздерге ұқсайды, ал мазмұны мен қызметі жағынан өте қызыл, тым қара тәрізді сын есімдердің күшейтпелі шырай формасымен сәйкес келеді деп қорытындылайды [1, 97-98].
А.Н.Кононов та А.Ысқақов сияқты қып-қызыл, қап-қара тәрізді формаларды сын есімдердің күшейткіш формалары деп санайды. Бірақ А.Н.Кононов оларды жартылай редупликация жолымен жасалған деп есептейді.
А.Ысқақов пен К.Аханов күшейтпе буын тек сын есімнің шырай формасы арқылы туады десе, бұған қазақ тіл білімі тұңғыш профессоры Құдайберген Жұбанов тұжырымы қарсы болады. Мысалы, қап-қара, тіп-тік, қып-қызыл, сап-сары деген қос сөздер күні бүгінге дейін жасалу жағынан осылайша тек п дыбысының жамалуы ғана ескеріліп жүрген күшейтпе буынды қос сөздердің Жұбановтың еңбектерінде тағы да бірнеше дыбыстар арқылы жасалатын түрлерін кездестіреміз. Мысалы, қаз-қатар сөзінің тіркестік құрылысын талдай келе былай дейді: Бұл жерден мен қаз және қатар деген сөзді көріп тұрған жоқпын. Мұнда сап-сары, қып-қызыл сияқты қатар сөзі қаз деген күшейткіш буынмен айтылған. Дәл осындай сөздер қатарына ғалым қаз-қалпы, тас-талқан, тым-тырыс,жым-жырт, қым-қуат сияқты сөздерді туғызады. Бұдан екі түрлі жаңалықты байқауға болады. Бірі - бұрын қос сөздердің күшейтпе буынын жасаушы дыбыс тек қана п деп танылатын болса, енді соған з (қаз-қатар, қаз-қалпы дегендегі ), с (тас-талқан дегендегі) және м (тым-тырыс, жым-жырт, қым-қуат дегендегі) дыбыстар да қосылады. Сөйтіп күшейтпе буынды қос сөздер жасайтын дыбыстар біреу емес, п, з, с, м болып төрт дыбысқа жетеді. Екінші - буын күшейтпе буындар тек қана сын есім түбірлерден жасалады делініп келсе, енді зат есім (қаз-қатар, қаз-қалпы,тым-тырыс дегендегі қатар, қалпы, тырыс) түбірден де,еліктеуіш сөздер (жым-жырт дегендегі жырт) түбірлерден де, етістік (қым-қуат дегендегі қу) түбірлерден де жасалуы болып табылады [8,84].
Соңғы шыққан еңбектерден қос сөздердің қолданысына қатысты пікір Г.Әзімжанованың кандидаттық диссертациясында да айтылды. Ол Қайталама қолданыстар - оқырманға, тыңдаушыға ерекше эмоциональдық әсер ететін қасиеті бар стильдік әдіс ретінде көркем әдебиетте жиі қолданылады. Сөз зергерлері бұл стильдік амалды психологиялық анализді тереңдету үшін де жұмсайды. Редупликацияланған немесе қосарланған (порно-повторные) лексикалық элементтері тілек (морфологиялық) категория ретінде, ал бір сөйлемде немесе микротексте қайталанып қолданылатын құбылысты стилистика құбылысы (категориясы) деп тану керек - дейді [2,71].
1.2. Қос сөздің жасалуындағы морфонологиялық құбылыстар
Күрделі сөздердің 6ip тобы -- қос сөздер. Сөздерді қосарлап айту -- форма өзгерту, сөз туғызуға өнімді тәсілдің бірі. Қосарлау тәсілі -- лексикалық мағынасы мен компоненттерінің формасына байланысты екі сөзді қатар алу. Түркі тілінің, соныц ішінде қaзaқ тілінде қос сөздердің тілімізде актив қолдануында. Қос сөздер деп сөздердің қосарланып айтылуын айтамыз, бұл әpi басқа күрделі сөздерден ешқандай қиындықсыз ажыртылып турады.
Қос сөздер күрделі сөздер ішінде кейінгі заманда пайда болған,сөздерді қосарлай қолдану нәтижесінде бұл сөздер тобыидиомаланып, лексикаланып,грамматикалану процестеріне ұшырап,тілімізде күрделі сөздер болып қалыптасқан.
Мысалы: қас-қабаққа қарау,аузы-мұрны қисаймау дегендер идиомалану нәтижесінде жекелеген затты емес,жалпылық мағынаны,яғни жеке комноненттер мағынасына сай келмейді.Ал келген-кеткен,жаппай-тұрмай, келер-елместен сияқты қос сөздер - компоненттері мүлдем басқа мағынаны білдіру нәтижесінде лексикаланып,әрі делексикаланудан жасалып тұрған қос сөздер.Сонымен қатар,бұл сөздер бір сөз табыа жатады әрі түрленгенде тұтас түрленіп,бір сөйлем мүшесі болуы,қосымшалар тек грамматикалық мағына жамайтындықтан,грамматикалану процестеріне ұшыраған күрделі сөздер болып табылады.
Келесі тобы біріңғай мүшелердің логикалық,интонациялық жақтан ылғи жұпталып қолдана келе,қос сөздерге ауысуы. Олар кейде басқа сөздер құрамында да қолданыла береді:әке-шеше,қару-жарақ,іс-әреке т т.б. компоненттері кейде сөйлемде дербес,өз алдына жеке толық мағыналы сөз ретінде жұмсалады.
Қазіргі тілімізде қолданылып жүрген қос сөздердің сыңарларының мағынасына қарай екі топқа бөліп қарастырып жүо:1) қайталама қос сөздер,2) қосарлама қос сөздер.
Қайталама қос сөздер деген бір сөздің не қосымшасыз,не қосымшалы түрінде немесе бір сөздің бір дыбысының не буынының фонетикалық өзгеріске түсе отырып қайталануын айтады.Олардың мына сияқты морыологиялық формалары кездеседі: 1)Сөздің түбір күйінде қайталануы: тау-тау,биік-биік,топ-топ т.б. 2 ) Сөздердің қосымшалы түрде қайталанғанда екі компоненті бірдей не жұрнақ,не жалғау жалғануы мүмкін:таудай-таудай,оқып-оқып,күнд е-күнде,үштен-үштен;сыңарлы әр жұрнақты (көрікті-көріксіз),бірінде жалғау,бірінде жалғау (үйді -үйге),әр сыңарлы әр түрді жалғаулы (бостан - босқа,өзінен-өзі); сыңары жұрнақты не жалғауы болып,келесі сыңары түбір күйінде болуы ықтимал (он-оннан,үш - үштен,қолма-қол,бес-бестен)т.б. 3)Бір сыңарының дыбысы өзгеріп (трансформацияланған)қос сөздерге жататын мына сияқты фонетикалық өзгешелікте болуы мүмкін.Сыңарлы дауыссыздан немесе дауытыдан басталса,келесі сыңарда олар м не сдыбысына ауысады: тас-мас,қол-мол,кемпір-семпір,мәре- сәре,ат-мат,ошақ-мошақ,ысқыра-мысқы ра; бірінші сыңардағы езулік дыбыс қайта жаңғырғанда еріндікке айналады:даң-дұң,жапыр-жұпыр,сатыр- сұтыр т.б. 4) Енді бір топ қайталама қос сөздердің бір сыңары ықшамдалып кетіу мүмкін (күшейткіш буындар): қап-қара,сап-сары,тіп-тік жап-жақсы т.б. Бұл буындардың тұйық не бітеу болып әрі п дыбысына дыбысына бітуі күшейткіш буын әсерінен болып тұр.Қайталама қос сөздердің бір ерекшелігі- барлық сөз табынан болуы және сыңарлары бір сөз табынан келуі: ерте-ерте екеуі де үстеуден болып тұр.Жоғарыдағыдай қо\айталама қос сөздердің ерекшелігіне сәйкес профессор С.М. Исаев: Семантикалық құрылымдық тұрғыдан қайталама қос сөздердің өзіндік ерекшеліктері бар. Онда жаңа лексикалық мағына тудырудың да,лексика-грамматикалық мағына тудырудың да элементтері көрініп тұрады,- десе,академик Ә.Қайдар: Қайталама қос сөздердің қандай мағына білдіріп тұрғандығы сөз табына байланысты,сондай - ақ қайталама қос сөздер қосарлама қос сөздердей дербес емес,көбіне сөйлем ыңғайына қарай қолданылады.Олар негізінен көркем шығармағы тән құбылыс,деп атап көрсетті. Сонымен қайталау тәсілі арқылы кей жағдайда өзге грамматикалық мағына үстелсе,кейде грамматикалық мағынамен қатар лексика-семантикалық мағына да жасалады.Дегенмен қайталама қос сөздердің басым көпшілігі-грамматикалық мағына тудырудың тәсілі, амалы.
Қосарлама қос сөздер қайталама қос сөздеріне керісінше компоненттері лексикалық мағынасы жағынан әртүрлі сөздерден құралады:ата-ана,әке-шеше,жиырма-от ыз,алды-арты т.б. Қосарлама қос сөздердің бір ерекшелігі-екі сыңары мағыналы болуымен қатар,бір сыңары мағынасыз; жылау-сықтау,әуре-сараң;екі сыңары да бірдей мағынасыз болуы мүмкін:алба-жұлба,астан-кестен,апыл -тапыл т.б.
Қосарлама қос сөздердің компоненттері фонетикалық жағынан да ерекшелігі бар. Олардың сыңарлары рифма жағынан орайласып,үйлесіп отырады да дауысты дыбыстарды қайталау (ассонанс жолымен): абысын-ажын,алды-арты,ата-ана т.б.;немесе дауыссыз дыбыстардың қайталануы арқылы (консонанс жолымен): тау-тас,келім-кетім,жігіт-желең т.б.,немесе дыбысталуы үйлес,ұқсас дыбыстардың қосарлануынан (басқа не соңғы дыбыстары):қашқын-пысқын,отырыс-тұр ыс,ығы-жығы,ептеп-септеп т.б. жасала береді.
Сонымен қатар сыңарларының буындар саны да сай келіп,бір екпінге ие болып тұрады:бас-паз,шай-қант,аш-тоқ т.б.
Кейде буын сандары әр түрлі болуы да мүмкін: көз-басы,жата-жастана,отырыс-тұрыс т.б. және ашық,тұйық,бітеу буындардан құрала береді.Ал морфологиялық құрылымы жағынан қосарлама қос сөздер түбірдің қосарлануынан немесе туынды түбірлердің қосарлануынан жасала береді: ас-су,бас-аяқ,етек-жең; асықпай-саспай,малды-малсыз т.б.
Қосарлама қос сөздер әр сөз табынан бола береді және сол сөз табына қатысты келеді: азық-түлік,дәм-тұз- зат есім және сыңарлары да зат есім болып тұр.Сол сияқты басқа сөз таптарынан да жасала береді.
Компоненттері мағыналы немесе мағынасыз болып келетін қосарлама күрделі сөздердің сыңарларының мағыналық қатынастары әр түрлі болып келеді.Мысалы,сыңарлары мағыналы қосарлама қос сөздердің сыңар мағыналары антонимдес:аз-көп,ұзын-қысқа,іші-сы рты немесе синонимдес болып келгенде компоненттер мағынасы мәндес: мінез-құлық,жазбай-жаңылмай, ашу-ыза,дене-тұлға,өсім-өнім т.б. немесе ұштас өкпе-бауыр,төсек-орын,өнер-білім,ыд ыс-аяқ,әке-шеше т.б. болып келе береді де жалпылау,жинақтау т.б. сияқты түрлі семантикалық,стильдік қызмет атқарады.
Сыңарлары мағынасыз қосарлама қос сөздер екі түрде кездеседі. 1) Екі компоненті де мағынасыз: ығай-сығай,қиқы - жиқы,әңкі - тәңкі,далдың-дұлдың,заң-зұң т.б. немесе бір сыңары ғана мағынасыз: артық-тұрық,жүн-жұрқа, көйлек-көпшік азын-шағын т.б. болып келе береді. Дегенмен мағынасыз сыңарларының кейбірінің ешқандай мағынасы жоқ болса ,кей бірінің көмескіленген мағынасы болады.Мысалы, әңкі-тәңкі,қым-қуат деген мысалдардың екі сыңарында да ешбір мағына жоқ болса; ту-талақай,ым-жым,ұйпа-тұйпа т.б. қос сөздердің ым-ымдау,талақай-талау, ұйпа-ұйпалау,ұйпалақ сияқты сөздер формасында қарастыруға болады да ,олардың мағыналарын анықтауға болады. Ал ым сөзі ым қақты деген тіркес жасай алады. Бұл секілді мағынасыз сыңарлы қос сөздер мағынасы жайлы А.Ысқақов мынадай пікір айтады: Бұл сөздер әуел баста мағыналы болғанымен қосарлана келе дыбыстық өзгешелікке ұшырауымен қатар,мағыналары басқа семантикаға ие болып кеткен немесе мағыналары делексикаланып (тіпті ауысып) тек осы қосарлану күйінде ғана мағынаға ие болып қалған.
Мысалы, 1. Үлгі: екі компоненті де мағыналы :ата-ана,қадір-құрмет,үлкен-кіші,кү ш-қайрат т.б.
2. Үлгі: бір компоненті мағыналы, екінші компоненті мағынасыз:бала-шаға, қыз-қырқын.
3 Үлгі: екі компоненті де мағынасыз:ырду-дырду, ығы-жығы .Бұлар бір - бірімен салаласа байланысып,тұтасып барып бір ұғымды білдіреді.
Осы келтірілген 2,3 үлгіні сөз тудыру тәсілі деп қарауға болмайды.Мұнда үстеме форма тудырудың тәсілі болса, қайталанатын сыңарының бір дыбысы өзгеріп барып жасалатын сөздерде жаңа мағына байқалмайды. Бала-шаға, қыз-қырқын, ырду-дырду,ығы-жығы дегендерде баладан,қыздан бөлек еш жаңа мағына жоқ,тек контекске қарай кейде қомсыну, жалпылау мәнінде қолданылады.
Қосарлама қос сөздер компоненттерінің мағыналық ерекшеліктеріне қарай сөздердің қосарлануынан жасалған сөздердің сөзжасамдық мағынасы:
-екі компоненті бір - біріне антоним (қайшы мәндес)ретінде:ата-ана,үлкен-кіші,к іріп-шығу,жүріс-тұрыс,қуаныш-қайғы, ақ-қара,күндіз-түні т.ю.
- синоним (мәндес)ретінде: қадір-құрмет,киім-кешек, ас-су,қаз-үйрек, мінез-құлық, тәлім-тәрбие,аты-жөнй,аман-есен т.б.
--бір компоненті ддиалектілік көнерген сөздер:сауыт-сайман,-бір компоненті екіншісінің қызметін айқындау: бесік-арба, ақпар-кітапша т.б.
- мағыналы сыбайлас сөздер: қас-қабақ, бау-бақша, нағашы-жиен, күл-қоқыс, сезіп-біліп,бес-алты, жылы-жұмсақ т.б. болып келеді.келтірілген мысалдардан қосарлану арқылы түрлі грамматикалық мағыналар (жалпылау,жинақтау, топтау,нақтылау,саралау т.б.) үстелумен қатар жаңа мағыналы лексикалық бірліктер жасалған.
Қайталау арқылы жасалған сөздер мен қосарлану арқылы жасалған сөздердің лексика-грамматикалық сипаты,қайталау мен қосарланудың сөз тудырудағы орны бірдей емес. Қайталау арқылы жасалған сөздердің семантикасының жеке тұрғандағы мағынасынан алшақтап кетпейтін,тек көптік,жинақтық,саралау,процестің қайталануы,болжалдық секілді грамматикалық мағыналар үстейтінін ,демек қайталау сөз тудырудың емес,грамматикалық мағына жасаудың тәсілі. Ал қосарлану нәтижесінде түрлі грамматикалық мағыналар үстеліп, тілде жиі қолдану барысында номинациялық атаулар тудырудың шарты.
Сонымен тіліміздегі қос сөздер мағыналық,тұлғалық, құрылымдық жағынан күрделі сөздерден де, сөз тіркестерінен де бөлек, соған сай жазылуы да ерекше,сөз байлығымыздың мол қабатын қамтитын тілдік бірліктер.
Қос сөздерді күрделі сөздердің басқа түрлерінен ажыратып тұратын белгілердің бірі - олардың дыбыстық құрылымның ала-құлалығы.Қазақ тілінде бірініші сыңары жуан екінші сыңары жіңішке (абың-күбің,ағыл-тегіл,ада-күде,аз- кем,азық-түлік,айт-үйт,ала-бөле,ала й-түлей,алаң-белең,алас-күлес,алыс- беріс,асығыс-үсігіс,аптап-күптеп,ар ылдап-гүрілдеп,астан-кестең,бақ-дәр еже,баса-көкте,жадау-жүжеу,,жала-пә ле,жан-тән,жанып-күйіп,жанып-өшіп,ж ол - жөнекей,жығылып-сүрініп,жылап-еңіре п,жыртық-тесік,сау-сәлемет,ұсақ-түй ек т.б.).бірінші сыңары жіңішке екінші сыңары жуын дауыстылардан тұратын(әуре-сараң,бәлдір-батпақ,бе т-ажар,бөтен-сатан,дәм-тұз,дел-сал, иіс-қоңыс,итініп-тартынып,ит-ырғылж ың,дірілдеп-қалшылдап,езіп-жаншы,ел -жұрт,елең-алаң,жөн-жосық,жеңіл-жай дақ,жүдеу-жадау,жүн-жқрқа,кедір-бұд ыр,көрші-қолаң,күй-қуат,кір-қолаң,м үлгіп-қалғып,некен-саяқ,өсек-аяң,сә лем-сауқат,сүйек-саяқ,сүрініп-қабын ып т.б.) қос сөздер аз емес.Сондай - ақ екінші сыңарына м,п,с дыбыстары қосылу немесе алдыңғы дыбыстары осы дыбыстардың біріне алмасу арқылы жасалған қос сөздердің жігіндегі дыбыстар,дауыссыз дыбыстардың үндесуі заңына қайшы келіп жатады.
Ал лексика-семантикалық жағынан келетін болсақ,қос сөздердің бірінші болып мағынасы басым немесе үлкен көлемді,бүтінді білдіретін сыңарларының айтылуыда оларды күрделі сөздерден ажыратып тұрады.
Синтаксистік тұрғыдан алғанда да, күрделі сөздердің басқа түрлерінен қос сөздердің жасалуының ерекшеліктері бар.Қос сөздер анықтауыштық-анықталушылық,бағыныңқ ылық-басыңқылық қатынастарға негізделмеген.Көптеген ғалымдардың қос сөздерді салаласа байланысу арқылы жасалған күрделі сөздерге жатқызады.Дегенмен ,қазіргі қазақ тілі тұрғысынан қарағанда бір сыңарының немесе екі сыңарының да мағынасы жоқ қос сөздер кезінде толық мағыналы сөз болғандықтан,салаласа байланысқан дегеннің өзінде ат-мат,ет-мет,сүт-мүт,мата-сата,мыл тық-сылтық секілді ұйқас қос сөздерді немесе қып-қызыл,сап-сары,теп-тез тәрізді күшейтпе буынды қос сөздерді салаласа байланысып тұр деп айту мүмкін емес.Қос сөздердің осындай ерекшеліктерін байқаған кейбір ғалымдар олардың жасалуына фонетикалық заңдылықтар негіз болған деп есептейді.Ал профессор А.Айғабылұлы болса тілде болатын дыбыстық өзгерісетердің дыбыстау мүшелерінің мүмкіндігіне қатысты және сөйлеу барысында пайда болатындарын жіктеп көрсетіп,соңғыларын морфонологиялық құбылысқа жатқызады.Солой ол қос сөздердің жасалуында болатын дыбыстық өзгерістердің көпшілігі дыбыстау мүшелерінің мүмкіндігіне қатысты емес екенін ескере келіп: ... қос сөздерді фонетика ережесімен де, синтаксистік қатынас (салаласу)жолымен де түсіндірмей,морфонологиялық құбылыс деп есептеген дұрыс сияқты,деген қорытындыға келген. [7,18]
Қос сөздердің жасалуында дыбыстау мүшелеріне мүмкіндігіне қатыссыз жүзеге асатын дыбыстық өзгерістірдің біорі-оның бірінші сыңарының дауыссыз дыбысы түсірілуі арқылы қайталануы.ысалы,Барақ аңлау-саңлауынан уілдеп желмен бірге қар кіріп тұр.(С.Сейфуллин,Тар жол.).Үш сағаттың арпалыстың өзіндң-ақ біздің жақ жау жағын апыра-жапыра еңсеріп тастаған еді( С.Сейтов,Сөз сұрайды).Өкпеден өтіп барып,жерге батып, Бастырды аяқтарын арпаң-тарпаң(Т.Ізтілеуов,Рүстем).Жү ргізіп жыл толғанда апыл-тапыл,Бойымды бұрынғыдан жеңілдеттің(Үш ғасыр).Сапаның қасында қазір бойлары бір тұтам едел-жедел сегіз ұлы,екі қызы бар(Б.Төлегенов,Көктем.). Иқу - қиқу басылып,тына қалды табиғат.(Ө.Тұрманжанов,Таңдамалы) Жұрт уман-думан қол соғып жатыр.(Ж.Мусин. Ақ алаң).Басқа құнандар тобы жаңағы сары белден,осы кезде ғана умақ-шумақ боратып келе жатты.(Ғ.Нүрпейсов,Аңшы).Етегіне оралған балалрымен ұмар-жұмар топырлап,күле шулап Салима үйіне кірді.(А.Нұрманов,Аққу).Жайлауға қарай ұбап-шұбап көшкенін ауызынан суы құрып айтып отыр.(Ә.Нүрпейісов,Қан мен тар). Бұдан қайталама қос сөздердегі дауыссыз дыбыстардың түсіріліп айтылуы грамматикалық мағына беру қажеттілігінен туған ерекше бір тәсілі екендігі байқалады.
Алдыңғы дауыссызы түсірілу арқылы жасалған кейбір қайталама қос сөздердің арасына кейде да шылауы қойылып айтылатын кезі болады.Мысалы: Боталаған бозіңген,
Азан да қазан,у да шу
О да бір алса мазамды-ай
(Ақтамберді жырау)
Бұдан дауыссыз дыбысы түсірілу арқылы жасалған лексикалық мағынасы жоқ у (ұу) сөзінің тілімізде толық мағыналы сөз сияқты айтылатынын байқаймыз.Міне қос сөздердің жасалуындағы осындай ерекшеліктерді ескермеген Ж.Шәкенов те [2,9].Н.Абдурахманов та у-шу сөзін қосарлама қос сөзге жатқызып жіберген.[3,40].
Сөздер қосарланған кезде кейде сөз басындағы дауысты дыбыстардың ықшамдалып кетуі сияқты құбылыстар да болады.Мысалы, ішек сөзі жеке айтылғанда бірінші і дыбысы толық сақталады.Ал осы сөз қос сөздердің құрамында айтылғанда і дыбысы түсіп қалып шек-қабақ,шек-қарын түрінде дыбысталады.Бұдан сөз басындағы дауысты дыбыстардың түсіп қалуы бірігу,тіркесу,қосарлану нәтижесінде болған сөздерде жүзеге асады даген қорытынды жасауға болады.
Дауыссыз дыбыстардың түсіп қалуы қосарлама қос сөздердің жасалуында да кездеседі.Мысалы.Арып-ашып,шаршадым .Өзім жаяумын(Қаз ертегі).Бірдеңеден қалып қоярдай асып-сасып жүріп,мөлдір сумен жуынамын да, автобусқа қарай жүгіремін(Лен.жас).Біреу айтып жобасын жегжап-жұрат сабылды(І.Жансүгіров,шығ.) Осы мысалдардағы қос сөздердің компоненттеріндегі ашығып,асығып,жұрағат сөздерінің ашып,асып,жұрат болып ықшамдалып кетуіне ғ дыбысының түсіп қалуы себеп болған.Дауыстылардың арасындағы ғ дыбысының түсіп қалуы қос сөздердің компонентеріндегі буын санының азаюына,соның нәтижесінде екі компоненттерінің де буын санының теңесуіне алып келген.Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстырдың арасындағы тұрақсыз дауыссыз дыбыстардың түсіп қалуы нәтижесінде ықшамдалып кеткен бігізбіз,егерер,беркінбекін,кигі зкиіз тәрізді төл сөздеріміздің екі варианты да жарыса қолданыла береді.
Қазақ тіл білімінде сөз ішіндегі кейбір қысаң дауысты дыбыстар сөзге дауысты дыбыстан басталатын қосымша жалғанған кезде түсіп қалуы жиі болатынын екпіннің соңғы буынға алмасуының нәтижесінде болады деп түсіндіріп жүр. Дегенмен,кейде әрі-сәрі,есі-дерті,аты-жөні қос сөздері әр-сәр,ес-дерті,ат-жөні болып та айтылады,яғни қос сөздің екінші сыңары дауыссыз дыбыстан басталып тұрса да, ы,і дыбыстары түсіп қалған.Бұл дауыстылар тіпті лы (-лі) жұрнағы арқылы қосраланған сөздерде де түсіп қалады.Мысалы: Абай осы жазда малтып үйреніп еді, Бақанастың кең қара суын арлы-берлі екі рет жүзіп өтті(М.Әуезов,Абай)Осы арылы-берілі сөзінен жасалған арлы-берлі,әрілі-берілі,ары-бері,әр і-бері,әрбер(әрберден соң) варианттарының тек әрлі - берлі деген түрі ғана қазақ тілінің орфографиялық сөздігіне енгізілген (Алматы,Қазақстан ,1988).
Қос сөздердегі ықшамдалу осындай көп буынды сөздердің арасындағы қысаң дыбыстардың түсіп қалуымен ғана шектелмейді.Кейде қос сөздердің оңғы дыбыстары да ықшамдалып келеді.Мұндай құбылыстарды тіл білімінді апакопа деп атайды.Мысалы: Ол кабинетінде ерсілі-қарсылы жүріп сөйлеуді ұнатады. (С.Мұқанов,Есею жыл).Оң қолы сары жезді күрең қамшы , Тоқиды күнмен күліп ерсіл-қарсы (Ғ.Қайырбеков,Алтын) Осындай апакопа құбылысы арқылы жасалған қос сөздерге ертелі-кешті,бірлі-жарымды,ұзынды-қ ысқалы қос сөздердің ертелі-кеш,бірлі-жарым,ұзынды-қысқа болып айтылуын да жатқызуға болады.
Кейде лы жұрнағы ықшамдалып түсіп қалады да, оның орнына аң,ең жұрнағы жалғану арқылы жасалатын қос сөздер де болады. Мысалы:Аттан түсіп бойын жазып ерсең-қарсаң жүрді (Е.Қоңарбаев,Түнгі от).Осы мысалдағы қос сөзді (ерсең-қарсаң) ерсілі-қарсылы жүрді деп айтсақ та,мағынаға ешқандай нұсқан келмейді.Тек ерсең-қарсаң деп қолдану ат үстінде ұзақ отырған адамның,жерге түсіп жүргенде алғашында бойын дұрыс игере алмай,сөлекеттеу жүретінін дәлірек сипаттайды.
1.3 Қос сөздердің өзге күрделі сөздерден ерекшелігі
І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаев қазақ тіл білімін зерттеушілер Қазіргі қазақ тілі атты жұмысында: Қалыптасқан тиянақты фразеологиялық топқа жататын сөздердің бір саласы қос сөздер болады дегенде, профессор Ахмеди Ысқақов : ...сөзді қайталап қолданудан...лексикалық түсінігі өзгермейді, ендеше, жаңа сөз тумайды, тек грамматикаланады, - деген. Ал профессор К.Аханов Грамматика теориясының негіздері атты еңбегінде қос сөздердің үстеме буынды түрлерінен өзгелерін күрделі сөз деп қарайды.
Сондықтан, бұл пікірледен қос сөздердің лексикалық жағынан тұлға екені осы уақытқа шейін шешімін таппаған үлкен мәселелерлің бірі. Күрделі сөздер қатарына жататын қос сөздер туралы осындай түрлі пікір тудырғанымен, бұлардың өздеріне бірдей кейбір жақтары бар екенін білуіміз керек.Бұл сияқты ортақ белгілеріне, біріншіден, құрамындағы сөздердің дыбысталуы мен ішкі мән-мағынасы, сыртқы пішіні турасында қалыптасқан құралымының болуы, екіншіден, олардың белгілі бір сөз табына жататындығы; үшіншіден сөйлем мүшесі болғанда да бірінен-бірі ажырамағандығы, бір ғана мүшесі болып, сол сияқты сөз тіркесінің де бір ғана сыңарының қызметін атқаруын жатқызамыз.
Бір-бірінен ерекшелігі неде?
1. Күрделі сөздер құрамы жағынан екі сөзбен ғана келмейді,одан да көп сөзден бола береді. Ал қос сөздер құрамы екі сөзден аспайды.
2. Күрделі сөздер компоненттері арасына басқа сөзді сыналап қою мүмкіндігі болмаса, көпшілік қос сөздер сыңарлары арасына үшінші бір сөзді қоюға болады. Мысалы: төсек-орын (төсек те орын), шақұр-шұқыр (шақыр да шұқыр), күле-күле ( күле де күле).
3. Көпшілік күрделі сөздерден сөз тудырушы жұрнақтар арқылы басқа бір сөз тудыруға болады. Мысалы: биыл-биылғы, аққу - аққудай. Ал, қос сөздерде осы сияқты қасиет байқалмайды.
4. Күрделі сөздердің арғы тегі, негізінен сөз тіркесі, бірең-сараң болмаса, көпшілік күрделі сөздерге негіз болған сөз тіркесін тауып, оны түсіндіруге болады, ал қос сөздер олай етуге келмейді, өйткені ол сөз тіркесінен ажырамаған. Оған тарс-тұрс, ет-мет секілді мысалдар келтіруге болады.
Морфологиялық сипаты, яғни морфемалық құрамы жағынан қос сөз сыңарлары аса күрделі болады, мысалы, қайталама қос сөздердің компоненттері жалаң түбірлерінің жай қайталануынан да (аласа-аласа,төбе-төбе), қосымшалы сөздің қайталануынан да (өзді-өзімен, күле-күле) бола
береді. Қосарлама қос сөздердің компоненттеріне тоқталсақ, олар да, біріншіден сөздердің қосымшасыз қосарлануынан (құрт-құмырсқа, бақа-шаян), екіншіден, қосымшалы-қосымшасыз сөздердің қосарлануынан (төсек-орын, темір-терсек, жата-жастана), үшіншіден, күрделі сөз бен жалаң сөздердің қосарлануынан (бүгін-ертең, ағайын-туған, аш-жалаңаш) жасалады.
Осылайша күрделі сөз компоненттері морфологиялық құрамы жағынан жинақы, бір ізділеу болса, қос сөздерде шашыраңқы, алай-бұлай болады. Қос сөздердің компоненттері фонетикалық жақтан буын, дыбыс жақтарынан үйлесіп, ыңғайласып, ұйқасып отырады. Мысалы: емін-еркін, қалған-құтқан, олпы-солпы тәрізді сөздердің компоненттері екі; мең-зең, у-шу тәрізді қос сөздер бір буыннан тұрады. Абысын-ажын дегенде екі компонентті де біріңғай дауысты а фонемасынан басталса, жүн-жұрқа дегенде біріңғай дауыссыз ж фонемасынан басталып тұр. Қос сөздер ішінде бұл сияқты ассонанс, аллитерация құбылыстары жиі ұшырайды. Ал күрделі сөзде бұл кездеспейді.
Қос сөздер құрамындағы сөздердің сөз табына қатынасына келсек, оның құрамында күрделі сөздердей емес, сөз таптары түгелдей кездеседі. Мысалы, зат есім де (жер-су, ел-жұрт), сын есім де (жас-кәрі, жақсы-жаман), сан есім де (үш-төрт, алпыс-жетпіс), есімдік те (кімде-кім), етістік те (киініп-шешініп, келді-кетті), үстеу сөз де (ерте-кеш, әрі-бері), еліктеу сөз де (шаң-шұң, қатыр-құтыр), әр тарап сөз де (бар-жоқ, аз-көп), шылау сөз қатысты сөз де (ауызба-ауыз), одағай сөз де (құрау-құрау) кездеседі, ал күрделі сөздің құрамында, мәселен, көмекші сөз болмайды.
Ал енді, қос сөздер мен сөз тобының ара-қатынасын айтатын болсақ, көбіне, қос сөздердің құрамындағы сыңарлары қай сөз табына жатса, бұлардың қосарлануынан шыққан қос сөз деосы сөз табына жатады. Бұдан өзгеше тек үстеу сөз,мысалы, ауызба-ауыз, көре-көре секілді қос сөздердің компоненттері біріншісінде зат есім, екіншісінде етістік категориясына жататын сөз болса да, сөз табына келгенде үстеу сөз болады. Бұл үстеудің сөз табы ретінде қалыптасуы жағынан ерекшелігінің өзгешелігінен деп ойлаймын.
Сонда, сөз қосарлануы арқылы оның құрамындағы сөздердің лексика-грамматикалық сипатынан басқаша сөз табының пайда болуы қос сөздерден болған аз-маз ғана сөз табының басында кездеспесе, көбінде ол көрінбейді. Ал негізінен сөздердің бірігуінен, кірігуінен, тіркесуінен жасалып сөз таптарын түгелдей қамтиды. Оған: бірқазан, тоқсан, түрегел тәрізді біріңғай сөз табынан, ақсақал, ұлтабар, бүгін, еңбек ету тәрізді әр түрлі сөз категориясынан туындаған көп түрлі мысалдар келтіреміз.
Сонымен, сөздердің қосарлануы, негізінен, жеке сөз таптарының шеңберінен шықпайтын бір жақты құбылыс болады да, ал сөздердің бірігуінен,кірігуінен, тіркесуінен құрамындағы сөздердің лексика-грамматикалық сипатына жақынырақ та, одан тіптем басқа да сөз табын тудыратын әрі жақты, әрі құнарлы, әрі күрделі құбылыс болады.
Қос сөздердің күрделі сөздердің бір-бірінен айырмашылығын олардың құрылымындағы сөздердің лексикалық сипатынан да көруге болады. Мысалы: күрделі сөз компоненттері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Қазақ тілінде қос сөздердің морфологиялық сипаты
Дипломдық жұмыс
Қостанай, 2020 жыл
Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті ШЖҚ РМК
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Бекітемін:___________
Кафедра меңгерушісі
ф.ғ.к.
Диплом жұмысын орындауға берілетін
тапсырма
Студент: ----------------
Мамандығы: ----------------
Жұмыс тақырыбы:Қазақ тіліндегі қос сөздердің морфологиялық сипаты
Жоғары оқу орнының бұйрығы бойынша бекітілген
№_______________2019 жыл.
Аяқталған жұмысты өткізу мерзімі
№_____________2020 жыл.
Талдауға жататын мәселелер мен жұмыстың қысқаша мазмұны
Кіріспе____________________________ ____________5-8
I.Қос сөздердің жалпы сипаты
0.1 Қазақ тіліндегі қос сөздердің зерттелуі ____________9-12
0.2 Қос сөздің жасалуындағы морфонологиялық құбылыстар____________13-20
0.3 Қос сөздердің өзге күрделі сөздерден ерекшелігі____________20-25
0.4 Қос сөздердің түрлері________________25-26
II. Қазіргі қазақ тіліндегі қос сөздердің морфологиялық сипаты
2.1.1. Қосарлы зат есімдер_____________26-29
2.1.2. Қосарлы сын есімдер____________29-31
2.1.3. Қосарлы сан есімдер____________31
2.1.4. Қосарлы есімдіктер_____________31-32
2.1.5. Қосарлы етістіктер_____________32-33
2.1.6 Қосарлы үстеулер______________33-34
2.2.Күшейткіш буын арқылы категориялық-грамматикалық мағынаның берілуі. ___________________________________ _______34-39
2.3. Қосарлану тәсілі арқылы қатыстық - грамматикалық мағынаның
берілуі____________________________ ________________39-52
Қорытынды ___________________________________ ___53-55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ___________________56-57
Мазмұны
Кіріспе____________________________ ____________5-8
I.Қос сөздердің жалпы сипаты
0.5 Қазақ тіліндегі қос сөздердің зерттелуі ____________9-12
0.6 Қос сөздің жасалуындағы морфонологиялық құбылыстар____________13-20
0.7 Қос сөздердің өзге күрделі сөздерден ерекшелігі____________20-25
0.8 Қос сөздердің түрлері________________25-26
II. Қазіргі қазақ тіліндегі қос сөздердің морфологиялық сипаты
2.1.1. Қосарлы зат есімдер_____________26-29
2.1.2. Қосарлы сын есімдер____________29-31
2.1.3. Қосарлы сан есімдер____________31
2.1.4. Қосарлы есімдіктер_____________31-32
2.1.5. Қосарлы етістіктер_____________32-33
2.1.6 Қосарлы үстеулер______________33-34
2.2.Күшейткіш буын арқылы категориялық-грамматикалық мағынаның берілуі. ___________________________________ _______34-39
2.3. Қосарлану тәсілі арқылы қатыстық - грамматикалық мағынаның
берілуі____________________________ ________________39-52
Қорытынды ___________________________________ ___53-55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ___________________56-57
Кіріспе
Күрделі сөзге тән басты белгілер.Күрделі сөз дегеніміз кем дегенде екі немесе одан көп сөзден құралатын,ырғақ,ритм жағынан бірдей,лексика - семантикалық жағынан бір бүтін болып ,бірлесіп тұрақталған құрама сөзді немесе сөз тіркесі.Күрделі сөздердің барлығы да ең алғашында жай сөз тіркесінен шықты. Күрделі сөздердің пайда болуына әр түрлі синтаксистік амал-тәсілдер түрткі болды. Бұл процесс бірден туа салатын және тез қалыптаса қоятын құбылыс емес, басынан ұзақ процестерді кешіретін тарихи құбылыс. Осы сияқты жұмыс барысында синтаксистік және морфологиялық амалдардың күрделі сөз тудырудағы ара қатынастарына түрлі-түрлі лексика-семантикалық, фонетикалық және грамматикалық факторлар да қатысып, олардың әрбіреуі өзінше әр түрлі деңгейде үлестерін қосып, сол қатынастарының дамуына септігін тигізеді.
Күрделі сөздер қазақ тіліндегі сыртқы кескін тұрпатына қарай я қосарланған, я тіркескен, біріккен, я қысқарған сөздер болып кездесетіні мәлім.Күрделі сөздерді және олардың түрлерін айқындау мақсат етілгенде,олар әдетте, сөз тіркестерімен салыстыра қарастырылады. Бұлай етудемынадай себеп бар: күрделі сөз шығу тегі, жасалу жолы жағынан сөзтіркесіне барып тіреледі. Тарихи тұрғыдан күрделі сөз кемінде екі сөздіңтіркесуі арқылы жасалады. Ондай тіркестің тілдің даму барысында бір тұтас сөзге (күрделі сөзге) айналуы мүмкін. Сөздердің тіркесінің бір тұтас сөзге айналу процесі бірден бола салмайды және бұл процестің аяқталуын айқындау да әрқашан оңай бола бермейді.
Тіл білімінде лексика-грамматикалық единица ретінде қаралатын сөзге
(оның ішінде күрделі сөзге де) тән және оны (сөзді) сөз іркесіненажырататын жалпылама белгілер делініп семантикалық тұтастық,морфологиялық тұтастық, синтаксистік тұтастық белгілері аталады.Семантикалық тұтастық белгісне тоқталатын болсақ. Күрделі сөздің құрамындағы сыңарлардың грамматикалық дербестігінің және мағыналық дербестілігінің күңгірттенуі немесе жойылып кетуі сөздің семантикалық тұтастықтың пайда болуына әкеледі. Күрделі сөздің құрамындағы сөздің әрбір сыңары әр түрлі лексикалық мағынаны емес, тіркескен күйінде тұтастай лексикалық мағынаны білдіреді.
Морфологиялық тұтастық белгісі. Күрделі сөз де жалаң сөз тәрізді
түрленіп, көптеледі, септеледі, жіктеледі.Оның сыңарларының әрқайсысы
бөлек-бөлек өзгермей, тұтас күйінде түрленіп, бір тұлғаға ие болады.Күрделі
сөздің жеке сыңарлары өздігінен белгілі бір парадигматикалық
мүше бола алмайды. Күрделі сөз тұтасқан (бүтін) күйінде ғана
парадигматикалық қатарға мүше ретінде ғана кіре алады.Сонда бұл күрделі сөздің морфологиялық жақтан тұтастығын, бір бүтін екендігін көрсе алады.
Сөздің морфологиялық тұтастығы туралы ұғыммен тығыз байланысты
бір ұғым бар.Ол - сөздің құрылымдық тұтастығы туралы ұғым. Құрылымдық
тұтастық сөз атаулының барлық түріне-жалаң сөзге де, күрделі сөзге де
бірдей тән, бірдей ортақ белгі.Морфологиялық құрылымы жағынан алғанда,
түбір мен жұрнақтың қосындысынан жасалған сөз болсын, түбірлердің
бірігуінен, қосақталуынан немесе тіркесуінен жасалған сөз болсын,
осылардың барлығы да бір тұтас сөз ретінде танылып, құрылымдық тұтастық
қасиетімен сипатталады.
Синтаксистік тұтастық белгісіне тоқталатын болсақ. Күрделі сөздің синтаксистік тұтастық белгісі деген кезде, көбінесе, оның синтаксистік жағынан бөлшектенбей, сөйлем ішінде келгенде мүшенің бір ғана қызметін атқаратыны айтылады: Мысалы, қолғап, қарақұс деген сөздердің қол, қара дегендері өз алдына, қап, құс дегендер өз алдына бір-бір
мүше емес, сөйлемде қол мен қаптыңдеген сөздер қосылып бір ғана мүше болып тұр.Өйткені,бұларда қол, қара деген сөздер анықтауыш емес.
Бүтіндей сөз, соның ішінде күрделі сөз, тұтасқан күйінде сөйлем
құрамында басқа сөздермен синтаксистік байланысқа түседі. Күрделі сөздің
бірде-бір сыңары дара күйінде өздігінен синтаксистік байланысқа да
түспейді, өз алдына сөйлем мүшесі де бола алмайды. Мұндай қызметті
күрделі сөз бір бүтін (тұтас) күйінде ғана атқара алады. Ал еркін
(синтаксистік) сөз тіркесінің әр сыңары сөйлемде өздігінен синтаксистік
байланысқа да түсе алады, дербес мүше де бола алады. Демек,
грамматикалық жағынан күрделі сөз-сөйлем мүшелеріне талданбайтын,бір-бірінен ажырамайтын лексика-грамматикалық единица болса, еркін сөз тіркесі сөйлем мүшелеріне мүшеленеді және бір -бірінен ажырайтын синтаксистік единица деп айтамыз.
Күрделі сөздің жоғарыда аталған семантикалық тұтастық,
морфологиялық тұтастық және синтаксистік тұтастық белгілері оны (күрделі
сөзді) фразелогиялық сөз тіркестері мен синтаксистік сөз тіркесінен
ажыратуға көмектеседі.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Шығу жағынан ,жасалу түрінен сөз тіркесіне келіп тірелетін күрделі сөздердің құрылымдық түрлеріне,сөзжасамдағы роліне көптен бері ғалымдар ерекше назар аударып келеді.Сондай күрделі сөздің ерекше бір түрі- қос сөздер,Дегенмен ,қос сөздердің жасалуында күрделі сөздерге ұқсас жақтарымен қатар,көптеген айырмашылықтары да бар болғандақтан,оны зерттеушілер әр қырынан,бірде семантикалық, лексика-грамматикалық жағынан қарастырып келеді.
Қос сөздер түрлі екі лексеманың қосарлануынан және бір сөздің екі рет қайталануынан жасалуына байланысты қосарлама қос сөздер және қайталама қос сөздер болып екіге бөлінеді.Қос сөздер жайлы түркі тілдерінде,сол сияқты қазақ тілі білімінде жазылған зерттеулерге сүйенсек, жан-жақты зерттеу барысында қайталама қос сөздердің де лексикалық мағынаға ие болып,қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде елеулі қызмет атқаратыны анықталды.
Жұмыс барысында қос сөздердің жасалуында болатын дыбыстық өзгерістер,өздері жасалатын сөз таптарына қатысты ерекшеліктері басқа күрделі сөздермен салыстыра қарастырылды.
Диплом жұмысының өзектілігі: Тілде болып жатқан барлық өзгерістер сол тілдің заңдылықтары шеңберінде іске асады.Бірақ кейбір кезде осы заңдылықтар бұзылып, түсындіруге келмейтін құбылыстар болып жатады.Қос сөздерге күрделі сөздердің басқа түрлерінеқарағанда мұндай өзгешеліктер көп болғандықтан,түркі тілдерін зерттеген ғалымдардың көбі осыған ерекше көңіл бөлген.Қос сөздер туралы жазылған еңбектер.көбінесе, бірін-бірі толықтырып отырады,дегенмен ,сол зерттеулердің арасында қарама-қайшы пікірлерді де кездестіруге болады.
Адамдар сөйлеу кезінде айтылуы қиын сөздерден қашып, оларды ықшамдап айтуға немесе айтылуы қиын,яғни дыбыстардың арасына қыстырма дыбыстар қолданып,жеңілдетіп айтуға тырысады. Сөз құрамында, сөздердің аражігінде,тіркестерінде болатын мұндай өзгерістердің бірдей дыбыстау мүшелерінің мүмкіндіген тікелей байланысты емес.Дыбыстау мүшелерінің мүмкіндігіне тәуелсіз,сөйлеу барысында пайда болған осындай өзгерістерді тіл білімінде морфонологиялық құбылыс деп атайды.Мұндай құбылыстардың қос сөздерде көп болуын олардың ерте кезде пайда болуымен қатар,әлі күнге дейін тілдің барлық саласында кеңінен қолданылатымен түсіндіруге болады.Қос сөздердің ішінде қайталама қос сөздер дайын күйінде қолданылмайды,сөйлеуші оны кез - келген уақытта жасап алатыны белгілі.Сол себепті де қайталама қос сөздерде морфонологиялық құбыстар өте көп кездеседі.Ал қосарлама қос сөздердегі буын ықшамдалуы немесе оларға үстемебуынның қосылып айтылуы секілді құбылыстар да,көбінесе дыбыстау мүшелерінің мүмкіндігіне қатысты емес. Сондықтан олардың да жасалуында морфонологиялық құбылыстар ерекше роль атқарады. Осы морфонологиялық құбылыстардың қос сөздердің жасалуындағы рөлін анықтау - зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады.Диплом жұмысының нысаны: күрделі сөздердің ерекше бір түрі болып есептелетін қос сөздердің жасауының морфологиялық сипаты.Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: жұмысымның негізгі мақсаты- қос сөздерді қазақ тіліндегі басқа күрделі (біріккен,кіріккен)сөздерден ажыратып тұратын ерекшеліктерінің бірі - морфонологиялық құбылысты анықтау,олардың қалыптасу,даму,қолдану сипатын,лексика-грамматикалықжүйеде гі орнын анықтау болып есептеледі.Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:-қос сөздер мен күрделі сөздердің дыбыстық құрылым туралы зерттеулерге шолу жасап,олардағы басты өзгерістерді көрсету;-қос сөздер мен күрделі сөздердің байланысу тәсілдеріне тоқталу;-қос сөздер туралы жазылған ғылыми еңбектердегі тұжырымдарға сүйеніп,олардың тілдік лексикалық қабатындағы ролін анықтау;-қосарлама және қайталама қос сөздердің өздері жасалып тұрған сөз таптарын байланысты өзгешеліктерін ашу;-қос сөздер мен кіріккен сөздердегі ықшамдалу құбылыстарының жүзеге асу жолдарын слыстыра сипаттау;-әртүрлі жалғау,жұрнақтардың қос сөздердің жасалуында атқаратын қызметін ашып көрсету;-қос сөздердің жасалуындағы морфологиялық және морфонологиялық ерекшеліктерін ажыратып көрсету;Негізгі бөлім Диплом жұмысында қос сөздердің дыбыстық және морфологиялық құрылымындағы өзгешеліктерді қазақ тіліндегі басқа күрделі сөздермен салыстыра отырып ашып көрсету.I.Қос сөздердің жалпы сипаты1.1. Қазақ тіліндегі қос сөздердің зерттелуі Қос сөздерді зерттеу қазақ лингвистерінің тобын бейтарап қалдырмады. Бұл тақырып шеңберінде жүргізілген зерттеулерді топ-топқа бөліп, арағанда, морфологиялық,этимологиялық, стилистикалық жағынан қарастырылған бірталай еңбектерде кездестіремізге болады.А.Есенғұлов көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қос сөздердің табиғатын көрсетсе, Ә.Керімов қос сөздерді құрамына қарай қайталама және қосарлама қос сөздер деп бөледі. Негізгі көпшілігі таза түркі сөздерінің қосарлануы арқылы жасалған десе, кірме сөздерді де айқындайды: Екі сыңары да араб сөзі: мал-мүлік, екі сыңары да парсы сөзі: парә-парә, бір сыңары араб, бір сыңары түркі сөзі: шәһар-бол, мал-товар, қазғу-хасрәт [25, 49-45]. А.Есенғұлов: "Көне түркі жазба ескерткіштерінде қос сөздердің қосарлама түрі қолданылады да қайталама қос сөздер кездеспейді, - деп көрсетеді [25,138]. Тағы бір атап өтетін жайт: Көне жазбаларда қос сөздердің орын тәртібі өте тұрақты. Егер сыңарларының орнын ауыстырса, қос сөз болудан қалады. Мысалы: қыз-оғул -- қыз бала, оғул-қыз -- балалар, қыз-қудуз -- қыз бала, қудуз-қыз -- әйел [25,139].Қос сөздердің морфологиясына қатысты мәселелер А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, А.Ысқақов, Т.Қалабаева еңбектерінде кездеседі. Олар қос сөздердің негізгі белгілерін жасалу жолдарын, дұрыс жазылу жайын анықтап береді [24,65].
А.Байтұрсынов өзінің еңбегінде қос сөздерге былай анықтама береді: "Қос сөз дегеніміз - қосарынан айтылатын бір өңкей есімді сөздер. Қос сөз екі түрлі болады, біреуі нәрсенің көбін атайды, екіншілері айыра атайды. Біріншісі жалпылағыш қос сөз деп соңғысы жалқылағыш қос сөз деп айтылады [3,45], -- деген. Жалпылағыш қос сөздерге: аяқ-табақ, төсек-орын, ер-тұрман, киім-кешек, бақа-шаян сияқтыларды жатқызса, жалқылағыш қос сөздерге: жел-бау, жүк-аяқ, ер-батыр, есен-аман, өмір-қопса, шекті-бай, төсек-ағаш т.б. жатқызады.
А.Байтұрсынов қос сөздерді жалпы екіге бөліп қарастырса, белгілі тіл маманы Ж.Сауранбаев қазақ тіліндегі қос сөздерді бес топқа бөліп көрсетеді.
1. Мәндес қос сөздер (қыз-келіншек).
2. Қайшы мәндес қос сөздер (үлкен-кіші, ыстық-суық).
3. Сыңар мәндес қос сөздер (алай-дүлей, кәрі-құртаң).
4. Қайталама қос сөздер (тау-тау, бес-бестен).
5. Қоспа буынды қос сөздер (ап-ауыр, ұп-ұзын, тәп-тәтті) [18,64].
А.Қайдаров, Н.Сауранбаевтың қос сөздерді беске бөліп жіктегенін қостай келе,қос сөздердің осы бес түрі барлық сөз таптарына да ортақ екенін, бірақ қос сөздердің қай-қайсысы да кемінде екі сөзден құралатындығын, оның әрбір сыңарының кейде толық мағыналы, кейде мағынасы жоқ сөз болатыны белгілі дейді. Ол зерттеушілердің екі сөзден құралатындығына сүйеніп, қос сөздерді сөз тіркесі түрлеріне жатқызатындығын да айтып өтеді.
А.Қайдаров кейбір басқа еңбектерде қос сөздерді сөз тіркесі дегенмен, олардың сөз тіркесінен төмендегідей айырмашылығы бар екенін көрсетеді.
Бір сыңары өздігінен мағына бере алмайтын қос сөздер сөз тіркесіне жатпайды. Қос сөздердің екі сыңары да мағыналы болғанымен, бір сөздің орнына қолданылады. Қос сөздердің әрбір сыңары басқа тілге калька бойынша аударылмай, тек мағынасы жағынан аударылады. Қос сөздердің сыңарының мағыналық жағынан жақындастығы соншалық, оларды бірыңғай мүшелер сияқты айтуда арасына кідіріс жасап айтуға болмайтындығын А.Қайдаров өзінің еңбегінде айтып өтеді [18,12].
Жасалу тәсілі жағынан қарағанда, қос сөздер жалаң және күрделі түрлерге бөлінеді. Қос сөздердің жалаң түрі - дефис арқылы жазылатын қос сөздер. Профессор А.Ысқақов осы жалаң қос сөздердің негізгі екі түріне: қайталама қос сөздер, қосарлама қос сөздер деген атау береді [21, 107].
Қос сөздердің күрделі түрі үтір арқылы жазылады және екі сөзден ғана емес,одан да көп сөзден, тіпті екі сөйлемнен жасалатын түрлері де кездеседі. Бұны анықтаған Кеңесбаев былай дейді: жалаң қос сөздерге қарағанда, күрделі қос сөздер, көбінесе, метафоралық мағынада айтылады. Бұл жағынан олар идиомдық немесе фразалық қос сөздер бола алады. Оларға мынадай мысалдар келтіреді: ұзын-арқан, кең тұсау, үлде мен бүлдеге оранып, айрандай аттап, күбедей пісіп, бір сырлы, сегіз қырлы, алалы жылқы, ақтылы қой, әулиеге айтып, қорасанға қой айтып. Оның айтуынша қос сөздер деп атау үшін сызықшамен жазылу шарт емес, яғни тілімізде бір-бірінсіз айтылуға келмейтін тиянақты сөздерді қос сөздер деп тануға болады [10, 93].
Осы жағынан біздің қарайтын мәселеміз -- қос сөздердің стильдік жағынан зерттелу жайы. Қос сөздердің қолданыстағы мән-маңызы қаншалықты, оларды пайдаланудан бізге не пайда бар, ойды бейнелі, әсерлі жеткізуде олардың ролі қандай дегенде, кімнің қандай пікір айтқанын, дәлелін төмендегіше сипаттап шығамыз. Ойды ажарлы беруде фразалық қос сөздердің маңызын алдымен І.Кеңесбаев дәлелдейді. Ол шалқып, басып жүргенде дегеннен гөрі айрандай аттап, күбідей пісіп жүргенде деген тіркесі ойды әсерлі жеткізеді, -- дейді. Стилистика тұрғысынан қос сөздердің қолданылу жайына алғаш көңіл аударған ғалым Ф.Мұсабекова. Ол қос сөздерді зат есімдік тұлғада қарастырып, сөйлем ішіндегі қолданылуына, стильдік мән-мазмұнына түсініктеме береді. Ғалым қос сөздерді қолданудың сөйлем мағынасына әсерін былайша көрсетеді: Көшені араладықдегенде немесе көше-көшені араладық деген екі сөйлемде айтылып тұрған ой мағыналас, бірақ бұл екі сөйлем арасына мағыналық жағынан тепе- теңдік белгісін қоюға болмайды, себебі көше-көшені араладық дегенде, даралап, бөліп-бөліп айырып, әлденеше көшені аралағаны айқын берілсе көшені араладық дегенде, даралау көптік ұғымнан гөрі жалпылық ұғым басым беріледі. [14, 133].
Сол сияқты ызыңнан мезі болу мен ызың-шудан мезі болуды салыстырып, олардың мағыналық реңкін көрсетеді. Ол сонымен бірге зат есімді қос сөздердің қайталанған түрі молшылық мағынасын беретінін тегене-тегене қымыз, мая-мая шөп, табақ-табақ ет, қазан-қазан асылған ет деген сөздер қатыстырылған сөйлем арқылы түсіндіреді де кейбірін мүлде жекелеп қолдануға болмайтынын ескертеді. Қос сөздерді қолдану жайына арнайы тоқталған ғалым С.Хасанова мынадай пікір айтады: Ол аз сөзбен көп жайды аңғартуда, ойды дәл, жинақы жеткізуде ұтымды келеді. Сөзді қосарлап қолданудан айтылмақшы ойға экспрессиялық реңк, эмоциялық мән-мағына үстеледі. Мысалы, жеке қолданған күн, түн сөзін күні-түні деп қосарлап айтудан тыңдаушы мен оқушының алар әсері әртүрлі [22, 61].
З.Қожабергенова өз еңбегінде трансформациялы қайталама қос сөздердің стильдік мәнін ашып көрсетеді. Ол Қос сөздердің бұл түрі көркем әдебиетте стильдік ерекшеліктеріне қарай көркем сөзді оқырманға әсерлі жеткізу үшін, сонымен қатар оқиғалардың өрбу әсемдігін, экспрессивтілігін, эмоциялығын дәл нақышпен баяндау үшін пайдаланады дей келе, нақты мысалдармен дәлелдейді [11,40-41].
А.Ысқақов Қазіргі қазақ тілі атты еңбегінде қос сөздердің түрлеріне тоқтала келіп, қайталама қос сөздің үстеме буын түрінде қалыптасқан түрі -- негізінен алғанда, сын есімдерге тән форма. Бұл үстеме буын сын есімге күшейту мағынасын жамайтын форма түрінде қалыптасқан, өйткені бұл форма тек негізгі сынға я ұлғайту, я солғындату реңкін жамайды, -- деп, үстеме буынның табиғатын әбден дұрыс айқындаған. Ол бір сыңары ықшамдалып қайталанатын қос сөздерді, мысалы: жап-жақсы, қып-қызыл, кіп-кішкене, сап-сары, теп-тегіс сияқтыларды үстеме буынды немесе күшейтпе буынды қос сөздер деп К.Ахановтың пікіріне қарсы келеді. А.Ысқақов бұл сөздерді үстеме буындары әрі ықшамдалып, әрі соңына п дыбысы жамалып, бір тұйық я бітеу буынға айналуынан пайда болған дейді [21, 110].
К.Аханов өз еңбегінде қып-қызыл, қап-қара тәрізділердің сын есімнен басқа сөз таптарынан жасалған қос сөздердің түрлерінде мүлдем ұшыраспайтынын, оның тек сын есімдерге ғана тән екендігін және бірден-бір негізгі қызметі сын есімнің шырай формасын тудыру тәсілдерінің қатарында емес, форма тудыру, соның ішінде сын есімнің шырай формасын тудыру тәсілі деп қараған жөн. Демек, қып-қызыл, қап-қара тәрізділер қос сөздердің қатарында емес, сын есімнің шырай формаларының мағына мен қызметі жағынан тым қызыл, өте қызыл, тым қара, тіпті қара тәрізді сын есімдердің күшейткіш шырай формаларымен сәйкес келуі дәлелдей түседі, ал тым қызыл, өте қызыл, тым қара, тіпті қара тәрізділерді күрделі сөздер деп қарамайтынымыз белгілі (бұлар торы ала, қара торы тәрізді күрделі сөздерден мүлдем басқаша) дейді. Ол тілдегі құбылыстарды бір-бірінен ажыратуда, әдетте, негізгі үш түрлі өлшемді таяныш етеді: оның бірі - мазмұны екіншісі - форма, үшіншісі - қызметі. Ал жартылай редупликация арқылы жасалған қып - қызыл, қап - қара тәрізділер формасы жағынан ғана қос сөздерге ұқсайды, ал мазмұны мен қызметі жағынан өте қызыл, тым қара тәрізді сын есімдердің күшейтпелі шырай формасымен сәйкес келеді деп қорытындылайды [1, 97-98].
А.Н.Кононов та А.Ысқақов сияқты қып-қызыл, қап-қара тәрізді формаларды сын есімдердің күшейткіш формалары деп санайды. Бірақ А.Н.Кононов оларды жартылай редупликация жолымен жасалған деп есептейді.
А.Ысқақов пен К.Аханов күшейтпе буын тек сын есімнің шырай формасы арқылы туады десе, бұған қазақ тіл білімі тұңғыш профессоры Құдайберген Жұбанов тұжырымы қарсы болады. Мысалы, қап-қара, тіп-тік, қып-қызыл, сап-сары деген қос сөздер күні бүгінге дейін жасалу жағынан осылайша тек п дыбысының жамалуы ғана ескеріліп жүрген күшейтпе буынды қос сөздердің Жұбановтың еңбектерінде тағы да бірнеше дыбыстар арқылы жасалатын түрлерін кездестіреміз. Мысалы, қаз-қатар сөзінің тіркестік құрылысын талдай келе былай дейді: Бұл жерден мен қаз және қатар деген сөзді көріп тұрған жоқпын. Мұнда сап-сары, қып-қызыл сияқты қатар сөзі қаз деген күшейткіш буынмен айтылған. Дәл осындай сөздер қатарына ғалым қаз-қалпы, тас-талқан, тым-тырыс,жым-жырт, қым-қуат сияқты сөздерді туғызады. Бұдан екі түрлі жаңалықты байқауға болады. Бірі - бұрын қос сөздердің күшейтпе буынын жасаушы дыбыс тек қана п деп танылатын болса, енді соған з (қаз-қатар, қаз-қалпы дегендегі ), с (тас-талқан дегендегі) және м (тым-тырыс, жым-жырт, қым-қуат дегендегі) дыбыстар да қосылады. Сөйтіп күшейтпе буынды қос сөздер жасайтын дыбыстар біреу емес, п, з, с, м болып төрт дыбысқа жетеді. Екінші - буын күшейтпе буындар тек қана сын есім түбірлерден жасалады делініп келсе, енді зат есім (қаз-қатар, қаз-қалпы,тым-тырыс дегендегі қатар, қалпы, тырыс) түбірден де,еліктеуіш сөздер (жым-жырт дегендегі жырт) түбірлерден де, етістік (қым-қуат дегендегі қу) түбірлерден де жасалуы болып табылады [8,84].
Соңғы шыққан еңбектерден қос сөздердің қолданысына қатысты пікір Г.Әзімжанованың кандидаттық диссертациясында да айтылды. Ол Қайталама қолданыстар - оқырманға, тыңдаушыға ерекше эмоциональдық әсер ететін қасиеті бар стильдік әдіс ретінде көркем әдебиетте жиі қолданылады. Сөз зергерлері бұл стильдік амалды психологиялық анализді тереңдету үшін де жұмсайды. Редупликацияланған немесе қосарланған (порно-повторные) лексикалық элементтері тілек (морфологиялық) категория ретінде, ал бір сөйлемде немесе микротексте қайталанып қолданылатын құбылысты стилистика құбылысы (категориясы) деп тану керек - дейді [2,71].
1.2. Қос сөздің жасалуындағы морфонологиялық құбылыстар
Күрделі сөздердің 6ip тобы -- қос сөздер. Сөздерді қосарлап айту -- форма өзгерту, сөз туғызуға өнімді тәсілдің бірі. Қосарлау тәсілі -- лексикалық мағынасы мен компоненттерінің формасына байланысты екі сөзді қатар алу. Түркі тілінің, соныц ішінде қaзaқ тілінде қос сөздердің тілімізде актив қолдануында. Қос сөздер деп сөздердің қосарланып айтылуын айтамыз, бұл әpi басқа күрделі сөздерден ешқандай қиындықсыз ажыртылып турады.
Қос сөздер күрделі сөздер ішінде кейінгі заманда пайда болған,сөздерді қосарлай қолдану нәтижесінде бұл сөздер тобыидиомаланып, лексикаланып,грамматикалану процестеріне ұшырап,тілімізде күрделі сөздер болып қалыптасқан.
Мысалы: қас-қабаққа қарау,аузы-мұрны қисаймау дегендер идиомалану нәтижесінде жекелеген затты емес,жалпылық мағынаны,яғни жеке комноненттер мағынасына сай келмейді.Ал келген-кеткен,жаппай-тұрмай, келер-елместен сияқты қос сөздер - компоненттері мүлдем басқа мағынаны білдіру нәтижесінде лексикаланып,әрі делексикаланудан жасалып тұрған қос сөздер.Сонымен қатар,бұл сөздер бір сөз табыа жатады әрі түрленгенде тұтас түрленіп,бір сөйлем мүшесі болуы,қосымшалар тек грамматикалық мағына жамайтындықтан,грамматикалану процестеріне ұшыраған күрделі сөздер болып табылады.
Келесі тобы біріңғай мүшелердің логикалық,интонациялық жақтан ылғи жұпталып қолдана келе,қос сөздерге ауысуы. Олар кейде басқа сөздер құрамында да қолданыла береді:әке-шеше,қару-жарақ,іс-әреке т т.б. компоненттері кейде сөйлемде дербес,өз алдына жеке толық мағыналы сөз ретінде жұмсалады.
Қазіргі тілімізде қолданылып жүрген қос сөздердің сыңарларының мағынасына қарай екі топқа бөліп қарастырып жүо:1) қайталама қос сөздер,2) қосарлама қос сөздер.
Қайталама қос сөздер деген бір сөздің не қосымшасыз,не қосымшалы түрінде немесе бір сөздің бір дыбысының не буынының фонетикалық өзгеріске түсе отырып қайталануын айтады.Олардың мына сияқты морыологиялық формалары кездеседі: 1)Сөздің түбір күйінде қайталануы: тау-тау,биік-биік,топ-топ т.б. 2 ) Сөздердің қосымшалы түрде қайталанғанда екі компоненті бірдей не жұрнақ,не жалғау жалғануы мүмкін:таудай-таудай,оқып-оқып,күнд е-күнде,үштен-үштен;сыңарлы әр жұрнақты (көрікті-көріксіз),бірінде жалғау,бірінде жалғау (үйді -үйге),әр сыңарлы әр түрді жалғаулы (бостан - босқа,өзінен-өзі); сыңары жұрнақты не жалғауы болып,келесі сыңары түбір күйінде болуы ықтимал (он-оннан,үш - үштен,қолма-қол,бес-бестен)т.б. 3)Бір сыңарының дыбысы өзгеріп (трансформацияланған)қос сөздерге жататын мына сияқты фонетикалық өзгешелікте болуы мүмкін.Сыңарлы дауыссыздан немесе дауытыдан басталса,келесі сыңарда олар м не сдыбысына ауысады: тас-мас,қол-мол,кемпір-семпір,мәре- сәре,ат-мат,ошақ-мошақ,ысқыра-мысқы ра; бірінші сыңардағы езулік дыбыс қайта жаңғырғанда еріндікке айналады:даң-дұң,жапыр-жұпыр,сатыр- сұтыр т.б. 4) Енді бір топ қайталама қос сөздердің бір сыңары ықшамдалып кетіу мүмкін (күшейткіш буындар): қап-қара,сап-сары,тіп-тік жап-жақсы т.б. Бұл буындардың тұйық не бітеу болып әрі п дыбысына дыбысына бітуі күшейткіш буын әсерінен болып тұр.Қайталама қос сөздердің бір ерекшелігі- барлық сөз табынан болуы және сыңарлары бір сөз табынан келуі: ерте-ерте екеуі де үстеуден болып тұр.Жоғарыдағыдай қо\айталама қос сөздердің ерекшелігіне сәйкес профессор С.М. Исаев: Семантикалық құрылымдық тұрғыдан қайталама қос сөздердің өзіндік ерекшеліктері бар. Онда жаңа лексикалық мағына тудырудың да,лексика-грамматикалық мағына тудырудың да элементтері көрініп тұрады,- десе,академик Ә.Қайдар: Қайталама қос сөздердің қандай мағына білдіріп тұрғандығы сөз табына байланысты,сондай - ақ қайталама қос сөздер қосарлама қос сөздердей дербес емес,көбіне сөйлем ыңғайына қарай қолданылады.Олар негізінен көркем шығармағы тән құбылыс,деп атап көрсетті. Сонымен қайталау тәсілі арқылы кей жағдайда өзге грамматикалық мағына үстелсе,кейде грамматикалық мағынамен қатар лексика-семантикалық мағына да жасалады.Дегенмен қайталама қос сөздердің басым көпшілігі-грамматикалық мағына тудырудың тәсілі, амалы.
Қосарлама қос сөздер қайталама қос сөздеріне керісінше компоненттері лексикалық мағынасы жағынан әртүрлі сөздерден құралады:ата-ана,әке-шеше,жиырма-от ыз,алды-арты т.б. Қосарлама қос сөздердің бір ерекшелігі-екі сыңары мағыналы болуымен қатар,бір сыңары мағынасыз; жылау-сықтау,әуре-сараң;екі сыңары да бірдей мағынасыз болуы мүмкін:алба-жұлба,астан-кестен,апыл -тапыл т.б.
Қосарлама қос сөздердің компоненттері фонетикалық жағынан да ерекшелігі бар. Олардың сыңарлары рифма жағынан орайласып,үйлесіп отырады да дауысты дыбыстарды қайталау (ассонанс жолымен): абысын-ажын,алды-арты,ата-ана т.б.;немесе дауыссыз дыбыстардың қайталануы арқылы (консонанс жолымен): тау-тас,келім-кетім,жігіт-желең т.б.,немесе дыбысталуы үйлес,ұқсас дыбыстардың қосарлануынан (басқа не соңғы дыбыстары):қашқын-пысқын,отырыс-тұр ыс,ығы-жығы,ептеп-септеп т.б. жасала береді.
Сонымен қатар сыңарларының буындар саны да сай келіп,бір екпінге ие болып тұрады:бас-паз,шай-қант,аш-тоқ т.б.
Кейде буын сандары әр түрлі болуы да мүмкін: көз-басы,жата-жастана,отырыс-тұрыс т.б. және ашық,тұйық,бітеу буындардан құрала береді.Ал морфологиялық құрылымы жағынан қосарлама қос сөздер түбірдің қосарлануынан немесе туынды түбірлердің қосарлануынан жасала береді: ас-су,бас-аяқ,етек-жең; асықпай-саспай,малды-малсыз т.б.
Қосарлама қос сөздер әр сөз табынан бола береді және сол сөз табына қатысты келеді: азық-түлік,дәм-тұз- зат есім және сыңарлары да зат есім болып тұр.Сол сияқты басқа сөз таптарынан да жасала береді.
Компоненттері мағыналы немесе мағынасыз болып келетін қосарлама күрделі сөздердің сыңарларының мағыналық қатынастары әр түрлі болып келеді.Мысалы,сыңарлары мағыналы қосарлама қос сөздердің сыңар мағыналары антонимдес:аз-көп,ұзын-қысқа,іші-сы рты немесе синонимдес болып келгенде компоненттер мағынасы мәндес: мінез-құлық,жазбай-жаңылмай, ашу-ыза,дене-тұлға,өсім-өнім т.б. немесе ұштас өкпе-бауыр,төсек-орын,өнер-білім,ыд ыс-аяқ,әке-шеше т.б. болып келе береді де жалпылау,жинақтау т.б. сияқты түрлі семантикалық,стильдік қызмет атқарады.
Сыңарлары мағынасыз қосарлама қос сөздер екі түрде кездеседі. 1) Екі компоненті де мағынасыз: ығай-сығай,қиқы - жиқы,әңкі - тәңкі,далдың-дұлдың,заң-зұң т.б. немесе бір сыңары ғана мағынасыз: артық-тұрық,жүн-жұрқа, көйлек-көпшік азын-шағын т.б. болып келе береді. Дегенмен мағынасыз сыңарларының кейбірінің ешқандай мағынасы жоқ болса ,кей бірінің көмескіленген мағынасы болады.Мысалы, әңкі-тәңкі,қым-қуат деген мысалдардың екі сыңарында да ешбір мағына жоқ болса; ту-талақай,ым-жым,ұйпа-тұйпа т.б. қос сөздердің ым-ымдау,талақай-талау, ұйпа-ұйпалау,ұйпалақ сияқты сөздер формасында қарастыруға болады да ,олардың мағыналарын анықтауға болады. Ал ым сөзі ым қақты деген тіркес жасай алады. Бұл секілді мағынасыз сыңарлы қос сөздер мағынасы жайлы А.Ысқақов мынадай пікір айтады: Бұл сөздер әуел баста мағыналы болғанымен қосарлана келе дыбыстық өзгешелікке ұшырауымен қатар,мағыналары басқа семантикаға ие болып кеткен немесе мағыналары делексикаланып (тіпті ауысып) тек осы қосарлану күйінде ғана мағынаға ие болып қалған.
Мысалы, 1. Үлгі: екі компоненті де мағыналы :ата-ана,қадір-құрмет,үлкен-кіші,кү ш-қайрат т.б.
2. Үлгі: бір компоненті мағыналы, екінші компоненті мағынасыз:бала-шаға, қыз-қырқын.
3 Үлгі: екі компоненті де мағынасыз:ырду-дырду, ығы-жығы .Бұлар бір - бірімен салаласа байланысып,тұтасып барып бір ұғымды білдіреді.
Осы келтірілген 2,3 үлгіні сөз тудыру тәсілі деп қарауға болмайды.Мұнда үстеме форма тудырудың тәсілі болса, қайталанатын сыңарының бір дыбысы өзгеріп барып жасалатын сөздерде жаңа мағына байқалмайды. Бала-шаға, қыз-қырқын, ырду-дырду,ығы-жығы дегендерде баладан,қыздан бөлек еш жаңа мағына жоқ,тек контекске қарай кейде қомсыну, жалпылау мәнінде қолданылады.
Қосарлама қос сөздер компоненттерінің мағыналық ерекшеліктеріне қарай сөздердің қосарлануынан жасалған сөздердің сөзжасамдық мағынасы:
-екі компоненті бір - біріне антоним (қайшы мәндес)ретінде:ата-ана,үлкен-кіші,к іріп-шығу,жүріс-тұрыс,қуаныш-қайғы, ақ-қара,күндіз-түні т.ю.
- синоним (мәндес)ретінде: қадір-құрмет,киім-кешек, ас-су,қаз-үйрек, мінез-құлық, тәлім-тәрбие,аты-жөнй,аман-есен т.б.
--бір компоненті ддиалектілік көнерген сөздер:сауыт-сайман,-бір компоненті екіншісінің қызметін айқындау: бесік-арба, ақпар-кітапша т.б.
- мағыналы сыбайлас сөздер: қас-қабақ, бау-бақша, нағашы-жиен, күл-қоқыс, сезіп-біліп,бес-алты, жылы-жұмсақ т.б. болып келеді.келтірілген мысалдардан қосарлану арқылы түрлі грамматикалық мағыналар (жалпылау,жинақтау, топтау,нақтылау,саралау т.б.) үстелумен қатар жаңа мағыналы лексикалық бірліктер жасалған.
Қайталау арқылы жасалған сөздер мен қосарлану арқылы жасалған сөздердің лексика-грамматикалық сипаты,қайталау мен қосарланудың сөз тудырудағы орны бірдей емес. Қайталау арқылы жасалған сөздердің семантикасының жеке тұрғандағы мағынасынан алшақтап кетпейтін,тек көптік,жинақтық,саралау,процестің қайталануы,болжалдық секілді грамматикалық мағыналар үстейтінін ,демек қайталау сөз тудырудың емес,грамматикалық мағына жасаудың тәсілі. Ал қосарлану нәтижесінде түрлі грамматикалық мағыналар үстеліп, тілде жиі қолдану барысында номинациялық атаулар тудырудың шарты.
Сонымен тіліміздегі қос сөздер мағыналық,тұлғалық, құрылымдық жағынан күрделі сөздерден де, сөз тіркестерінен де бөлек, соған сай жазылуы да ерекше,сөз байлығымыздың мол қабатын қамтитын тілдік бірліктер.
Қос сөздерді күрделі сөздердің басқа түрлерінен ажыратып тұратын белгілердің бірі - олардың дыбыстық құрылымның ала-құлалығы.Қазақ тілінде бірініші сыңары жуан екінші сыңары жіңішке (абың-күбің,ағыл-тегіл,ада-күде,аз- кем,азық-түлік,айт-үйт,ала-бөле,ала й-түлей,алаң-белең,алас-күлес,алыс- беріс,асығыс-үсігіс,аптап-күптеп,ар ылдап-гүрілдеп,астан-кестең,бақ-дәр еже,баса-көкте,жадау-жүжеу,,жала-пә ле,жан-тән,жанып-күйіп,жанып-өшіп,ж ол - жөнекей,жығылып-сүрініп,жылап-еңіре п,жыртық-тесік,сау-сәлемет,ұсақ-түй ек т.б.).бірінші сыңары жіңішке екінші сыңары жуын дауыстылардан тұратын(әуре-сараң,бәлдір-батпақ,бе т-ажар,бөтен-сатан,дәм-тұз,дел-сал, иіс-қоңыс,итініп-тартынып,ит-ырғылж ың,дірілдеп-қалшылдап,езіп-жаншы,ел -жұрт,елең-алаң,жөн-жосық,жеңіл-жай дақ,жүдеу-жадау,жүн-жқрқа,кедір-бұд ыр,көрші-қолаң,күй-қуат,кір-қолаң,м үлгіп-қалғып,некен-саяқ,өсек-аяң,сә лем-сауқат,сүйек-саяқ,сүрініп-қабын ып т.б.) қос сөздер аз емес.Сондай - ақ екінші сыңарына м,п,с дыбыстары қосылу немесе алдыңғы дыбыстары осы дыбыстардың біріне алмасу арқылы жасалған қос сөздердің жігіндегі дыбыстар,дауыссыз дыбыстардың үндесуі заңына қайшы келіп жатады.
Ал лексика-семантикалық жағынан келетін болсақ,қос сөздердің бірінші болып мағынасы басым немесе үлкен көлемді,бүтінді білдіретін сыңарларының айтылуыда оларды күрделі сөздерден ажыратып тұрады.
Синтаксистік тұрғыдан алғанда да, күрделі сөздердің басқа түрлерінен қос сөздердің жасалуының ерекшеліктері бар.Қос сөздер анықтауыштық-анықталушылық,бағыныңқ ылық-басыңқылық қатынастарға негізделмеген.Көптеген ғалымдардың қос сөздерді салаласа байланысу арқылы жасалған күрделі сөздерге жатқызады.Дегенмен ,қазіргі қазақ тілі тұрғысынан қарағанда бір сыңарының немесе екі сыңарының да мағынасы жоқ қос сөздер кезінде толық мағыналы сөз болғандықтан,салаласа байланысқан дегеннің өзінде ат-мат,ет-мет,сүт-мүт,мата-сата,мыл тық-сылтық секілді ұйқас қос сөздерді немесе қып-қызыл,сап-сары,теп-тез тәрізді күшейтпе буынды қос сөздерді салаласа байланысып тұр деп айту мүмкін емес.Қос сөздердің осындай ерекшеліктерін байқаған кейбір ғалымдар олардың жасалуына фонетикалық заңдылықтар негіз болған деп есептейді.Ал профессор А.Айғабылұлы болса тілде болатын дыбыстық өзгерісетердің дыбыстау мүшелерінің мүмкіндігіне қатысты және сөйлеу барысында пайда болатындарын жіктеп көрсетіп,соңғыларын морфонологиялық құбылысқа жатқызады.Солой ол қос сөздердің жасалуында болатын дыбыстық өзгерістердің көпшілігі дыбыстау мүшелерінің мүмкіндігіне қатысты емес екенін ескере келіп: ... қос сөздерді фонетика ережесімен де, синтаксистік қатынас (салаласу)жолымен де түсіндірмей,морфонологиялық құбылыс деп есептеген дұрыс сияқты,деген қорытындыға келген. [7,18]
Қос сөздердің жасалуында дыбыстау мүшелеріне мүмкіндігіне қатыссыз жүзеге асатын дыбыстық өзгерістірдің біорі-оның бірінші сыңарының дауыссыз дыбысы түсірілуі арқылы қайталануы.ысалы,Барақ аңлау-саңлауынан уілдеп желмен бірге қар кіріп тұр.(С.Сейфуллин,Тар жол.).Үш сағаттың арпалыстың өзіндң-ақ біздің жақ жау жағын апыра-жапыра еңсеріп тастаған еді( С.Сейтов,Сөз сұрайды).Өкпеден өтіп барып,жерге батып, Бастырды аяқтарын арпаң-тарпаң(Т.Ізтілеуов,Рүстем).Жү ргізіп жыл толғанда апыл-тапыл,Бойымды бұрынғыдан жеңілдеттің(Үш ғасыр).Сапаның қасында қазір бойлары бір тұтам едел-жедел сегіз ұлы,екі қызы бар(Б.Төлегенов,Көктем.). Иқу - қиқу басылып,тына қалды табиғат.(Ө.Тұрманжанов,Таңдамалы) Жұрт уман-думан қол соғып жатыр.(Ж.Мусин. Ақ алаң).Басқа құнандар тобы жаңағы сары белден,осы кезде ғана умақ-шумақ боратып келе жатты.(Ғ.Нүрпейсов,Аңшы).Етегіне оралған балалрымен ұмар-жұмар топырлап,күле шулап Салима үйіне кірді.(А.Нұрманов,Аққу).Жайлауға қарай ұбап-шұбап көшкенін ауызынан суы құрып айтып отыр.(Ә.Нүрпейісов,Қан мен тар). Бұдан қайталама қос сөздердегі дауыссыз дыбыстардың түсіріліп айтылуы грамматикалық мағына беру қажеттілігінен туған ерекше бір тәсілі екендігі байқалады.
Алдыңғы дауыссызы түсірілу арқылы жасалған кейбір қайталама қос сөздердің арасына кейде да шылауы қойылып айтылатын кезі болады.Мысалы: Боталаған бозіңген,
Азан да қазан,у да шу
О да бір алса мазамды-ай
(Ақтамберді жырау)
Бұдан дауыссыз дыбысы түсірілу арқылы жасалған лексикалық мағынасы жоқ у (ұу) сөзінің тілімізде толық мағыналы сөз сияқты айтылатынын байқаймыз.Міне қос сөздердің жасалуындағы осындай ерекшеліктерді ескермеген Ж.Шәкенов те [2,9].Н.Абдурахманов та у-шу сөзін қосарлама қос сөзге жатқызып жіберген.[3,40].
Сөздер қосарланған кезде кейде сөз басындағы дауысты дыбыстардың ықшамдалып кетуі сияқты құбылыстар да болады.Мысалы, ішек сөзі жеке айтылғанда бірінші і дыбысы толық сақталады.Ал осы сөз қос сөздердің құрамында айтылғанда і дыбысы түсіп қалып шек-қабақ,шек-қарын түрінде дыбысталады.Бұдан сөз басындағы дауысты дыбыстардың түсіп қалуы бірігу,тіркесу,қосарлану нәтижесінде болған сөздерде жүзеге асады даген қорытынды жасауға болады.
Дауыссыз дыбыстардың түсіп қалуы қосарлама қос сөздердің жасалуында да кездеседі.Мысалы.Арып-ашып,шаршадым .Өзім жаяумын(Қаз ертегі).Бірдеңеден қалып қоярдай асып-сасып жүріп,мөлдір сумен жуынамын да, автобусқа қарай жүгіремін(Лен.жас).Біреу айтып жобасын жегжап-жұрат сабылды(І.Жансүгіров,шығ.) Осы мысалдардағы қос сөздердің компоненттеріндегі ашығып,асығып,жұрағат сөздерінің ашып,асып,жұрат болып ықшамдалып кетуіне ғ дыбысының түсіп қалуы себеп болған.Дауыстылардың арасындағы ғ дыбысының түсіп қалуы қос сөздердің компонентеріндегі буын санының азаюына,соның нәтижесінде екі компоненттерінің де буын санының теңесуіне алып келген.Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстырдың арасындағы тұрақсыз дауыссыз дыбыстардың түсіп қалуы нәтижесінде ықшамдалып кеткен бігізбіз,егерер,беркінбекін,кигі зкиіз тәрізді төл сөздеріміздің екі варианты да жарыса қолданыла береді.
Қазақ тіл білімінде сөз ішіндегі кейбір қысаң дауысты дыбыстар сөзге дауысты дыбыстан басталатын қосымша жалғанған кезде түсіп қалуы жиі болатынын екпіннің соңғы буынға алмасуының нәтижесінде болады деп түсіндіріп жүр. Дегенмен,кейде әрі-сәрі,есі-дерті,аты-жөні қос сөздері әр-сәр,ес-дерті,ат-жөні болып та айтылады,яғни қос сөздің екінші сыңары дауыссыз дыбыстан басталып тұрса да, ы,і дыбыстары түсіп қалған.Бұл дауыстылар тіпті лы (-лі) жұрнағы арқылы қосраланған сөздерде де түсіп қалады.Мысалы: Абай осы жазда малтып үйреніп еді, Бақанастың кең қара суын арлы-берлі екі рет жүзіп өтті(М.Әуезов,Абай)Осы арылы-берілі сөзінен жасалған арлы-берлі,әрілі-берілі,ары-бері,әр і-бері,әрбер(әрберден соң) варианттарының тек әрлі - берлі деген түрі ғана қазақ тілінің орфографиялық сөздігіне енгізілген (Алматы,Қазақстан ,1988).
Қос сөздердегі ықшамдалу осындай көп буынды сөздердің арасындағы қысаң дыбыстардың түсіп қалуымен ғана шектелмейді.Кейде қос сөздердің оңғы дыбыстары да ықшамдалып келеді.Мұндай құбылыстарды тіл білімінді апакопа деп атайды.Мысалы: Ол кабинетінде ерсілі-қарсылы жүріп сөйлеуді ұнатады. (С.Мұқанов,Есею жыл).Оң қолы сары жезді күрең қамшы , Тоқиды күнмен күліп ерсіл-қарсы (Ғ.Қайырбеков,Алтын) Осындай апакопа құбылысы арқылы жасалған қос сөздерге ертелі-кешті,бірлі-жарымды,ұзынды-қ ысқалы қос сөздердің ертелі-кеш,бірлі-жарым,ұзынды-қысқа болып айтылуын да жатқызуға болады.
Кейде лы жұрнағы ықшамдалып түсіп қалады да, оның орнына аң,ең жұрнағы жалғану арқылы жасалатын қос сөздер де болады. Мысалы:Аттан түсіп бойын жазып ерсең-қарсаң жүрді (Е.Қоңарбаев,Түнгі от).Осы мысалдағы қос сөзді (ерсең-қарсаң) ерсілі-қарсылы жүрді деп айтсақ та,мағынаға ешқандай нұсқан келмейді.Тек ерсең-қарсаң деп қолдану ат үстінде ұзақ отырған адамның,жерге түсіп жүргенде алғашында бойын дұрыс игере алмай,сөлекеттеу жүретінін дәлірек сипаттайды.
1.3 Қос сөздердің өзге күрделі сөздерден ерекшелігі
І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаев қазақ тіл білімін зерттеушілер Қазіргі қазақ тілі атты жұмысында: Қалыптасқан тиянақты фразеологиялық топқа жататын сөздердің бір саласы қос сөздер болады дегенде, профессор Ахмеди Ысқақов : ...сөзді қайталап қолданудан...лексикалық түсінігі өзгермейді, ендеше, жаңа сөз тумайды, тек грамматикаланады, - деген. Ал профессор К.Аханов Грамматика теориясының негіздері атты еңбегінде қос сөздердің үстеме буынды түрлерінен өзгелерін күрделі сөз деп қарайды.
Сондықтан, бұл пікірледен қос сөздердің лексикалық жағынан тұлға екені осы уақытқа шейін шешімін таппаған үлкен мәселелерлің бірі. Күрделі сөздер қатарына жататын қос сөздер туралы осындай түрлі пікір тудырғанымен, бұлардың өздеріне бірдей кейбір жақтары бар екенін білуіміз керек.Бұл сияқты ортақ белгілеріне, біріншіден, құрамындағы сөздердің дыбысталуы мен ішкі мән-мағынасы, сыртқы пішіні турасында қалыптасқан құралымының болуы, екіншіден, олардың белгілі бір сөз табына жататындығы; үшіншіден сөйлем мүшесі болғанда да бірінен-бірі ажырамағандығы, бір ғана мүшесі болып, сол сияқты сөз тіркесінің де бір ғана сыңарының қызметін атқаруын жатқызамыз.
Бір-бірінен ерекшелігі неде?
1. Күрделі сөздер құрамы жағынан екі сөзбен ғана келмейді,одан да көп сөзден бола береді. Ал қос сөздер құрамы екі сөзден аспайды.
2. Күрделі сөздер компоненттері арасына басқа сөзді сыналап қою мүмкіндігі болмаса, көпшілік қос сөздер сыңарлары арасына үшінші бір сөзді қоюға болады. Мысалы: төсек-орын (төсек те орын), шақұр-шұқыр (шақыр да шұқыр), күле-күле ( күле де күле).
3. Көпшілік күрделі сөздерден сөз тудырушы жұрнақтар арқылы басқа бір сөз тудыруға болады. Мысалы: биыл-биылғы, аққу - аққудай. Ал, қос сөздерде осы сияқты қасиет байқалмайды.
4. Күрделі сөздердің арғы тегі, негізінен сөз тіркесі, бірең-сараң болмаса, көпшілік күрделі сөздерге негіз болған сөз тіркесін тауып, оны түсіндіруге болады, ал қос сөздер олай етуге келмейді, өйткені ол сөз тіркесінен ажырамаған. Оған тарс-тұрс, ет-мет секілді мысалдар келтіруге болады.
Морфологиялық сипаты, яғни морфемалық құрамы жағынан қос сөз сыңарлары аса күрделі болады, мысалы, қайталама қос сөздердің компоненттері жалаң түбірлерінің жай қайталануынан да (аласа-аласа,төбе-төбе), қосымшалы сөздің қайталануынан да (өзді-өзімен, күле-күле) бола
береді. Қосарлама қос сөздердің компоненттеріне тоқталсақ, олар да, біріншіден сөздердің қосымшасыз қосарлануынан (құрт-құмырсқа, бақа-шаян), екіншіден, қосымшалы-қосымшасыз сөздердің қосарлануынан (төсек-орын, темір-терсек, жата-жастана), үшіншіден, күрделі сөз бен жалаң сөздердің қосарлануынан (бүгін-ертең, ағайын-туған, аш-жалаңаш) жасалады.
Осылайша күрделі сөз компоненттері морфологиялық құрамы жағынан жинақы, бір ізділеу болса, қос сөздерде шашыраңқы, алай-бұлай болады. Қос сөздердің компоненттері фонетикалық жақтан буын, дыбыс жақтарынан үйлесіп, ыңғайласып, ұйқасып отырады. Мысалы: емін-еркін, қалған-құтқан, олпы-солпы тәрізді сөздердің компоненттері екі; мең-зең, у-шу тәрізді қос сөздер бір буыннан тұрады. Абысын-ажын дегенде екі компонентті де біріңғай дауысты а фонемасынан басталса, жүн-жұрқа дегенде біріңғай дауыссыз ж фонемасынан басталып тұр. Қос сөздер ішінде бұл сияқты ассонанс, аллитерация құбылыстары жиі ұшырайды. Ал күрделі сөзде бұл кездеспейді.
Қос сөздер құрамындағы сөздердің сөз табына қатынасына келсек, оның құрамында күрделі сөздердей емес, сөз таптары түгелдей кездеседі. Мысалы, зат есім де (жер-су, ел-жұрт), сын есім де (жас-кәрі, жақсы-жаман), сан есім де (үш-төрт, алпыс-жетпіс), есімдік те (кімде-кім), етістік те (киініп-шешініп, келді-кетті), үстеу сөз де (ерте-кеш, әрі-бері), еліктеу сөз де (шаң-шұң, қатыр-құтыр), әр тарап сөз де (бар-жоқ, аз-көп), шылау сөз қатысты сөз де (ауызба-ауыз), одағай сөз де (құрау-құрау) кездеседі, ал күрделі сөздің құрамында, мәселен, көмекші сөз болмайды.
Ал енді, қос сөздер мен сөз тобының ара-қатынасын айтатын болсақ, көбіне, қос сөздердің құрамындағы сыңарлары қай сөз табына жатса, бұлардың қосарлануынан шыққан қос сөз деосы сөз табына жатады. Бұдан өзгеше тек үстеу сөз,мысалы, ауызба-ауыз, көре-көре секілді қос сөздердің компоненттері біріншісінде зат есім, екіншісінде етістік категориясына жататын сөз болса да, сөз табына келгенде үстеу сөз болады. Бұл үстеудің сөз табы ретінде қалыптасуы жағынан ерекшелігінің өзгешелігінен деп ойлаймын.
Сонда, сөз қосарлануы арқылы оның құрамындағы сөздердің лексика-грамматикалық сипатынан басқаша сөз табының пайда болуы қос сөздерден болған аз-маз ғана сөз табының басында кездеспесе, көбінде ол көрінбейді. Ал негізінен сөздердің бірігуінен, кірігуінен, тіркесуінен жасалып сөз таптарын түгелдей қамтиды. Оған: бірқазан, тоқсан, түрегел тәрізді біріңғай сөз табынан, ақсақал, ұлтабар, бүгін, еңбек ету тәрізді әр түрлі сөз категориясынан туындаған көп түрлі мысалдар келтіреміз.
Сонымен, сөздердің қосарлануы, негізінен, жеке сөз таптарының шеңберінен шықпайтын бір жақты құбылыс болады да, ал сөздердің бірігуінен,кірігуінен, тіркесуінен құрамындағы сөздердің лексика-грамматикалық сипатына жақынырақ та, одан тіптем басқа да сөз табын тудыратын әрі жақты, әрі құнарлы, әрі күрделі құбылыс болады.
Қос сөздердің күрделі сөздердің бір-бірінен айырмашылығын олардың құрылымындағы сөздердің лексикалық сипатынан да көруге болады. Мысалы: күрделі сөз компоненттері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz