Иілік заттарды анықтау
Қазақстан РеспубликасЬІ білім және ғЬІлЬІм министрлігі
А.БайтұрсЬІнов атЬІндағЬІ Қостанай мемлекеттік университеті
Экономика және қаржЬІ кафедрасЬІ
КурстЬІқ жұмЬІс
ТақЬІрЬІбЬІ: Өсімдіктер
ОрЬІндаған:
Жетекші:
КурстЬІқ жұмЬІстЬІ қорғау
өткізілді ___ _______2020_ж.
бағасЬІ_________________
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. ӘДЕБИ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Шипалы өсімдіктер тарихына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.2 Ащы жусанның ботаникалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Шипалы өсімдіктердің құрамындағы биологиялық белсенді заттар ... ..
1.3.1 Иілік заттар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.2 Флаваноидтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3.3 Органикалық қышқылдар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.4 Сапониндер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3.5 Дәрумендер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.6 Көмірсулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
2.1 Сарамандық жұмыстардың әдістeмeсі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
2.1.1 Ылғалдылықты aнықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1.2 Күлділігін aнықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1.3 Көмірсуларды бөліп алу және анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1.4 Сапониндерді анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1.5 Флаваноидты aнықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1.6 С дәруменің анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1.7 Органикалық қышқылды анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1.8 Иілік заттарды анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Тәжірибедегі алынған нәтижелерді талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Өсімдіктер дүниесі адам өмірнің тіршілігінде маңызды орын алады. Өcімдіктeр әлeмі aдамғa бaйлық рeтіндe емдік өcімдіктерді сыйлaғaн. Ерте кезден-ақ ата-бабаларымыз дәрілік өсімдіктердің түрін анықтап, зерттеп,оларға атау беріп сабақтарын, жапырақтарын, гүлдерін, өсімдік тамырын дәрілік заттарға,дәндерін,жемістерін азыққа,терілерді өңдеуге,әртүрлі заттарды бояуға пайдаланған.Өсімдіктер өмірінде жағдайдың Өсімдіктің емдік қасиеті туралы толық мағлұматтар ұрапақтан - ұрпаққа мұра ретінде беріліп отырған.
Химиялық қосылыстардың әртүрлі кластары яғни ,флавоноидтар, витаминдер , иілік заттар , органикалық қышқылдар, көмірсулар бір өсімдіктің құрамында болатындықтан белгілі бір ауруға байланысты қасиеттерін анықтау қиын болады.Химиялық қосылыстардың әр түрлі кластарына сай емдік эффект байқалады да олар қосылып белгілі бір жаңа активті түрлерге ие бола алады.
Ертеде адамдар аурудың алдың алу мен емдеу үшін табиғаттың байлықтарын қолдануда. Дәрілік өсімдіктердің шипалы қасиеттерін Ежелгі Египет, Үндістан,Қытай,Греция және тағы басқа елдердің емшілері мен ғалымдары толық зерттеген. Дәрілік шөптер аймағы әлі де толық зерттеліп үлгерген жоқ. Қазақстанның өсімдіктер әлемі пайдалы өсімдікке бай,олардың ішінде дәрілік өсімдіктердің алатын орыны бөлек.Дәрілік препараттардың 40 пайызынан астамы дәрілік өсімдіктерден жасалған.Кейінгі кездерде дәрілік өсімдіктерге деген талаптар да біршама қарқынды өсті.
Қазіргі таңда дәрілік өсімдіктер кеңінен қолданысқа енген ,оларды медицинада ғана емес,өнеркәсіптің басқа салаларында қолданылады.
Медицина пайда болғаннан бастап қазіргі кезге дейін адамдар емдеудің көптеген әдістері мен тәсілдерін байқап көрген .Емдеу тәжірибесінде медициналық білімдерін жетілдіру дәрежесіне қарай жаңа емдеу тәсілдері пайда болды, бірақ олардың тек кейбіреулерге ғана уақыт өте келе сыналып,қазірге дейін сақталып,емдік мақсатта қолданылып келеді.Қазіргі кездің өзінде де табиғаттың емдік байлықтарымен емдеу көп қызығушылық тудырады,себебі көптеген дәрілік өсімдіктердің терапевтикалық құндылығы жоғары болып келеді және ғылыми медициналық жолдармен мойындалған. Дәрілік өсімдіктерде алынатын препараттарды жасау жолындағы жұмыстары қарқынды дамып жатыр жәнеде соңғы жыдары елімізде,сонымен қатар алыс аймақтарда дәрі - дәрмекке деген сұраныс артты.
Тақырып өзектілігі:Қазіргі уақытта табиғаттан алынған дәрілік өсімдіктерге қатты көңіл бөлінуде және оларға сұраныстар өте көп.Табиғатта дәрілік өсімдіктердің қорын сақтау үшін,оларды дұрыс пайдалана білу қажет,ол үшін өсімдіктердің сыртқы түрлермен ғана шектелмей,олардың даму жағдайларын,емдік қасиеттерін,қолданылуын,ең мәселе өсімдіктерді дұрыс жинай білу ережелерін және де мерзімін білу.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: халық медицинасында кеңінен қолдау тапқан,Қазақстан аймағында өте көп тараған ащы жусанның химиялық құрамын және оның қоршаған ортаға тигізетін әсерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Ащы жусанның химиялық құрамы,ботаникалық сипаттамасы, қасиеттері мен ерекшеліктері туралы түрлі әдеби кітаптарды жинап, жүйелеу;
2. Зерттелуге алынған сынамалардың ылғалдылық, күлділік, органикалық қышқылдар, С дәрумені, флавоноидтар мен сапаниндердің, минералдық және иілікті заттарды сандық және сапалық құрамын анықтау;
Дипломдық жұмыстың нысаны: Түркістан облысы мен Торғай өңірінде жинақталған ащы жусан мен дәріханалық сынамалар.
Дипломдық жұмыстың пәні : жиналған ащы жусанның химиялық құрамын иодометрия,алкалиметрия,перманганот ометрия әдістерін қолданып зерттеу.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жинағы -Түркістан облысынан және Торғай өңірі аймағынан жиналған және дәріханалық ащы жусанның құрамындағы кейбір биологиялық активті заттардың мөлшерін анықтау;
Практикалық маңызы: Жүргізілген әдістемелерді орта мектептерде оқушылардың ғылыми жұмыстарын ұйымдастыруға қолдану.
Дипломдық жұмыстың теория мен методологиялық негізіне экалогия,қоршаған орта химиясы, органикалық химия, аналитикалық химия,фитохимия,биохимия,география пәндері болып табылады.
1.ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Шипалы өсімдіктер тарихына сипаттама
Ертеде дәрілік шипалы өсімдік шикізаттарын ұнтақ немесе қайнатпа,кейде жақпамай ретінде қолданды.Кейінірек күрделірек дәрілер жасала бстады.Ежелгі грек дәрігері Галенннің ұсынысы бойынша Еуропада қазірдің өзінде гален препараттары деп аталатын күрделі сұйықтар мен тұндырмалар қолданысқа енді.Бірақ мұндай дәрілердің артықшылығы түсініксіз болды,себебі дәрігерлер алынған заттардың химиялық қасиеттері туралы хабардар болмады.Тек өсімдіктердің күшін,яғни олардың белсенділігін білген.XVI ғасырда әйгілі еуропалық дәрігер Парацельс және оның ізбасарлары химияның міндеті-ауруларды емдеу деді,себебі тіршіліктің өзі - химиялық үрдіс деп көрсетті.
Парацельс араб медицина мектебінің құрамы жағынан дәрігерге белгісіз көптеген ингредиенттерден тұратын күрделі рецептеріне қарсы болды.Ол дәрілік қасиеттер өсімдіктің өзіне емес ,оның құрамынан бөліп алынатын белгілі бір затқа,оның квинтэссенциясына,яғни ондағы әсер етуші затқа тәуелді деген пікір айтты.Парцельс медицинада жаңа дәуір ашса да,өсімдіктерді химиялық зерттеу біржола басталған жоқ.Тек XVII ғасырдың аяғында ғана фармацевттер мен дәрігерлер өсімдіктерді сапалық құрамын анықтау мақсатында зерттей бастады.
Дегенмен,бұл үшін таңдалған әдістер сәтсіз болып шықты.Ең алдымен өсімдіктерді жағып,күлінің құрамын анықтады.Бірақ өсімдік күлінің бейорганикалық құрамы негізінен біркелкі,әрі күлдің құрамында кездесетін микроэлементтердің мөлшері аз болғандықтан,ол заманда ол заттарды анықтауға мүмкіндігі болмаған.Өсімдіктерді көптеп жағып,зерттегеннен кейін ғалымдар уақытың зая кеткендігін түсінді.Содан кейін,өсімдіктерді жағудан құрғақ айдауға көшті,соның нәтижесінде ұшқыш органикалық қышқылдар,эфир майлары,өсімдік ыдырауынан түзілген заттар анықталды,ал олардың шынайы құрамы анықталмады.
Екі әдісте фитохимия үшін жарамсыз болды.XVIII ғасырдың басында дымқыл тәсіл қолдану қажеттілігі туындады,яғни өсімдіктерді жақпай,су буымен айдау немесе ыдыраған заттарды су немесе спиртте еріту арқылы бөліп алу тәсілі пайда болды.Айдау кезінде таза күйінде тек ұшқыш заттар шықты,бірақ бөліп алу тәсілі пайда болды.Айдау кезінде таза күйінде тек ұшқыш заттар шықты,бірақ бөліп алу кезінде-экстракттар мен заттар қоспалары алынды.
Өсімдіктердің химиялық құрамын зерттеуде швед фармацевті К.Шееле (1742-1786)көп жетістіктерге жетті.Дәріханада жұмыс істи отыра және сонымен қатар Стольголм ғылым академиясының мүшесі бола отырып,ол химия мен фармацияға үлкен үлес қосты.Химия мен ботаникада үлкен еңбек сіңірген фармацевт-ғалымдар көп болғанымен Шееленің орны ерекше.Ол қатаң жабдықталуға қарамастан,өсімдік түрлерінің құрамында түрлі қышқылдар-қымыздық,алма,лимон,иілік қышқылдар болатындығын анықтады.Майлар құрамының негізі болатын глицериннің ашылуы да оның еншісінде.
XVIII ғасырлардың ортасында химия үлкен жетістіктерге жетті.
М.В. Ломоносов пен А.Л. Лавуазье жұмыстарының нәтижесінде химиялық заттар элементтерден,ал органикалық заттардың көп түрлілігіне қарамастан,көміртегі туындылары екендігі дәлелденді.Олар көміртегі мен сутегі жиынынан тұрады,олардың құрамында оттегі кездеседі,ал кейбір заттардан азот,фосфор мен күкірт табылды.Осындай деректерді негізінде фитохимия XIX ғасырда жылдам дамыды,сол уақытта белсенді заттардың негізгі топтары ашылды.
Ең жеңіл таза кристалл түрінде алкалоидтарды бөліп алу болды.1806 жылы дәріханашы Ф.Сертюрнер апиыннан таза морфин алкалоидың алды ;ол оның сілтілік қасиеттерін анықтап,оның ұйы келтіретін әсерін дәлелдеді.Сол арқылы өсімдіктерден белсенді принцип,яғни терапевтиалық әсер етуші заттарды алу мүмкіндігі көрсетілді.Жаңа алынған зат морфий деп, Морфей- грек мифологиясындағы ұйқы құдайының құрметіне аталды.Сертюрнер жаңалықтары сенсация тудырды және Еуропа елдерінің барлық ғалымдары дәрілік өсімдіктердің белсенді заттарын іздеуге ұмтылды.Кейінірек тағы басқа да маңызды. Алкалоидтар-хинин,стрихнин,кокаин алынды.
XIX ғасырдың ортасында дәрілік өсімдіктерде алғаш рет белсенді заттар ашылды,оларды Ю.Либих және Ф.Велер гликозидтер деп сипаттады.Қазіргі кезде гликозидтер алкалоидтармен қатар дәрілік өсімдіктердің маңызды белсенді заттарына жатады.Содан кейін иілік заттар сапониндер,шайыр және тағы басқа заттар анықталып,зерттелді.
XIX және XX ғасырлар шегінде өсімдіктер құрамында дәрумендердің бар болуы өсімдіктердің дрілік қасиеттері түсінігіне жаңалық енгізді.Кейінірек биофлаваноидтар мен кумариндердің туындыларының емдік қасиеттері анықталды.1928 жылы Б.П.Токин жоғары сатылы өсімдіктерден бөлінетін ұшқыш заттар-фитонцидтер микроағзаларды:бактерияарды,саңырау құлақтарды және қарапайымдыларды жоятындығы туралы теориясын ұсынды.Фармокологиялық белсенділікте микроэлементтер үлкен маңызға ие,яғни өсімдік құрамында мыңнан бір пайыз мөлшерде кездесетін минералды заттар (марганец, мышьяк, кобальт, никель және т.б). Бұл мәліметтер дәрілік өсімдіктердің әсері туралы мағлұматтар береді,соның нәтижесінде ұмытылған өсімдіктер ғылыми медицинада қайта қолданыла бастады.Қазіргі кезде де бұннан пайдаланылатын өсімдіктердің фармакологиялық белсенді заттарының (пектиндер,лигнандар,фитоэкдизондар және т.б ) жаңа топтары анықталып келеді.
Органикалық химия мен жаратылыстану физиология мен микробиологияның жаңа қарқынмен дамуы фармацевтика өнеркәсібінің өркендеуіне негіз болып отыр.Біздің заманымыздағы қазіргі ғылыми фармакология тіпті жуырда, XIX ғасырдың ортасын ала дүниеге келеді.Осыған байланысты аспирин, фенацетин, кокайн, ұйықтататын, жансыздандыратын дәрілер және тағыда басқа жаңа дәрілер қатар -қатар пайда бола бастады.Ғалымдар химиялық синтездің көмегімен,негізі өсімдік болып саналатын,табиғи заттарды алмастыра аларлық өздеріне қажет заттарды жасауды игерді.Бір кезде органикалық заттар дүниесі сыр бермес құпия еді. Әйтседе, жануарлар органдарынан жедел әрекет ететін заттар,мысалы бүйрек бездерінен адреналин,қалқан бездерінен-тироксин жасау игерілді,бірақ оларды синтездеуді әлі білмеуші едік.Тек 1928жылы неміс химигі Велер несепті синтездеуді алғаш рет ашып,бұл жағдайдын шешімін тапты.Ғалым дүние жүзіндегі органикалық заттарды тексеретін лабараторияны бірінші ұйымдастырушы адам болды.Велердің ашқан бұл жаңалығы әлемнің,жан-жануарлармен мен өсімдіктердің жаралуы жайындағы діни ұғымдарға түгел қатты соққы болды.
Қазірде фармакологиялық тәсілдердің көмегімен адам организмінің бірқатар бөліктерінің - жүректің ,бауырдың,бүйректің қызыметін не күшейту,не бәсендету қажет болғанда басты органдарды тежеп,адамның көңіл-күйін өзгертуге болады.Ауру қоздырғыш микробтарға қарсы химия - терапевтикалық дәрілер жасап шығарылды.
Біздің заманымыздағы фармакологияның қуатты құдіреті туралы мына фактілер дәлел бола алады.Өткен ғасырдың орта шенінде хирургтер ұйымы операция жасағанда ауыртпайтын наркотикалық дәріні қолдануды тек арман ететін еді.Бірақ оның болмағаны хирургияның дамуына көп кедергі жасады.Енді дәрігерлер адамда операцияға үлгілі түрде әзірлей алады.Олар нерв жүйесінің сезімін төмендететін,бұлшық еттердің жұмысын бәсендететін,ауырғанда сездірмейтін дәрілер беріп,жүрек пен өкпе жұмысын толастататын тәсілдер қолдана алады.
Нерв жүйесінің сезімталдығын төмендеткіш дәрі-дәрмектер ақылынан ауысқан адамдарды емдеуге үлкен көмек береді.
Қазіргі фармокологияда жоғарғы нерв жүйесіне,адамның эмоциялық (сезімдік) әрекет өрісіне ықпал ететін дәрілер бар.Міне, сол дәрілердің көмегімен,бір кезде,И.П.Павлов арман еткен,адамның жоғарғы нерв жүйесі қызыметінің бәрін қазір дәрігер билейді.
Әр түрлі жауарлар бездерінің секрецияларынан таза гормондар алынып қана қоймай ,сонымен қатар олар химиялық лабараторияда түгел синтезделетін болды.Гормон сияқты түгел ықпал ететін бірнеше химиялық құрамалар жасалды.Қазір кез келген ауруды гормонды дәрілермен емдеуге әбден болады.Бір кезде қант диабеті қатерлі ауру делінсе,қазір ол аса қауіпті емес,оны инсулин және басқа дәрілермен емдеп жазуға болады.Бір кезде адамдардың ішкі секреция бездерінің қызметі бұзылып,ақыры мүгедек болып қалатыны көптеп кездескен.Ал қазіргі кезде адамдар жасанды гормонды пайдаланып,денсаулығын дұрыс сақтап,күйлі сезініп жүр.
Витаминді дәрілердің жұғымдылығының теңдесі жоқ. В12 витаминді қабылдау арқылы қанды толықтырып,адам мүлде жазылады. В1 витамин адамның жүйке тамырларының ісінуінен пайда болатын неврит ауруын емдеуге таптырмайтын дәрі - дәрмектің қатарына жатады. Ал көптеген витаминдер синтетикалық жолдармен жасалып,көптеп шығарылады,сол себепті онымен емдеу кімге болса да қолайлы,әрі арзан.
Жұқпалы ауруларды қоздырушыларға, түрлі ісіктерге арсы қолданылатын химия - терапевтикалық тәсілдер,дәрілер іздеп табу күрделі мәселе болып отыр.Заманымыздың ғылыми жетістіктеріне,халықтың ғасырлар бойғы бай тәжірибесіне сүйенген медицина және оның ғалымдары емдеу тәсілдері мен құралдарын әр түрлі жолдармен іздестіруде.
Бірінші эмпириалдық жол.Дәріні бұл жолмен іздеушілердің көпшілігі химиялық қоспаларды синтездеу арқылы алды.Ғалымдар оны ұзақ жылдар бойы тәжірибе ретінде жануарларға қолданып,оларды қалай емдік ісер ететінін бақылап,егер шипалы,әсерлі болса,оны адамдарға іс жүзінде қолдану үшін емдеу орындарына береді.Сонымен эмпириалдалық жолмен дәрі жасау-көп еңбек керек ететін тәсіл.
Екінші,теориялық жағынан таңдау алу жолы,бұл өзі біздің жағдайымызға өте ыңғайлы.Ғалымдар белгілі бір химиялық құрамалардың құрылысын фармакологиялық әрекетке байланысты зерттеп,белгілі бір зат ретінде оның құрылысын,жалпы зандылығын анықтайды.Ал осы жаңа заттың негізінде химиялық формулалар жасалады,содан кейін олар синтезделеді.Олардың емдңк әсері лабараторияда жануарларға қолданылып,сонан кейін дәрілік жарамды заттар ауруханаға беріледі.
Дәріні алудың үшінші жолы,халық медицинасында қолданылатын табиғи заттарды,ең бастысы,өсімдіктерді зерттеу болып табылады.
Жаңа химиялық заттар тышқанға,қоянға,мысыққа,маймылға қолданылып,оның бұл жануарлардың физиологиялық қандай жүйесіне әсер ететіндігі жан-жақты зерттеліп,анықталады.Міне,осы деректердің негізінде адамға берілетін дәрінің ең аз,әрі ең көп дозасы белгіленеді.Дәрілердің шипалылығы жануарлар арқылы тексеріледі.Оларды адам ауыратын ауруларменәдейі ауыртады да,емдейді.Сөйтіп дәрінің пәрменділігі тәжірибе үстінде тексеріледі.Фармакологиялық құралдарды эксперименталды зерттеу әбден жеткілікті болғандықтан оларды қолдану үшін ауруханаға бергенде ешбір қауіптенбеуге болады.
1.2 Ащы жусанның ботаникалық сипаттамасы
Жусан(Artemisia)- күрделі гүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық, кейде бір не екі жылдық шөптесін өсімдіктер не шала бұта. Қазақстанның барлық жерінде - шөл, шөлейт далада, таулы жерлерде өсетін 81 түрі бар. Жусанның биіктігі 10-60 см, кейде 1,5-2 м барады. Сабағы тік немесе жерге жайылып өседі.Еліміздің Европалық бөлігінде,Батыс Сібір,Қазақстан,Орта Азия жерлерінде көп тараған.
Жусанның дәрілік қасиеті бар.Оның шөбінде абсинтин,анабситин гликозидтері,эфир майлары,С витамині,иілік заттар бар.Жусан шөбінің тұнбасы көбіне ас қорыту жұмысын жақсартуға,тамақ ішуге ынталандыруға қолданылады.
Жапырағы кезектесіп орналасқан, қауырсын тәрізді. Шеті тілімденген, кейде бүтін жиекті. Ұсақ гүлі қос жынысты, сары түсті, себеттері көп, әбден піскен кезде шашыраңқы иіріп келген сыпыртқы гүлшоғырын құрайды. Шілде-қыркүйекке дейін гүлдейді. Жемісі - тұқымша, жусанның 17 түрі-сирек кездесетін эндемик түрге жатады. Қазақстанда ғана өсетін бір түрі дәрмененің ерекше мәні бар. Жусан-құнарлы мал азығы, дәрілік, бояуын, тағамдық, витаминді, эфир майлы өсімдік. Шырғалжын Жусанның (A.dracuncuius) жапырағы мен сабағын жеуге болады, құм жусаны (A.arenaria) құм тоқтату үшін пайдаланылады. Арасында улы түрі ( таврий Жусаны) да кездеседі, оны мал жемейді. Жусанды қолдан (мысалы, тамыр жусан) да өсіреді. (Сур.1).
Сурет 1. Ащы жусан (Artemísia)
Ащы жусан (лат. Artemisia absinthium) - астралылар тұқымдасына жататын көп жылдық, кейде бір не екі жылдық шөптесін өсімдік.Биіктігі 60-100 см болатын көпжылдық шөптесін,тамырсабақты өсімдік.Тамырсабағынан биіктігі бір метрге дейін болатын бірнеше гүлді және жапырақты қысқа сабақтар дамиды.Сабақтарының төменгі жапырақтары ұзын сағақты,сағақтың түбі ланцет тәрізді,сабақтарының ортаңғы бөлігіндегілердің сағақтары қысқа.Гүл жапырақшалары сағақсыз қарапайым қауырсынды.Себеттері шар тәрізді сыпыртқыға жиналған.Жемісі қоңырау,ұзынша дәндерінің ұшы үшкірлеу,ұзындығы 1 мм,айдарсыз,шілде тамыз айларында гүлдеп,тамыз-қазанда жемісі жетіледі.Ащы жусан тұқымдары арқылы және вегетативтік жолмен көбейеді.Хромосомдар саны-18. (Сур.2).
Ащы жусан - Европадан,Солтүстік Африкадан және Батыс Азиядан шыққан деп есептеледі.Оңтүстік Европада,Россияда,Солтүстік Африкада және Америкада құрама штатында кеңінен мәденилендірілген, және май өңдіріледі. Қазақстанның барлық аймақтарында кездеседі.Тек қана құмды шөлейт аймағында кездеспейді.Қоқыс жерлерде,қоқыс тастайтын жерлерде,қақпаның астында,жолда,бақта,құрылыстарда,ма л жайлайтын жерлерде өседі.Өндіріске қажетті табиғи шикізаты жеткілікті болғандықтан қоры есептелінбеген.
Сурет 2. Ащы жусан (лат. Artemísia absínthium)
1.3 Шипалы өсімдіктердің құрамындағы биологиялық белсенді заттар
Дәрілік өсімдіктердің фармакологиялық әсері ондағы биологиялық белсенді заттардың жиынтығына байланысты. Биологиялық белсенді заттартерминіне өсімдіктер шығарылатын және негізгі терапатевтикалық әсерді анықтайтын ағзаға арнайы әсер ететін табиғи қосылыстар жатады.Дәрілік өсімдіктер биологиялық белсенді және оларға қосалқы заттардың тұтас кешенін жинақтайды,олардың сапалық құрамы және сандық құрамы олардың өсу және дамуы кезінде өзгеріп отырады.Қазіргі кезде дәрілік өсімдіктер биологиялық белсенді заттардың бір тобын жинақтауына байланысты классификацияланады : дәрумендер ,полисахаридтер, липидтер, эфир майлары және тағы да басқалар жатады.
Ащы жусанның шөбінен жапырағынан 0,5-2% эфир майы флаваноидтар, иілік заттар, оганикалық қышқылдар, каротин, аскорбин қышқылы бөлінеді. Тамырында инулин болады. Өсімдік тамырындағы абсинтин анабентин және ащы дәм береді және микробтарға қарсы қасиет береді.
Ащы жусанның тұңбасы тәбетті ашады, диспепсияда,ас қорыту мүшелерінің қызыметін жақсартады.Жусан мен шалвей қосындысы асқазан ауруларына ,өтті айдау үшін қолданылады.Бұл қоспалардың терапевтикалық тиімділігі жоғары деп есептеледі.Жусан мен шалвей жапырағының қайнатындысын шаншу қадалғанда 1 ас қасықтан 2 сағат сайын,2-3 күн ішеді.Ащы жусан мен сарымсақтың қайнатындысын жылан құрттарын қуу үшін,ащы жусан мен жалбыз жапырағынан жасалған тұнбаны ауыздағы жағымсыз иісті кетіру үшін ауызды осы тұнбамен шаяды.
Жусанның тұнбасы 1:5 қатынасында 70% спиртте дайындайды.Күніне 3 рет 15-20 тамшыдан15-20 минут тамаққа дейін асқазан-ішек ауруларына ішеді.
Жусан шөбінің тұнбасы:10 грамм шикізатқа1- стақан қайнаған ыстық суды құяды,қақпағын жабады,бу астауында 10-15 минут қыздырады,бөлме температурасында 45 минут тұндырады,сүзеді,бастапқы қалпына жеткізеді.Күніне 14 -13 стаканнан 3 рет тамаққа дейін (30 минут)ішеді.
Медицинада жапырақтары және сабағының гүлдеген жоғарғы бөлігі дәне пайдаланылады.Ащы жусанды екі мезгілде жинап дайындайды.Тамырға жақын сағақсыз жапырақтарын өсімдік гүлдегенге дейін бутондық кезеңінде жинап алады.Сабағының гүлдеген жоғарғы бөлігін гүлдеу кезеңінде ұзындығы 20-25 см етіп кесіп алады.Жиналған шикізатты тығыз қаптарда немесе ағаштан жасалған ыдыстарда сақтайды.Сақтау мерзімі 2 жыл.
Халық медицинасында жергілікті жаңа ұнтақталған жапырақтарын буын шыққанда,соғып алғанда және ауырсынуларда қолданылады.Ал жусанның жапырақтарынан жасалған қайнатындысын қыжылға қарсы ішеді.
1.3.1 Иілік заттар
Иілік заттар - құрамында гидроксильді радикалдары фенольдік сипатта болатын, суда еритін және күрделі хош иісті қатардағы органикалық заттардың тобы.
Иілік заттары құрғату кезінде шіруге және қатаюға қабілеттілігі өте жоғары,өйткені олар аморфты, анағұрлым айқын қышқылдық сипатқа және терінің (терілердің) иілік қасиетіне ие (артықшылығы бойынша физиологиялық иілік заттары).
Иілік заттар адам ағзасына өте елеулі әсер етеді. Бірінші кезекте, олардың белсенділік қабілеті байқалады және ол әртүрлі салаларда кездеседі. Таниндер дұрыс қолданғанда ішекке қолайлы жетеді және оның бұзылуымен, дисбактериозбен, диареямен күресуге көмектеседі. Иілік заттар ақуыздармен өзара әрекеттескен кезде олардың жартылай орындалуын тудырады және су өткізбейтін қорғаныш альбуминатты иілік жасайды. Олар шырышты қабықтар мен жара беттеріндегі бактерицидтерге және қабынуға әсер етеді.
Кейбір жағдайларда иілік заттар ағзаға зиян келтіруі мүмкін. Бұл жағдай бай өнімдерді шамадан тыс пайдаланған кезде орын алады. Осылайша, ішектің перистальтикасы баяулайды, сондықтан орындық қатты болады.Және де біртіндеп іш қату басталады. Бағымызға орай, мұндай мәселе уақытша сипатқа ие болады.Сол себепті оны дер кезінде анықтап, қажетті шаралар қолдану қажет.
Иілік заттар екі түрге бөлінеді:
* Гидролизденетін иілік заттары - бұл фенолкарбон қышқылдарының күрделі эфирлерінің қантты және қантсыз қоспалары. Су ерітінділерінде қышқылдардың, сілтілердің және ферменттердің әсерінен олар фенольді және фенольді емес табиғаттың құрамдас бөліктеріне гидролизденуге қабілетті. Гидролизденетін иілік заттарды үш топқа бөлуге болады:
o Галлотаниндер - галл, дигалл қышқылының және оның басқа да полимерлерінің қанттың циклдық формаларымен (әдетте D-глюкоза) күрделі эфирлері.
o Эллаготаниндер - элаг қышқылының және онымен биогенетикалық туыстығы бар басқа да қышқылдардың, қанттардың циклдық формаларымен (D-глюкозамен) эфирлері.
o Фенолкарбон қышқылдарының қант емес эфирлері галл қышқылының, гидроксикориялық (хлороген, кофе, гидроксикориялық) қышқылдарымен, сондай-ақ флавандармен (катехингаллат) эфирлері болып табылады.
* Конденсирленген иілік заттары эфирлердің сипатына ие емес, осы қосылыстардың полимерлік тізбегі көміртегі атомы байланыстары (-С -) арқылы түзіледі, яғни бұл қышқылдардың, сілтілердің және ферменттердің төзімділігіне себепші болады.
Әдеби мәліметтер бойынша ащы жусан өсімдігінің жер бетінде гидролизденетін иілік заттары бар.
1.3.2 Флаваноидтар
Ең алғаш өсімдіктерден бөлініп шыққан флаваноидтар сары түсті болғандықтан, латынның flavus - сары, деген атауына ие болған.Флаваноидтар деп,құрамында оттегі гетероциклді табиғи қосылыстар және бензо-γ-пирон тобын айтамыз.Олар, С6-С3-С6 (дифенилпропан) жалпы құрылымдық құраммен біріктірілген өсімдік тектес фенолдық қосылыстардың ең көп тараған тобының түрі болып саналады.
Көкеністердегі, жемістердегі, жидектердегі, өсімдіктердегі және организмдегі ферменттердің әрекетіне әсер ететін заттар тобы флаваноид деп аталады, және де бұл заттар жемістердің түсіне жауап береді, әрі фотосинтезге қатысады.Бұл гетероциклді қосылыс.Суда нашар ериді,әр түрлі түсте болады (сары,қызыл,қыз,ылт сары және тағыда басқа).Флаваноидтарды табиғи өсімдік бояғыштар деп те атайды.
Флаваноидтық қосылыстар көптеп немесе аз мөлшерде,шамамен барлық өсімдіктерде кездеседі.Олардың жоғары өсімдіктерде кездесу мөлшері:80%-ды құрайды.Флаваноидтар негізінен,жоғарғы өсімдіктерге тән,дегенмен олар,балдырларда, саңырауқұлақтарда ,мүктерде кездеседі.Флаваноидтарға бай өсімдіктер де бар.Олар Fabaceae, Rutaceae, Polygonaceae, Rosaceae, Asteraceae тұқымдас өсімдіктер.
Флаваноидтар өсімдік пигменттерінің тобы болып табылады, олардың үйлесімі гүлдердің немесе жемістердің түсін айқындайды.Флаваноидтардың табиғи функциялары аз зерттелген. Өсімдіктерде флаваноидтық бояғыштар, ұлпаларды ултракүлгін сәулелердің теріс әсерінен қорғайтын жарық сүзгілердің рөлін атқарады.Бұған дәлел ретінде,мына фактты алға тартсақ болады,кверцитиннің немесе апигениннің сұйылтылған ерітіндісі,спектрдің ультракүлгін бөлігіндегі сәулені толығымен сіңіріп алады.Ультракүлгін сәулеленуді(330-350мм) және көрінетін жарықтын бөлігін (520-560нм)сіңіру қабілетінің арқасында олар өсімдік тіндерін артық радиациядан қорғайды.
Гүл жапырақтарының бояуы жәндіктерге керек өсімдіктерді табуға және тозандануға көмектеседі.
Флаваноидтар өсімдіктердің тыныс алуына көмектеседі:аскорбин қышқылымен бірге ферментативті тотығу қалпына келтіру процестеріне қатысады.Флаваноидтар қатарында антибактериалды (микробтарға қарсы)әсерге иелері де бар.Дәрілік заттар есебінде Р витаминдері деп аталатын рутин және кверцитин флаваноидтары қолданылады.Олар аскорбин қышқылымен ұштасып,капилярдың өткізгіштігі мен сынғыштығын азайтуға, қанның ұюын тежеуге және эритроциттердің серпімділігін арттыруға қабілетті.
27 түрлі флаваноидтардың арасында аса маңыздылары флаванол және халкон,және де олардың изоформалары-ликуразид,кемпферол,ли квиритозид т.б.
Халкондардың әр түрлі жиынтығы Торғай және Түркістаннан ащы жусан тамырларында кездеседі.Ащы жусанның он төрт халконды қосылысының құрылымы анықталған, оның ішінде изоликвиритигенин (2,4,4-тригидроксихалкон) оның гликолиздары-изоликвиритин, неоизоликвиритин, рамноизоликвиритин, ликуразид, неоликуразид және басқа туындылары.
3-сурет. Флаванон және халкон туындылары
Қазіргі таңда тереңірек зерттелген флаваноид рутин болып саналады.Оны Р витамині деп те атайды.Рутин тамырларды нығайтатын ерекше қасиетке ие сондықтан дәрілік препораттарды жасауда кеңінен қолданылады.Осыған сәйкес танымалдылыққа тағы бір флаваноид-кверцетин ие болды.
Ғалымдар оның басқа флаваноидтардың негізгі құрамдық бөлігі екенін анықтады.
1.3.3 Органикалық қышқылдар
Органикалық қышқылдар - көптеген тағамдық және дәрілік өсімдіктерде:жемістерінде,жидектері нде,тамырлы көкеністерде,жапырақты шөптерде және т.б.кездесетін қасиеттері әртүрлі заттардың үлкен тобы.Органикалық қышқылдар өсімдіктерді бос күйінде немесе қышқыл тұздар ретінде кездеседі.Олардың кейбір жеміс - жидектердегі жалпы мөлшері 0,3-2,5 % аралығында өзгерсе,көкеністерде 0,1-0,7% құрайды.Өсімдіктердің қышықл дәмі қанттармен нейтралдануы мүмкін,ал иілік заттар көп болған жғдайда олардың дәмі ерекше дәм береді.Кейбір органикалық қышқылдар антимикробтық қасиетке ие және көбіне консервілеуші заттар ретінде қолданылады.Олар көптеген жеміс-жидектердің өзіне тін дәмін қалыптастыруға да қатысады.
Егер дем алу процесінің жүру химизімін қарастырсақ,органикалық қышқылдар өсімдіктердің осы дем алу процесі кезінде түзілетін қанттардың жартылай тотыққан өнімдері екенін көруге болады.Сонымен бірге,органикалық қышқылдар, көмірсулар,аминқышқылдары және майлар сияқты,әртүрлі қосылыстардың синтезі үшін артық мөлшердегі құрылыс материалдары болып табылады.
Өсімдіктерде болатын органикалық қышқылдар екі үлкен топқа бөлінеді:буланатын-ұшпалы және буланбайтын,ұшпалы емес.Олар өсімдікте бос күйінде ,эфирлер немесе тұздар түрінде болады.Өсімдіктерде кездесетін органикалық қышқылдардың өкілдері:құмырсқа қышқылы HCOOH,сірке қышқылы CH3COOH сүт қышқылы [оксипропион] CH3-CHOH-COOH,қымыздық қышқылы HOOC-COOH,алма қышқылы HOOC-CH2-CH [OH]-COOH,лимон қышқылы,аскорбин қышқылы.
Өсімдіктерде көптеп кездесетін,қоры молы-аскорбин қышқылы болып табылады.
Ұшқыш қышқылдарға құмырсқа,сірке, пропион, май, валериан, изовалериан және т.б. қышқылдар жатады. Құмырсқа қышқылы кәдімгі арша ,қалақай жапырақтарынан, кәдімгі ақбас жусаннан табылды.Валериан және изовалериан қышқылдары валерианның жерасты мүшелерінде, шәңкіш жемістері мен басқа да өсімдіктерде кездеседі.
Өсімдіктердің иесі ұшқыш эфир қышқылдарының болуына байланысты.Ұшпалы емес қышқылдардан алма,лимон,шарап және қымыздық қышқылдары көп кездеседі.Алма қышқылы-өсімдіктер арасында кең таралған,барбаристе(6%-дейін),кизил де,алмада(жалпы шемішкелі және сүйегі бар тұқым түрлерінде)болады.Алма қышқылы томат жемістерінде,дәнді дақыл және бұршақ тұқымдастарында, сонымен қатар жапырақтарда да болады. Лимион қышқылы - өсімдіктерде өте көп тараған,мысалы,қарақат,таңқурай,бүл дірген сияқты жидектерде.Цитрус тұқымдас жемістерінде лимон қышқылы (лимондарда 9%дейін құрғақ салмақта) басты орында тұр.Оргаикалық қышқылдарға жататын майлы қышқылдарға да тән түрлі биологиялық әсерлер көбінесе қарастырылмайды.Сөйтіп, органикалық қышқылдар адам ағзасының қалыпты өмір сүруі үшін аса маңызды.
1.3.4 Сапониндер
"Сапонин" ұғымы сабын өсімдігінің атауынан пайда болған (Sapo - naria officinalis, Caryophyllaceae).1819 жылы (sapo - сабын) Мэлон бұл терминді сабын өсімдігінен бөлінген заттардың қасиеттерін білу үшін ұсынған.
Сапониндер -- табиғи гликозидтерге(сапонизидтер, сапозидтер) жатады,және оның өзіне тән қасиеттері бар:
* жоғары беттік белсенділік (детергенттер-сілкілеу кезінде көбіктерді қалыптастыру қабілеті);
* эритроциттер жасуша мембранасында поралардың түзілуіне және гемоглобиннің қан плазмасына шығуына себепші болатын гемолитикалық белсенділік;
* суық қанды жануарлар үшін уыттылық,сапониндердің,бактериялард ың жұмысын бұзуы әбден мүмкін,бұл балық аулау кезінде сапониндер бар ЛР-дың кейбір қолдануына себепші болды.
Өсімдік тектес сапониндердің құрылымы мен жіктелуі
Сапониндер гликозидтерге, стероидтар мен тритерпеноидтардың түрлеріне жатады.
Сапониндердің әртүрлі және күрделі құрылымдары бар. Олардың молекулалары екі бөліктен тұрады: агликон және қант, оның құрамына D-глюкоза, D - галактоза, L-рамноз, L-арабиноза, D-ксилоза, L-фруктоза, D-глюкурон және D - галактурон қышқылы кіреді. Сапониндер агликонның түріне байланысты екі топқа бөлінеді: тритерпенді және стероидты гликозидтер, олар бір-бірімен қасиеттері бойынша ерекшеленеді. Сапониндердің агликонды бөлігі негізінен циклопентанопергидрофенантренде орналасқан.(сурет 4).
Сурет 4. Циклопентанопергидрофенантрен.
Стероидты сапониндер табиғи қосылыстардың үлкен тобын қарастырады. Құрылымның ерекшелігі С-16, ал кейде 1, 2, 5, және 12 жағдайында оттегі функциясының болуы да мүмкін. Олардың көпшілігі 8 көміртекті атомнан және 16-ОН тобынан тұратын бүйірлік тізбектің тотығуы есебінен спирокеталды топқа ие. Көптеген агликонның 5, 6 жағдайында қос байланыс бар. Спирокеталды сақинаның бағытталуына байланысты "қалыпты" қатардағы стероидты агликонның (сурет.5) және "изо" қатары көрсетілген. (сурет.6)
Сурет 5. Стероидты сапогенин қалыпты топ
Сурет 6. Стероидты сапогенин изо тобы
Оларға тән ерекшеліктер - жоғары спирттермен кешенді қосылыстар жасауға қабілеті.Суда ерімейді, бірақ этанолда жақсы ериді. Көбік түзетін қабілеті бойынша стероидты сапониндердің тритерпенден айырмашылығы жоқ.
Тритерпенді сапонидердің С30Н48 жалпыланған формуласы бар. Көбінесе бұл пентациклді болып келеді,ал тетрациклді қосылыстар сирек кездеседі. Агликонды бөлік ерекшелігі бойынша төрт түрге бөлінеді: (сурет.7)
1.-амиринді;
2.-амиринді;
3.лупеолды;
4.фриделинді.
Сурет 7. Тритерпенді сапониндердің агликон бөлігінің құрылыс түрлері.
Кездеседі тритерпеновые сапониндер, агликондары, олар құрылысы тетрациклического тритерпена (туынды даммарана). Пентациклді тритерпенді сапониндердің көпшілігі қабаттың түріне жатады-амирин. Құрамында гидроксилден басқа карбоксильді, альдегид, лактонды, эфирлік және карбонильді болуы мүмкін. Қос байланыс көбінесе 12-13 ережелерде кездеседі. Тритерпендік сапониндер бейтарап және қышқыл қосылыстар болуы мүмкін. Қышқылдық сипат етікогенин молекуласында да, урон қышқылдарында да, егер соңғысы сапониннің көмірсутегі бөлігінің құрамына кіретін болса, карбоксильді топтардың болуымен түсіндіріледі, қышқыл сапониндер бірқалентті және екі валентті және көпвалентті металдармен еритін тұздар құрайды. Ақуыздармен, липидтермен, стериндермен, таниндермен молекулалық кешендер пайда болуы мүмкін.
Ащы жусан құрамында сапонин бар дәрілік өсімдіктерге жатады. Ащы жусан тамырларында болатын негізгі әсер етуші қоспа глицирризин қышқылы немесе глицирризин (20β-карбокси-11-оксо-30-норолеан-1 2-ен3β-ил-2-О-β-D-глюкопирануроно-з ил-α-D глюкопиранозидурон қышқылы) (сурет. 16). Глицирризин сахарозадан 150 есе артық асатын тәтті дәммен сипатталады.
Глицирризин вирусқа қарсы, қабынуға қарсы белсенділікті көрсетеді, обыр мен ЖҚТБ-ны емдеу үшін тиімді, сондай-ақ аллергияға қарсы әсері бар екені белгілі.
Сурет 8. Глицирризинді қышқыл.
Ащы жусан сапониндерінің басым көпшілігі глюкуронид түрінде кездеседі. Ащы жусан тамырының кейбір агликондары және олардың туындылары артериялық гипертензияны және калий құрамының төмендеуінен және натрий тұздарының жоғарылауынан тұратын тұз балансының бұзылуынан тұратын жағымсыз жанама әсерлердің пайда болуына себеп болуы мүмкін .
Құрамында ащы жусан тамыры бар дәрілік заттарды тұтыну дозасының артуының пайда болуы жеткілікті ұзақ уақыт кезеңі ішінде дами алады және ағзадағы глицирризиннің азып-тозуының салыстырмалы үлкен кезеңіне байланысты қабылдау тоқтатылғаннан кейін жарты жыл өткен соң бақыланады. Глицирризинді тәуліктік тұтынудың ұсынылған ең жоғары нормасы шамамен 100 мг құрайды, бұл өсімдік шикізатына қайта есептегенде шамамен 60-70 г кептірілген Ащы жусан тамырын құрайды.
1.3.5 Витаминдер
Витаминдер - (лат. vita "өмір " + амин) қарапайым құрылымды, төмен молекулалы органикалық қосылыстар тобы. Бұл тағамның құрамдас бөлігі ретінде, гетеротрофты организм үшін абсолюттік қажеттілік белгісі бойынша біріктірілген органикалық заттар тобы (қоршаған ортада жағдайына байланысты).
Витаминдер өсімдік жасушалары мен ұлпаларында биосинтез арқылы қалыптасады. Әдетте витаминдердің өсімдіктерде белсенділігі төмен, бірақ зерттеу мәліметтері бойынша жоғары ұйымдастырылған, адам ағзасына ең қолайлы, атап айтқанда - провитаминдер түрінде болады. Олардың рөлі қоректік заттардың қажетті энергиясын босатып, негізгі қоректік заттарды толық, үнемді және дұрыс пайдалануға әкеледі.
Витаминдердің аз түрі, яғни, A, D, Е, В12 сияқты витаминдер жиналуы мүмкін. Витаминдердің жетіспеушілігі ауыр бұзылыстарды тудырады.
Витаминдердің негізгі белгілері:
* Тағамда аздаған мөлшерде болады (микро-компоненттер);
* ағзада мүлдем синтезделмейді немесе ішектің микрофлорасында аздаған мөлшерде синтезделінеді;
* пластикалық функцияларды орындамайды;
* энергия көзі болып табылмайды;
* көптеген ферментативті жүйелердің кофакторлары болып табылады;
* биологиялық әсер аз концентрацияда болады және ағзадағы барлық алмасу процестеріне әсер етеді. Ағзаға өте аз мөлшерде қажет: күніне бірнеше мкг-дан бірнеше мг-ға дейін
С витамині ағзаның инфекцияларға төзімділігінің артуына ықпал етеді; Темірдің сіңірілуін жақсартады, оның редукцияланған түрін депонирленуіне ықпал етеді. Антиоксиданттық қасиеттері бар. Тағам рационына қосымша ретінде, өнім аскорбин қышқылына физиологиялық қажеттілікті, тәуліктік қажеттілігін ескере отырып теңдестірілген. Ащы жусан құрамында көптеген дәрумендер бар. Бірақ ең көп витамин С ащы жусанда кездеседі.
С витамині (аскорбин қышқылы) өсімдіктерде тотыққан түрінде кездеседі - дегидроаскорбин қышқылы және қалпына келтірілген - аскорбин қышқылы. Алғаш рет лимон шырынынан бөлінген болатын. Бұл витамин күшті антиоксидант, тыныс алу, қан түзілу процесіне қатысады, қабынуға қарсы және ағзаның аллергияға қарсы тұрақтылығын күшейтеді. Стресстен қорғаудың қуатты факторы болып табылады. Онкологиялық аурулардың алдын алу мақсатында қолданылады. С витаминінің қатысуымен А, Е витаминдері мен В тобының витаминдері әсерінің нәтижелілігі артады.
Жоғарыда айтылып кетендей, мия тамыры құрамында көптеген дәрумендер бар. Бірақ ащы жусан ең көп мөлшерде кездесетін С витамині , сондықтан аптасына кем дегенде 3 - 4 рет зімбір тамырының аз мөлшерін тағам ретінде қолданатын болсаныздар тұмау және әр түрлі ЖРВИ түрлері туралы ұмытуға болады.
1.3.6 Көмірсулар
Көмірсулар - құрамында карбонил тобы және бірнеше гидроксил топтары бар органикалық заттар болып табылады. Қосылыстар класының атауы "көміртегі гидраттары" сөзінен шыққан. Бұл атауды алғаш рет К. Шмидт 1844 жылы ұсынған болатын. "Көміртегі гидраттары" атауының пайда болуы - ғылымда белгілі алғашқылардың бірі, формальді түрде көміртек пен судың қосылыстары болып табылатын брутто - формуласымен, яғни Сх(Н2O)у сипатталады.
Көмірсулар өсімдік және жануарлар организмдерінің жасушаларында болады және салмағы бойынша Жердегі органикалық заттың негізгі бөлігін құрайды. Бұл қосылыстар көмірқышқыл газынан және судан фотосинтез процесінде және хлорофиллдің қатысуымен өсімдіктерден құралады.
Жануарлар ағзалары көмірсуларды синтездеуге қабілетсіз, сондықтан көмірсуларды өсімдіктерден алады. Көмірсулар сүтқоректілердің азығының едәуір үлесін құрайды.
Өсімдіктердегі көмірсулардың үлесі: құрғақ заттар 80% - ға дейін, ал адам және жануарлар организмдерінде 20% - ға дейін құрайды. Олар физиологиялық процестерде маңызды рөл атқарады. Адам тағамының 70% - ын көмірсулар құрайды.
Тірі организмдердегі көмірсулардың функциялары әртүрлі. Олар қосалқы энергия көзі болып табылады (өсімдіктерде - крахмал, жануарлар организмдерінде - гликоген). Өсімдік организмдерінде көмірсулар жасушалық мембраналардың негізі болып табылады. Құрылымдық компоненттердің бірі ретінде көмірсулар қалдықтары нуклеин қышқылдарының құрамына кіреді.
Көмірсулар моносахаридтер, дисахаридтер және полисахаридтер болып бөлінеді.
Моносахаридтер (грек. көне грекше "жалғыз", лат. saccharum "қант" және suffix-id), - органикалық қосылыстардың, көмірсулардың негізгі топтарының бірі; қанттың ең қарапайым түрі; әдетте түссіз, суда еритін, мөлдір қатты заттар болып табылады. Кейбір моносахаридтер тәтті дәмі бар.
Дисахаридтер - құрамында С12Н22О11 бар көмірсулар. Оларға сахароза немесе қамыс қанты және мальтоза жатады. Сахароза екі гексоз (глюкоза және фруктоза) бөлшектерінің су бөлінуімен өсімдіктерде түзіледі: С6Н12О6 + С6Н12О6 = С12Н22О11 + Н2О.
Полисахаридтер - жоғары молекулалы көмірсулар, моносахарид полимерлері (гликандар) болып табылады. Полисахаридтер молекулалары гликозидті байланыспен қосылған моносахаридті қалдықтардың ұзын сызықты немесе тармақталған тізбектері арқылы анықталады.
Ащы жусанның энергетикалық құндылығы (калориялығы) 100 грамм өнімге 375 ккал құрайтыны көмірсулардың болуымен байланысты.
2. ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
2.1 Эксперименттік жұмыстардың әдістемесі
Анықталатын компоненттер және анализ схемасы
Экстрактивтік заттар
Өсімдік шикізатынан еріткіштің көмегімен алынып, құрғақ қалдық күйінде анықталатын органикалық және бейорганикалық заттардың экстракты заттар деп аталады. Өсімдіктің емдік қасиеті өсімдік шикі затының құрамындағы экстрактивті заттардың мөлшермен анықталады.
Этил эфирімен экстрагирленетін заттар
Өсімдік құрамында органикалық еріткіштер көмегімен, мысалы, этил эфирі, спирт - бензолдық (1:1) қосындысымен өңдегенде бөлінетін шайыр, майлар және тағы басқа балауыздар болады. Этил эфирінде еритін заттардың жиынтығы Сокслет аппаратында этил эфирімен экстрагирлегендегі құрғақ қалдықтың мөлшерімен анықталады.
Анықтау әдісі. Зерттеуге өсімдік сынамасының 0,0002 г дәлдікпен алынған 5-8 грамын сүзгі қағаздан жасалынған патрондарға салып, сыйымдылығы 100мл Сокслет аппаратына орналастырады.Патронның диаметрі экстрактордың диаметрінен 4 мм кем болуы керек, биіктігі сифонның биіктігінен 3-4 мм төмен болуы керек. Алдын ала өлшенген, көлемі 100 мл колбаға құрғақ этил эфирін құядыда су моншасында қыздырады. Аудан ылғал сіңіріп алмау үшін, тоңазытқышты хлоркальцийлі түтікпен жалғастырады. Экстрактордың қалыпты жұмыс істеуі үшін колбаға экстрактор толатындай сүйықтың мөлшерін құю керек. Зат салынған патрон сифон түтікшесінің жоғарғы деңгейінен аспауы керек. Экстракцияға арналған сұйықтың қатты қайнап кетпеуін қадағалау керек, ондай жағдайда еріткіш буы тоңазытқышта қайта сұйыққа айналып үлгермей ұшып кетуі ықтимал, яғни сұйықтың бір бөлігі сифон арқалы колбаға қайтпайды. Еріткіштің баяу қайнауы да тиімсіз, өйткені осы жағдайда еріткіш колбаға аз жылдамдықпен қайтіп отырады. Қалыпты жағдайда патрон сағатына сұйықпен 15-20 рет толып отыруы керек. Шайырлар мен майлар толық бөлінуі үшін аппарат 6 сағат тұруы қажет.
Экстракция аяқталған кезде, аппараттан өсімдік шикізаты бар патрондар алынып кептіріледі, колбадан эфирді айдау әдісімен бөліп, шайырлы қалдықты кептіргіш шкафта 105ºС температурада тұрақты массаға дейін кептіреді.
Этил эфирі арқылы бөлінген заттың құрғақ сынаманың салмағына шаққандағы мөлшерін мына формуламен есептейді:
С =b ∙100 α%,
Мұндағы: С - этил эфирінің көмегімен айырылып алынған заттардың шамасы %;
а - құрғақ саттың сынамасы г;
b - экстрактан бөлінген құрғақ заттың шамасы г.
Эфирге өткен заттарды бөліп алғаннан кеін, өсімдік сынамаларындағы жеке компоненттердің мөлшерін есептегенде, экстракты заттардың мөлшерін есепке алып отыру қажет. Ол үшін мына формула бойынша есептелетін коэффицентті пайдаланған жөн:
Кэф = С mꞏ100,
Мұндағы: Кэф - коэффицент;
С - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.БайтұрсЬІнов атЬІндағЬІ Қостанай мемлекеттік университеті
Экономика және қаржЬІ кафедрасЬІ
КурстЬІқ жұмЬІс
ТақЬІрЬІбЬІ: Өсімдіктер
ОрЬІндаған:
Жетекші:
КурстЬІқ жұмЬІстЬІ қорғау
өткізілді ___ _______2020_ж.
бағасЬІ_________________
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. ӘДЕБИ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Шипалы өсімдіктер тарихына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.2 Ащы жусанның ботаникалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Шипалы өсімдіктердің құрамындағы биологиялық белсенді заттар ... ..
1.3.1 Иілік заттар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.2 Флаваноидтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3.3 Органикалық қышқылдар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.4 Сапониндер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3.5 Дәрумендер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.6 Көмірсулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
2.1 Сарамандық жұмыстардың әдістeмeсі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
2.1.1 Ылғалдылықты aнықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1.2 Күлділігін aнықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1.3 Көмірсуларды бөліп алу және анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1.4 Сапониндерді анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1.5 Флаваноидты aнықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1.6 С дәруменің анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1.7 Органикалық қышқылды анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1.8 Иілік заттарды анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Тәжірибедегі алынған нәтижелерді талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Өсімдіктер дүниесі адам өмірнің тіршілігінде маңызды орын алады. Өcімдіктeр әлeмі aдамғa бaйлық рeтіндe емдік өcімдіктерді сыйлaғaн. Ерте кезден-ақ ата-бабаларымыз дәрілік өсімдіктердің түрін анықтап, зерттеп,оларға атау беріп сабақтарын, жапырақтарын, гүлдерін, өсімдік тамырын дәрілік заттарға,дәндерін,жемістерін азыққа,терілерді өңдеуге,әртүрлі заттарды бояуға пайдаланған.Өсімдіктер өмірінде жағдайдың Өсімдіктің емдік қасиеті туралы толық мағлұматтар ұрапақтан - ұрпаққа мұра ретінде беріліп отырған.
Химиялық қосылыстардың әртүрлі кластары яғни ,флавоноидтар, витаминдер , иілік заттар , органикалық қышқылдар, көмірсулар бір өсімдіктің құрамында болатындықтан белгілі бір ауруға байланысты қасиеттерін анықтау қиын болады.Химиялық қосылыстардың әр түрлі кластарына сай емдік эффект байқалады да олар қосылып белгілі бір жаңа активті түрлерге ие бола алады.
Ертеде адамдар аурудың алдың алу мен емдеу үшін табиғаттың байлықтарын қолдануда. Дәрілік өсімдіктердің шипалы қасиеттерін Ежелгі Египет, Үндістан,Қытай,Греция және тағы басқа елдердің емшілері мен ғалымдары толық зерттеген. Дәрілік шөптер аймағы әлі де толық зерттеліп үлгерген жоқ. Қазақстанның өсімдіктер әлемі пайдалы өсімдікке бай,олардың ішінде дәрілік өсімдіктердің алатын орыны бөлек.Дәрілік препараттардың 40 пайызынан астамы дәрілік өсімдіктерден жасалған.Кейінгі кездерде дәрілік өсімдіктерге деген талаптар да біршама қарқынды өсті.
Қазіргі таңда дәрілік өсімдіктер кеңінен қолданысқа енген ,оларды медицинада ғана емес,өнеркәсіптің басқа салаларында қолданылады.
Медицина пайда болғаннан бастап қазіргі кезге дейін адамдар емдеудің көптеген әдістері мен тәсілдерін байқап көрген .Емдеу тәжірибесінде медициналық білімдерін жетілдіру дәрежесіне қарай жаңа емдеу тәсілдері пайда болды, бірақ олардың тек кейбіреулерге ғана уақыт өте келе сыналып,қазірге дейін сақталып,емдік мақсатта қолданылып келеді.Қазіргі кездің өзінде де табиғаттың емдік байлықтарымен емдеу көп қызығушылық тудырады,себебі көптеген дәрілік өсімдіктердің терапевтикалық құндылығы жоғары болып келеді және ғылыми медициналық жолдармен мойындалған. Дәрілік өсімдіктерде алынатын препараттарды жасау жолындағы жұмыстары қарқынды дамып жатыр жәнеде соңғы жыдары елімізде,сонымен қатар алыс аймақтарда дәрі - дәрмекке деген сұраныс артты.
Тақырып өзектілігі:Қазіргі уақытта табиғаттан алынған дәрілік өсімдіктерге қатты көңіл бөлінуде және оларға сұраныстар өте көп.Табиғатта дәрілік өсімдіктердің қорын сақтау үшін,оларды дұрыс пайдалана білу қажет,ол үшін өсімдіктердің сыртқы түрлермен ғана шектелмей,олардың даму жағдайларын,емдік қасиеттерін,қолданылуын,ең мәселе өсімдіктерді дұрыс жинай білу ережелерін және де мерзімін білу.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: халық медицинасында кеңінен қолдау тапқан,Қазақстан аймағында өте көп тараған ащы жусанның химиялық құрамын және оның қоршаған ортаға тигізетін әсерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Ащы жусанның химиялық құрамы,ботаникалық сипаттамасы, қасиеттері мен ерекшеліктері туралы түрлі әдеби кітаптарды жинап, жүйелеу;
2. Зерттелуге алынған сынамалардың ылғалдылық, күлділік, органикалық қышқылдар, С дәрумені, флавоноидтар мен сапаниндердің, минералдық және иілікті заттарды сандық және сапалық құрамын анықтау;
Дипломдық жұмыстың нысаны: Түркістан облысы мен Торғай өңірінде жинақталған ащы жусан мен дәріханалық сынамалар.
Дипломдық жұмыстың пәні : жиналған ащы жусанның химиялық құрамын иодометрия,алкалиметрия,перманганот ометрия әдістерін қолданып зерттеу.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жинағы -Түркістан облысынан және Торғай өңірі аймағынан жиналған және дәріханалық ащы жусанның құрамындағы кейбір биологиялық активті заттардың мөлшерін анықтау;
Практикалық маңызы: Жүргізілген әдістемелерді орта мектептерде оқушылардың ғылыми жұмыстарын ұйымдастыруға қолдану.
Дипломдық жұмыстың теория мен методологиялық негізіне экалогия,қоршаған орта химиясы, органикалық химия, аналитикалық химия,фитохимия,биохимия,география пәндері болып табылады.
1.ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Шипалы өсімдіктер тарихына сипаттама
Ертеде дәрілік шипалы өсімдік шикізаттарын ұнтақ немесе қайнатпа,кейде жақпамай ретінде қолданды.Кейінірек күрделірек дәрілер жасала бстады.Ежелгі грек дәрігері Галенннің ұсынысы бойынша Еуропада қазірдің өзінде гален препараттары деп аталатын күрделі сұйықтар мен тұндырмалар қолданысқа енді.Бірақ мұндай дәрілердің артықшылығы түсініксіз болды,себебі дәрігерлер алынған заттардың химиялық қасиеттері туралы хабардар болмады.Тек өсімдіктердің күшін,яғни олардың белсенділігін білген.XVI ғасырда әйгілі еуропалық дәрігер Парацельс және оның ізбасарлары химияның міндеті-ауруларды емдеу деді,себебі тіршіліктің өзі - химиялық үрдіс деп көрсетті.
Парацельс араб медицина мектебінің құрамы жағынан дәрігерге белгісіз көптеген ингредиенттерден тұратын күрделі рецептеріне қарсы болды.Ол дәрілік қасиеттер өсімдіктің өзіне емес ,оның құрамынан бөліп алынатын белгілі бір затқа,оның квинтэссенциясына,яғни ондағы әсер етуші затқа тәуелді деген пікір айтты.Парцельс медицинада жаңа дәуір ашса да,өсімдіктерді химиялық зерттеу біржола басталған жоқ.Тек XVII ғасырдың аяғында ғана фармацевттер мен дәрігерлер өсімдіктерді сапалық құрамын анықтау мақсатында зерттей бастады.
Дегенмен,бұл үшін таңдалған әдістер сәтсіз болып шықты.Ең алдымен өсімдіктерді жағып,күлінің құрамын анықтады.Бірақ өсімдік күлінің бейорганикалық құрамы негізінен біркелкі,әрі күлдің құрамында кездесетін микроэлементтердің мөлшері аз болғандықтан,ол заманда ол заттарды анықтауға мүмкіндігі болмаған.Өсімдіктерді көптеп жағып,зерттегеннен кейін ғалымдар уақытың зая кеткендігін түсінді.Содан кейін,өсімдіктерді жағудан құрғақ айдауға көшті,соның нәтижесінде ұшқыш органикалық қышқылдар,эфир майлары,өсімдік ыдырауынан түзілген заттар анықталды,ал олардың шынайы құрамы анықталмады.
Екі әдісте фитохимия үшін жарамсыз болды.XVIII ғасырдың басында дымқыл тәсіл қолдану қажеттілігі туындады,яғни өсімдіктерді жақпай,су буымен айдау немесе ыдыраған заттарды су немесе спиртте еріту арқылы бөліп алу тәсілі пайда болды.Айдау кезінде таза күйінде тек ұшқыш заттар шықты,бірақ бөліп алу тәсілі пайда болды.Айдау кезінде таза күйінде тек ұшқыш заттар шықты,бірақ бөліп алу кезінде-экстракттар мен заттар қоспалары алынды.
Өсімдіктердің химиялық құрамын зерттеуде швед фармацевті К.Шееле (1742-1786)көп жетістіктерге жетті.Дәріханада жұмыс істи отыра және сонымен қатар Стольголм ғылым академиясының мүшесі бола отырып,ол химия мен фармацияға үлкен үлес қосты.Химия мен ботаникада үлкен еңбек сіңірген фармацевт-ғалымдар көп болғанымен Шееленің орны ерекше.Ол қатаң жабдықталуға қарамастан,өсімдік түрлерінің құрамында түрлі қышқылдар-қымыздық,алма,лимон,иілік қышқылдар болатындығын анықтады.Майлар құрамының негізі болатын глицериннің ашылуы да оның еншісінде.
XVIII ғасырлардың ортасында химия үлкен жетістіктерге жетті.
М.В. Ломоносов пен А.Л. Лавуазье жұмыстарының нәтижесінде химиялық заттар элементтерден,ал органикалық заттардың көп түрлілігіне қарамастан,көміртегі туындылары екендігі дәлелденді.Олар көміртегі мен сутегі жиынынан тұрады,олардың құрамында оттегі кездеседі,ал кейбір заттардан азот,фосфор мен күкірт табылды.Осындай деректерді негізінде фитохимия XIX ғасырда жылдам дамыды,сол уақытта белсенді заттардың негізгі топтары ашылды.
Ең жеңіл таза кристалл түрінде алкалоидтарды бөліп алу болды.1806 жылы дәріханашы Ф.Сертюрнер апиыннан таза морфин алкалоидың алды ;ол оның сілтілік қасиеттерін анықтап,оның ұйы келтіретін әсерін дәлелдеді.Сол арқылы өсімдіктерден белсенді принцип,яғни терапевтиалық әсер етуші заттарды алу мүмкіндігі көрсетілді.Жаңа алынған зат морфий деп, Морфей- грек мифологиясындағы ұйқы құдайының құрметіне аталды.Сертюрнер жаңалықтары сенсация тудырды және Еуропа елдерінің барлық ғалымдары дәрілік өсімдіктердің белсенді заттарын іздеуге ұмтылды.Кейінірек тағы басқа да маңызды. Алкалоидтар-хинин,стрихнин,кокаин алынды.
XIX ғасырдың ортасында дәрілік өсімдіктерде алғаш рет белсенді заттар ашылды,оларды Ю.Либих және Ф.Велер гликозидтер деп сипаттады.Қазіргі кезде гликозидтер алкалоидтармен қатар дәрілік өсімдіктердің маңызды белсенді заттарына жатады.Содан кейін иілік заттар сапониндер,шайыр және тағы басқа заттар анықталып,зерттелді.
XIX және XX ғасырлар шегінде өсімдіктер құрамында дәрумендердің бар болуы өсімдіктердің дрілік қасиеттері түсінігіне жаңалық енгізді.Кейінірек биофлаваноидтар мен кумариндердің туындыларының емдік қасиеттері анықталды.1928 жылы Б.П.Токин жоғары сатылы өсімдіктерден бөлінетін ұшқыш заттар-фитонцидтер микроағзаларды:бактерияарды,саңырау құлақтарды және қарапайымдыларды жоятындығы туралы теориясын ұсынды.Фармокологиялық белсенділікте микроэлементтер үлкен маңызға ие,яғни өсімдік құрамында мыңнан бір пайыз мөлшерде кездесетін минералды заттар (марганец, мышьяк, кобальт, никель және т.б). Бұл мәліметтер дәрілік өсімдіктердің әсері туралы мағлұматтар береді,соның нәтижесінде ұмытылған өсімдіктер ғылыми медицинада қайта қолданыла бастады.Қазіргі кезде де бұннан пайдаланылатын өсімдіктердің фармакологиялық белсенді заттарының (пектиндер,лигнандар,фитоэкдизондар және т.б ) жаңа топтары анықталып келеді.
Органикалық химия мен жаратылыстану физиология мен микробиологияның жаңа қарқынмен дамуы фармацевтика өнеркәсібінің өркендеуіне негіз болып отыр.Біздің заманымыздағы қазіргі ғылыми фармакология тіпті жуырда, XIX ғасырдың ортасын ала дүниеге келеді.Осыған байланысты аспирин, фенацетин, кокайн, ұйықтататын, жансыздандыратын дәрілер және тағыда басқа жаңа дәрілер қатар -қатар пайда бола бастады.Ғалымдар химиялық синтездің көмегімен,негізі өсімдік болып саналатын,табиғи заттарды алмастыра аларлық өздеріне қажет заттарды жасауды игерді.Бір кезде органикалық заттар дүниесі сыр бермес құпия еді. Әйтседе, жануарлар органдарынан жедел әрекет ететін заттар,мысалы бүйрек бездерінен адреналин,қалқан бездерінен-тироксин жасау игерілді,бірақ оларды синтездеуді әлі білмеуші едік.Тек 1928жылы неміс химигі Велер несепті синтездеуді алғаш рет ашып,бұл жағдайдын шешімін тапты.Ғалым дүние жүзіндегі органикалық заттарды тексеретін лабараторияны бірінші ұйымдастырушы адам болды.Велердің ашқан бұл жаңалығы әлемнің,жан-жануарлармен мен өсімдіктердің жаралуы жайындағы діни ұғымдарға түгел қатты соққы болды.
Қазірде фармакологиялық тәсілдердің көмегімен адам организмінің бірқатар бөліктерінің - жүректің ,бауырдың,бүйректің қызыметін не күшейту,не бәсендету қажет болғанда басты органдарды тежеп,адамның көңіл-күйін өзгертуге болады.Ауру қоздырғыш микробтарға қарсы химия - терапевтикалық дәрілер жасап шығарылды.
Біздің заманымыздағы фармакологияның қуатты құдіреті туралы мына фактілер дәлел бола алады.Өткен ғасырдың орта шенінде хирургтер ұйымы операция жасағанда ауыртпайтын наркотикалық дәріні қолдануды тек арман ететін еді.Бірақ оның болмағаны хирургияның дамуына көп кедергі жасады.Енді дәрігерлер адамда операцияға үлгілі түрде әзірлей алады.Олар нерв жүйесінің сезімін төмендететін,бұлшық еттердің жұмысын бәсендететін,ауырғанда сездірмейтін дәрілер беріп,жүрек пен өкпе жұмысын толастататын тәсілдер қолдана алады.
Нерв жүйесінің сезімталдығын төмендеткіш дәрі-дәрмектер ақылынан ауысқан адамдарды емдеуге үлкен көмек береді.
Қазіргі фармокологияда жоғарғы нерв жүйесіне,адамның эмоциялық (сезімдік) әрекет өрісіне ықпал ететін дәрілер бар.Міне, сол дәрілердің көмегімен,бір кезде,И.П.Павлов арман еткен,адамның жоғарғы нерв жүйесі қызыметінің бәрін қазір дәрігер билейді.
Әр түрлі жауарлар бездерінің секрецияларынан таза гормондар алынып қана қоймай ,сонымен қатар олар химиялық лабараторияда түгел синтезделетін болды.Гормон сияқты түгел ықпал ететін бірнеше химиялық құрамалар жасалды.Қазір кез келген ауруды гормонды дәрілермен емдеуге әбден болады.Бір кезде қант диабеті қатерлі ауру делінсе,қазір ол аса қауіпті емес,оны инсулин және басқа дәрілермен емдеп жазуға болады.Бір кезде адамдардың ішкі секреция бездерінің қызметі бұзылып,ақыры мүгедек болып қалатыны көптеп кездескен.Ал қазіргі кезде адамдар жасанды гормонды пайдаланып,денсаулығын дұрыс сақтап,күйлі сезініп жүр.
Витаминді дәрілердің жұғымдылығының теңдесі жоқ. В12 витаминді қабылдау арқылы қанды толықтырып,адам мүлде жазылады. В1 витамин адамның жүйке тамырларының ісінуінен пайда болатын неврит ауруын емдеуге таптырмайтын дәрі - дәрмектің қатарына жатады. Ал көптеген витаминдер синтетикалық жолдармен жасалып,көптеп шығарылады,сол себепті онымен емдеу кімге болса да қолайлы,әрі арзан.
Жұқпалы ауруларды қоздырушыларға, түрлі ісіктерге арсы қолданылатын химия - терапевтикалық тәсілдер,дәрілер іздеп табу күрделі мәселе болып отыр.Заманымыздың ғылыми жетістіктеріне,халықтың ғасырлар бойғы бай тәжірибесіне сүйенген медицина және оның ғалымдары емдеу тәсілдері мен құралдарын әр түрлі жолдармен іздестіруде.
Бірінші эмпириалдық жол.Дәріні бұл жолмен іздеушілердің көпшілігі химиялық қоспаларды синтездеу арқылы алды.Ғалымдар оны ұзақ жылдар бойы тәжірибе ретінде жануарларға қолданып,оларды қалай емдік ісер ететінін бақылап,егер шипалы,әсерлі болса,оны адамдарға іс жүзінде қолдану үшін емдеу орындарына береді.Сонымен эмпириалдалық жолмен дәрі жасау-көп еңбек керек ететін тәсіл.
Екінші,теориялық жағынан таңдау алу жолы,бұл өзі біздің жағдайымызға өте ыңғайлы.Ғалымдар белгілі бір химиялық құрамалардың құрылысын фармакологиялық әрекетке байланысты зерттеп,белгілі бір зат ретінде оның құрылысын,жалпы зандылығын анықтайды.Ал осы жаңа заттың негізінде химиялық формулалар жасалады,содан кейін олар синтезделеді.Олардың емдңк әсері лабараторияда жануарларға қолданылып,сонан кейін дәрілік жарамды заттар ауруханаға беріледі.
Дәріні алудың үшінші жолы,халық медицинасында қолданылатын табиғи заттарды,ең бастысы,өсімдіктерді зерттеу болып табылады.
Жаңа химиялық заттар тышқанға,қоянға,мысыққа,маймылға қолданылып,оның бұл жануарлардың физиологиялық қандай жүйесіне әсер ететіндігі жан-жақты зерттеліп,анықталады.Міне,осы деректердің негізінде адамға берілетін дәрінің ең аз,әрі ең көп дозасы белгіленеді.Дәрілердің шипалылығы жануарлар арқылы тексеріледі.Оларды адам ауыратын ауруларменәдейі ауыртады да,емдейді.Сөйтіп дәрінің пәрменділігі тәжірибе үстінде тексеріледі.Фармакологиялық құралдарды эксперименталды зерттеу әбден жеткілікті болғандықтан оларды қолдану үшін ауруханаға бергенде ешбір қауіптенбеуге болады.
1.2 Ащы жусанның ботаникалық сипаттамасы
Жусан(Artemisia)- күрделі гүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық, кейде бір не екі жылдық шөптесін өсімдіктер не шала бұта. Қазақстанның барлық жерінде - шөл, шөлейт далада, таулы жерлерде өсетін 81 түрі бар. Жусанның биіктігі 10-60 см, кейде 1,5-2 м барады. Сабағы тік немесе жерге жайылып өседі.Еліміздің Европалық бөлігінде,Батыс Сібір,Қазақстан,Орта Азия жерлерінде көп тараған.
Жусанның дәрілік қасиеті бар.Оның шөбінде абсинтин,анабситин гликозидтері,эфир майлары,С витамині,иілік заттар бар.Жусан шөбінің тұнбасы көбіне ас қорыту жұмысын жақсартуға,тамақ ішуге ынталандыруға қолданылады.
Жапырағы кезектесіп орналасқан, қауырсын тәрізді. Шеті тілімденген, кейде бүтін жиекті. Ұсақ гүлі қос жынысты, сары түсті, себеттері көп, әбден піскен кезде шашыраңқы иіріп келген сыпыртқы гүлшоғырын құрайды. Шілде-қыркүйекке дейін гүлдейді. Жемісі - тұқымша, жусанның 17 түрі-сирек кездесетін эндемик түрге жатады. Қазақстанда ғана өсетін бір түрі дәрмененің ерекше мәні бар. Жусан-құнарлы мал азығы, дәрілік, бояуын, тағамдық, витаминді, эфир майлы өсімдік. Шырғалжын Жусанның (A.dracuncuius) жапырағы мен сабағын жеуге болады, құм жусаны (A.arenaria) құм тоқтату үшін пайдаланылады. Арасында улы түрі ( таврий Жусаны) да кездеседі, оны мал жемейді. Жусанды қолдан (мысалы, тамыр жусан) да өсіреді. (Сур.1).
Сурет 1. Ащы жусан (Artemísia)
Ащы жусан (лат. Artemisia absinthium) - астралылар тұқымдасына жататын көп жылдық, кейде бір не екі жылдық шөптесін өсімдік.Биіктігі 60-100 см болатын көпжылдық шөптесін,тамырсабақты өсімдік.Тамырсабағынан биіктігі бір метрге дейін болатын бірнеше гүлді және жапырақты қысқа сабақтар дамиды.Сабақтарының төменгі жапырақтары ұзын сағақты,сағақтың түбі ланцет тәрізді,сабақтарының ортаңғы бөлігіндегілердің сағақтары қысқа.Гүл жапырақшалары сағақсыз қарапайым қауырсынды.Себеттері шар тәрізді сыпыртқыға жиналған.Жемісі қоңырау,ұзынша дәндерінің ұшы үшкірлеу,ұзындығы 1 мм,айдарсыз,шілде тамыз айларында гүлдеп,тамыз-қазанда жемісі жетіледі.Ащы жусан тұқымдары арқылы және вегетативтік жолмен көбейеді.Хромосомдар саны-18. (Сур.2).
Ащы жусан - Европадан,Солтүстік Африкадан және Батыс Азиядан шыққан деп есептеледі.Оңтүстік Европада,Россияда,Солтүстік Африкада және Америкада құрама штатында кеңінен мәденилендірілген, және май өңдіріледі. Қазақстанның барлық аймақтарында кездеседі.Тек қана құмды шөлейт аймағында кездеспейді.Қоқыс жерлерде,қоқыс тастайтын жерлерде,қақпаның астында,жолда,бақта,құрылыстарда,ма л жайлайтын жерлерде өседі.Өндіріске қажетті табиғи шикізаты жеткілікті болғандықтан қоры есептелінбеген.
Сурет 2. Ащы жусан (лат. Artemísia absínthium)
1.3 Шипалы өсімдіктердің құрамындағы биологиялық белсенді заттар
Дәрілік өсімдіктердің фармакологиялық әсері ондағы биологиялық белсенді заттардың жиынтығына байланысты. Биологиялық белсенді заттартерминіне өсімдіктер шығарылатын және негізгі терапатевтикалық әсерді анықтайтын ағзаға арнайы әсер ететін табиғи қосылыстар жатады.Дәрілік өсімдіктер биологиялық белсенді және оларға қосалқы заттардың тұтас кешенін жинақтайды,олардың сапалық құрамы және сандық құрамы олардың өсу және дамуы кезінде өзгеріп отырады.Қазіргі кезде дәрілік өсімдіктер биологиялық белсенді заттардың бір тобын жинақтауына байланысты классификацияланады : дәрумендер ,полисахаридтер, липидтер, эфир майлары және тағы да басқалар жатады.
Ащы жусанның шөбінен жапырағынан 0,5-2% эфир майы флаваноидтар, иілік заттар, оганикалық қышқылдар, каротин, аскорбин қышқылы бөлінеді. Тамырында инулин болады. Өсімдік тамырындағы абсинтин анабентин және ащы дәм береді және микробтарға қарсы қасиет береді.
Ащы жусанның тұңбасы тәбетті ашады, диспепсияда,ас қорыту мүшелерінің қызыметін жақсартады.Жусан мен шалвей қосындысы асқазан ауруларына ,өтті айдау үшін қолданылады.Бұл қоспалардың терапевтикалық тиімділігі жоғары деп есептеледі.Жусан мен шалвей жапырағының қайнатындысын шаншу қадалғанда 1 ас қасықтан 2 сағат сайын,2-3 күн ішеді.Ащы жусан мен сарымсақтың қайнатындысын жылан құрттарын қуу үшін,ащы жусан мен жалбыз жапырағынан жасалған тұнбаны ауыздағы жағымсыз иісті кетіру үшін ауызды осы тұнбамен шаяды.
Жусанның тұнбасы 1:5 қатынасында 70% спиртте дайындайды.Күніне 3 рет 15-20 тамшыдан15-20 минут тамаққа дейін асқазан-ішек ауруларына ішеді.
Жусан шөбінің тұнбасы:10 грамм шикізатқа1- стақан қайнаған ыстық суды құяды,қақпағын жабады,бу астауында 10-15 минут қыздырады,бөлме температурасында 45 минут тұндырады,сүзеді,бастапқы қалпына жеткізеді.Күніне 14 -13 стаканнан 3 рет тамаққа дейін (30 минут)ішеді.
Медицинада жапырақтары және сабағының гүлдеген жоғарғы бөлігі дәне пайдаланылады.Ащы жусанды екі мезгілде жинап дайындайды.Тамырға жақын сағақсыз жапырақтарын өсімдік гүлдегенге дейін бутондық кезеңінде жинап алады.Сабағының гүлдеген жоғарғы бөлігін гүлдеу кезеңінде ұзындығы 20-25 см етіп кесіп алады.Жиналған шикізатты тығыз қаптарда немесе ағаштан жасалған ыдыстарда сақтайды.Сақтау мерзімі 2 жыл.
Халық медицинасында жергілікті жаңа ұнтақталған жапырақтарын буын шыққанда,соғып алғанда және ауырсынуларда қолданылады.Ал жусанның жапырақтарынан жасалған қайнатындысын қыжылға қарсы ішеді.
1.3.1 Иілік заттар
Иілік заттар - құрамында гидроксильді радикалдары фенольдік сипатта болатын, суда еритін және күрделі хош иісті қатардағы органикалық заттардың тобы.
Иілік заттары құрғату кезінде шіруге және қатаюға қабілеттілігі өте жоғары,өйткені олар аморфты, анағұрлым айқын қышқылдық сипатқа және терінің (терілердің) иілік қасиетіне ие (артықшылығы бойынша физиологиялық иілік заттары).
Иілік заттар адам ағзасына өте елеулі әсер етеді. Бірінші кезекте, олардың белсенділік қабілеті байқалады және ол әртүрлі салаларда кездеседі. Таниндер дұрыс қолданғанда ішекке қолайлы жетеді және оның бұзылуымен, дисбактериозбен, диареямен күресуге көмектеседі. Иілік заттар ақуыздармен өзара әрекеттескен кезде олардың жартылай орындалуын тудырады және су өткізбейтін қорғаныш альбуминатты иілік жасайды. Олар шырышты қабықтар мен жара беттеріндегі бактерицидтерге және қабынуға әсер етеді.
Кейбір жағдайларда иілік заттар ағзаға зиян келтіруі мүмкін. Бұл жағдай бай өнімдерді шамадан тыс пайдаланған кезде орын алады. Осылайша, ішектің перистальтикасы баяулайды, сондықтан орындық қатты болады.Және де біртіндеп іш қату басталады. Бағымызға орай, мұндай мәселе уақытша сипатқа ие болады.Сол себепті оны дер кезінде анықтап, қажетті шаралар қолдану қажет.
Иілік заттар екі түрге бөлінеді:
* Гидролизденетін иілік заттары - бұл фенолкарбон қышқылдарының күрделі эфирлерінің қантты және қантсыз қоспалары. Су ерітінділерінде қышқылдардың, сілтілердің және ферменттердің әсерінен олар фенольді және фенольді емес табиғаттың құрамдас бөліктеріне гидролизденуге қабілетті. Гидролизденетін иілік заттарды үш топқа бөлуге болады:
o Галлотаниндер - галл, дигалл қышқылының және оның басқа да полимерлерінің қанттың циклдық формаларымен (әдетте D-глюкоза) күрделі эфирлері.
o Эллаготаниндер - элаг қышқылының және онымен биогенетикалық туыстығы бар басқа да қышқылдардың, қанттардың циклдық формаларымен (D-глюкозамен) эфирлері.
o Фенолкарбон қышқылдарының қант емес эфирлері галл қышқылының, гидроксикориялық (хлороген, кофе, гидроксикориялық) қышқылдарымен, сондай-ақ флавандармен (катехингаллат) эфирлері болып табылады.
* Конденсирленген иілік заттары эфирлердің сипатына ие емес, осы қосылыстардың полимерлік тізбегі көміртегі атомы байланыстары (-С -) арқылы түзіледі, яғни бұл қышқылдардың, сілтілердің және ферменттердің төзімділігіне себепші болады.
Әдеби мәліметтер бойынша ащы жусан өсімдігінің жер бетінде гидролизденетін иілік заттары бар.
1.3.2 Флаваноидтар
Ең алғаш өсімдіктерден бөлініп шыққан флаваноидтар сары түсті болғандықтан, латынның flavus - сары, деген атауына ие болған.Флаваноидтар деп,құрамында оттегі гетероциклді табиғи қосылыстар және бензо-γ-пирон тобын айтамыз.Олар, С6-С3-С6 (дифенилпропан) жалпы құрылымдық құраммен біріктірілген өсімдік тектес фенолдық қосылыстардың ең көп тараған тобының түрі болып саналады.
Көкеністердегі, жемістердегі, жидектердегі, өсімдіктердегі және организмдегі ферменттердің әрекетіне әсер ететін заттар тобы флаваноид деп аталады, және де бұл заттар жемістердің түсіне жауап береді, әрі фотосинтезге қатысады.Бұл гетероциклді қосылыс.Суда нашар ериді,әр түрлі түсте болады (сары,қызыл,қыз,ылт сары және тағыда басқа).Флаваноидтарды табиғи өсімдік бояғыштар деп те атайды.
Флаваноидтық қосылыстар көптеп немесе аз мөлшерде,шамамен барлық өсімдіктерде кездеседі.Олардың жоғары өсімдіктерде кездесу мөлшері:80%-ды құрайды.Флаваноидтар негізінен,жоғарғы өсімдіктерге тән,дегенмен олар,балдырларда, саңырауқұлақтарда ,мүктерде кездеседі.Флаваноидтарға бай өсімдіктер де бар.Олар Fabaceae, Rutaceae, Polygonaceae, Rosaceae, Asteraceae тұқымдас өсімдіктер.
Флаваноидтар өсімдік пигменттерінің тобы болып табылады, олардың үйлесімі гүлдердің немесе жемістердің түсін айқындайды.Флаваноидтардың табиғи функциялары аз зерттелген. Өсімдіктерде флаваноидтық бояғыштар, ұлпаларды ултракүлгін сәулелердің теріс әсерінен қорғайтын жарық сүзгілердің рөлін атқарады.Бұған дәлел ретінде,мына фактты алға тартсақ болады,кверцитиннің немесе апигениннің сұйылтылған ерітіндісі,спектрдің ультракүлгін бөлігіндегі сәулені толығымен сіңіріп алады.Ультракүлгін сәулеленуді(330-350мм) және көрінетін жарықтын бөлігін (520-560нм)сіңіру қабілетінің арқасында олар өсімдік тіндерін артық радиациядан қорғайды.
Гүл жапырақтарының бояуы жәндіктерге керек өсімдіктерді табуға және тозандануға көмектеседі.
Флаваноидтар өсімдіктердің тыныс алуына көмектеседі:аскорбин қышқылымен бірге ферментативті тотығу қалпына келтіру процестеріне қатысады.Флаваноидтар қатарында антибактериалды (микробтарға қарсы)әсерге иелері де бар.Дәрілік заттар есебінде Р витаминдері деп аталатын рутин және кверцитин флаваноидтары қолданылады.Олар аскорбин қышқылымен ұштасып,капилярдың өткізгіштігі мен сынғыштығын азайтуға, қанның ұюын тежеуге және эритроциттердің серпімділігін арттыруға қабілетті.
27 түрлі флаваноидтардың арасында аса маңыздылары флаванол және халкон,және де олардың изоформалары-ликуразид,кемпферол,ли квиритозид т.б.
Халкондардың әр түрлі жиынтығы Торғай және Түркістаннан ащы жусан тамырларында кездеседі.Ащы жусанның он төрт халконды қосылысының құрылымы анықталған, оның ішінде изоликвиритигенин (2,4,4-тригидроксихалкон) оның гликолиздары-изоликвиритин, неоизоликвиритин, рамноизоликвиритин, ликуразид, неоликуразид және басқа туындылары.
3-сурет. Флаванон және халкон туындылары
Қазіргі таңда тереңірек зерттелген флаваноид рутин болып саналады.Оны Р витамині деп те атайды.Рутин тамырларды нығайтатын ерекше қасиетке ие сондықтан дәрілік препораттарды жасауда кеңінен қолданылады.Осыған сәйкес танымалдылыққа тағы бір флаваноид-кверцетин ие болды.
Ғалымдар оның басқа флаваноидтардың негізгі құрамдық бөлігі екенін анықтады.
1.3.3 Органикалық қышқылдар
Органикалық қышқылдар - көптеген тағамдық және дәрілік өсімдіктерде:жемістерінде,жидектері нде,тамырлы көкеністерде,жапырақты шөптерде және т.б.кездесетін қасиеттері әртүрлі заттардың үлкен тобы.Органикалық қышқылдар өсімдіктерді бос күйінде немесе қышқыл тұздар ретінде кездеседі.Олардың кейбір жеміс - жидектердегі жалпы мөлшері 0,3-2,5 % аралығында өзгерсе,көкеністерде 0,1-0,7% құрайды.Өсімдіктердің қышықл дәмі қанттармен нейтралдануы мүмкін,ал иілік заттар көп болған жғдайда олардың дәмі ерекше дәм береді.Кейбір органикалық қышқылдар антимикробтық қасиетке ие және көбіне консервілеуші заттар ретінде қолданылады.Олар көптеген жеміс-жидектердің өзіне тін дәмін қалыптастыруға да қатысады.
Егер дем алу процесінің жүру химизімін қарастырсақ,органикалық қышқылдар өсімдіктердің осы дем алу процесі кезінде түзілетін қанттардың жартылай тотыққан өнімдері екенін көруге болады.Сонымен бірге,органикалық қышқылдар, көмірсулар,аминқышқылдары және майлар сияқты,әртүрлі қосылыстардың синтезі үшін артық мөлшердегі құрылыс материалдары болып табылады.
Өсімдіктерде болатын органикалық қышқылдар екі үлкен топқа бөлінеді:буланатын-ұшпалы және буланбайтын,ұшпалы емес.Олар өсімдікте бос күйінде ,эфирлер немесе тұздар түрінде болады.Өсімдіктерде кездесетін органикалық қышқылдардың өкілдері:құмырсқа қышқылы HCOOH,сірке қышқылы CH3COOH сүт қышқылы [оксипропион] CH3-CHOH-COOH,қымыздық қышқылы HOOC-COOH,алма қышқылы HOOC-CH2-CH [OH]-COOH,лимон қышқылы,аскорбин қышқылы.
Өсімдіктерде көптеп кездесетін,қоры молы-аскорбин қышқылы болып табылады.
Ұшқыш қышқылдарға құмырсқа,сірке, пропион, май, валериан, изовалериан және т.б. қышқылдар жатады. Құмырсқа қышқылы кәдімгі арша ,қалақай жапырақтарынан, кәдімгі ақбас жусаннан табылды.Валериан және изовалериан қышқылдары валерианның жерасты мүшелерінде, шәңкіш жемістері мен басқа да өсімдіктерде кездеседі.
Өсімдіктердің иесі ұшқыш эфир қышқылдарының болуына байланысты.Ұшпалы емес қышқылдардан алма,лимон,шарап және қымыздық қышқылдары көп кездеседі.Алма қышқылы-өсімдіктер арасында кең таралған,барбаристе(6%-дейін),кизил де,алмада(жалпы шемішкелі және сүйегі бар тұқым түрлерінде)болады.Алма қышқылы томат жемістерінде,дәнді дақыл және бұршақ тұқымдастарында, сонымен қатар жапырақтарда да болады. Лимион қышқылы - өсімдіктерде өте көп тараған,мысалы,қарақат,таңқурай,бүл дірген сияқты жидектерде.Цитрус тұқымдас жемістерінде лимон қышқылы (лимондарда 9%дейін құрғақ салмақта) басты орында тұр.Оргаикалық қышқылдарға жататын майлы қышқылдарға да тән түрлі биологиялық әсерлер көбінесе қарастырылмайды.Сөйтіп, органикалық қышқылдар адам ағзасының қалыпты өмір сүруі үшін аса маңызды.
1.3.4 Сапониндер
"Сапонин" ұғымы сабын өсімдігінің атауынан пайда болған (Sapo - naria officinalis, Caryophyllaceae).1819 жылы (sapo - сабын) Мэлон бұл терминді сабын өсімдігінен бөлінген заттардың қасиеттерін білу үшін ұсынған.
Сапониндер -- табиғи гликозидтерге(сапонизидтер, сапозидтер) жатады,және оның өзіне тән қасиеттері бар:
* жоғары беттік белсенділік (детергенттер-сілкілеу кезінде көбіктерді қалыптастыру қабілеті);
* эритроциттер жасуша мембранасында поралардың түзілуіне және гемоглобиннің қан плазмасына шығуына себепші болатын гемолитикалық белсенділік;
* суық қанды жануарлар үшін уыттылық,сапониндердің,бактериялард ың жұмысын бұзуы әбден мүмкін,бұл балық аулау кезінде сапониндер бар ЛР-дың кейбір қолдануына себепші болды.
Өсімдік тектес сапониндердің құрылымы мен жіктелуі
Сапониндер гликозидтерге, стероидтар мен тритерпеноидтардың түрлеріне жатады.
Сапониндердің әртүрлі және күрделі құрылымдары бар. Олардың молекулалары екі бөліктен тұрады: агликон және қант, оның құрамына D-глюкоза, D - галактоза, L-рамноз, L-арабиноза, D-ксилоза, L-фруктоза, D-глюкурон және D - галактурон қышқылы кіреді. Сапониндер агликонның түріне байланысты екі топқа бөлінеді: тритерпенді және стероидты гликозидтер, олар бір-бірімен қасиеттері бойынша ерекшеленеді. Сапониндердің агликонды бөлігі негізінен циклопентанопергидрофенантренде орналасқан.(сурет 4).
Сурет 4. Циклопентанопергидрофенантрен.
Стероидты сапониндер табиғи қосылыстардың үлкен тобын қарастырады. Құрылымның ерекшелігі С-16, ал кейде 1, 2, 5, және 12 жағдайында оттегі функциясының болуы да мүмкін. Олардың көпшілігі 8 көміртекті атомнан және 16-ОН тобынан тұратын бүйірлік тізбектің тотығуы есебінен спирокеталды топқа ие. Көптеген агликонның 5, 6 жағдайында қос байланыс бар. Спирокеталды сақинаның бағытталуына байланысты "қалыпты" қатардағы стероидты агликонның (сурет.5) және "изо" қатары көрсетілген. (сурет.6)
Сурет 5. Стероидты сапогенин қалыпты топ
Сурет 6. Стероидты сапогенин изо тобы
Оларға тән ерекшеліктер - жоғары спирттермен кешенді қосылыстар жасауға қабілеті.Суда ерімейді, бірақ этанолда жақсы ериді. Көбік түзетін қабілеті бойынша стероидты сапониндердің тритерпенден айырмашылығы жоқ.
Тритерпенді сапонидердің С30Н48 жалпыланған формуласы бар. Көбінесе бұл пентациклді болып келеді,ал тетрациклді қосылыстар сирек кездеседі. Агликонды бөлік ерекшелігі бойынша төрт түрге бөлінеді: (сурет.7)
1.-амиринді;
2.-амиринді;
3.лупеолды;
4.фриделинді.
Сурет 7. Тритерпенді сапониндердің агликон бөлігінің құрылыс түрлері.
Кездеседі тритерпеновые сапониндер, агликондары, олар құрылысы тетрациклического тритерпена (туынды даммарана). Пентациклді тритерпенді сапониндердің көпшілігі қабаттың түріне жатады-амирин. Құрамында гидроксилден басқа карбоксильді, альдегид, лактонды, эфирлік және карбонильді болуы мүмкін. Қос байланыс көбінесе 12-13 ережелерде кездеседі. Тритерпендік сапониндер бейтарап және қышқыл қосылыстар болуы мүмкін. Қышқылдық сипат етікогенин молекуласында да, урон қышқылдарында да, егер соңғысы сапониннің көмірсутегі бөлігінің құрамына кіретін болса, карбоксильді топтардың болуымен түсіндіріледі, қышқыл сапониндер бірқалентті және екі валентті және көпвалентті металдармен еритін тұздар құрайды. Ақуыздармен, липидтермен, стериндермен, таниндермен молекулалық кешендер пайда болуы мүмкін.
Ащы жусан құрамында сапонин бар дәрілік өсімдіктерге жатады. Ащы жусан тамырларында болатын негізгі әсер етуші қоспа глицирризин қышқылы немесе глицирризин (20β-карбокси-11-оксо-30-норолеан-1 2-ен3β-ил-2-О-β-D-глюкопирануроно-з ил-α-D глюкопиранозидурон қышқылы) (сурет. 16). Глицирризин сахарозадан 150 есе артық асатын тәтті дәммен сипатталады.
Глицирризин вирусқа қарсы, қабынуға қарсы белсенділікті көрсетеді, обыр мен ЖҚТБ-ны емдеу үшін тиімді, сондай-ақ аллергияға қарсы әсері бар екені белгілі.
Сурет 8. Глицирризинді қышқыл.
Ащы жусан сапониндерінің басым көпшілігі глюкуронид түрінде кездеседі. Ащы жусан тамырының кейбір агликондары және олардың туындылары артериялық гипертензияны және калий құрамының төмендеуінен және натрий тұздарының жоғарылауынан тұратын тұз балансының бұзылуынан тұратын жағымсыз жанама әсерлердің пайда болуына себеп болуы мүмкін .
Құрамында ащы жусан тамыры бар дәрілік заттарды тұтыну дозасының артуының пайда болуы жеткілікті ұзақ уақыт кезеңі ішінде дами алады және ағзадағы глицирризиннің азып-тозуының салыстырмалы үлкен кезеңіне байланысты қабылдау тоқтатылғаннан кейін жарты жыл өткен соң бақыланады. Глицирризинді тәуліктік тұтынудың ұсынылған ең жоғары нормасы шамамен 100 мг құрайды, бұл өсімдік шикізатына қайта есептегенде шамамен 60-70 г кептірілген Ащы жусан тамырын құрайды.
1.3.5 Витаминдер
Витаминдер - (лат. vita "өмір " + амин) қарапайым құрылымды, төмен молекулалы органикалық қосылыстар тобы. Бұл тағамның құрамдас бөлігі ретінде, гетеротрофты организм үшін абсолюттік қажеттілік белгісі бойынша біріктірілген органикалық заттар тобы (қоршаған ортада жағдайына байланысты).
Витаминдер өсімдік жасушалары мен ұлпаларында биосинтез арқылы қалыптасады. Әдетте витаминдердің өсімдіктерде белсенділігі төмен, бірақ зерттеу мәліметтері бойынша жоғары ұйымдастырылған, адам ағзасына ең қолайлы, атап айтқанда - провитаминдер түрінде болады. Олардың рөлі қоректік заттардың қажетті энергиясын босатып, негізгі қоректік заттарды толық, үнемді және дұрыс пайдалануға әкеледі.
Витаминдердің аз түрі, яғни, A, D, Е, В12 сияқты витаминдер жиналуы мүмкін. Витаминдердің жетіспеушілігі ауыр бұзылыстарды тудырады.
Витаминдердің негізгі белгілері:
* Тағамда аздаған мөлшерде болады (микро-компоненттер);
* ағзада мүлдем синтезделмейді немесе ішектің микрофлорасында аздаған мөлшерде синтезделінеді;
* пластикалық функцияларды орындамайды;
* энергия көзі болып табылмайды;
* көптеген ферментативті жүйелердің кофакторлары болып табылады;
* биологиялық әсер аз концентрацияда болады және ағзадағы барлық алмасу процестеріне әсер етеді. Ағзаға өте аз мөлшерде қажет: күніне бірнеше мкг-дан бірнеше мг-ға дейін
С витамині ағзаның инфекцияларға төзімділігінің артуына ықпал етеді; Темірдің сіңірілуін жақсартады, оның редукцияланған түрін депонирленуіне ықпал етеді. Антиоксиданттық қасиеттері бар. Тағам рационына қосымша ретінде, өнім аскорбин қышқылына физиологиялық қажеттілікті, тәуліктік қажеттілігін ескере отырып теңдестірілген. Ащы жусан құрамында көптеген дәрумендер бар. Бірақ ең көп витамин С ащы жусанда кездеседі.
С витамині (аскорбин қышқылы) өсімдіктерде тотыққан түрінде кездеседі - дегидроаскорбин қышқылы және қалпына келтірілген - аскорбин қышқылы. Алғаш рет лимон шырынынан бөлінген болатын. Бұл витамин күшті антиоксидант, тыныс алу, қан түзілу процесіне қатысады, қабынуға қарсы және ағзаның аллергияға қарсы тұрақтылығын күшейтеді. Стресстен қорғаудың қуатты факторы болып табылады. Онкологиялық аурулардың алдын алу мақсатында қолданылады. С витаминінің қатысуымен А, Е витаминдері мен В тобының витаминдері әсерінің нәтижелілігі артады.
Жоғарыда айтылып кетендей, мия тамыры құрамында көптеген дәрумендер бар. Бірақ ащы жусан ең көп мөлшерде кездесетін С витамині , сондықтан аптасына кем дегенде 3 - 4 рет зімбір тамырының аз мөлшерін тағам ретінде қолданатын болсаныздар тұмау және әр түрлі ЖРВИ түрлері туралы ұмытуға болады.
1.3.6 Көмірсулар
Көмірсулар - құрамында карбонил тобы және бірнеше гидроксил топтары бар органикалық заттар болып табылады. Қосылыстар класының атауы "көміртегі гидраттары" сөзінен шыққан. Бұл атауды алғаш рет К. Шмидт 1844 жылы ұсынған болатын. "Көміртегі гидраттары" атауының пайда болуы - ғылымда белгілі алғашқылардың бірі, формальді түрде көміртек пен судың қосылыстары болып табылатын брутто - формуласымен, яғни Сх(Н2O)у сипатталады.
Көмірсулар өсімдік және жануарлар организмдерінің жасушаларында болады және салмағы бойынша Жердегі органикалық заттың негізгі бөлігін құрайды. Бұл қосылыстар көмірқышқыл газынан және судан фотосинтез процесінде және хлорофиллдің қатысуымен өсімдіктерден құралады.
Жануарлар ағзалары көмірсуларды синтездеуге қабілетсіз, сондықтан көмірсуларды өсімдіктерден алады. Көмірсулар сүтқоректілердің азығының едәуір үлесін құрайды.
Өсімдіктердегі көмірсулардың үлесі: құрғақ заттар 80% - ға дейін, ал адам және жануарлар организмдерінде 20% - ға дейін құрайды. Олар физиологиялық процестерде маңызды рөл атқарады. Адам тағамының 70% - ын көмірсулар құрайды.
Тірі организмдердегі көмірсулардың функциялары әртүрлі. Олар қосалқы энергия көзі болып табылады (өсімдіктерде - крахмал, жануарлар организмдерінде - гликоген). Өсімдік организмдерінде көмірсулар жасушалық мембраналардың негізі болып табылады. Құрылымдық компоненттердің бірі ретінде көмірсулар қалдықтары нуклеин қышқылдарының құрамына кіреді.
Көмірсулар моносахаридтер, дисахаридтер және полисахаридтер болып бөлінеді.
Моносахаридтер (грек. көне грекше "жалғыз", лат. saccharum "қант" және suffix-id), - органикалық қосылыстардың, көмірсулардың негізгі топтарының бірі; қанттың ең қарапайым түрі; әдетте түссіз, суда еритін, мөлдір қатты заттар болып табылады. Кейбір моносахаридтер тәтті дәмі бар.
Дисахаридтер - құрамында С12Н22О11 бар көмірсулар. Оларға сахароза немесе қамыс қанты және мальтоза жатады. Сахароза екі гексоз (глюкоза және фруктоза) бөлшектерінің су бөлінуімен өсімдіктерде түзіледі: С6Н12О6 + С6Н12О6 = С12Н22О11 + Н2О.
Полисахаридтер - жоғары молекулалы көмірсулар, моносахарид полимерлері (гликандар) болып табылады. Полисахаридтер молекулалары гликозидті байланыспен қосылған моносахаридті қалдықтардың ұзын сызықты немесе тармақталған тізбектері арқылы анықталады.
Ащы жусанның энергетикалық құндылығы (калориялығы) 100 грамм өнімге 375 ккал құрайтыны көмірсулардың болуымен байланысты.
2. ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
2.1 Эксперименттік жұмыстардың әдістемесі
Анықталатын компоненттер және анализ схемасы
Экстрактивтік заттар
Өсімдік шикізатынан еріткіштің көмегімен алынып, құрғақ қалдық күйінде анықталатын органикалық және бейорганикалық заттардың экстракты заттар деп аталады. Өсімдіктің емдік қасиеті өсімдік шикі затының құрамындағы экстрактивті заттардың мөлшермен анықталады.
Этил эфирімен экстрагирленетін заттар
Өсімдік құрамында органикалық еріткіштер көмегімен, мысалы, этил эфирі, спирт - бензолдық (1:1) қосындысымен өңдегенде бөлінетін шайыр, майлар және тағы басқа балауыздар болады. Этил эфирінде еритін заттардың жиынтығы Сокслет аппаратында этил эфирімен экстрагирлегендегі құрғақ қалдықтың мөлшерімен анықталады.
Анықтау әдісі. Зерттеуге өсімдік сынамасының 0,0002 г дәлдікпен алынған 5-8 грамын сүзгі қағаздан жасалынған патрондарға салып, сыйымдылығы 100мл Сокслет аппаратына орналастырады.Патронның диаметрі экстрактордың диаметрінен 4 мм кем болуы керек, биіктігі сифонның биіктігінен 3-4 мм төмен болуы керек. Алдын ала өлшенген, көлемі 100 мл колбаға құрғақ этил эфирін құядыда су моншасында қыздырады. Аудан ылғал сіңіріп алмау үшін, тоңазытқышты хлоркальцийлі түтікпен жалғастырады. Экстрактордың қалыпты жұмыс істеуі үшін колбаға экстрактор толатындай сүйықтың мөлшерін құю керек. Зат салынған патрон сифон түтікшесінің жоғарғы деңгейінен аспауы керек. Экстракцияға арналған сұйықтың қатты қайнап кетпеуін қадағалау керек, ондай жағдайда еріткіш буы тоңазытқышта қайта сұйыққа айналып үлгермей ұшып кетуі ықтимал, яғни сұйықтың бір бөлігі сифон арқалы колбаға қайтпайды. Еріткіштің баяу қайнауы да тиімсіз, өйткені осы жағдайда еріткіш колбаға аз жылдамдықпен қайтіп отырады. Қалыпты жағдайда патрон сағатына сұйықпен 15-20 рет толып отыруы керек. Шайырлар мен майлар толық бөлінуі үшін аппарат 6 сағат тұруы қажет.
Экстракция аяқталған кезде, аппараттан өсімдік шикізаты бар патрондар алынып кептіріледі, колбадан эфирді айдау әдісімен бөліп, шайырлы қалдықты кептіргіш шкафта 105ºС температурада тұрақты массаға дейін кептіреді.
Этил эфирі арқылы бөлінген заттың құрғақ сынаманың салмағына шаққандағы мөлшерін мына формуламен есептейді:
С =b ∙100 α%,
Мұндағы: С - этил эфирінің көмегімен айырылып алынған заттардың шамасы %;
а - құрғақ саттың сынамасы г;
b - экстрактан бөлінген құрғақ заттың шамасы г.
Эфирге өткен заттарды бөліп алғаннан кеін, өсімдік сынамаларындағы жеке компоненттердің мөлшерін есептегенде, экстракты заттардың мөлшерін есепке алып отыру қажет. Ол үшін мына формула бойынша есептелетін коэффицентті пайдаланған жөн:
Кэф = С mꞏ100,
Мұндағы: Кэф - коэффицент;
С - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz