Қазіргі қазақ поэзиясының зерттелуі
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
ФИО
Қазіргі қазақ поэзиясындағы қоғам келбетінің көрінісі
Курстық жұмыс
Ғылыми жетекші:
.
Қостанай, 2020 ж
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қазіргі қазақ поэзиясының зерттелуі 8
1.1 Қазіргі қазақ әдебиетіндегі дәстүр мен жаңашылдық мәселесі 8
1.2 Тәуелсіздіктің алғашқы онжылдығындағы ақындар поэзиясы 21
2 Қазіргі кезде жас ақындардың шығармашылығы 38
2.1 Қазіргі қазақ поэзиясының жанрлық-тақырыптық ерекшеліктері 38
2.2 Қазіргі қазақ өлеңдерінің құрылымдық ерекшеліктері 56
Қорытынды 64
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 65
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Тәуелсіздігімізге қол жеткізген кейінгі
жиырма жылда руханият саласында үлкен сілкініс жүріп жатты. Солардың бірі
– қазақтың мәдени ұлттық брендін қалыптастыру, яғни қазақты әлемге
таныту. Демек, қазіргі таңдағы басты міндет – қазақы болмысыңа оралу.
Өзіңнің тамырыңа оралу – бүкіл халықтарға тән. Өзіңді өзің таны деген
катигория: шыққан тегіңді, ұлтыңды халқыңды, әрі оның тарихын, мәдениетін,
дәстүрін, болмысын тану алға қойылған. Бұны басқа халықтарға ұлттық
құндылық ретінде көрсете білу керек. Өркениетті ұлт әлемдік мәдениеттің
алтын қорына қосқан төл дәстүрімен мақтанады. Демек, мәдениетіміздің
нығайту ұлттық мүдденің салтанат құруына ықпал етеді деген сөз. Қазақы
ұлттық руханиятты жаңғыртып, қайта түлету – ұлттық деңгейдегі өзекті
мәселе.
Қазақ халқының тұтастығын оның күретамыры болып табылатын ұлттық
ойларды дүниетанымдық деңгейге көтеруде рухани дүниеміз ұлттық сипатта
болуы тиіс. Ата-бабамыз әлімсақтан мұсылман қазақтың діні сол руханиятының
ішінде тұнып тұрғанын түсіндіріп қалдырған аян. Ғылыми жұмыс барысында
дәстүрлі қазақ отбасындағы салт-дәстүр, әдет-ғұрып, адами қарым-қатынастар,
ұлттық кәде түрлері мен оның мән-мағынасын, ұрпақ өсіру философиясын
сұрыптап, бірнеше бөлімдерге топтастырылған. Осы тұрғыда қазақы танымдағы
атау ұғымдардың мазмұнын ашып, оның бүгінгі поэзияда бейнеленуінен көрініс
берген.
Ғылыми тұрғыдан алып қарағанда онтология грек тілінен аударғанда онтос
— болмыс, логос – ілім, яғни болмыс туралы ілім болып табылады. Жалпы
ұғымда болмыс — тарихи қалыптасқан кең мағыналы, терең ауқымды философиялық
ұғым. Әлемдік тәжірибеде мойындалған бір ақиқат бар. Ол – ел болудың биік
мағыналы ұғым екені. Оның іргетасы – мемлекет, анығырағы ұлттық мемлекет.
Әділіне көшсек, тек мемлекет құрған ел ғана әлемдік көшке ілесе алады,
өзіндік келбеті бар өркениет жасай алады, өз кезегінде өркениет жасай алған
ел ғана басқа өркениетті елдермен терезесі теңеседі. Олай болса, еліміздің
тап бүгінгі болмысы мен әлемдік кеңістіктен өз орнын табуға ұмтылысын
мемлекетшілдік бастаулары деп айтуға толық негіз бар. Ресейге отар ел болып
тұрғанымызда, туған ұлт, ұлттық, ұлтшылдық, ұлттық идея, ұлттық
мүдде, ұлттық тәрбие мәселесі туралы сөз қозғау мүмкін болмады. Өйткені,
бұл жайында сөз қозғау отарлаушы елдің “жасампаз” интернационалистік
идеологиясына қарсы шыққандық деп есептелетін. Енді ұлттық биік сананы
қалай қалыптастырамыз, оны жүзеге асырудың жолдары қандай деген мәселеге
келейік. Қазір барлық елдер мен мемлекеттер біркіндікті жаһандану
жағдайында өмір сүруге бейімделу үстінде. Негізгі кіндігі еркін таңдау және
жеке бастама жасай алатын жеке адам бостандығы идеясына негізделген Батыс
өркениеті болып отыр. Соңғы жылдары жаһанданудың бір тетігі ретіндегі
батыстану – бұл тек батыстың технологиялық жетістіктерін, экономикалық
өндірісті ұйымдастыру тәжірибелері мен ғылыми-техникалық мәдениетін
қабылдау ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік реттеудің (адам құқығы, жеке
адамның тұлғалық тұрпаты, діни сенімі, ұлттық төзімділік, әдептілік, т.б.)
мәдени-өркениеттік қалыптар кешенін де қабылдау екенін түсінген дәстүрлі
қоғамды жақтаушылардың табанды қарсылығына тап болуда. Анығырақ айтқанда,
жаһандану барысында Батыс мәдени құндылықтарының басымдық танытуы
жергілікті халықтың байырғы төл тумалық сипатының жоғалуына түрткі болуы
мүмкін деген қауіпке әкеліп тірейді. Өйткені, өткен ғасырдың орта шенінен
айтыла бастаған өркениет бәсекесі қазір шын мәнінде ақиқатқа айнала
бастады. Бәсеке бүгінгі күні экономикада, саясатта, идеологияда,
мәдениетте, білімде, ақпаратта, технологияда, тағы басқа салаларда қызу
қарқынмен жүріп жатыр. Рас, Батыстың білімі, ғылымы, техникасы,
технологиясы, біздер үшін өте қажет, алайда, Батыс өркениетінің қоршаған
ортаға тек пайда табу көзі деп қарауға үйретуі, оны технологиялық тұрғыдан
бөлшектеп сату түрінде түсіндіруі, бұл мәселеде бізге үлгі бола алмайды.
Сондықтан Батыс өркениетіне шамадан тыс еліктеушілік жақсылықтың нышаны
емес. Сондай-ақ, батыстың технологиялық жаңалығына ұмтылу, экономикалық
өндірісті ұйымдастырудағы жетістіктерін игеру – қажеттілік, ал одан
керісінше бүгінгі күнде рухани тапшылыққа айналып отырған ізгілік, кісілік,
адамгершілік, бауырмалдық, әдептілік, тәрбиелік мазмұн іздеу – бос
әурешілік. Өкінішке орай, Батыс өркениеті бұл тұрғыда ешқандай жетістікке
жеткен жоқ, қайта тоқырауға ұшырады. Мысалы, дәстүрлі қазақ қоғамы мәдени
құндылықтарды еш уақытта тауар деп қабылдамайды, негізгі ұстанымы бойынша
қоғамның шаңырағын шайқалтпай ұстап тұруға тиіс тетік, өмірлік ұстаным
ретінде қарастырады. Ал Батыс өркениетінде бұл тұрғыдағы ұстаным мүлдем
басқа, олар мәдени құндылықтарды тауар ретінде қабылдайды, мақсат – сату
(сатылу) және пайда табу. Қанша аз уақыт жұмсалса, сонша пайдасы көп.
Алайда басы ашық мәселенің бірі – қазақ қоғамы қазір қарқынды түрде жүріп
жатқан жаһандану үрдісінің ықпалынан, өзі қаламаса да, оқшау бола алмайды.
Бұл шығар күндей анық мәселе. Жаһандануды әрбір ұлт, әрбір этнос, әрбір
мемлекет өзінің болмысына бейімдеп сіңіре алғанда ғана осынау қауіптілеу
болып көрінетін құбылыстың игілігін көреді. Егер жаһандануды ұлттық
мемлекеттік болмысқа икемдей алмасақ, оның ықпалына түсіп алып, жалаң
еліктеуге ұрынатын болсақ, онда мемлекет те, сол мемлекетті жасап отырған
ұлт та геосаяси тобырға айналып, рухани жаулаушы өркениеттің құлақкесті
құлы болып қала береді. Оның бірден бір ең тиімді үлгісі – ұлттық тәрбиеге
арқа сүйеу. Қазіргі кезеңде әлемнің әр түкпірінде өткір қойыла бастаған ең
өзекті жайдың бірі – осы ұлттық тәрбие мәселесі болып отыр. Ол жайдан-жай
емес, әрине. Ұлттық тәрбиенің ең маңызды тұсы адамды ойлануға үйретуі.
Бұлай дегенде әрбір жеке адам ең алдымен өзінің белгілі бір ұлттың мүшесі
екенін іштей терең сезініп, санада сілкініс жасауы керек екенін, содан
кейін барып жалпы адамзаттық қоғамға лайық орнын белгілеуі қажеттігін
сіңіруі болса керек.
Ұлттық негіз, ұлттық болмыс хақындағы толғанымның бір көрінісін әсіресе
поэзиядан көруге болады. Қазақ сөз өнері ықылым заманнан қалыптасқалы бері
– ұлт ретіндегі таным-түсініктен, болмыс-бітімнен, тұтастықтан еш уақытта
да ажырамаған-ды. Жыраулардың толғаулары, жыршылардың төкпе жырлары, тіптен
күйшілердің күмбір күйлерінің өзінде ұлттық нәр, ұлттық бояу, ұлттық мақам,
ұлттық сарын, ұлттық құндылық ажырамай, бір тұтас, бірге үндес жүрген.
Басқа ұлттардан Қазақ халқының бір ерекшелігі оның ішкі болмысымен тұрмыс-
тіршілігі, ұлт ретіндегі салт-санасы, дүниетаным, қабылдауы, тіптен ойлауы,
іс-әрекеті де бір-бірмен астасып, сабақтасып жататындығында болып отыр.
Халықтың ауыз-екі сөйлеу мақамы, ондағы қолданылатын нақыл сөздер мен мақал-
мәтелдер, даналықтар да, ұлттық сипатта құрылған. Осындай тұтас байланыстың
бұзылмай, ыдырамай бір жүйеде болуы заңдылық. Ал, оның бүгінге ұсақталмай
жетуіне бірден-бір ықпал етуші әдеби фактор – ақындар өлеңі. Поэзия –
жүректің сөзі. Бір жүректен шыққан шымыр сөз кем дегенде жүз жүректе бұғып
жатқан бұла сезімнің бұлықсып бас көтеруіне түрткі болады. Ұйықтап жатқан
жүректі ән оятар деген ұлғатты сөздің өлеңге де, толық қатысы бар.
Жүректегі сезімді оятқан өлең тегін өнер болмаса керек. Өлеңнің өнегесі
сол, ол адамдық сезімді ғана оятып қоймайды, оны адамзаттық асқақ сезімнің
дәрежесіне дейін көтереді. Азаматтық асқар сезімнің шыңы ұлттық сезім де,
өлең арқылы оянып рухани күш алады [1, 29 б.], – дейді сыншы С.Әшімбаев.
Қазақ халқының поэзиясы барлық рухани-мәдени қазынаның ішіндегі тарихы
тереңнен келе жатқан ең молы, бағалысы. Прозалық жанрдан бұрын халықтың
дәстүр-салтына, өмір-тіршілік жағдайына орай көп ғасырлар бойы поэзия
жетекші өнер саласы болып келді. Поэзия - өнердің асыл тегі. Өзге өнердің
бәрінің өзін біреуде қолданатын құралының мүмкіндігіне қарай творчестволық
әрекеті азды-көпті болса да қысымнан, тар өрісті боп келеді. Поэзия адамның
еркін тілімен берілгендіктен, онда үн де, сурет те, пайымды, айқын айтылған
түсінік те болмақ. Сондықтан өзге өнердің барлық элементтері поэзияда бар,
сөйтіп, ол әлдебір өнердегі жеке-жеке тәсілдердің барлығын бірінен-бірін
бөлектемей, бірден пайдаланатын секілді. Поэзия тұтас өнер соның ұйытқысы
болып табылады және оның барлық жағын қамти отырып, бүкіл өзгешеліктерін
айқын, анық түрде бойына жинақтады [1, 13 б.], –дейді В.Г. Белинский.
Өлең сөз қазақ халқының өмір, тіршілік, табиғат, адамдардың қарым-қатынасы,
елдік салт-дәстүр, батырлық өнеге мен тәлім-тәрбие туралы жинақталған
көркем таным дүниесінің көрінісі десек қателеспейміз. Одан халықтың
сыншылдық-эстетикалық, философиялық-этикалық дүниетанымы көрінетінін
аңғаруға болады.
Жұмыстың өзектілігі: Қай заманда да, қара сөздің қадірін түсінген қазақ
жұртшылығына етенеден таныс төрт жолдан тұратын, ұйқасқа құрылған қара
өлеңнің берер әсері мол. Хакім Абай атамыз: Теп-тегіс жұмыр келсін
айналасы... дегенде де, осы қара өлеңнің өрісін түсірмей, өнегесін
арттырыңдар дегенді меңзесе керек-ті. Қазақтың қара өлеңін шекпен жауып
өзіне қайтарған Мұқағали Мақатаев та, өлең-сөздің өшпес отты, өлмес жанды
құбылыс екендігін жете байыптағандығынан десек, артық айтпаған болар едік.
Қазақ халқының қанына біткен бұл құбылыс өз алдына, жеке алып қарғанда
поэзияның өзі жылдамдық пен ұшқырлықты талап етіп, басқа жанрларға
қарағанда шеңбері кең кеңістікке құрылғандығы – оның басты ерекшелігі болып
отыр. Бір сөзбен қысқа қайырғанда, поэзия өзі артқан тақырыбын жетер жеріне
жеткізіп, адам санасына ұтымды-ұшқыр, әсерлігімен бірден ықпал етіп,
насихатқа құрылған, оқырманы көп бірден бір – жанр. Кезеңі жағынан алып
қарағанда аз уақытты қамтымайтын бұл жанырдың бүгін де, жаңа бағытта дамып,
ауқымы кеңейіп отырғандығы оның сұранысқа ие екендігін аңғартады. Осы
орайда сан алуан әлеуметтік желілер арқылы жас жазба ақындардың өлеңдері
сиясы кеппеген күйінде оқырмандарымен жылдам қауышып отыр. Поэзиядағы аға
буын ақындардың тұсынан басталған өлең мәйегінің майлы бояуы көрініс беріп,
өз арнасын қалаптастырған болатын. Ал, бүгінгі ақындардың бағыты жас
буынның жалғастығына толықтай айналып отырмағандығына көз жеткізеді. Осы
орайда, дәстүр мен жаңашылдықтың өзара астасқан, қарама-қайшы келетін
тұстарына тап боламыз. Жалпы алғанда, бүгінгі поэзияның шеңберінде
қарастырсақ, ұлттық қазақы болмыстағы ұлттық өлеңдердің көптеп қағаз
бетіне түсуі, біріншіден идеология десек, екіншіден, тәрбиелік ықпалға ие.
Осыны басшылыққа алып, Бүгінгі поэзиядағы ұлттық болмыс көрінісі
тақырыбын кең әрі өзекті етіп танып білуде, ақындар өлеңдерін кезең-
кезеңге бөліп, тақырыптар бойынша топшалап, белгілі бір деңгейде
қарастырылған болатын.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Тәуелсіздік ақындарының
шығармашылығына сараптама жүргізе отырып, ұлттық қазақы өлеңдерінің
мағыналарын ашу. Сонымен қатар, сол өлеңдердің шығу төркінін, тарихи
аспектілерін, тіпті ақын өмірімен байланысын анықтау. Қазақ халқының
дүниетанымында мыңдаған жылдар бойына қалыптасқан салт-дәстүрлеріміздің
өлеңде берілу көркемдігін нақтылау. Сауатты өлеңдерді сарқып алып, өз
дәрежесінде сараптамалық анықтама беру, сонымен бірге, өлеңдердің дерек пен
дәйектілігін, айтылмақ түпкі ойдың мағыналылығын танып-білу мақсат етілген.
Жас ұрпаққа ұлттық болмыстағы құндылықтардан ұтымды ақпарат беретін
өлеңдерді бір жүйеге жинақтау болып табылады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері : Зерттеуді жүргізу
барысында бастамаға алған еңбектер легі жеткілікті деп айтуға келмейді.
Нақты тақырып аясында қарастырылған ғылыми зерттеулер бүгінгі поэзия
төңірегінде болғанымен, нақтылы ұлттық болмысты дәйектейтінін жоқтың қасы
деп айтуға болады. Мысалы, Сәуле Ержанованың докторлық дисертациясының
тақырыбы Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ поэзиясының көркемдік тұтастығы
мәселелері болса, Айтмұханбетова Жанат Әскербекқызы Мифтің поэтикадағы
қызметі тақырыбында докторлық диссертация қорғаған. Сонымен қатар, Бағдат
Кәрібозұлының Қазақ өлеңінің ұлттық сипаты атты докторлық
диссертациясында ұлттық тұрғыдан қарастырғанымен дәл бүгінгі поэзияны жеке
алмай, жалпы өлеңнің сипатымен ұштастырған еңбек екендігін ескеріп,
зерттеудегі ұлт пен өлеңнің өзара байланыстырған тұстарына көңіл бөлдім.
Жекелей талдамалы түрде қарастырылған Ақтаева Шұғыла Берікқызының Қазіргі
ақындық поэзияның жанрлық, көркемдік-стильдік ерекшеліктері атты еңбегін
және де ұлттық таным мен болмыс, бүгінгі ақындардың жеке шығарылымдағы жыр-
жинақтары, әр жылдардағы кітап топтамалары негізге алынған.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы:
- ұлттық болмыстағы ақындар өлеңдері арқылы келер жас ұрпақты
ұлтжандылыққа тәрбиелеумен қоса, насихатқа құрылған өлең-жырлардың саны
артуына ықпал ету;
- ақындар өлеңдеріне сараптамалық талдау жасау арқылы олардың деңгейлік
жүйесін анықтау;
- бүгінгі поэзия өкілдерінімен қоса, енді қалам тартып жүрген жас
ақындар жайында көпшілік оқырмандарға ақпарат беру;
- ұлттық, қазақи өлеңдердің авторларын анықтап, олардың қарқынына
қорытынды жасау;
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қортытындыдан және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен, тұрады.
1 Қазіргі қазақ поэзиясының зерттелуі
1.1 Қазіргі қазақ әдебиетіндегі дәстүр мен жаңашылдық мәселесі
Дәстүр мен жаңашылдық әдебиеттанудағы ең өзекті мәселелердің қатарында
саналады. Себебі ол әдебиет дамуының, өркендеуінің негізі, жалпы тіршілік
дамуының тетігі. Бұл екі ұғым бір-бірімен байланысты, бірінен екіншісі
туындайды. Жаңара да жалғаса дамып отыратын әдеби процесс күрделі
диалектикалық даму заңдылығына бағынады.
Дәстүр мен жаңашылдық - көне мен жаңаның, бұрынғы мен бүгінгінің
аралығындағы табиғи жалғастық құбылысының заңдылығы. Табиғат құбылысы
болсын, өзгеріп отыратын қоғам өмірі болсын, адамның сондай-ақ бүкіл жан-
жануардың, өсімдіктің өркендеп өмір сүруі болсын, - бұлар дәстүр мен
жаңашылдық құбылыстарының өзара тектес, тамырлас байланысынан туады. Әр
халықтың тарихи қалыптасқан тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы бар, әдебиеті,
мәдениеті, толып жатқан ұлттық өнер түрлері бар. Бұлар да белгілі
заңдылықпен дамып жаңғырып отырады.Түрлі анықтамалық басылымдарда
көркемдік дәстүрді өнерді дамытудағы, өткен дәуірлердің көркем тәжірибесін
игерудегі сабақтастық деп қабылдайды [2, 122 б.]. Мысалы, ХХ ғасырға дейін
қазақ әдебиеті өлең сөз шеңберінде дамып келді және оның жаңадан
қалыптасқан проза жанрына әсер етті. Әдебиетімізде қара өлеңнің десі басым
болғандықтан, ХХ ғасырдың басында қара сөз шеберлерінің туындылары поэзияға
жақын болды. Бұл турасында Ә.Дербісәлин: Қай салада болмасын, жалпы дәстүр
атаулыға тән қасиет – ол дайын күйінде тумайды, не өзге біреуден оңай алына
салмайды, ол заманалар жемісі, тәжірибелер нәтижесі, уақыт сынынан,
ұрпақтардың ақыл-ой елегінен мүдірмей өткен, халықтың тіршілік-тұрмысына
жауап беру арқылы өміршең сипат алып, әрдайым өсіп, өніп, жалғасып отырған
әрі тұрақты, әрі жанды, белсенді құрал [3, 8 б.] - деп жазады. Осы пікірге
ден қойсақ, жалпы дәстүр, оның ішінде поэзиядағы дәстүр де дамиды,
өзгереді, жаңарады. Бірақ бұл үшін көбінесе халықтың тіршілігінде,
өмірінде, санасында, көркемдік дүниетанымында, жаңа бетбұрыс, үрдіс, даму
т.б. болуы қажет. Соның өзінде байырғы, төл дәстүр аз уақыттың ішінде
өзгере салмайды, ұзақ процестің, жалпы қоғамдық дамудың, сондай-ақ, өмірді,
табиғатты, адамдарды жаңаша тану, бейнелеудің нәтижесінде кем-кемдеп
өзгереді, жаңарады, яғни, байырғы дәстүрдің іштей түлеуі, біртіндеп жаңа
сипатқа көшуі тәрізді өзгерістерді басынан өткізеді. Белгілі бір дәстүрдің
белгілі бір тарихи кезеңде өзгеруі мен жаңаруы жалпы ұлттық поэзияның
ұлттық сипатынан айырылуы немесе кенет өзгеше сипатқа ие болуы боп
есептелмейді. Дәстүрдің бірі де, бәрі де ұлттық сипаттың ішіндегі
құбылыстар. Олардың барлық жиынтығы ғана ұлттық поэзияның өзіндік дара
қасиетін белгілейді. Сондықтан дәстүрдің өзгеруі мен жаңаруы жалпы ұлттық
поэзияның арнасында, аясында болып жататын, оның жалпы тіршілік-тынысын,
өсу қадамын танытатын, кем-кемдеп жаңа белгілерді бойына жинау тәрізді
өзгерісін аңғартатын ішкі қалыпты жайлардан туады.
Жаңашылдық – дәстүрді өзгертіп, оны қайта жасау, жаңа арна
қалыптастыру. Әдеби шығармаға қатысты жаңашылдық дегеніміз - мазмұн мен
пішінді, яғни тақырыпты, идеяны, көтерілген мәселелерді, образдар жүйесі
мен көркемдік-бейнелеу тәсілдерін жаңарту, жаңа ізденістерге жол ашу.
Жаңашылдықтың негізінде көркемөнер, оның ішінде сөз өнерінің мүмкіндіктері
туралы жаңа таным-түсінік, көзқарас жатады. Философиядағы жоқтан бар
болмайды деген қағидаға сүйенсек, көркем өнердің даму үдерісінде
жаңалықтар өзіне дейінгі мұраны, дәстүрді жоймайды, қайта оның кейбір
элементтерін дамыта келіп, жаңаша көркемдік ізденістермен, тың
дүниелермен ұштастырады. Әдебиеттің дамуы, айналып келгенде, дәстүр мен
жаңашылдықтың тығыз байланысынан, өзара қарым-қатынасынан тұратыны ақиқат.
Мәселен, А.Құнанбайұлы өзіне дейінгі баяғы замандардан келе жатқан шығыстың
эстетикалық дәстүрі мен халқымыздың бай рухани мұрасынан сусындады, оны
жоғары бағалады. М.Әуезов Абай поэзиясындағы үш арна әдеби дәстүрдің ізін
атап өтеді: қазақтың төл әдебиеті, Шығыстың және Батыстың классикалық
әдебиеті, орыс әдебиеті. Осы дәстүрлерден тамыр тартқан ақын поэзиясының
қандай жаңа биікке шығып, өлең мазмұны мен пішінінде, өлең өлшемінде үлкен
төңкеріс жасағанын білеміз [4, 66 б.].
Техникалық ғылымдарда ашылған жаңалықтар өзіне дейінгі дәстүрді жойса,
әдебиеттің даму заңдылықтары бойынша жаңалық дәстүрлі көркемдік
құндылықтарды жалғастыра дамытады. Мысалы, ХХ ғасыр әдебиетінде қазақ
қаламгерлері фольклорлық дәстүр жүйесінде ерекше эмоционалдық-мазмұндық жүк
арқалаған фольклорлық образдылықты эстетикалық тұрғыда өз туындыларында
ұтымды пайдалана білді. Осы ретте адам мен әлемнің, табиғаттың уақыт пен
кеңістік тұрғысындағы байланысын көрсететін зооморфты символиканы, яғни,
көшпенділер санасында аса маңызды орын алатын қасқыр, ат, түйе, бұғы т.б.
тотемдік бейнелерді атауымызға болады (Көксерек, Кербұғы, Бура, Бәйгеторы,
Аруана т.б бейнелер). Төрт түлік мал – қазақ әдебиетінде концептуалдық
ауқымы кең дәстүрлі образдардың бірі. Аруана, бура бейнелері ұлттық
көркемдік дәстүрімізде жиі кездеседі. Олар - шексіз ана махаббатын
бейнелейтін қазақ ертегілерінің, мифтік аңыз-әңгімелердің (Бозінген,
Бота т.б.) дәстүрлі кейіпкері, киелі болып саналатын төрт түлік малдың
бірі, қазақ дүниетанымында тұтастықтың, болмыс бірлігінің, ғарыштың
символы.
Мифологиялық, фольклорлық бейнелер, сюжеттер, сарындар - ұлттық
әдебиет пен өнердің қайнар көзі, ақындар мен жазушылар үшін шығармашылық
бастауы. Әдебиетпен фольклордың байланысы – әлем мәдениетінің дамуындағы
басты заңдылықтардың бірі. Әлемдегі қай әдебиеттің болсын шығу тегі,
дәстүрі фольклормен байланысты екенін бағамдаймыз [3, 9 б.]. Сондықтан
әдебиет пен фольклордың арақатынасы - әдебиет теориясы үшін де, жеке
суреткерлердің туындыларын талдағанда тұста да назар аударатын маңызды
мәселе. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті, бір жағынан, фольклордан
алшақтай отырып, екінші жағынан, одан нәр алып отырды. Әрине, фольклорға
арқа сүйеу авторлық ауыз әдебиетінде де, жазба мәтіндерде де орын алғаны
даусыз. Сонау түркі заманындағы тасқа қашалған мәтіндерде, орта ғасырда
қолжазба шығармаларда фольклордың әсері анық байқалады. Түйіндей айтқанда,
әдебиет пен фольклордың байланысы – өте күрделі процесс, осы үдерістің
тарихын, даму барысын зерттеу - әдебиеттану үшін де, фольклортану үшінде
аса маңызды болмақ.
Қаламгерлердің дара шығармашылық ерекшелігін әдебиеттегі дәстүр
мәселесімен сабақтас қарастырудың мәні зор. Әр жаңашыл ақын өзінен бұрынғы
ақындар қол жеткізген көркемдік тәсілдерді, көркемдік даму тәжірибесін
игеру арқылы дамиды да, өзі де жаңа ой қосады. Мысалы, Шәкәрім
Құдайбердиев дүниетанымының қалыптасуына ұлы Абайдың, орта ғасырдағы
сопылар поэзиясының, жыраулар поэзиясының, Л.Толстой шығармашылығының
ықпалы зор болды. Шәкәрім ақиқатты тану, рухани тұрғыда өзін-өзі жетілдіру
ұмтылыстарын, рухани ізденістерін әдеби, көркемдік ізденістерімен ұштастыра
білген сирек тұлғалар қатарына жатады. Оның шығармашылығында діни,
эстетикалық, философиялық және психологиялық бастаулардың синтезі жүзеге
асты.
Жаңашылдық – әдебиеттің мазмұны мен пшінін жаңаша көркемдік
ізденістермен, жаңалықтармен байыту: жаңа қаһармандар, жаңа озық идеялар,
жаңа бейнелеу тәсілдері мен құралдары, жаңа көркемдік әдіс-бағыттар.
Жаңашылдық дәстүрге сүйене отырып, оны біртіндеп дамытады, өзі де дәстүр
қалыптастырады және өз кезегінде келесі жаңашыл ізденістер үшін қайнар
көзге, дәстүрге айналады. Бұл - өнер мен әдебиеттің даму заңдылығы.
Мысалы, халық поэзиясының дәстүріне сүйенген Абай өз дәуірінде жаңашыл-
реформатор ақын болды да, өзінен кейінгі ақындар үшін дәстүрге айналды.
Қазақ поэзиясында дәстүр көрінісі әр дәуірде әр түрлі көрінгендігін
байқаймыз. Ол жалпы формалық және мазмұндық тұрғыда сараланады. Бір кездері
бір форманың қолданымдылығы белсенді болып, өлең тудырушылар осы дәстүрді
үзбей келсе, бір уақыттары белгілі бір тақырып, мазмұн бірнеше ақындар
шығармашылығына өзек болып дәстүр жалғастығын табады.
Жақсы дәстүр ұлттық көркем туындының нәрі, мықты қазығы сынды: оның
жақсы мазмұнын да, оған лайық формасын да аңғартады. Бұл жолда дәстүрдің
кейбір тұрақты түрлері де, немесе, ұлттық психикаға, мінез-ғұрыпқа
байланысты алуан түрлі көріністердің жиынтығы да белгілі қызмет атқарады.
Мазмұн мен форма бірлікті аңғартса, ұлттық дәстүр сол бірлікті айқындай
түсетін, бекіте түсетін фактор. Мұның басты себебі ұлттық мінез-құлықтың,
психиканың ұзақ тарихтық түзілісте белгілі бір тұрақтылыққа ие болуынан:
дәстүр осының сәулесі, яғни характердің көрінуі. Мұнан дәстүрдің сана мен
ақылда болатын, яки болмақ өзгерістерден бұрын тұратын, сондықтан оған
біраз әсер ететіні ұғылады.
Шынында дәстүр жалғасуы үнемі ұлттық арнада нақты стиль, тақырып, жанр
ізімен жүруі шарт емес, оның өрісі ұлттық арнадан шығып жалпы
интернационалдық алқапқа да жайылатынын жоғарыда көрдік. Сонымен жоғарыда
дәстүрді синтездеп қабылдау дегеніміз де осы ұлттық дәстүр мен
интернационалдық дәстүрдің астасқан ортақ өріс алуының бір көрінісі боп
табылады.
1960-70 жылдары қазақ поэзиясына келіп қосылған қуатты буын М.Мақатаев,
Ж.Нәжімеденов, Қ.Мырзалиев, Т.Айбергенов, М.Шаханов, Ж.Әбдіраш, т.б. лирик
ақындарымыздың әрқайсысы өзіндік үнімен, дара таланттарымен, қайталанбас
қолтаңбасымен ерекшелене отырып, барлығы да қазақтың қара өлеңіне ден
қойды. Олардың көркемдік, тілдік, жанрлық ізденістері қара өлеңнен бастау
алды. Қазақтың күпі киген қара өлеңін, шекпен жауып өзіне қайтарамын -
деген Мұқағали ақынның сөзі бекер емес. Осы ретте әдебиеттегі дәстүр мен
жаңашылдық туралы белгілі ақын Т.Медетбек: Баба дәстүрдің мұрагері - өз
ұлтының рухани байлығы мен әлем әдебиетінің үздік үлгілерін бойына
жинақтап, оларды өзінше игеріп, өзінше қорытқан, өз уақытының үні бола
білген, өз заманының әлеуметтік мәнін ашып көрсете аларлық қуатқа ие немере
Жаңалық - деп қорытады.
Қазақ поэзиясына осы кезеңде өзіндік үнімен, қуатты қаламгерлік
қолтаңбасымен, жаңашылдығымен келген Жарасқан Әбдіраш қара өлең өнерінің
дәстүр бұлағынан на нәр алды. Оның Найзағайлы жаз, Дала, сенің
ұлыңмын, Соғыстан соң туғандар, Перзент парызы атты өлеңдер жинағында
ақынның шығармашылық келбетін даралай түсетін басты тақырып – туған дала.
Туған жер, кең дала образы – сан уақыттар бойында қай ақынды болмасын
толғантып, тебірентіп келе жатқан қазық бейнелер. Барлық ақындар туған
даласына перзенттік сүйіспеншілігін, махаббатын жырлайды. ХХ ғасырдың
жиырмасыншы, отызыншы жылдарында Ілияс Жансүгіровтің далаға арнаған
эпикалық кең тынысты туындысы өзге ақын шығармаларынан да дәстүр
жалғастығын тауып жатты. Ж.Әбдіраш дала тақырыбын жырлауда дәстүрге сүйене
отырып, өзіне ғана тән өрнектер, өзіне ғана тән айшықты ойларын ортаға
салады. Туған дала деп басталатын өлеңдерінде ақын қазақ даласының
поэтикалық портретін жасайды. Ақын туған өлкесінің тарихын зерделеп, оның
алдындағы перзенттік парызын, жауапкершілігін терең сезінеді [4, 68 б.].
Көп жанрлы, сан қырлы қазақ поэзиясының төркіні, тарихы қазіргі жағдайы
өзара байланыстар, бағыттар, мектептер сабақтастығы жөнінде аса қызықты,
ерекше мәнді фактілер мен деректерге бай. Мұндай материалдарды салыстыра
зерттеу арқылы тарихи-төркіндестік, тарихи-тектестік, тарихи-мәдени өзара
байланыстар туралы ғылыми жинақтаулар жасаған филологиялық іргелі еңбектер
жазылып келеді. Көркем туынды өзгешелігінің өзі оның тамаша, құнды
табыстарының өмір бойы өлмейтін, бағасы кемімейтін мәңгілік сипатында. Сол
себепті де бұл табыстар түбегейлі құбылыстар ретінде ұдайы жаңалық тууына
игі әсер етуін ешуақытта тыймайды. Әдеби дамудағы жалғастық проблемаларының
бірнеше аспектісін, көп қырларын көрсете келіп, ұлтаралық әдеби
байланыстардың сан алуан жолдарын айта отырып, әдебиетші ғалымдар әр түрлі
деңгейдегі дәстүрлер, мәдениеттер тоғысуынан үздік үлгілер туатынын нақты
мысалдармен дәлелдеп берді. Жаңа дүниежүзіліктарихи кезең шындықтарын
бейнелейтін, қаһарманның күнделікті тірлігін көрсететін, әлем картинасын
кеңейткен қазіргі әдебиет адамзатқа ортақ дәстүрлерді байыта келе,
көркемдік жинақтаулар жасап, жаңа эстетикалық игіліктер тудырады.
Көркем өнердің даму үдерісінде жаңалықтар өзіне дейінгі мұраны,
дәстүрді жоймайды, қайта оның кейбір элементтерін дамыта келіп, жаңаша
көркемдік ізденістермен, тың дүниелермен ұштастырады. Дәстүр мен жаңашылдық
әдеби процестің негізгі ерекшелігі екені тұжырымдалады. Мақалада қазақ
прозасының қалыптасу тұсында көркемдік ойдың даму үдерісіне фольклор мен
ауыз әдебиеті дәстүрінің үлкен ықпал еткені пайымдалады. 1970 жылдары
әдебиетке келген Ә. Кекілбаев, О. Бөкеев, С. Санбаев, М. Ысқақбаев т.б.
дарынды жазушылардың шығармаларындағы дәстүрлі аңызәңгімелерді, мифтік
сюжеттер мен образдарды пайдалану тәжірибесі талданып, жаңашыл ізденістері
айқындалады.
Әдебиетте дəстүрлер шебер суреткерлердің жаңашылдық ізденуі арқасында
толысып, түрленіп отырады. Көркем əдебиеттегі дəстүр туралы сөз – бүкіл
əдебиеттің тарихын қозғайтын күрделі мəселе. Бүгінгі қазақ прозасының
көркемдік жетістіктерін аға буын қаламгерлердің қажырлы еңбегінсіз пайымдау
мүмкін емес. Сондықтан дəстүр мен жаңашылдық – əдеби процестің басты
қозғаушы күші.
Әдеби процесс (үдеріс) – əр ұлт əдебиетінің əр түрлі дəуірлерде түрліше
қалыпта даму үрдісі, сонымен қатар əлемнің күллі тарихи кезеңдерінде өмір
сүріп келе жатқан əдебиеттің тарихи дамуы, жанды қозғалысы. Термин 1920
жылдардың соңында мəдени контекст аясында көркемдік тұтастық ретінде
танылған əдебиеттің тарихи болмысын, эволюциясын сипаттау мақсатында пайда
болды. Бұл ұғым 1960 жылдардан бастап ұдайы қолданыста жүр. Тарихи-
теориялық талдау əдеби процесс эволюциясының сызық бойымен, бірқалыпты
дамымай, тұрақты жəне өтпелі кезеңдердің диалектикалық тұрғыда ауысып
отырғанын көрсетеді.
Әдеби процесс терминімен белгілі бір ел мен дəуірдің əдеби өмірін,
сонымен қатар одан да ауқымды, бүкіл əлемдік деңгейдегі көп ғасырлық
əдебиеттіңдамутарихынбелгілейді.Әде биүдеріс əрбір тарихи кезеңде
əлеуметтік, идеологиялық жəне эстетикалық тұрғыдан жазылған əр алуан сапалы
кесек образдар мен қарапайым бейнелер кескінделген қарадүрсін шығармалардан
көпшілікке арналған əдебиеттерге дейін өз бойына жинап, үздіксіз сіңіріп
отырады. Әрбір əдеби шығарма – өзі жазылған тарихи дəуірдегі қоғамдық
шындықтың айнасы. Өмірдің даму заңдылығы көркемөнерге де тəн. Әдеби процесс
əр халық, ұлт əдебиетінің даму үрдісінің белгілі дəуірлердің əр кезеңінде
əр түрлі жағдайда, алуан қалыпта болып отыруы.
Әдеби үдеріске тəн ерекшеліктің бірі – дəстүр жалғастығы. Дəстүр мен
жаңашылдық əдебиеттанудағы ең өзекті мəселелердің қатарында саналады.
Себебі ол əдебиет дамуының, өркендеуінің негізі, жалпы тіршілік дамуының
тетігі. Бұл екі ұғым бір-бірімен байланысты, бірінен екіншісі туындайды.
Жаңара да жалғаса дамып отыратын əдеби процесс күрделі диалектикалық даму
заңдылығына бағынады [5, 133 б.].
Түрлі анықтамалық басылымдарда көркемдік дəстүрді өнерді дамытудағы,
өткен дəуірлердің көркем тəжірибесін игерудегі сабақтастық деп қабылдайды.
Мысалы, ХХ ғасырға дейін қазақ əдебиеті өлең сөз шеңберінде дамып келді
жəне оның жаңадан қалыптасқан проза жанрына əсер етті. Әдебиетімізде қара
өлеңнің десі басым болғандықтан, ХХ ғасырдың басында қара сөз шеберлерінің
туындылары поэзияға жақын болды.
Орыс əдебиетінде осы мəселеге ХХ ғасырдың басында назар аударған В.
Маяковский: Біздер Пушкиннің Евгений Онегині сияқты туындыларға жүз рет
қайта айналып соғамыз. Тіпті өлімге бас тіккенде де оған қайта айналып
отырамыз. Олардан ұтымды шығармашылық тəсілдерді үйренетін бола мыз. Мұның
өзі санамызда туған, əмірі жеткен, сезінген ойымызды дұрыс жеткізуге
септесіп, шексіз лəззат сыйлайтын болады – дейді.
Философиядағы жоқтан бар болмайды деген қағидаға сүйенсек, көркем
өнердің даму үдерісінде жаңалықтар өзіне дейінгі мұраны, дəстүрді жоймайды,
қайта оның кейбір элементтерін дамыта келіп, жаңаша көркемдік
ізденістермен, тың дүниелермен ұштастырады. Мəселен, А. Құнанбайұлы өзіне
дейінгі баяғы замандардан келе жатқан шығыстың эстетикалық дəстүрі мен
халқымыздың бай рухани мұрасынан сусындады, оны жоғары бағалады. М.
Әуезовтің Абай жолындағы фольклорлық дəстүрлер, І.Есенберлиннің
Көшпенділеріндегі аңыздық баяндаулар турасында да осыны айтуға болады.
Қазақ прозасының қалыптасу тұсында көркемдік ойдың даму үдерісіне фольклор
мен ауыз əдебиеті дəстүрі үлкен ықпалын тигізді. Еуропа əдебиеттерінде
фольклорды пайдалану əдеби тəсіл деңгейінде ғана жүзеге асса, қазақ
əдебиетінде фольклор көптеген күрделі функцияларды атқарды. ХХ ғасыр
басындағы прозалық шығармаларда фольклорлық дəстүр сюжет құруда (М.
Дулатовтың Бақытсыз Жамалы), суреткердің дүниетанымын, дүние қабылдауын
бейнелеуде (Ш. Құдайбердиев Әділ-Мария, Ж. Аймауытов Ақбілек,)
кейіпкерлер характерін сомдауда (С.Торайғыровтың Қамары мен Ахметі, М.
Дулатовтың Жамалы, т.б.), тіл өрнектерінде айқын көрініс тапты. Фольклор
қазақ романтизмінің мазмұндық жəне форма құрушы факторы ретінде көрінді. М.
Жұмабаев, М. Дулатов, С. Торайғыров, Ш. Құдайбердиев, Ж. Аймауытов
шығармашылықтарына да фольклор дəстүрінің күшті əсері айқын аңғарылды.
Жалпы, қазақ прозасында фольклор қаламгерлердің эстетикалық ізденістерінің
көркемдік жəне рухани-философиялық феномені ретінде көрінді.
М. Әуезовтің көркемдік əлемі мен қазақ халқының дəстүрлі мəдениеті
ғылыми тұрғыдан алғанда аса маңызды, мəнді мəселе екендігінде сөз жоқ,
мұның өзі арнайы зерттеуді қажет етеді. Осыорайда М.
Әуезовтіңдəстүріменқазіргіқазақ романының эстетикалық ізденістерін,
жаңашылдық сипатын, оларға ортақ жəне дара белгілерді анықтау тарихи дəуір
шындығын көркем бейнелеудің басты ерекшеліктерін жаңа қырынан тануға
бастайды.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Ж. Аймауытов, М. Әуезов, М. Жұмабаев
шығармаларындағы үрдіс өз жалғасын таба алмады. Аталған суреткерлер
шығармаларына романтизм үлгісіне тəн сұлу өрнектер, жаңашылдыққа ұмтылыс,
терең сезім күйі, нəзік сыршылдық тəн бол ды. Кейіннен қоғамдағы үлкен кері
өзгерістер, тоталитарлық тəртіптің ұлғаюы, əдебиеттегі социалистік
реализм доктринасының орнау салдарынан əдеби процесс тежеу көрді. Арада
біраз уақыт өткеннен кейін 1960-жылдары əдебиетке осы олқылықтың орнын
толтыруға əрекет еткен қаламгерлер, коньюктураға мойынсұна қоймайтын жаңа
толқын келді.
Қаламгерлер дəстүрлі мифологиялық образдары мен сюжеттерді еркін
пайдаланып, оны дербес авторлық мифология жасау үшін материал ретінде
қолданды. Олардың дəстүрлі мифологиялық образдарды мен түрлі елдер
мифологиясының элементтерін бір арнаға біріктіру жаңашыл көркемдік
ізденістерге бастады. Миф – қазіргі əдебиеттанудағы маңызды теориялық
мəселелердің бірі. Қазіргі таңда мифтік концепциясының сан алуан түрлері
бар. Қазақ қаламгерлері де мифті түрлі қызметте керегінше пайдаланды: ол
аллегория да, символ да, архетип те болды, күрделі əлемнің бейнесін
берудің, философиялық ой айтудың жақсы құралына айналды. Мифологизм
элементтері адам болмысының қарама-қайшылықты, күрделі табиғатын ашып,
бүгінгі күннің рухани мəселелерін терең бейнелеу үшін қолданылады.
Қазақ қаламгерлерінің мифтік бастауға ден қоюы – өз дəуірінің
көкейкесті мəселелерінен қашуы емес, керісінше, сол қоғам жүзеге асып
жатқансаяси, экономикалық, руханиөзгерістерді қабылдай алмаудан, жалпы
қоғамдық ахуалға наразыболудантуындапжатты. Қазаққаламгерлері адамзаттың
балаң кезінен жасаған рухани дүниесі боп саналған мифтер мен мифтердегі
образдылықты жаңа көркемдік мақсатқа ғана емес, дəуірінің өзекті
мəселелерін шешуде, өздерінің көңілі толмаған жағдайдан шығудың жолын
қарастыруда өзгеріске ұшыратып пайдаланды. Олардың өткен тарихқа мойын
бұруы өздері ғұмыр кешіп отырған уақыттың маңызды, дəуірлік, мəңгілік
мəселелеріне деген қызығушылықтан туып жатты. Миф арқылы тарихи дəуірдің
рухани дамуындағы басты ерекшеліктерді ашып көрсетуге болады. Оларды мифтің
романтикалық пафосы, эмоционалдық жəне эстетикалық қуаты, экспрессивтік тіл
көркемдігі, т.б. қызықтырды. Қаламгерлер мифологиялық сарындар арқылы
жинақталған символдық бейнелерді жасауға ұмтылды. Сонымен қатар олар
дəуірдің рухын бейнелейтін өздерінің мифтік образдарын жасады. М. Жұмабаев
шығармаларындағы Қойлыбайдың қобызы, Ә. Кекілбаевтың Аңыздың ақыры
романындағы мұнара, С. Санбаевтың Ақ аруанасы, Бекет бақсысы, О. Бөкеев
шығармаларындағы Бура, Кербұғы бейнелеріі хақында осыны айтуға болады. Олар
халықтың өткеніне, рухани мұрасына айрықша мəн беріп қана қоймай, өз
мифологиясын жасай алатынын дəлелдеді. Қазақ суреткерлері мифтің
шығармашылық потенциалын, оның адамзат үшін уақыттан тыс мəнін белгіледі.
Осының негізінде дəстүрлі мифті жаңғырту мен оны авторлық концепцияға сай
қайта жасауға ұмтылыс күшейіп, қазақ прозасында 1970-ші жылдардан бастап
жаңа мифология идеясы туды.
Мифология ұзақ уақыт бойы дəстүрлі көркемдік ойлау жүйесінде дайын
көркем фор ма ретінде қызмет етіп келеді. Адамзат тəжірибесінің түйіні
болып табылатын ондағы мазмұн байлығы, мифтің универсалды қасиеті,
синкреттілігі əр түрлі бағытта қалам сілтеген қаламгерлерді ғасырлар бойы
қызықтырып келеді. Белгілі бір тақырыпқа жазылған көркем шығармаларда
өзгеше бітімді миф-аңыздардың бой көрсетуі жазушылар шығармашылығындағы
ерекше бір құбылыс болды. Көркем туындылардағы мифтік сюжеттер ежелгі
мəдениеттің философиялық концепцияларын синтездеуге мүмкіндік береді. Аңыз
– өмір материалы, шикізат. Сондықтан оны да жинақтаудан, сұрыптаудан
өткізіп барып, айтар идеяға сай ұтымды пайдалана білу қажет. Халық
қазынасында жалпы адамзаттық идеялар мен адамгершілік мəселелер бой
көрсетіп, бүгінгі заманның ділгір мəселелерімен үйлескендіктен, жазушылар
да осынау сарқылмас бастауларға бет қойды. Көркем əдебиеттің даму
тəжірибесінде мифтік сюжеттерді, аңыз-əңгімелерді əдеби шығармада қажетіне
қарай пайдалану ежелден бар үрдіс. Шығыстың, қазақтың поэтикалық ойлау
жүйесінде сөз зергерлерінің мифологиялық бастаулардан тірек іздеуі жиі
байқалады. Аңыздардың жалпыадамзаттық мазмұны мен терең философиялық
астарын алған ашқандардың бірі – Абай. Оның Ескендір, Масғұт атты
романтикалық поэмаларында алғаш рет мифологеманы батыл қолданады. Әрине,
мифологизмнің терең бастауы ауыз əдебиетінің, халық поэзиясының терең
қойнауларында жатыр.
ХХ ғасырда қазақ əдеби процесінің дамуында діни-мифологиялық
мотивтердің ықпалы зор болғанымен, оның дамуы біркелкі жүрген жоқ.
Мифологиялық желі ХХ ғасыр басындағы əдебиетте жақсы көріне бастады да,
1930-60 жылдар аралығында əдебиетте үстемдік еткен идеологиялық себептердің
салдарынан үзіліп қалды, кейіннен 1970 жылдардан бастап қазақ прозасындағы
осы сабақтастықтың қайта жалғасты. Аңыздық желі, мифологиялық сюжеттер,
мотив пен образдар ірі суреткерлер шығармаларында жиі қолданылып, көркемдік
ізденістердің күрделі де белсенді процесі жүрді. Қазақ əдебиетіндегі
мифопоэтикалық дəстүр мен дінимифологиялық, аңыздық сюжеттердің
типологиялық, тарихилық тұрғыдағы көркемдік функциясын зерттеген еңбегінде
А. Жақсылықов қазақ əдебиетінде мифопоэтикалық ойлау дəстүрінің генетикалық
тұрғыдан сабақтастығы үзілмегенін, ол дəстүрдің А. Иассауи (12 ғ.), Асан
қайғы (15 ғ.) шығармаларынан қоса алғанда ХХ ғасырдың басына дейін
жалғасқанын дəлелдеп көрсетеді. Зерттеушінің тұжырымдауынша, бұл
эстетикалық сабақтастық большевиктік идеология жəне əдебиеттегі
репрессиялық тазалаудың, отызыншы жылдардың басында социалистік реализм
əдісінің директивті енуінің нəтижесінде ғана үзіліп қалды да, тек
жетпісінші жылдардың басында қайта жалғасын тапты [6, 31 б.].
Аңыздар мен мифтерді көркем туындыда əдеби тəсіл ретінде қолдану 1970
жылдарынан бастап күшті қарқын алды. Осы кезеңде мифологема өз дəуірінің
тақырыбын идеялық-образдық тұрғыдан шешу құралы ретінде батыл қолданады. ХХ
ғасырдың екінші жартысында, əсіресе 60 70 жылдардан бастап қазақ прозасында
мифтік аңыз-əңгімелерге, тəмсілдерге деген ықылас, фантастикаға,
философиялық пайымдауларға, қиял-ғажайыпқа деген құштарлық осы дəуір
əдебиетінің өзіндік ерекшеліктерін белгіледі.
Ғылыми-техникалық даму мифтік шығармашылыққа жаңа тақырыптар берді. Осы
тұстағы қазақ жазушыларының тарихи романдармен қатар, бүгінгі күн тынысын
бейнелейтін символдық астарлы мəндегі əңгіме, повестерде, хикаяттарда, күй
аңыздарында, т.б. прозалық туындылар түрлерінде аңыз жаңаша қолданыс тапты.
Олардың қатарына қазақ əдебиетінде Ә. Әлімжанов, Ә. Кекілбаев, С. Санбаев,
Д. Досжанов, О. Бөкеев, М. Ысқақбай, С. Сматаев, Д. Досжанов, т.б., шет
елдер əдебиетінде – В. Быков, В. Астафьев, Р. Гамзатов, Ш. Айтматов, О.
Чиладзе, Г. Мотевосян, А. Ким, В. Белов, т.б қаламгерлерді жатқызуға
болады.
Мифтік, аңыздық сюжеттердің 1970-90 жылдары дамуы мен өрістеуіне жаңа
серпін берген жазушылардың шығармаларында ортақ сипаттар болды. Қазақ
жазушыларының туындылары халықтың өткен тарихына қатысты ауқымды
философиялық пайымдауларға, толқаныстарға бейімділігімен; халық ауыз
əдебиетінің поэтикасымен, эстетикасымен ішкі үндестігімен; көтеріңкі-
эмоциялық, романтикалық стильге жақындығымен ерекшеленді.
1970 жылдары қазақ прозасына ерекше болмыс-бітімді шығармалар əкелген,
шығармаларында аңыздық желілерді эпикалық кеңдікпен түйістіріп, сəтімен,
өнімді пайдаланған, өзінің көркемдік шешімін əлемге танытқан жазушылардың
көш басында Ә. Кекілбаевты атауға болады. Ә. Кекілбаев шығармаларындағы
мифтік желілер,аңыз-əңгімелердіпайдаланутə жірибесін алсақ, ол өзіне дейінгі
аңыз-əңгімелерді ше бер пайдалана отырып, философиялық, психологиялық мəн-
мағына, өзіндік концепция жүктейді. Жазушышығармаларындааңыздықсарынды
дайын күйінде алмайды. Қаламгер халық жадындағы аңыз-əңгімелерден ерекше
бір күрделі мазмұн, символдық мағына көре біледі. Фольклорлық дəстүрдің
көркемдік жетістіктерінен нəр алған О.Бөкеев прозасының стилистикасы поэзия
тілімен табиғи жарасым табады.
С. Санбаев шығармаларына көбіне өз халқының ерте кездердегі
ортағасырлық тарихы өзек болған. 1960-жылдардың аяғы мен 70-ші жылдардың
басындағы шығармаларында С. Санбаевтың кейіпкерлері үшін жасаған ісі ғана
маңызды емес, оларды ішкі көңіл-күйі, жан дүниесіндегі өзгерістер де
алаңдатады. Олардың өмірінде болған оқиғаның ізі, нəтижесі, тағылымдық өмір
сабағы да аса маңызды. Жазушы мифтік-фольклорлық сюжеттерді қазақ халқының
өткені мен бүгінін сабақтастыра, тоғыстыра бейнелеуде пайдаланады. Бірақ
қаламгер шығармаларындағы аңыз-əңгімелерде өз өлкесінің тарихи тұлғаларына,
тарихи оқиғаларға таңданып, тамсанудан, оларға еліктеуден гөрі, ондағы
оқиға желісінен тыс жатқан астарлы мəселелерді қозғау басымырақ. Сюжеттік
желіде өткен дəуір оқиғасы, аңыз жайлы баяндалғанмен, ішкі мазмұны –
жақсылық пен жамандық, мейірім мен қатігездік, Отанға деген махаббат, т.б.
жалпыадамзаттық мəні бар мəселелерді қозғайды.
Дала адамдарының рухани өмірі – қаламгер шығармаларындағы негізгі
тақырыптардың бірі. Жазушы шығармалары мифологиялық халықтық сананың ең
терең қабаттарын бейнелейді. С. Санбаев туындыларындағы аңыз-əңгіме,
мифтерден терең философиялық, адамгершілік бастаулар ашылып, бүгінгі күннің
əлеуметтікрухани мəселелерімен үндеседі. Бабалардың рухани өмірінің тарихын
баяндайтын аңыз мəңгілік ұғымымен ұштасады. Қаламгер шығармаларында адамның
туған жердің тарихымен, халқының өткенімен жəне бүгінімен терең байланысы
философиялық тұрғыда пайымдалады.
Қаламгерді тарихи тақырыптар қызықтырады. Бірақ рухани-эстетикалық
қажеттілікке, жазушының дүниетаным ерекшелігіне орай əр тақырыптың игерілу
сипаты мен сыры түрліше. Тарихи тақырыпқа қалам тартып жүрген
қаламгерлерден С. Санбаевтың өзіндік ерекшелігі бар. Көшпелі елдің белгілі
бір тарихи кезеңдері, өткен дəуір оқиғалары көрініс бергенімен, оның
шығармалары үйреншікті мағынадағы тарихи туынды емес. Жазушы үшін
поэтикалық мифтің адамгершілік-философиялық арқауы, оның қазіргі заман
адамдары үшін көкейкестілігі маңызды. Өйткені жазушы үшін тарихи оқиғаларды
нақты көрсету негізгі мақсат емес. Қаламгер одан гөрі өткен тарихқа, өмірге
эстетикалық көзқарасын танытып, философиялық пайымдаулар жасауға ұмтылады.
Халық аңызəңгімелерінің философиялық тереңдігі, ауыз əдебиеті дəстүрінің
гуманистік мазмұны, қаламгер шығармаларында ерекше өрнек тауып, жаңа
қырынан көрінген. Оның Ақ аруанасы – қазақ сөз өнеріне өзіндік
қолтаңбасымен, стильдік ерекшеліктерімен жаңаша леп əкелген шығарма. Ол сол
тұстағы қазақтың тарихи прозасынан өзіндік ұқсамайтын даралығымен
оқшауланды. Жазушы дайын мифтік сюжетті, аңыз-əңгімелерді сол күйінде
пайдаланбағанымен, қазақ үшін киелі болып есептелетін аруана туралы өзінің
авторлық мифологиясын тудырған.
Техникалық ғылымдарда ашылған жаңалықтар өзіне дейінгі дəстүрді жойса,
əдебиеттің даму заңдылықтары бойынша жаңалық дəстүрлі көркемдік
құндылықтарды жалғастыра дамытады. ХХ ғасыр əдебиетінде қазақ қаламгерлері
фольклорлық дəстүр жүйесінде ерекше эмоционалдық-мазмұндық жүк арқалаған
фольклорлық образдылықты эстетикалық тұрғыда өз туындыларында ұтымды
пайдалана білді. Осы ретте адам мен əлемнің, табиғаттың уақыт пен кеңістік
тұрғысындағы байланысын көрсететін зооморфты символиканы, яғни, көшпенділер
санасында аса маңызды орын алатын қасқыр, ат, түйе, бұғы т.б. тотемдік
бейнелерді атауымызға болады (Көксерек, Кербұғы, Бура, Бəйгеторы, Аруана
т.б бейнелер). Түйе – қазақ əдебиетінде
концептуалдықауқымыкеңдəстүрліобраз дардың бірі. Аруана, бура бейнелері
ұлттық көркемдік дəстүрімізде жиі кездеседі. Түйе – шексіз ана махаббатын
бейнелейтін қазақ ертегілерінің, мифтік аңыз-əңгімелердің (Бозінген,
Бота т.б.) дəстүрлі кейіпкері, киелі болып саналатын төрт түлік малдың
бірі, қазақ дүниетанымында тұтастықтың, болмыс бірлігінің, ғарыштың
символы. О. Бөкеев Бура шығармасында мифтік аңыз-əңгімелердегі халықтың
рухани тəжірибесімен суарылған дəстүрлі бейнеден авторлық мифологиялық
кейіпкерді сомдайды. Образ ғарыштық, табиғи деңгейге көтеріліп,
экспрессиямен, лиризммен молыққан, жалпылық, жинақтық мəн алып, сонымен
қатар жаңа мифтік бейнеге, бостандық сүйгіш рухтың бөкеевтік символына
айналған.
Қаламгерлердің дара шығармашылық ерекшелігін əдебиеттегі дəстүр
мəселесімен сабақтас қарастырудың мəні зор. Әр жаңашыл ақын
өзіненбұрынғыақындарқолжеткізгенкөр кемдік тəсілдерді, көркемдік даму
тəжірибесін игеру арқылы дамиды да, өзі де жаңа ой қосады. Мысалы, Шəкəрім
Құдайбердиев дүниетанымының қалыптасуына ұлы Абайдың, орта ғасырдағы
сопылар поэзиясының, жыраулар поэзиясының, Л. Толстой шығармашылығының
ықпалы зор болды. Шəкəрім ақиқатты тану, рухани тұрғыда өзін-өзі жетілдіру
ұмтылыстарын, рухани ізденістерін əдеби, көркемдік ізденістерімен ұштастыра
білген сирек тұлғалар қатарына жатады. Оның шығармашылығында діни,
эстетикалық, философиялық жəне психологиялық бастаулардың синтезі жүзеге
асты.
1960-70 жылдары қазақ поэзиясына келіп қосылған қуатты буын М.
Мақатаев, Ж. Нəжімеденов, Қ. Мырзалиев, Т. Айбергенов, М. Шаханов т.б.
лирик ақындарымыздың əрқайсысы өзіндік үнімен, дара таланттарымен,
қайталанбас қолтаңбасымен ерекшелене отырып, барлығы да қазақтың қара
өлеңіне ден қойды. Олардың көркемдік, тілдік, жанрлық ізденістері қара
өлеңнен бастау алды. Қазақтың күпі киген қара өлеңін, шекпен жауып өзіне
қайтарамын деген Мұқағали ақынның сөзі бекер емес. Осы ретте əдебиеттегі
дəстүр мен жаңашылдық туралы белгілі ақын Т. Медетбек: Баба дəстүрдің
мұрагері – өз ұлтының рухани байлығы мен əлем əдебиетінің үздік үлгілерін
бойына жинақтап, оларды өзінше игеріп, өзінше қорытқан, өз уақытының үні
бола білген, өз заманының əлеуметтік мəнін ашып көрсете аларлық қуатқа ие
немере Жаңалық – деп қорытады.
1970 жылдары қазақ прозасында да тарихи тақырыпқа бет қойған жазушылар
М. Әуезов негізін салған тарихи роман дəстүрін жалғастыра дамытып, қазақ
тарихының əр қилы кезеңдерін жаңаша бажайлап, жанрлық, көркемдік, стильдік
ізденістерге бой ұрып, көркем бейнелеуге бет қойды. Тарихи тақырыпқа қалам
тартқан қазақ жазушыларының философиялық-эстетикалық концепциясында мифтік-
фольклорлық дəстүр айрықша көркемдік қызмет атқарды. Қаламгерлер поэтикалық
мифтің адамгершілікфилософиялық арқауын, оның қазіргі заман адамдарға
қажетті өзекті сипатын, мəңгілік мəнін пайдаланды жəне өткен тарихқа,
болмысқа өздерінің эстетикалық көзқарастарын танытып, тың философиялық
пайымдаулар жасады, жаңа көркем бейнелер сомдады. Халық аңызəңгімелерінің
философиялық тереңдігі, ауыз əдебиеті дəстүрінің гуманистік мазмұны,
қаламгер шығармаларында ерекше өрнек тауып, жаңа қырынан көрінді.
1960-70 жылдардан бастап суреткерлердің халықтың өткен рухани
тəжірибесіне, тарихи бастауларға, мифологиялық бағдарға бет қоюы ұлттық
сананың оянуымен байланысты еді. Кеңес əдебиетінде дəуірлеген социалистік
реализм əдісі тұйыққа тірелгенде, жазушылар мифтік шығармашылықты дүние,
болмыс туралы ой толғаудың тəсіліне айналдырды. Қазақ жазушылары адам мен
əлемнің сырын бейнелеуде қалыпты формалардан бас тартты да, оны
философиялық пайымдаулар мен мифологиялық таным тұрғысынан игеруге күш
салды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
ФИО
Қазіргі қазақ поэзиясындағы қоғам келбетінің көрінісі
Курстық жұмыс
Ғылыми жетекші:
.
Қостанай, 2020 ж
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қазіргі қазақ поэзиясының зерттелуі 8
1.1 Қазіргі қазақ әдебиетіндегі дәстүр мен жаңашылдық мәселесі 8
1.2 Тәуелсіздіктің алғашқы онжылдығындағы ақындар поэзиясы 21
2 Қазіргі кезде жас ақындардың шығармашылығы 38
2.1 Қазіргі қазақ поэзиясының жанрлық-тақырыптық ерекшеліктері 38
2.2 Қазіргі қазақ өлеңдерінің құрылымдық ерекшеліктері 56
Қорытынды 64
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 65
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Тәуелсіздігімізге қол жеткізген кейінгі
жиырма жылда руханият саласында үлкен сілкініс жүріп жатты. Солардың бірі
– қазақтың мәдени ұлттық брендін қалыптастыру, яғни қазақты әлемге
таныту. Демек, қазіргі таңдағы басты міндет – қазақы болмысыңа оралу.
Өзіңнің тамырыңа оралу – бүкіл халықтарға тән. Өзіңді өзің таны деген
катигория: шыққан тегіңді, ұлтыңды халқыңды, әрі оның тарихын, мәдениетін,
дәстүрін, болмысын тану алға қойылған. Бұны басқа халықтарға ұлттық
құндылық ретінде көрсете білу керек. Өркениетті ұлт әлемдік мәдениеттің
алтын қорына қосқан төл дәстүрімен мақтанады. Демек, мәдениетіміздің
нығайту ұлттық мүдденің салтанат құруына ықпал етеді деген сөз. Қазақы
ұлттық руханиятты жаңғыртып, қайта түлету – ұлттық деңгейдегі өзекті
мәселе.
Қазақ халқының тұтастығын оның күретамыры болып табылатын ұлттық
ойларды дүниетанымдық деңгейге көтеруде рухани дүниеміз ұлттық сипатта
болуы тиіс. Ата-бабамыз әлімсақтан мұсылман қазақтың діні сол руханиятының
ішінде тұнып тұрғанын түсіндіріп қалдырған аян. Ғылыми жұмыс барысында
дәстүрлі қазақ отбасындағы салт-дәстүр, әдет-ғұрып, адами қарым-қатынастар,
ұлттық кәде түрлері мен оның мән-мағынасын, ұрпақ өсіру философиясын
сұрыптап, бірнеше бөлімдерге топтастырылған. Осы тұрғыда қазақы танымдағы
атау ұғымдардың мазмұнын ашып, оның бүгінгі поэзияда бейнеленуінен көрініс
берген.
Ғылыми тұрғыдан алып қарағанда онтология грек тілінен аударғанда онтос
— болмыс, логос – ілім, яғни болмыс туралы ілім болып табылады. Жалпы
ұғымда болмыс — тарихи қалыптасқан кең мағыналы, терең ауқымды философиялық
ұғым. Әлемдік тәжірибеде мойындалған бір ақиқат бар. Ол – ел болудың биік
мағыналы ұғым екені. Оның іргетасы – мемлекет, анығырағы ұлттық мемлекет.
Әділіне көшсек, тек мемлекет құрған ел ғана әлемдік көшке ілесе алады,
өзіндік келбеті бар өркениет жасай алады, өз кезегінде өркениет жасай алған
ел ғана басқа өркениетті елдермен терезесі теңеседі. Олай болса, еліміздің
тап бүгінгі болмысы мен әлемдік кеңістіктен өз орнын табуға ұмтылысын
мемлекетшілдік бастаулары деп айтуға толық негіз бар. Ресейге отар ел болып
тұрғанымызда, туған ұлт, ұлттық, ұлтшылдық, ұлттық идея, ұлттық
мүдде, ұлттық тәрбие мәселесі туралы сөз қозғау мүмкін болмады. Өйткені,
бұл жайында сөз қозғау отарлаушы елдің “жасампаз” интернационалистік
идеологиясына қарсы шыққандық деп есептелетін. Енді ұлттық биік сананы
қалай қалыптастырамыз, оны жүзеге асырудың жолдары қандай деген мәселеге
келейік. Қазір барлық елдер мен мемлекеттер біркіндікті жаһандану
жағдайында өмір сүруге бейімделу үстінде. Негізгі кіндігі еркін таңдау және
жеке бастама жасай алатын жеке адам бостандығы идеясына негізделген Батыс
өркениеті болып отыр. Соңғы жылдары жаһанданудың бір тетігі ретіндегі
батыстану – бұл тек батыстың технологиялық жетістіктерін, экономикалық
өндірісті ұйымдастыру тәжірибелері мен ғылыми-техникалық мәдениетін
қабылдау ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік реттеудің (адам құқығы, жеке
адамның тұлғалық тұрпаты, діни сенімі, ұлттық төзімділік, әдептілік, т.б.)
мәдени-өркениеттік қалыптар кешенін де қабылдау екенін түсінген дәстүрлі
қоғамды жақтаушылардың табанды қарсылығына тап болуда. Анығырақ айтқанда,
жаһандану барысында Батыс мәдени құндылықтарының басымдық танытуы
жергілікті халықтың байырғы төл тумалық сипатының жоғалуына түрткі болуы
мүмкін деген қауіпке әкеліп тірейді. Өйткені, өткен ғасырдың орта шенінен
айтыла бастаған өркениет бәсекесі қазір шын мәнінде ақиқатқа айнала
бастады. Бәсеке бүгінгі күні экономикада, саясатта, идеологияда,
мәдениетте, білімде, ақпаратта, технологияда, тағы басқа салаларда қызу
қарқынмен жүріп жатыр. Рас, Батыстың білімі, ғылымы, техникасы,
технологиясы, біздер үшін өте қажет, алайда, Батыс өркениетінің қоршаған
ортаға тек пайда табу көзі деп қарауға үйретуі, оны технологиялық тұрғыдан
бөлшектеп сату түрінде түсіндіруі, бұл мәселеде бізге үлгі бола алмайды.
Сондықтан Батыс өркениетіне шамадан тыс еліктеушілік жақсылықтың нышаны
емес. Сондай-ақ, батыстың технологиялық жаңалығына ұмтылу, экономикалық
өндірісті ұйымдастырудағы жетістіктерін игеру – қажеттілік, ал одан
керісінше бүгінгі күнде рухани тапшылыққа айналып отырған ізгілік, кісілік,
адамгершілік, бауырмалдық, әдептілік, тәрбиелік мазмұн іздеу – бос
әурешілік. Өкінішке орай, Батыс өркениеті бұл тұрғыда ешқандай жетістікке
жеткен жоқ, қайта тоқырауға ұшырады. Мысалы, дәстүрлі қазақ қоғамы мәдени
құндылықтарды еш уақытта тауар деп қабылдамайды, негізгі ұстанымы бойынша
қоғамның шаңырағын шайқалтпай ұстап тұруға тиіс тетік, өмірлік ұстаным
ретінде қарастырады. Ал Батыс өркениетінде бұл тұрғыдағы ұстаным мүлдем
басқа, олар мәдени құндылықтарды тауар ретінде қабылдайды, мақсат – сату
(сатылу) және пайда табу. Қанша аз уақыт жұмсалса, сонша пайдасы көп.
Алайда басы ашық мәселенің бірі – қазақ қоғамы қазір қарқынды түрде жүріп
жатқан жаһандану үрдісінің ықпалынан, өзі қаламаса да, оқшау бола алмайды.
Бұл шығар күндей анық мәселе. Жаһандануды әрбір ұлт, әрбір этнос, әрбір
мемлекет өзінің болмысына бейімдеп сіңіре алғанда ғана осынау қауіптілеу
болып көрінетін құбылыстың игілігін көреді. Егер жаһандануды ұлттық
мемлекеттік болмысқа икемдей алмасақ, оның ықпалына түсіп алып, жалаң
еліктеуге ұрынатын болсақ, онда мемлекет те, сол мемлекетті жасап отырған
ұлт та геосаяси тобырға айналып, рухани жаулаушы өркениеттің құлақкесті
құлы болып қала береді. Оның бірден бір ең тиімді үлгісі – ұлттық тәрбиеге
арқа сүйеу. Қазіргі кезеңде әлемнің әр түкпірінде өткір қойыла бастаған ең
өзекті жайдың бірі – осы ұлттық тәрбие мәселесі болып отыр. Ол жайдан-жай
емес, әрине. Ұлттық тәрбиенің ең маңызды тұсы адамды ойлануға үйретуі.
Бұлай дегенде әрбір жеке адам ең алдымен өзінің белгілі бір ұлттың мүшесі
екенін іштей терең сезініп, санада сілкініс жасауы керек екенін, содан
кейін барып жалпы адамзаттық қоғамға лайық орнын белгілеуі қажеттігін
сіңіруі болса керек.
Ұлттық негіз, ұлттық болмыс хақындағы толғанымның бір көрінісін әсіресе
поэзиядан көруге болады. Қазақ сөз өнері ықылым заманнан қалыптасқалы бері
– ұлт ретіндегі таным-түсініктен, болмыс-бітімнен, тұтастықтан еш уақытта
да ажырамаған-ды. Жыраулардың толғаулары, жыршылардың төкпе жырлары, тіптен
күйшілердің күмбір күйлерінің өзінде ұлттық нәр, ұлттық бояу, ұлттық мақам,
ұлттық сарын, ұлттық құндылық ажырамай, бір тұтас, бірге үндес жүрген.
Басқа ұлттардан Қазақ халқының бір ерекшелігі оның ішкі болмысымен тұрмыс-
тіршілігі, ұлт ретіндегі салт-санасы, дүниетаным, қабылдауы, тіптен ойлауы,
іс-әрекеті де бір-бірмен астасып, сабақтасып жататындығында болып отыр.
Халықтың ауыз-екі сөйлеу мақамы, ондағы қолданылатын нақыл сөздер мен мақал-
мәтелдер, даналықтар да, ұлттық сипатта құрылған. Осындай тұтас байланыстың
бұзылмай, ыдырамай бір жүйеде болуы заңдылық. Ал, оның бүгінге ұсақталмай
жетуіне бірден-бір ықпал етуші әдеби фактор – ақындар өлеңі. Поэзия –
жүректің сөзі. Бір жүректен шыққан шымыр сөз кем дегенде жүз жүректе бұғып
жатқан бұла сезімнің бұлықсып бас көтеруіне түрткі болады. Ұйықтап жатқан
жүректі ән оятар деген ұлғатты сөздің өлеңге де, толық қатысы бар.
Жүректегі сезімді оятқан өлең тегін өнер болмаса керек. Өлеңнің өнегесі
сол, ол адамдық сезімді ғана оятып қоймайды, оны адамзаттық асқақ сезімнің
дәрежесіне дейін көтереді. Азаматтық асқар сезімнің шыңы ұлттық сезім де,
өлең арқылы оянып рухани күш алады [1, 29 б.], – дейді сыншы С.Әшімбаев.
Қазақ халқының поэзиясы барлық рухани-мәдени қазынаның ішіндегі тарихы
тереңнен келе жатқан ең молы, бағалысы. Прозалық жанрдан бұрын халықтың
дәстүр-салтына, өмір-тіршілік жағдайына орай көп ғасырлар бойы поэзия
жетекші өнер саласы болып келді. Поэзия - өнердің асыл тегі. Өзге өнердің
бәрінің өзін біреуде қолданатын құралының мүмкіндігіне қарай творчестволық
әрекеті азды-көпті болса да қысымнан, тар өрісті боп келеді. Поэзия адамның
еркін тілімен берілгендіктен, онда үн де, сурет те, пайымды, айқын айтылған
түсінік те болмақ. Сондықтан өзге өнердің барлық элементтері поэзияда бар,
сөйтіп, ол әлдебір өнердегі жеке-жеке тәсілдердің барлығын бірінен-бірін
бөлектемей, бірден пайдаланатын секілді. Поэзия тұтас өнер соның ұйытқысы
болып табылады және оның барлық жағын қамти отырып, бүкіл өзгешеліктерін
айқын, анық түрде бойына жинақтады [1, 13 б.], –дейді В.Г. Белинский.
Өлең сөз қазақ халқының өмір, тіршілік, табиғат, адамдардың қарым-қатынасы,
елдік салт-дәстүр, батырлық өнеге мен тәлім-тәрбие туралы жинақталған
көркем таным дүниесінің көрінісі десек қателеспейміз. Одан халықтың
сыншылдық-эстетикалық, философиялық-этикалық дүниетанымы көрінетінін
аңғаруға болады.
Жұмыстың өзектілігі: Қай заманда да, қара сөздің қадірін түсінген қазақ
жұртшылығына етенеден таныс төрт жолдан тұратын, ұйқасқа құрылған қара
өлеңнің берер әсері мол. Хакім Абай атамыз: Теп-тегіс жұмыр келсін
айналасы... дегенде де, осы қара өлеңнің өрісін түсірмей, өнегесін
арттырыңдар дегенді меңзесе керек-ті. Қазақтың қара өлеңін шекпен жауып
өзіне қайтарған Мұқағали Мақатаев та, өлең-сөздің өшпес отты, өлмес жанды
құбылыс екендігін жете байыптағандығынан десек, артық айтпаған болар едік.
Қазақ халқының қанына біткен бұл құбылыс өз алдына, жеке алып қарғанда
поэзияның өзі жылдамдық пен ұшқырлықты талап етіп, басқа жанрларға
қарағанда шеңбері кең кеңістікке құрылғандығы – оның басты ерекшелігі болып
отыр. Бір сөзбен қысқа қайырғанда, поэзия өзі артқан тақырыбын жетер жеріне
жеткізіп, адам санасына ұтымды-ұшқыр, әсерлігімен бірден ықпал етіп,
насихатқа құрылған, оқырманы көп бірден бір – жанр. Кезеңі жағынан алып
қарағанда аз уақытты қамтымайтын бұл жанырдың бүгін де, жаңа бағытта дамып,
ауқымы кеңейіп отырғандығы оның сұранысқа ие екендігін аңғартады. Осы
орайда сан алуан әлеуметтік желілер арқылы жас жазба ақындардың өлеңдері
сиясы кеппеген күйінде оқырмандарымен жылдам қауышып отыр. Поэзиядағы аға
буын ақындардың тұсынан басталған өлең мәйегінің майлы бояуы көрініс беріп,
өз арнасын қалаптастырған болатын. Ал, бүгінгі ақындардың бағыты жас
буынның жалғастығына толықтай айналып отырмағандығына көз жеткізеді. Осы
орайда, дәстүр мен жаңашылдықтың өзара астасқан, қарама-қайшы келетін
тұстарына тап боламыз. Жалпы алғанда, бүгінгі поэзияның шеңберінде
қарастырсақ, ұлттық қазақы болмыстағы ұлттық өлеңдердің көптеп қағаз
бетіне түсуі, біріншіден идеология десек, екіншіден, тәрбиелік ықпалға ие.
Осыны басшылыққа алып, Бүгінгі поэзиядағы ұлттық болмыс көрінісі
тақырыбын кең әрі өзекті етіп танып білуде, ақындар өлеңдерін кезең-
кезеңге бөліп, тақырыптар бойынша топшалап, белгілі бір деңгейде
қарастырылған болатын.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Тәуелсіздік ақындарының
шығармашылығына сараптама жүргізе отырып, ұлттық қазақы өлеңдерінің
мағыналарын ашу. Сонымен қатар, сол өлеңдердің шығу төркінін, тарихи
аспектілерін, тіпті ақын өмірімен байланысын анықтау. Қазақ халқының
дүниетанымында мыңдаған жылдар бойына қалыптасқан салт-дәстүрлеріміздің
өлеңде берілу көркемдігін нақтылау. Сауатты өлеңдерді сарқып алып, өз
дәрежесінде сараптамалық анықтама беру, сонымен бірге, өлеңдердің дерек пен
дәйектілігін, айтылмақ түпкі ойдың мағыналылығын танып-білу мақсат етілген.
Жас ұрпаққа ұлттық болмыстағы құндылықтардан ұтымды ақпарат беретін
өлеңдерді бір жүйеге жинақтау болып табылады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері : Зерттеуді жүргізу
барысында бастамаға алған еңбектер легі жеткілікті деп айтуға келмейді.
Нақты тақырып аясында қарастырылған ғылыми зерттеулер бүгінгі поэзия
төңірегінде болғанымен, нақтылы ұлттық болмысты дәйектейтінін жоқтың қасы
деп айтуға болады. Мысалы, Сәуле Ержанованың докторлық дисертациясының
тақырыбы Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ поэзиясының көркемдік тұтастығы
мәселелері болса, Айтмұханбетова Жанат Әскербекқызы Мифтің поэтикадағы
қызметі тақырыбында докторлық диссертация қорғаған. Сонымен қатар, Бағдат
Кәрібозұлының Қазақ өлеңінің ұлттық сипаты атты докторлық
диссертациясында ұлттық тұрғыдан қарастырғанымен дәл бүгінгі поэзияны жеке
алмай, жалпы өлеңнің сипатымен ұштастырған еңбек екендігін ескеріп,
зерттеудегі ұлт пен өлеңнің өзара байланыстырған тұстарына көңіл бөлдім.
Жекелей талдамалы түрде қарастырылған Ақтаева Шұғыла Берікқызының Қазіргі
ақындық поэзияның жанрлық, көркемдік-стильдік ерекшеліктері атты еңбегін
және де ұлттық таным мен болмыс, бүгінгі ақындардың жеке шығарылымдағы жыр-
жинақтары, әр жылдардағы кітап топтамалары негізге алынған.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы:
- ұлттық болмыстағы ақындар өлеңдері арқылы келер жас ұрпақты
ұлтжандылыққа тәрбиелеумен қоса, насихатқа құрылған өлең-жырлардың саны
артуына ықпал ету;
- ақындар өлеңдеріне сараптамалық талдау жасау арқылы олардың деңгейлік
жүйесін анықтау;
- бүгінгі поэзия өкілдерінімен қоса, енді қалам тартып жүрген жас
ақындар жайында көпшілік оқырмандарға ақпарат беру;
- ұлттық, қазақи өлеңдердің авторларын анықтап, олардың қарқынына
қорытынды жасау;
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қортытындыдан және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен, тұрады.
1 Қазіргі қазақ поэзиясының зерттелуі
1.1 Қазіргі қазақ әдебиетіндегі дәстүр мен жаңашылдық мәселесі
Дәстүр мен жаңашылдық әдебиеттанудағы ең өзекті мәселелердің қатарында
саналады. Себебі ол әдебиет дамуының, өркендеуінің негізі, жалпы тіршілік
дамуының тетігі. Бұл екі ұғым бір-бірімен байланысты, бірінен екіншісі
туындайды. Жаңара да жалғаса дамып отыратын әдеби процесс күрделі
диалектикалық даму заңдылығына бағынады.
Дәстүр мен жаңашылдық - көне мен жаңаның, бұрынғы мен бүгінгінің
аралығындағы табиғи жалғастық құбылысының заңдылығы. Табиғат құбылысы
болсын, өзгеріп отыратын қоғам өмірі болсын, адамның сондай-ақ бүкіл жан-
жануардың, өсімдіктің өркендеп өмір сүруі болсын, - бұлар дәстүр мен
жаңашылдық құбылыстарының өзара тектес, тамырлас байланысынан туады. Әр
халықтың тарихи қалыптасқан тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы бар, әдебиеті,
мәдениеті, толып жатқан ұлттық өнер түрлері бар. Бұлар да белгілі
заңдылықпен дамып жаңғырып отырады.Түрлі анықтамалық басылымдарда
көркемдік дәстүрді өнерді дамытудағы, өткен дәуірлердің көркем тәжірибесін
игерудегі сабақтастық деп қабылдайды [2, 122 б.]. Мысалы, ХХ ғасырға дейін
қазақ әдебиеті өлең сөз шеңберінде дамып келді және оның жаңадан
қалыптасқан проза жанрына әсер етті. Әдебиетімізде қара өлеңнің десі басым
болғандықтан, ХХ ғасырдың басында қара сөз шеберлерінің туындылары поэзияға
жақын болды. Бұл турасында Ә.Дербісәлин: Қай салада болмасын, жалпы дәстүр
атаулыға тән қасиет – ол дайын күйінде тумайды, не өзге біреуден оңай алына
салмайды, ол заманалар жемісі, тәжірибелер нәтижесі, уақыт сынынан,
ұрпақтардың ақыл-ой елегінен мүдірмей өткен, халықтың тіршілік-тұрмысына
жауап беру арқылы өміршең сипат алып, әрдайым өсіп, өніп, жалғасып отырған
әрі тұрақты, әрі жанды, белсенді құрал [3, 8 б.] - деп жазады. Осы пікірге
ден қойсақ, жалпы дәстүр, оның ішінде поэзиядағы дәстүр де дамиды,
өзгереді, жаңарады. Бірақ бұл үшін көбінесе халықтың тіршілігінде,
өмірінде, санасында, көркемдік дүниетанымында, жаңа бетбұрыс, үрдіс, даму
т.б. болуы қажет. Соның өзінде байырғы, төл дәстүр аз уақыттың ішінде
өзгере салмайды, ұзақ процестің, жалпы қоғамдық дамудың, сондай-ақ, өмірді,
табиғатты, адамдарды жаңаша тану, бейнелеудің нәтижесінде кем-кемдеп
өзгереді, жаңарады, яғни, байырғы дәстүрдің іштей түлеуі, біртіндеп жаңа
сипатқа көшуі тәрізді өзгерістерді басынан өткізеді. Белгілі бір дәстүрдің
белгілі бір тарихи кезеңде өзгеруі мен жаңаруы жалпы ұлттық поэзияның
ұлттық сипатынан айырылуы немесе кенет өзгеше сипатқа ие болуы боп
есептелмейді. Дәстүрдің бірі де, бәрі де ұлттық сипаттың ішіндегі
құбылыстар. Олардың барлық жиынтығы ғана ұлттық поэзияның өзіндік дара
қасиетін белгілейді. Сондықтан дәстүрдің өзгеруі мен жаңаруы жалпы ұлттық
поэзияның арнасында, аясында болып жататын, оның жалпы тіршілік-тынысын,
өсу қадамын танытатын, кем-кемдеп жаңа белгілерді бойына жинау тәрізді
өзгерісін аңғартатын ішкі қалыпты жайлардан туады.
Жаңашылдық – дәстүрді өзгертіп, оны қайта жасау, жаңа арна
қалыптастыру. Әдеби шығармаға қатысты жаңашылдық дегеніміз - мазмұн мен
пішінді, яғни тақырыпты, идеяны, көтерілген мәселелерді, образдар жүйесі
мен көркемдік-бейнелеу тәсілдерін жаңарту, жаңа ізденістерге жол ашу.
Жаңашылдықтың негізінде көркемөнер, оның ішінде сөз өнерінің мүмкіндіктері
туралы жаңа таным-түсінік, көзқарас жатады. Философиядағы жоқтан бар
болмайды деген қағидаға сүйенсек, көркем өнердің даму үдерісінде
жаңалықтар өзіне дейінгі мұраны, дәстүрді жоймайды, қайта оның кейбір
элементтерін дамыта келіп, жаңаша көркемдік ізденістермен, тың
дүниелермен ұштастырады. Әдебиеттің дамуы, айналып келгенде, дәстүр мен
жаңашылдықтың тығыз байланысынан, өзара қарым-қатынасынан тұратыны ақиқат.
Мәселен, А.Құнанбайұлы өзіне дейінгі баяғы замандардан келе жатқан шығыстың
эстетикалық дәстүрі мен халқымыздың бай рухани мұрасынан сусындады, оны
жоғары бағалады. М.Әуезов Абай поэзиясындағы үш арна әдеби дәстүрдің ізін
атап өтеді: қазақтың төл әдебиеті, Шығыстың және Батыстың классикалық
әдебиеті, орыс әдебиеті. Осы дәстүрлерден тамыр тартқан ақын поэзиясының
қандай жаңа биікке шығып, өлең мазмұны мен пішінінде, өлең өлшемінде үлкен
төңкеріс жасағанын білеміз [4, 66 б.].
Техникалық ғылымдарда ашылған жаңалықтар өзіне дейінгі дәстүрді жойса,
әдебиеттің даму заңдылықтары бойынша жаңалық дәстүрлі көркемдік
құндылықтарды жалғастыра дамытады. Мысалы, ХХ ғасыр әдебиетінде қазақ
қаламгерлері фольклорлық дәстүр жүйесінде ерекше эмоционалдық-мазмұндық жүк
арқалаған фольклорлық образдылықты эстетикалық тұрғыда өз туындыларында
ұтымды пайдалана білді. Осы ретте адам мен әлемнің, табиғаттың уақыт пен
кеңістік тұрғысындағы байланысын көрсететін зооморфты символиканы, яғни,
көшпенділер санасында аса маңызды орын алатын қасқыр, ат, түйе, бұғы т.б.
тотемдік бейнелерді атауымызға болады (Көксерек, Кербұғы, Бура, Бәйгеторы,
Аруана т.б бейнелер). Төрт түлік мал – қазақ әдебиетінде концептуалдық
ауқымы кең дәстүрлі образдардың бірі. Аруана, бура бейнелері ұлттық
көркемдік дәстүрімізде жиі кездеседі. Олар - шексіз ана махаббатын
бейнелейтін қазақ ертегілерінің, мифтік аңыз-әңгімелердің (Бозінген,
Бота т.б.) дәстүрлі кейіпкері, киелі болып саналатын төрт түлік малдың
бірі, қазақ дүниетанымында тұтастықтың, болмыс бірлігінің, ғарыштың
символы.
Мифологиялық, фольклорлық бейнелер, сюжеттер, сарындар - ұлттық
әдебиет пен өнердің қайнар көзі, ақындар мен жазушылар үшін шығармашылық
бастауы. Әдебиетпен фольклордың байланысы – әлем мәдениетінің дамуындағы
басты заңдылықтардың бірі. Әлемдегі қай әдебиеттің болсын шығу тегі,
дәстүрі фольклормен байланысты екенін бағамдаймыз [3, 9 б.]. Сондықтан
әдебиет пен фольклордың арақатынасы - әдебиет теориясы үшін де, жеке
суреткерлердің туындыларын талдағанда тұста да назар аударатын маңызды
мәселе. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті, бір жағынан, фольклордан
алшақтай отырып, екінші жағынан, одан нәр алып отырды. Әрине, фольклорға
арқа сүйеу авторлық ауыз әдебиетінде де, жазба мәтіндерде де орын алғаны
даусыз. Сонау түркі заманындағы тасқа қашалған мәтіндерде, орта ғасырда
қолжазба шығармаларда фольклордың әсері анық байқалады. Түйіндей айтқанда,
әдебиет пен фольклордың байланысы – өте күрделі процесс, осы үдерістің
тарихын, даму барысын зерттеу - әдебиеттану үшін де, фольклортану үшінде
аса маңызды болмақ.
Қаламгерлердің дара шығармашылық ерекшелігін әдебиеттегі дәстүр
мәселесімен сабақтас қарастырудың мәні зор. Әр жаңашыл ақын өзінен бұрынғы
ақындар қол жеткізген көркемдік тәсілдерді, көркемдік даму тәжірибесін
игеру арқылы дамиды да, өзі де жаңа ой қосады. Мысалы, Шәкәрім
Құдайбердиев дүниетанымының қалыптасуына ұлы Абайдың, орта ғасырдағы
сопылар поэзиясының, жыраулар поэзиясының, Л.Толстой шығармашылығының
ықпалы зор болды. Шәкәрім ақиқатты тану, рухани тұрғыда өзін-өзі жетілдіру
ұмтылыстарын, рухани ізденістерін әдеби, көркемдік ізденістерімен ұштастыра
білген сирек тұлғалар қатарына жатады. Оның шығармашылығында діни,
эстетикалық, философиялық және психологиялық бастаулардың синтезі жүзеге
асты.
Жаңашылдық – әдебиеттің мазмұны мен пшінін жаңаша көркемдік
ізденістермен, жаңалықтармен байыту: жаңа қаһармандар, жаңа озық идеялар,
жаңа бейнелеу тәсілдері мен құралдары, жаңа көркемдік әдіс-бағыттар.
Жаңашылдық дәстүрге сүйене отырып, оны біртіндеп дамытады, өзі де дәстүр
қалыптастырады және өз кезегінде келесі жаңашыл ізденістер үшін қайнар
көзге, дәстүрге айналады. Бұл - өнер мен әдебиеттің даму заңдылығы.
Мысалы, халық поэзиясының дәстүріне сүйенген Абай өз дәуірінде жаңашыл-
реформатор ақын болды да, өзінен кейінгі ақындар үшін дәстүрге айналды.
Қазақ поэзиясында дәстүр көрінісі әр дәуірде әр түрлі көрінгендігін
байқаймыз. Ол жалпы формалық және мазмұндық тұрғыда сараланады. Бір кездері
бір форманың қолданымдылығы белсенді болып, өлең тудырушылар осы дәстүрді
үзбей келсе, бір уақыттары белгілі бір тақырып, мазмұн бірнеше ақындар
шығармашылығына өзек болып дәстүр жалғастығын табады.
Жақсы дәстүр ұлттық көркем туындының нәрі, мықты қазығы сынды: оның
жақсы мазмұнын да, оған лайық формасын да аңғартады. Бұл жолда дәстүрдің
кейбір тұрақты түрлері де, немесе, ұлттық психикаға, мінез-ғұрыпқа
байланысты алуан түрлі көріністердің жиынтығы да белгілі қызмет атқарады.
Мазмұн мен форма бірлікті аңғартса, ұлттық дәстүр сол бірлікті айқындай
түсетін, бекіте түсетін фактор. Мұның басты себебі ұлттық мінез-құлықтың,
психиканың ұзақ тарихтық түзілісте белгілі бір тұрақтылыққа ие болуынан:
дәстүр осының сәулесі, яғни характердің көрінуі. Мұнан дәстүрдің сана мен
ақылда болатын, яки болмақ өзгерістерден бұрын тұратын, сондықтан оған
біраз әсер ететіні ұғылады.
Шынында дәстүр жалғасуы үнемі ұлттық арнада нақты стиль, тақырып, жанр
ізімен жүруі шарт емес, оның өрісі ұлттық арнадан шығып жалпы
интернационалдық алқапқа да жайылатынын жоғарыда көрдік. Сонымен жоғарыда
дәстүрді синтездеп қабылдау дегеніміз де осы ұлттық дәстүр мен
интернационалдық дәстүрдің астасқан ортақ өріс алуының бір көрінісі боп
табылады.
1960-70 жылдары қазақ поэзиясына келіп қосылған қуатты буын М.Мақатаев,
Ж.Нәжімеденов, Қ.Мырзалиев, Т.Айбергенов, М.Шаханов, Ж.Әбдіраш, т.б. лирик
ақындарымыздың әрқайсысы өзіндік үнімен, дара таланттарымен, қайталанбас
қолтаңбасымен ерекшелене отырып, барлығы да қазақтың қара өлеңіне ден
қойды. Олардың көркемдік, тілдік, жанрлық ізденістері қара өлеңнен бастау
алды. Қазақтың күпі киген қара өлеңін, шекпен жауып өзіне қайтарамын -
деген Мұқағали ақынның сөзі бекер емес. Осы ретте әдебиеттегі дәстүр мен
жаңашылдық туралы белгілі ақын Т.Медетбек: Баба дәстүрдің мұрагері - өз
ұлтының рухани байлығы мен әлем әдебиетінің үздік үлгілерін бойына
жинақтап, оларды өзінше игеріп, өзінше қорытқан, өз уақытының үні бола
білген, өз заманының әлеуметтік мәнін ашып көрсете аларлық қуатқа ие немере
Жаңалық - деп қорытады.
Қазақ поэзиясына осы кезеңде өзіндік үнімен, қуатты қаламгерлік
қолтаңбасымен, жаңашылдығымен келген Жарасқан Әбдіраш қара өлең өнерінің
дәстүр бұлағынан на нәр алды. Оның Найзағайлы жаз, Дала, сенің
ұлыңмын, Соғыстан соң туғандар, Перзент парызы атты өлеңдер жинағында
ақынның шығармашылық келбетін даралай түсетін басты тақырып – туған дала.
Туған жер, кең дала образы – сан уақыттар бойында қай ақынды болмасын
толғантып, тебірентіп келе жатқан қазық бейнелер. Барлық ақындар туған
даласына перзенттік сүйіспеншілігін, махаббатын жырлайды. ХХ ғасырдың
жиырмасыншы, отызыншы жылдарында Ілияс Жансүгіровтің далаға арнаған
эпикалық кең тынысты туындысы өзге ақын шығармаларынан да дәстүр
жалғастығын тауып жатты. Ж.Әбдіраш дала тақырыбын жырлауда дәстүрге сүйене
отырып, өзіне ғана тән өрнектер, өзіне ғана тән айшықты ойларын ортаға
салады. Туған дала деп басталатын өлеңдерінде ақын қазақ даласының
поэтикалық портретін жасайды. Ақын туған өлкесінің тарихын зерделеп, оның
алдындағы перзенттік парызын, жауапкершілігін терең сезінеді [4, 68 б.].
Көп жанрлы, сан қырлы қазақ поэзиясының төркіні, тарихы қазіргі жағдайы
өзара байланыстар, бағыттар, мектептер сабақтастығы жөнінде аса қызықты,
ерекше мәнді фактілер мен деректерге бай. Мұндай материалдарды салыстыра
зерттеу арқылы тарихи-төркіндестік, тарихи-тектестік, тарихи-мәдени өзара
байланыстар туралы ғылыми жинақтаулар жасаған филологиялық іргелі еңбектер
жазылып келеді. Көркем туынды өзгешелігінің өзі оның тамаша, құнды
табыстарының өмір бойы өлмейтін, бағасы кемімейтін мәңгілік сипатында. Сол
себепті де бұл табыстар түбегейлі құбылыстар ретінде ұдайы жаңалық тууына
игі әсер етуін ешуақытта тыймайды. Әдеби дамудағы жалғастық проблемаларының
бірнеше аспектісін, көп қырларын көрсете келіп, ұлтаралық әдеби
байланыстардың сан алуан жолдарын айта отырып, әдебиетші ғалымдар әр түрлі
деңгейдегі дәстүрлер, мәдениеттер тоғысуынан үздік үлгілер туатынын нақты
мысалдармен дәлелдеп берді. Жаңа дүниежүзіліктарихи кезең шындықтарын
бейнелейтін, қаһарманның күнделікті тірлігін көрсететін, әлем картинасын
кеңейткен қазіргі әдебиет адамзатқа ортақ дәстүрлерді байыта келе,
көркемдік жинақтаулар жасап, жаңа эстетикалық игіліктер тудырады.
Көркем өнердің даму үдерісінде жаңалықтар өзіне дейінгі мұраны,
дәстүрді жоймайды, қайта оның кейбір элементтерін дамыта келіп, жаңаша
көркемдік ізденістермен, тың дүниелермен ұштастырады. Дәстүр мен жаңашылдық
әдеби процестің негізгі ерекшелігі екені тұжырымдалады. Мақалада қазақ
прозасының қалыптасу тұсында көркемдік ойдың даму үдерісіне фольклор мен
ауыз әдебиеті дәстүрінің үлкен ықпал еткені пайымдалады. 1970 жылдары
әдебиетке келген Ә. Кекілбаев, О. Бөкеев, С. Санбаев, М. Ысқақбаев т.б.
дарынды жазушылардың шығармаларындағы дәстүрлі аңызәңгімелерді, мифтік
сюжеттер мен образдарды пайдалану тәжірибесі талданып, жаңашыл ізденістері
айқындалады.
Әдебиетте дəстүрлер шебер суреткерлердің жаңашылдық ізденуі арқасында
толысып, түрленіп отырады. Көркем əдебиеттегі дəстүр туралы сөз – бүкіл
əдебиеттің тарихын қозғайтын күрделі мəселе. Бүгінгі қазақ прозасының
көркемдік жетістіктерін аға буын қаламгерлердің қажырлы еңбегінсіз пайымдау
мүмкін емес. Сондықтан дəстүр мен жаңашылдық – əдеби процестің басты
қозғаушы күші.
Әдеби процесс (үдеріс) – əр ұлт əдебиетінің əр түрлі дəуірлерде түрліше
қалыпта даму үрдісі, сонымен қатар əлемнің күллі тарихи кезеңдерінде өмір
сүріп келе жатқан əдебиеттің тарихи дамуы, жанды қозғалысы. Термин 1920
жылдардың соңында мəдени контекст аясында көркемдік тұтастық ретінде
танылған əдебиеттің тарихи болмысын, эволюциясын сипаттау мақсатында пайда
болды. Бұл ұғым 1960 жылдардан бастап ұдайы қолданыста жүр. Тарихи-
теориялық талдау əдеби процесс эволюциясының сызық бойымен, бірқалыпты
дамымай, тұрақты жəне өтпелі кезеңдердің диалектикалық тұрғыда ауысып
отырғанын көрсетеді.
Әдеби процесс терминімен белгілі бір ел мен дəуірдің əдеби өмірін,
сонымен қатар одан да ауқымды, бүкіл əлемдік деңгейдегі көп ғасырлық
əдебиеттіңдамутарихынбелгілейді.Әде биүдеріс əрбір тарихи кезеңде
əлеуметтік, идеологиялық жəне эстетикалық тұрғыдан жазылған əр алуан сапалы
кесек образдар мен қарапайым бейнелер кескінделген қарадүрсін шығармалардан
көпшілікке арналған əдебиеттерге дейін өз бойына жинап, үздіксіз сіңіріп
отырады. Әрбір əдеби шығарма – өзі жазылған тарихи дəуірдегі қоғамдық
шындықтың айнасы. Өмірдің даму заңдылығы көркемөнерге де тəн. Әдеби процесс
əр халық, ұлт əдебиетінің даму үрдісінің белгілі дəуірлердің əр кезеңінде
əр түрлі жағдайда, алуан қалыпта болып отыруы.
Әдеби үдеріске тəн ерекшеліктің бірі – дəстүр жалғастығы. Дəстүр мен
жаңашылдық əдебиеттанудағы ең өзекті мəселелердің қатарында саналады.
Себебі ол əдебиет дамуының, өркендеуінің негізі, жалпы тіршілік дамуының
тетігі. Бұл екі ұғым бір-бірімен байланысты, бірінен екіншісі туындайды.
Жаңара да жалғаса дамып отыратын əдеби процесс күрделі диалектикалық даму
заңдылығына бағынады [5, 133 б.].
Түрлі анықтамалық басылымдарда көркемдік дəстүрді өнерді дамытудағы,
өткен дəуірлердің көркем тəжірибесін игерудегі сабақтастық деп қабылдайды.
Мысалы, ХХ ғасырға дейін қазақ əдебиеті өлең сөз шеңберінде дамып келді
жəне оның жаңадан қалыптасқан проза жанрына əсер етті. Әдебиетімізде қара
өлеңнің десі басым болғандықтан, ХХ ғасырдың басында қара сөз шеберлерінің
туындылары поэзияға жақын болды.
Орыс əдебиетінде осы мəселеге ХХ ғасырдың басында назар аударған В.
Маяковский: Біздер Пушкиннің Евгений Онегині сияқты туындыларға жүз рет
қайта айналып соғамыз. Тіпті өлімге бас тіккенде де оған қайта айналып
отырамыз. Олардан ұтымды шығармашылық тəсілдерді үйренетін бола мыз. Мұның
өзі санамызда туған, əмірі жеткен, сезінген ойымызды дұрыс жеткізуге
септесіп, шексіз лəззат сыйлайтын болады – дейді.
Философиядағы жоқтан бар болмайды деген қағидаға сүйенсек, көркем
өнердің даму үдерісінде жаңалықтар өзіне дейінгі мұраны, дəстүрді жоймайды,
қайта оның кейбір элементтерін дамыта келіп, жаңаша көркемдік
ізденістермен, тың дүниелермен ұштастырады. Мəселен, А. Құнанбайұлы өзіне
дейінгі баяғы замандардан келе жатқан шығыстың эстетикалық дəстүрі мен
халқымыздың бай рухани мұрасынан сусындады, оны жоғары бағалады. М.
Әуезовтің Абай жолындағы фольклорлық дəстүрлер, І.Есенберлиннің
Көшпенділеріндегі аңыздық баяндаулар турасында да осыны айтуға болады.
Қазақ прозасының қалыптасу тұсында көркемдік ойдың даму үдерісіне фольклор
мен ауыз əдебиеті дəстүрі үлкен ықпалын тигізді. Еуропа əдебиеттерінде
фольклорды пайдалану əдеби тəсіл деңгейінде ғана жүзеге асса, қазақ
əдебиетінде фольклор көптеген күрделі функцияларды атқарды. ХХ ғасыр
басындағы прозалық шығармаларда фольклорлық дəстүр сюжет құруда (М.
Дулатовтың Бақытсыз Жамалы), суреткердің дүниетанымын, дүние қабылдауын
бейнелеуде (Ш. Құдайбердиев Әділ-Мария, Ж. Аймауытов Ақбілек,)
кейіпкерлер характерін сомдауда (С.Торайғыровтың Қамары мен Ахметі, М.
Дулатовтың Жамалы, т.б.), тіл өрнектерінде айқын көрініс тапты. Фольклор
қазақ романтизмінің мазмұндық жəне форма құрушы факторы ретінде көрінді. М.
Жұмабаев, М. Дулатов, С. Торайғыров, Ш. Құдайбердиев, Ж. Аймауытов
шығармашылықтарына да фольклор дəстүрінің күшті əсері айқын аңғарылды.
Жалпы, қазақ прозасында фольклор қаламгерлердің эстетикалық ізденістерінің
көркемдік жəне рухани-философиялық феномені ретінде көрінді.
М. Әуезовтің көркемдік əлемі мен қазақ халқының дəстүрлі мəдениеті
ғылыми тұрғыдан алғанда аса маңызды, мəнді мəселе екендігінде сөз жоқ,
мұның өзі арнайы зерттеуді қажет етеді. Осыорайда М.
Әуезовтіңдəстүріменқазіргіқазақ романының эстетикалық ізденістерін,
жаңашылдық сипатын, оларға ортақ жəне дара белгілерді анықтау тарихи дəуір
шындығын көркем бейнелеудің басты ерекшеліктерін жаңа қырынан тануға
бастайды.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Ж. Аймауытов, М. Әуезов, М. Жұмабаев
шығармаларындағы үрдіс өз жалғасын таба алмады. Аталған суреткерлер
шығармаларына романтизм үлгісіне тəн сұлу өрнектер, жаңашылдыққа ұмтылыс,
терең сезім күйі, нəзік сыршылдық тəн бол ды. Кейіннен қоғамдағы үлкен кері
өзгерістер, тоталитарлық тəртіптің ұлғаюы, əдебиеттегі социалистік
реализм доктринасының орнау салдарынан əдеби процесс тежеу көрді. Арада
біраз уақыт өткеннен кейін 1960-жылдары əдебиетке осы олқылықтың орнын
толтыруға əрекет еткен қаламгерлер, коньюктураға мойынсұна қоймайтын жаңа
толқын келді.
Қаламгерлер дəстүрлі мифологиялық образдары мен сюжеттерді еркін
пайдаланып, оны дербес авторлық мифология жасау үшін материал ретінде
қолданды. Олардың дəстүрлі мифологиялық образдарды мен түрлі елдер
мифологиясының элементтерін бір арнаға біріктіру жаңашыл көркемдік
ізденістерге бастады. Миф – қазіргі əдебиеттанудағы маңызды теориялық
мəселелердің бірі. Қазіргі таңда мифтік концепциясының сан алуан түрлері
бар. Қазақ қаламгерлері де мифті түрлі қызметте керегінше пайдаланды: ол
аллегория да, символ да, архетип те болды, күрделі əлемнің бейнесін
берудің, философиялық ой айтудың жақсы құралына айналды. Мифологизм
элементтері адам болмысының қарама-қайшылықты, күрделі табиғатын ашып,
бүгінгі күннің рухани мəселелерін терең бейнелеу үшін қолданылады.
Қазақ қаламгерлерінің мифтік бастауға ден қоюы – өз дəуірінің
көкейкесті мəселелерінен қашуы емес, керісінше, сол қоғам жүзеге асып
жатқансаяси, экономикалық, руханиөзгерістерді қабылдай алмаудан, жалпы
қоғамдық ахуалға наразыболудантуындапжатты. Қазаққаламгерлері адамзаттың
балаң кезінен жасаған рухани дүниесі боп саналған мифтер мен мифтердегі
образдылықты жаңа көркемдік мақсатқа ғана емес, дəуірінің өзекті
мəселелерін шешуде, өздерінің көңілі толмаған жағдайдан шығудың жолын
қарастыруда өзгеріске ұшыратып пайдаланды. Олардың өткен тарихқа мойын
бұруы өздері ғұмыр кешіп отырған уақыттың маңызды, дəуірлік, мəңгілік
мəселелеріне деген қызығушылықтан туып жатты. Миф арқылы тарихи дəуірдің
рухани дамуындағы басты ерекшеліктерді ашып көрсетуге болады. Оларды мифтің
романтикалық пафосы, эмоционалдық жəне эстетикалық қуаты, экспрессивтік тіл
көркемдігі, т.б. қызықтырды. Қаламгерлер мифологиялық сарындар арқылы
жинақталған символдық бейнелерді жасауға ұмтылды. Сонымен қатар олар
дəуірдің рухын бейнелейтін өздерінің мифтік образдарын жасады. М. Жұмабаев
шығармаларындағы Қойлыбайдың қобызы, Ә. Кекілбаевтың Аңыздың ақыры
романындағы мұнара, С. Санбаевтың Ақ аруанасы, Бекет бақсысы, О. Бөкеев
шығармаларындағы Бура, Кербұғы бейнелеріі хақында осыны айтуға болады. Олар
халықтың өткеніне, рухани мұрасына айрықша мəн беріп қана қоймай, өз
мифологиясын жасай алатынын дəлелдеді. Қазақ суреткерлері мифтің
шығармашылық потенциалын, оның адамзат үшін уақыттан тыс мəнін белгіледі.
Осының негізінде дəстүрлі мифті жаңғырту мен оны авторлық концепцияға сай
қайта жасауға ұмтылыс күшейіп, қазақ прозасында 1970-ші жылдардан бастап
жаңа мифология идеясы туды.
Мифология ұзақ уақыт бойы дəстүрлі көркемдік ойлау жүйесінде дайын
көркем фор ма ретінде қызмет етіп келеді. Адамзат тəжірибесінің түйіні
болып табылатын ондағы мазмұн байлығы, мифтің универсалды қасиеті,
синкреттілігі əр түрлі бағытта қалам сілтеген қаламгерлерді ғасырлар бойы
қызықтырып келеді. Белгілі бір тақырыпқа жазылған көркем шығармаларда
өзгеше бітімді миф-аңыздардың бой көрсетуі жазушылар шығармашылығындағы
ерекше бір құбылыс болды. Көркем туындылардағы мифтік сюжеттер ежелгі
мəдениеттің философиялық концепцияларын синтездеуге мүмкіндік береді. Аңыз
– өмір материалы, шикізат. Сондықтан оны да жинақтаудан, сұрыптаудан
өткізіп барып, айтар идеяға сай ұтымды пайдалана білу қажет. Халық
қазынасында жалпы адамзаттық идеялар мен адамгершілік мəселелер бой
көрсетіп, бүгінгі заманның ділгір мəселелерімен үйлескендіктен, жазушылар
да осынау сарқылмас бастауларға бет қойды. Көркем əдебиеттің даму
тəжірибесінде мифтік сюжеттерді, аңыз-əңгімелерді əдеби шығармада қажетіне
қарай пайдалану ежелден бар үрдіс. Шығыстың, қазақтың поэтикалық ойлау
жүйесінде сөз зергерлерінің мифологиялық бастаулардан тірек іздеуі жиі
байқалады. Аңыздардың жалпыадамзаттық мазмұны мен терең философиялық
астарын алған ашқандардың бірі – Абай. Оның Ескендір, Масғұт атты
романтикалық поэмаларында алғаш рет мифологеманы батыл қолданады. Әрине,
мифологизмнің терең бастауы ауыз əдебиетінің, халық поэзиясының терең
қойнауларында жатыр.
ХХ ғасырда қазақ əдеби процесінің дамуында діни-мифологиялық
мотивтердің ықпалы зор болғанымен, оның дамуы біркелкі жүрген жоқ.
Мифологиялық желі ХХ ғасыр басындағы əдебиетте жақсы көріне бастады да,
1930-60 жылдар аралығында əдебиетте үстемдік еткен идеологиялық себептердің
салдарынан үзіліп қалды, кейіннен 1970 жылдардан бастап қазақ прозасындағы
осы сабақтастықтың қайта жалғасты. Аңыздық желі, мифологиялық сюжеттер,
мотив пен образдар ірі суреткерлер шығармаларында жиі қолданылып, көркемдік
ізденістердің күрделі де белсенді процесі жүрді. Қазақ əдебиетіндегі
мифопоэтикалық дəстүр мен дінимифологиялық, аңыздық сюжеттердің
типологиялық, тарихилық тұрғыдағы көркемдік функциясын зерттеген еңбегінде
А. Жақсылықов қазақ əдебиетінде мифопоэтикалық ойлау дəстүрінің генетикалық
тұрғыдан сабақтастығы үзілмегенін, ол дəстүрдің А. Иассауи (12 ғ.), Асан
қайғы (15 ғ.) шығармаларынан қоса алғанда ХХ ғасырдың басына дейін
жалғасқанын дəлелдеп көрсетеді. Зерттеушінің тұжырымдауынша, бұл
эстетикалық сабақтастық большевиктік идеология жəне əдебиеттегі
репрессиялық тазалаудың, отызыншы жылдардың басында социалистік реализм
əдісінің директивті енуінің нəтижесінде ғана үзіліп қалды да, тек
жетпісінші жылдардың басында қайта жалғасын тапты [6, 31 б.].
Аңыздар мен мифтерді көркем туындыда əдеби тəсіл ретінде қолдану 1970
жылдарынан бастап күшті қарқын алды. Осы кезеңде мифологема өз дəуірінің
тақырыбын идеялық-образдық тұрғыдан шешу құралы ретінде батыл қолданады. ХХ
ғасырдың екінші жартысында, əсіресе 60 70 жылдардан бастап қазақ прозасында
мифтік аңыз-əңгімелерге, тəмсілдерге деген ықылас, фантастикаға,
философиялық пайымдауларға, қиял-ғажайыпқа деген құштарлық осы дəуір
əдебиетінің өзіндік ерекшеліктерін белгіледі.
Ғылыми-техникалық даму мифтік шығармашылыққа жаңа тақырыптар берді. Осы
тұстағы қазақ жазушыларының тарихи романдармен қатар, бүгінгі күн тынысын
бейнелейтін символдық астарлы мəндегі əңгіме, повестерде, хикаяттарда, күй
аңыздарында, т.б. прозалық туындылар түрлерінде аңыз жаңаша қолданыс тапты.
Олардың қатарына қазақ əдебиетінде Ә. Әлімжанов, Ә. Кекілбаев, С. Санбаев,
Д. Досжанов, О. Бөкеев, М. Ысқақбай, С. Сматаев, Д. Досжанов, т.б., шет
елдер əдебиетінде – В. Быков, В. Астафьев, Р. Гамзатов, Ш. Айтматов, О.
Чиладзе, Г. Мотевосян, А. Ким, В. Белов, т.б қаламгерлерді жатқызуға
болады.
Мифтік, аңыздық сюжеттердің 1970-90 жылдары дамуы мен өрістеуіне жаңа
серпін берген жазушылардың шығармаларында ортақ сипаттар болды. Қазақ
жазушыларының туындылары халықтың өткен тарихына қатысты ауқымды
философиялық пайымдауларға, толқаныстарға бейімділігімен; халық ауыз
əдебиетінің поэтикасымен, эстетикасымен ішкі үндестігімен; көтеріңкі-
эмоциялық, романтикалық стильге жақындығымен ерекшеленді.
1970 жылдары қазақ прозасына ерекше болмыс-бітімді шығармалар əкелген,
шығармаларында аңыздық желілерді эпикалық кеңдікпен түйістіріп, сəтімен,
өнімді пайдаланған, өзінің көркемдік шешімін əлемге танытқан жазушылардың
көш басында Ә. Кекілбаевты атауға болады. Ә. Кекілбаев шығармаларындағы
мифтік желілер,аңыз-əңгімелердіпайдаланутə жірибесін алсақ, ол өзіне дейінгі
аңыз-əңгімелерді ше бер пайдалана отырып, философиялық, психологиялық мəн-
мағына, өзіндік концепция жүктейді. Жазушышығармаларындааңыздықсарынды
дайын күйінде алмайды. Қаламгер халық жадындағы аңыз-əңгімелерден ерекше
бір күрделі мазмұн, символдық мағына көре біледі. Фольклорлық дəстүрдің
көркемдік жетістіктерінен нəр алған О.Бөкеев прозасының стилистикасы поэзия
тілімен табиғи жарасым табады.
С. Санбаев шығармаларына көбіне өз халқының ерте кездердегі
ортағасырлық тарихы өзек болған. 1960-жылдардың аяғы мен 70-ші жылдардың
басындағы шығармаларында С. Санбаевтың кейіпкерлері үшін жасаған ісі ғана
маңызды емес, оларды ішкі көңіл-күйі, жан дүниесіндегі өзгерістер де
алаңдатады. Олардың өмірінде болған оқиғаның ізі, нəтижесі, тағылымдық өмір
сабағы да аса маңызды. Жазушы мифтік-фольклорлық сюжеттерді қазақ халқының
өткені мен бүгінін сабақтастыра, тоғыстыра бейнелеуде пайдаланады. Бірақ
қаламгер шығармаларындағы аңыз-əңгімелерде өз өлкесінің тарихи тұлғаларына,
тарихи оқиғаларға таңданып, тамсанудан, оларға еліктеуден гөрі, ондағы
оқиға желісінен тыс жатқан астарлы мəселелерді қозғау басымырақ. Сюжеттік
желіде өткен дəуір оқиғасы, аңыз жайлы баяндалғанмен, ішкі мазмұны –
жақсылық пен жамандық, мейірім мен қатігездік, Отанға деген махаббат, т.б.
жалпыадамзаттық мəні бар мəселелерді қозғайды.
Дала адамдарының рухани өмірі – қаламгер шығармаларындағы негізгі
тақырыптардың бірі. Жазушы шығармалары мифологиялық халықтық сананың ең
терең қабаттарын бейнелейді. С. Санбаев туындыларындағы аңыз-əңгіме,
мифтерден терең философиялық, адамгершілік бастаулар ашылып, бүгінгі күннің
əлеуметтікрухани мəселелерімен үндеседі. Бабалардың рухани өмірінің тарихын
баяндайтын аңыз мəңгілік ұғымымен ұштасады. Қаламгер шығармаларында адамның
туған жердің тарихымен, халқының өткенімен жəне бүгінімен терең байланысы
философиялық тұрғыда пайымдалады.
Қаламгерді тарихи тақырыптар қызықтырады. Бірақ рухани-эстетикалық
қажеттілікке, жазушының дүниетаным ерекшелігіне орай əр тақырыптың игерілу
сипаты мен сыры түрліше. Тарихи тақырыпқа қалам тартып жүрген
қаламгерлерден С. Санбаевтың өзіндік ерекшелігі бар. Көшпелі елдің белгілі
бір тарихи кезеңдері, өткен дəуір оқиғалары көрініс бергенімен, оның
шығармалары үйреншікті мағынадағы тарихи туынды емес. Жазушы үшін
поэтикалық мифтің адамгершілік-философиялық арқауы, оның қазіргі заман
адамдары үшін көкейкестілігі маңызды. Өйткені жазушы үшін тарихи оқиғаларды
нақты көрсету негізгі мақсат емес. Қаламгер одан гөрі өткен тарихқа, өмірге
эстетикалық көзқарасын танытып, философиялық пайымдаулар жасауға ұмтылады.
Халық аңызəңгімелерінің философиялық тереңдігі, ауыз əдебиеті дəстүрінің
гуманистік мазмұны, қаламгер шығармаларында ерекше өрнек тауып, жаңа
қырынан көрінген. Оның Ақ аруанасы – қазақ сөз өнеріне өзіндік
қолтаңбасымен, стильдік ерекшеліктерімен жаңаша леп əкелген шығарма. Ол сол
тұстағы қазақтың тарихи прозасынан өзіндік ұқсамайтын даралығымен
оқшауланды. Жазушы дайын мифтік сюжетті, аңыз-əңгімелерді сол күйінде
пайдаланбағанымен, қазақ үшін киелі болып есептелетін аруана туралы өзінің
авторлық мифологиясын тудырған.
Техникалық ғылымдарда ашылған жаңалықтар өзіне дейінгі дəстүрді жойса,
əдебиеттің даму заңдылықтары бойынша жаңалық дəстүрлі көркемдік
құндылықтарды жалғастыра дамытады. ХХ ғасыр əдебиетінде қазақ қаламгерлері
фольклорлық дəстүр жүйесінде ерекше эмоционалдық-мазмұндық жүк арқалаған
фольклорлық образдылықты эстетикалық тұрғыда өз туындыларында ұтымды
пайдалана білді. Осы ретте адам мен əлемнің, табиғаттың уақыт пен кеңістік
тұрғысындағы байланысын көрсететін зооморфты символиканы, яғни, көшпенділер
санасында аса маңызды орын алатын қасқыр, ат, түйе, бұғы т.б. тотемдік
бейнелерді атауымызға болады (Көксерек, Кербұғы, Бура, Бəйгеторы, Аруана
т.б бейнелер). Түйе – қазақ əдебиетінде
концептуалдықауқымыкеңдəстүрліобраз дардың бірі. Аруана, бура бейнелері
ұлттық көркемдік дəстүрімізде жиі кездеседі. Түйе – шексіз ана махаббатын
бейнелейтін қазақ ертегілерінің, мифтік аңыз-əңгімелердің (Бозінген,
Бота т.б.) дəстүрлі кейіпкері, киелі болып саналатын төрт түлік малдың
бірі, қазақ дүниетанымында тұтастықтың, болмыс бірлігінің, ғарыштың
символы. О. Бөкеев Бура шығармасында мифтік аңыз-əңгімелердегі халықтың
рухани тəжірибесімен суарылған дəстүрлі бейнеден авторлық мифологиялық
кейіпкерді сомдайды. Образ ғарыштық, табиғи деңгейге көтеріліп,
экспрессиямен, лиризммен молыққан, жалпылық, жинақтық мəн алып, сонымен
қатар жаңа мифтік бейнеге, бостандық сүйгіш рухтың бөкеевтік символына
айналған.
Қаламгерлердің дара шығармашылық ерекшелігін əдебиеттегі дəстүр
мəселесімен сабақтас қарастырудың мəні зор. Әр жаңашыл ақын
өзіненбұрынғыақындарқолжеткізгенкөр кемдік тəсілдерді, көркемдік даму
тəжірибесін игеру арқылы дамиды да, өзі де жаңа ой қосады. Мысалы, Шəкəрім
Құдайбердиев дүниетанымының қалыптасуына ұлы Абайдың, орта ғасырдағы
сопылар поэзиясының, жыраулар поэзиясының, Л. Толстой шығармашылығының
ықпалы зор болды. Шəкəрім ақиқатты тану, рухани тұрғыда өзін-өзі жетілдіру
ұмтылыстарын, рухани ізденістерін əдеби, көркемдік ізденістерімен ұштастыра
білген сирек тұлғалар қатарына жатады. Оның шығармашылығында діни,
эстетикалық, философиялық жəне психологиялық бастаулардың синтезі жүзеге
асты.
1960-70 жылдары қазақ поэзиясына келіп қосылған қуатты буын М.
Мақатаев, Ж. Нəжімеденов, Қ. Мырзалиев, Т. Айбергенов, М. Шаханов т.б.
лирик ақындарымыздың əрқайсысы өзіндік үнімен, дара таланттарымен,
қайталанбас қолтаңбасымен ерекшелене отырып, барлығы да қазақтың қара
өлеңіне ден қойды. Олардың көркемдік, тілдік, жанрлық ізденістері қара
өлеңнен бастау алды. Қазақтың күпі киген қара өлеңін, шекпен жауып өзіне
қайтарамын деген Мұқағали ақынның сөзі бекер емес. Осы ретте əдебиеттегі
дəстүр мен жаңашылдық туралы белгілі ақын Т. Медетбек: Баба дəстүрдің
мұрагері – өз ұлтының рухани байлығы мен əлем əдебиетінің үздік үлгілерін
бойына жинақтап, оларды өзінше игеріп, өзінше қорытқан, өз уақытының үні
бола білген, өз заманының əлеуметтік мəнін ашып көрсете аларлық қуатқа ие
немере Жаңалық – деп қорытады.
1970 жылдары қазақ прозасында да тарихи тақырыпқа бет қойған жазушылар
М. Әуезов негізін салған тарихи роман дəстүрін жалғастыра дамытып, қазақ
тарихының əр қилы кезеңдерін жаңаша бажайлап, жанрлық, көркемдік, стильдік
ізденістерге бой ұрып, көркем бейнелеуге бет қойды. Тарихи тақырыпқа қалам
тартқан қазақ жазушыларының философиялық-эстетикалық концепциясында мифтік-
фольклорлық дəстүр айрықша көркемдік қызмет атқарды. Қаламгерлер поэтикалық
мифтің адамгершілікфилософиялық арқауын, оның қазіргі заман адамдарға
қажетті өзекті сипатын, мəңгілік мəнін пайдаланды жəне өткен тарихқа,
болмысқа өздерінің эстетикалық көзқарастарын танытып, тың философиялық
пайымдаулар жасады, жаңа көркем бейнелер сомдады. Халық аңызəңгімелерінің
философиялық тереңдігі, ауыз əдебиеті дəстүрінің гуманистік мазмұны,
қаламгер шығармаларында ерекше өрнек тауып, жаңа қырынан көрінді.
1960-70 жылдардан бастап суреткерлердің халықтың өткен рухани
тəжірибесіне, тарихи бастауларға, мифологиялық бағдарға бет қоюы ұлттық
сананың оянуымен байланысты еді. Кеңес əдебиетінде дəуірлеген социалистік
реализм əдісі тұйыққа тірелгенде, жазушылар мифтік шығармашылықты дүние,
болмыс туралы ой толғаудың тəсіліне айналдырды. Қазақ жазушылары адам мен
əлемнің сырын бейнелеуде қалыпты формалардан бас тартты да, оны
философиялық пайымдаулар мен мифологиялық таным тұрғысынан игеруге күш
салды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz