Қара жаудың сұқтанған көзін жасқап, Естілуде әлемге сөзім асқақ
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
ФИО
Курстық жұмыс
Рафаэль Ниязбек тіліне лингвостилистикалық талдау
Ғылыми жетекші:
Қостанай 2020 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Шығарма тіліндегі көркемдегіш-бейнелегіш тәсілдердің қолданысы...5
0.1 Шығармадағы ажарлау құралдарының қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 5
0.1.1 Эпитет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
0.1.2 Теңеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
0.1.3 Ассонанс, аллитерация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
0.2 Шығармадағы құбылту тәсілдерінің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...24
0.2.1 Метафора ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
0.2.2 Метонимия ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
0.2.3 Синекдоха ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
0.2.4 Аллегория ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
0.2.5 Сарказм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
0.2.6 Гипербола, литота ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
0.2.7 Кейіптеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
0.3 Шығармадағы айшықтау тәсілдерінің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 44
0.3.1 Антитеза ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
0.3.2 Қайталау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
0.3.3 Градация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
ІІ Шығарма тіліндегі құрмалас сөйлемдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... 49
2.1 Салалас құрмалас сөйлем ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
КІРІСПЕ
Қай халықтың болмасын асыл сөз өнері басқа халықтардың əдебиетінен, ең басты айырмашылығы -- өзінің образдар жүйесімен, сөз бейнелеу тəсілдерімен ерекшеленді. Əдебиеттегі образдар жүйесі жəне сөз бейнелеу тəсілдері ұлттық болмыс-бітімімізді анықтайтындығы рас. Халқымыздың ғажайып ескерткіштері болып табылатын эпостағы ғаламат кейіпкерлердің сөз өнерінің құдіреті арқылы танылғандығына ешкімнің таласы жоқ. Осы орайда сандаған ғасырлар мен жылдар бойы ұрпақтан ұрпаққа ауызша жетіп, жанды баурап, сананы арбайтын қазақтың қасиетті сөз өнерінің ұлттық негізі -- ауыз əдебиетінде қалыптасқан деудің реті бар. Сөз өнеріндегі ұлттық негіз дегеніміздің өзі -- сол рухани мұраны жасаған халықтың тілі. Онсыз образды сөз, көркем сөз дегенді айта алмаймыз. Тіл -- əдебиеттің құрылыс материалы, жер бетіне ауа тіршілік үшін қандай керек болса, əдебиетке тіл де сондай қажет екендігі баршаға түсінікті.
Өнерді тану мен білу туралы ғибраттарға мəн берсек, көркем əдебиет деген ұғымның сыр- сипаты образды сөз, көркем сөз атты терең түсінікке тіреледі. Сөз -- адамның ой-сезімін жеткізудегі бірден бір күшті құрал. Ал, көркем ойлау жүйесі шексіз. Көркем əдебиеттің бүкіл болмысы, шынайы табиғаты түр мен мазмұнның бірлігі арқылы жасалған. Түрдің өмір сүру заңдылығы, өзгеріп дамуы, өзінің көріну тəсілдеріне байланысты. Əдебиеттегі түрдің көріну тəсілдерінің бірі бейнелеу құралдары. Бейнелеу құралдары -- əдебиетте көбінесе бұл ұғым сөз қолдану тəсілдері, бейнелі сөздер, мысалы, жалпы түрде құбылту деп аталатын метафора, метонимия, əсерлеу, тұспалдау, астарлау, теңеу, эпитет жəне стильдік айшықтар, дыбыстық қайталамалар деген мағынада қолданылады.
Шындығына жүгінсек, бейнелеу тəсілдерінің мəн-мағынасы бұдан да кең, мол екендігі белгілі. Анықтай түссек, көркем шығармадағы бүкіл тіл байлығы -- түгелдей бейнелеу құралы. Бұның басты ерекшелігі халықтың айналадағы дүниені өзінше түсініп, көркемдік ой-сезімімен қабылдауында жатыр. Сондықтан бейнелеу құралдары қай ұлттың əдебиетінде болса да сөздік қорға, тіл байлығына байланысты қалыптасады.
Көркем əдебиеттің өзіне тəн даму заңдылықтары, қоғамдағы алатын өзіндік орны туралы пікірлер ерте заманнан айтылып келеді. Бұл жайында ғалымдар алғашқы жазылған еңбек ретінде, ежелгі грек елінің біздің жыл санауымызға дейінгі IV ғасырда өмір сүрген ғұлама ойшыл Аристотельдің Поэтика атты кітабын атайды. Əйгілі ғұлама бабамыз Əбунасыр əл-Фараби (870 - 950 жж.) Аристотель ізіндегі екінші ұстаз атанып, философия, поэтика жəне т.б. арналған трактаттар жазғаны белгілі. Содан бері сөз өнері туралы Леонардо да Винчи, Буало, Шеллинг, Чернышевский, Белинский, қазақ халқының даңқты перзенті Ш.Уəлихановтар талай-талай зерттеулер жазды. Көшпелі қазақ халқының өлең мен əнге деген құмарлығын, ақындық таланты туралы Ш.Уəлиханов мынадай аңызды арнайы дəлел ретінде келтіріпті: Аңыздың айтары өлең, өнер аспаннан, əуеден келіпті-мыс. Өлең туралы қызғылықты ойлар мен пікірлер қазақтың ақын-жыраулары, сал- серілерінің шығармаларында да айтылған. Ұлы Абайдың Өлең -- сөздің патшасы, сөз сарасы деуі қай уақытта да дəлелді екендігіне көз жеткіземіз.
Өлеңнің теориясы, құрылысы, техникасы жайында классикалық еңбектердің бар екендігі əдебиетшілер қауымына жақсы таныс. Аристотель, əл-Фараби, В.Г.Белинский, А.А.Потебня, А.Н.Веселовский, одан кейінгі В.Брюсов, Б.Томашевский, В.Жирмунский жəне тағы басқалар алдымен еске түссе, қазақ поэзиясына байланысты Ш.Уəлиханов, А.Байтұрсынов, М.О.Əуезов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайлов, З.Қабдолов, З.Ахметов, М.Базарбаев деп, бұдан əрі де жалғастыра беруге болады. Аталған ғалымдардың еңбектерінде өлеңнің теориялық мəселелері, айрықша атасақ, поэзияның тілі, құрылымы, түзілісі, бейнелеу құралдары жайлы тамтұмдай түсіндірілген. Алайда осымен іс біткен, ендігі қалғаны сол зерттеулердің нəтижесімен шектелуге тиіс дейтін ғылымда қағида жоқ. Қайта осы бағытта сандаған ізденістерімізбен қатар, өлең теориясына қатысты көркем шығарманы талдауда іркілістеріміз де бар екендігі қисынсыз емес.
І Шығарма тіліндегі көркемдегіш-бейнелегіш тәсілдердің қолданысы
0.1 Шығармадағы ажарлау құралдарының қолданысы
0.1.1 Эпитет
Айқындау, яғни эпитет - заттың, құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын суретті сөз. Эпитет - адамның, заттың, құбылыстың бір белгісін: сырын, сипатын, қасиетін атап көрсететін сөз, бірақ осы қызметте келетін жай анықтауыш сөзден эпитеттің айырмасы бар. Жай анықтауыш заттың, құбылыстың, адамның өзіне тән қалыпты сынын (белгісін, қасиетін, түрін, түсін т.б.) білдірсе, эпитет өзі атайтын белгіні бейнелеп (образдап) көрсетеді.
Қазақ тіліндегі тұрақты эпитеттің тілдік табиғатын арнайы қарастырған Г.Ө.Мұхаметқалиеваның кандидаттық диссертациясында эпитетке былайша анықтама беріледі. Эпитет дегеніміз - екі немесе одан да көп компоненттен тұратын, өзара қабыса байланысқан, көркем бейнелі, образды сөз тіркесі .
Демек, эпитет - адамның не заттың, не табиғат құбылыстарының өзгеше белгілерін көрсету, олардың бейнесін оқушылардың көз алдына елестету, ой - қиялына әсер ету үшін қолданылатын көркем сөз образы [1; 11].
Лингвистикалық еңбектерде, оқулықтарда эпитет - көркем образды троптың бір түрі, ойды бейнелі бояуымен жеткізетін құрал ретінде сипатталады. Қысқасы, эпитет - заттың не құбылыстың айрықша белгісін, қасиетін білдіретін бейнелі сөз. Эпитет, кейбір зерттеушілердің пайымдауынша, кез келген анықтауыш емес, оқушының жан дүниесін баурап алатын бей- нелі, образды сөздер мен сөз тіркестері болады. Мысалы:
Лингвистикалық еңбектерде, оқулықтарда эпи- тет - көркем образды троптың бір түрі, ойды бейнелі бояуымен жеткізетін құрал ретінде сипатталады. Қысқасы, эпитет - заттың не құбылыстың айрықша белгісін, қасиетін білдіретін бейнелі сөз. Эпитет, кейбір зерттеушілердің пайымдауынша, кез келген анықтауыш емес, оқушының жан дүниесін баурап алатын бейнелі, образды сөздер мен сөз тіркестері болады. Академик М.Балақаев өз еңбегінде: Суреткердің өз - өзіне тән тіл шеберлігін сөздің көркемдік қасиетін талдағанда сөз бен образ арасындағы осы бір стильдік нәзіктікті яғни жеке сөздердің қолданылуындағы ерекшеліктердің бәрі жиналып келіп тұтас контекстік мән алатындығы, ойды бейнелі, нақты, шынайы көрсету үшін эпитетсіз елестету мүмкін емес - деп өте ұтымды тұжырым жасаған.
Қазақ тіліндегі эпитеттер басқа тілдегі сияқты негізінен зат есімнен, сын есімнен, есімше, көсемше етістіктері арқылы жасалады.
Эпитет туралы А.Байтұрсынов өзінің Әдебиет танытқыш атты еңбегінде: Бір нәрсені көптен айырып, көзге көбірек түсіретін етіп айтқымыз келгенде ол нәрсенің атына айқын көрсететіндей сөз қосып айтамыз, сондықтан айқындаудың өзге түрі көркейту деп айтылады - деп эпитетке анықтама берді. Көркейту дегеніміз - эпитет термині ретінде алынған.
Эпитет жайында айтылып жүрген теориялық пайымдауларда әлі күнге дейін бірізділік жоқ сияқты. Мысалы, Л.И.Тимофеев: Кең мағынада қандай болса да бір ұғымды анықтап, айқындап, сипаттап және тағы басқа тұратын әрбір сөз эпитет болады. Бізде осы уақытқа дейін эпитет - көркем анықтауыш, реңді, бейнелі және тағы сол сияқты, ал жай анықтауыш сөз болғанда мұндай көркемдік болмайды деген есеппен, эпитет деген ұғымды (көркем анықтауыш) анықтауыш сөз деген ұғымнан бөліп қарауға жиі ұмтылу бар...бұл бөлу бұрын ескертілгендей, поэтикалық тілді ерекше, бейнелі деп қарау талабына байланысты. Біздіңше бұл дұрыс емес, - дейді.
Кез келген сөз жеке тұрып та не болмаса алдынан, артынан анықтайтын сөздермен келіп те бейне жасай береді. Олай болса, эпитет - бейнені айқындап, көріктеп тұратын көріктеу құралы. Р.Сыздықова: Эпитет - адамның, заттың, құбылыстың, бір белгісін, сырын, сипатын, қасиетін атап көрсететін сөз, бірақ осы қызметте келетін жай анықтауыш сөзден эпитеттің айырмасы бар. Жай анықтауыш заттың, құбылыстың, адамның өзіне тән қалыпты сынын (белгісін, қасиетін, түрін, түсін т.б.) білдірсе, эпитет өзі атайтын белгіні бейнелеп көрсетеді, өйткені бұл белгі сол заттың, адамның, құбылыстың, табиғи қалыпты белгісі емес, - дейді [2; 173].
Түр-түс әлемі - өзіндік ерекшелікке, өзіндік символдық мәнге ие ұлт мәдениетін танытатын бір тұғыр. Яғни, мәдениеттегі түр-түс арқылы өзіндік эстетикалық көзқарасын, эмоциялық қалпын, адамгершілік түсініктерін білдірген. Қоршаған орта, аспан әлемін, тіпті кез-келген материалдық мәдениетке байланысты заттар, киім-кешек, құрал-жабдық, болмаса рухани мәдениетке қатысты салт-дәстүрді түр-түссіз қабылдау мүмкін емес. Онсыз оның болмыс-бітімі тлыққанды болмайды. Сондықтан түр-түс - ұлт мәдениетін танытатын бірден бір жол.
Ақ және қара түстердің этнолингвистикалық сипатын жан-жақты қарастырған Ұ.Б.Серікбаева: Қазақ тілінде түр-түс әлемін құрайтын сан алуан атаулардың ішінде өте жиі қолданылатын , мағынаға бай, қолданыс ауқымы кең атаулардың бірі - ақ және қара атауларының этнолингвистикалық табиғаты өте қызық, әрі ғылыми-практикалық тұрғыдан мәні зор құбылысқа жатады деп көрсетіп, ақ түстің 20-ға жуық, қара түстің 30-ға жуық когнитивтік мағыналарын анықтаған.
Жоғарыда атап өткеніміздей, суреткердің шығармасында да киелі, қасиетті мәнде қолданыс тапқан түр-түс атаулары, соның ішінде қара түске байланысты тіркестер молынан кездеседі. Шығармада қара түсінің екі когнитивті мағынасы ашылған болатын [3;64].
Жер бетіндегі заттарды қиратып, бұзып кететін, қатты соғатын дауыл не тепсе темір үзетін жау адамының мықтылығы, күштілігі, тіпті болмаса шығармада кездесетін жаудың халыққа шабуылы, жаудың өзі, сондай-ақ сол дұшпандармен айқасуы табиғат құбылыстары арқылы көрініс табады, Рафаэль Ниязбектің поэзиясында қара сөзімен байланысты келеді [3; 66-73].
Мысалы:
1. Қара құйын құтырып суырса да,
Өзен бар ма сіздердей таза ағатын. (Аспанында Тараздың жүзген арай,27 -бет)
2. Қара дауыл тұрғызған дүрбелеңде,
Дау жеңіспен қайтар ек бітпегенде. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 34-бет)
3. Төбесінен қара бұлт жосылғанда,
Қара жерге шөге ме тау жаншылып. (Ай тұтылған түн, 41-бет)
4. Қара жолмен қара жау қаптағанда,
Жібек жолмен сарбаздар жауға аттанған. (Жібек жолы, 3-бет )
5. Жосығанда қара бұлт көкте көшіп,
Жетші еліме жүзіңнен өктем өсіп. (Сатық Бұғра хан Әулие атаның нұры, 4-бет )
6. Қара тас та қайраққа айналған-ды,
Еңселі елдің намысын жанығалы. (Жібек жолмен келеді көшін бастап, 5-бет)
7. Қара жаудың сұқтанған көзін жасқап,
Естілуде әлемге сөзім асқақ. (Жібек жолмен келеді көшін бастап, 5-бет)
1. Қара деген түс қайғы-мұңнын, бейқам, бұлынғыр тіршіліктің белгісі ретіндегі мағынасы да Ниязбек шығармасында жиі ұшырасады:
1. Қара жолмен жетсе егер қара Қайғы,
Жібек жолмен Бақ жеткен, Бақыт жеткен. (Жібек жолы, 3-бет )
2. Хан да атандың жазықсыз дұшпан қанын,
Қара жерге ағызып сорғытпаған.
(Сатық Бұғра хан Әулие атаның нұры, 4-бет )
3. Малдарын да өргізіп өрге айдаған,
Тараз жерін қара орман ел жайлаған. (Ел мен жер, 6-бет)
4. Қилы заман туғанда борандаған,
Қара қайғы ат мініп қопаңдаған. (Сыпатай деп жазамын сөз басына, 10-бет)
5. Туған елін ту етіп тік көтеріп,
Қара бастын көрмеген бағын тойлап. (Оққа айналған Байзақ датқа, 10-бет)
6. Қарағайы Байзақ деп қара орманның,
Бәрі түгел шапқылап жаңқалаған. (Оққа айналған Байзақ датқа, 10-бет)
7. Сіз бардыңыз әкім боп қара жерге,
Қасиетін қаққанда қазық етіп. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 21-бет)
8. Қара қарға аспанда қаптағалы,
Еленбеді еңбектің ақ табаны. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 22-бет)
9. Қол шоқпармен қасынан өте беріп,
Қара құстан қайқайтып ұрып қалған. (Ай тұтылған түн, 40-бет)
10. Қара тобыр - қара бұлт жөңкілетін,
Кісі бар ма бұл елде жөн білетін. (Береді, елім, болашақ өз бағасын, 214-бет)
11. Алқаштардың қызығын арақ ішіп тойлаған,
Қара мылқау қоғамда кім бар бұны ойлаған. (Туған елге тұмар хат, 234-бет)
12. Билік құрса өзіңдей қара қарға,
Ел-жұрт болып көнбейтін шара бар ма? (Ауданның бұрынғы әкіміне, 230-бет)
Ақ - қараға қарама-қарсы түс. Бұл - ақ түстің негізгі түстік, реңктік мағынасы. Ақ түс - қазақ халқының жанына жақын, көңіліне қалаулы түс. Себебі, қазақта ақ - пәктік пен ақтықтың нышаны, қуанышқ пен жақсылықтың белгісі, махаббат, үміт, қайырымдық деген ізгі сезімдердің символы. Жалпы осы ақ түстің символикалық мәнін шығу тарихынан көруге де болады. [3;73].
1. Ақ семсері от шашып жарқылдаған,
Сардар мінген қай ат та алқынбаған. (Ел мен жер, 5-бет)
2. Ақ сарайдың сарқытын сен табасың,
Данагөйлер жайғасқан кеңескенде. (Ғасырлардың көзіне үңілгенде, 13-бет)
3. Кеудемді кек кернегенде
Сұр жебе тесіп өтпеген,
Ақ сауытым жыртылды. (Көне Тараз мұңы, 17-бет)
4. Серік мырза, жылы еді жүзің неткен,
Ақ кемесің мұхиттан жүзіп өткен. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 23-бет)
-бұл өлең тармақтарында ақ түсі - әділ, әділетті, арамдығы жоқ сынды жандарды сипаттауда адалдық белгісі ретінде ақ атауы қай тіркесте, контексте болмасын жақсылықтың нышанын аңғартып тұрады.
Ақын Рафаэль Ниязбектің поэзиясында жалғыз бір ғана сары түске байланысты тіркес көрініс тапқан. Бұл тіркестегі сары түсінің конгнитивті мағынасы - табиғи, физиологиялық кейбір құбылыстың ұзаққа созылуын сипаттайды. Мәселен, сары сөзінен уайым-қайғыға байланысты пайда болған сары уайым, сарыла күту сөздерінде сағыныш мәні жатады [3;83].
5. Елдің сары уайымы емес шығар,
Жапырақтар сарғайса күзге қарай. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 21-бет)
Адамның портретін жағымды, жағымсыз сөзбен беретін (көптеген жазушыларда) ерекше суреттемелі эпитеттер назар аудартады:
1. Ажарлы ана туса да күпі піскен,
Жаралғансың жарқ етіп ұлы күштен. (Сатық Бұғра хан Әулие атаның нұры, 4-бет )
2. Сырнай тартқан жел үнін тыңдай қалып,
Алаулайтын бал жүзің шымқай жанып. (Діні неткен қатты еді боз даланың, 12-бет)
3. Бұқа мойын, бура сан, алып дене
Сол батырды жер емес, жел көтерген. (Ай тұтылған түн, 39-бет)
4. Жырыңды жау ақылды, есті ме еді,
Сұлу сүмбіл денемді кескіледі
5. Ит мінезді адамдар ит тірлікте,
Ит өлімнен қайтеді өлмегенде. (Әдемі өлім, 146-бет)
6. Көкбет әйел, кер жалқау, ақымақ ұл,
Кірін күнде жуады көз жасыма. (Қарияның көз жасы, 188-бет)
7. Сарт мезірет, сарт мінез өріс ашып,
Сыйластық та жасанды боп барады. (Жасанды өмір, 187-бет)
Табиғат көріністерін суреттеуде де эпитеттердің атқаратын қызметі зор:
1. Бұйра жалды қырларын сағымдаған,
Ұлы Дала ешкімге бағынбаған.
Жиһаз артқан керуен жібек жолмен,
Алтын өзен секілді ағындаған. (Жібек жолы, 3-бет )
2. Қанды өзенге түп-түгел тоғытқан-ды,
Сарбаздарым жау іздеп кіл жұтынған. (Көне Тараз мұңы, 17-бет)
3. Көңілінің көздері жасылданып,
Ашулы өзен жөнелген тасып ағып. (Ай тұтылған түн, 40-бет)
4. Қоңыр самал сен едің алдан ескен,
Қоңыр жыры секілді қоңыр кештің. (Жүрегімнің төрінен табады елі, 210-бет)
Егемендік, азаттық кез келген халық танымында ең алдымен қуаныш, шаттық болып танылса, екіншіден батырлықтың танылатын тұсы. Тәуелсіздікке қол жеткізу - халықтың, батыр бабаларымыздың асыл арманы болатын.Жау әскерін жеңу, егемендікке қол жеткізу басты мақсаттары болып саналады, сондықтан да ақынның поэтикалық тілінде қазақ ұлтының қандай ұлт екендігі мынадай тілдік эпитеттер арқылы танылған:
1. Қабырғалы қазақтың өскен елі,
Жайсан жұрттың бәрін де дос көреді.
Қаратаудан қаралы көш құламай,
Жібек жолмен көрікті көш келеді. (Жібек жолмен келеді көшін бастап, 5-бет)
2. Артта қалып жылдардың төбе,белі,
Жетеді әлі Алаштың сөреге елі. (Жібек жолмен келеді көшін бастап, 5-бет)
3. Еркектері егеулі найза ұстаған,
Асқақ елдің басынан сөз аспаған. (Жібек жолмен келеді көшін бастап, 5-бет)
4. Заман бар ма, жалған да зауал бар ма,
Нар қазақтың жеңбеген жүректі елі. (Сыпатай деп жазамын сөз басына, 10-бет)
5. Заманында көк бөрі Қараханның
Ерлік қанға құйылып тараған мың. ( Тараз қала ерлікке баурамас, 20-бет )
6. Тілегіңе тіленбей жеткеніңде
Бой түзеген бір терек текті елінде. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 21-бет)
7. Ел басына төнгенде қатерлі күн,
Қайқы қылыш қазақтың ата ерлігін. (Ғасырлардың көзіне үңілгенде, 13-бет)
8. Жібек жолдан тараған таспа жолдар,
Жұмыр жерді жан-жақтан құрсаулаған. (Ел мен жер, 5-бет)
9. Аздығымды ескермей, арыстан айбатпен айқастым,
Көптігінен жаудың сескенбей, жолбарыс жүрекпен шайқастым. (Көне Тараз мұңы, 17-бет)
10. Әруақтарға бағыштап ас берген-ді,
Кемеңгер ел келгенде кемеліне. (Бабалардың өр рухы, 12-бет)
11. Шетке ығысып өжет жыр мен текті ұран,
Түбінде елдің сыпсыңдаған жетті ылаң. (Өсек шығар деп тұрам, 213
Жоғарыда алынған эпитеттерге қарама-қарсы мағынада алынған, яғни дүниенің келеңсіз оқиғаларынан туған, санасы төмен халықты, соны басқарып тұрған дұниеқоңыз басшыларды, соның салдарынан пайда болған ессіз елді сипаттауда ерекше қолданыс тапқан эпитеттер:
1. Туды ма әлде қатыбас кәпір заман,
Қарамайтын жетімге, жесір елге. (Баба әже мен Айша қыз, 15-бет)
2. Дүлей бастық көбейіп сөз білмеген,
Сөз білетін кісіні өсірмеген. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 25-бет)
3. Сиыр қоғам мүйіздеп, күндер қанша -
Шығып қала жаздаған шетке мүлде. (Қабағынан мұң кетсе, 102-бет)
шығармадан терілген эпитеттер:
1. Қабағынан сескенбей зеңбір көктің,
Қызыл қанын ағызып ет-жүректің. (Оққа айналған Базйзақ датқа, 10-бет)
2. Ақындары Алаштың бұғынғанда,
Қанды суға малынып қайғы атанған. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 25-бет)
3. Шыбын жаным қай кезде жай табады,
Дөңгелегі дүлейдің айналады. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 26-бет)
4. Кеудемде арман бұр жарып гүлдегенде,
Өмір барын сезінгем отты өлеңде. (Қабағынан мұз кетсе, 102-бет)
Қорытындылай келе, аталмыш туындыдан 53 эпитет теріліп, оның 49 талдауға түсіп, Қанапина Сәуле Ғалымбекқызының еңбегі бойынша мағынасы ашылды.
1.1.2 Теңеу
Теңеу- көркем мәтінде көрнекті орын алатын әсерлі сөз және затты, нәрсені, құбылысты немесе солардың белгісін, қасиетін, сапасын көрсететін көркемдік ұғым және көркем ойлаудың ұлттық ерекшеліктері жинақталған категория.Олар стилистикада эмосционалды - экспрессивті лексикаға және көркем ойға құралған тіркестерге байланысты айтылады. Теңеу ауыспалы мағыналардың пайда болуына және экспрессивтік қасиеттерінің күшеюіне байланысты сөздің мағыналық ауқымының кеңеюі, оның көркем шығармадағы эстетикалық қызметін дамыта түседі.
Тұрақты теңеулердің де еркін теңеулердің білдіретін негізгі мағынасы компаративтік мағына. Бұл екеуінің арасында ешқандай семантикалық айырмашылық болмайды. Мәселен, үндемеген үйдей пәледен құтылады тұрақты теңеу мен ол үйдей тастан секіріп өтті деген еркін теңеудің айтылуы бірдей.
Белгілі бір халықтың көркем әдебиеті басқа халықтардың әдебиетінен, ең алдымен, өзінің образдар жүйесімен, сөз бейнелеу тәсілдерімен ерекшеленеді. Әдебиеттегі образдар жүйесі және сөз бейнелеу тәсілдері - ұлттық характердің ең басты көрсеткіштері. Бұларсыз ешбір ұлт әдебиеті өмір сүре алмайды. Көркем әдебиет үшін, әсіресе, ұлттық тілдің маңызы зор.
Түрдің өзінің көріну тәсілдері, жүзеге асу жолдары, өмір сүру заңдылықтары болады. Сол түрдің көріну тәсілдерінің бірі - теңеу категориясы. Теңеу категориясы - бүкіл бейнелеу, көркемдеу тәсілдерінің ішіндегі ең бастысы, ең пәрмендісі. Бейнелеу тәсілдерінің барлығы да бастауын осы теңеуден алады
Теңеуді шығу тегінен бастап стилистикалық қызметіне дейін зерттеу жүргізген орыс ғалымдары А.Г.Рубайло, А.Н.Веселовский, Б.В.Томашевский т.б. еңбектерінің ғылыми маңыздылығы зор.
Қазақ тіл білімінде теңеу жан - жақты зерттелген. Қазақ тіл білімінің тұңғыш зерттеушісі А.Байтұрсынов Теңеу заттың, құбылыстың ерекше белгілерін көрсетпей - ақ, оны басқа затпен, құбылыспен салыстыра суреттейді деп көрсетеді.
М.Серғалиев Теңеудің стильдік қызметі әр алуан, бір ыңғайда, негізінен аз сөзге көп мағына сыйғызуды мақсат етсе, тағы бір жағдайда автордың астарлап сөйлеуіне мүмкіндік береді. Сол астарлап сөйлеудің өзі жинақылықтың арқасында болып отырады деп, теңеудің көркем әдебиет тілінде алатын орнын айқындайды.
Қазақ тіл білімінде теңеуге толық талдау жасаған ғалым - Т.Қоңыров. Қазақ теңеулері атты ғылыми монографиясында теңеудің бүкіл лингвистикалық болмысын: жасалу жолдары мен синтаксистік құрылымын, түрлерін жан - жақты қарастыра отырып, теңеуге мынадай анықтама береді: Теңеу дегеніміз - ұқсас, ортақ белгілердің негізінде бір затты екінші затқа салыстыру арқылы сипатталушы нәрсенің бейнелілік, көркемдік, эмоционалды - экспресссивтік сапасын күшейтетін, сол нәрсені жаңа қырынан, поэтикалық қырынан танытатын әрі стильдік тәсіл, әрі таным құралы
Белгілі ғалым Ж. Қоңыратбаева теңеуге мынадай анықтама береді:
Теңеу дегеніміз-белгісіз нәрсені белгілі нәрсеге салыстыру арқылы көзге едестету амалы. Ол екі нәрсеге ортақ бір белгі негізінде жасалады. Сөзді образды қолдануда теңеудің образы мен предметі арасындағы байланыс, тұтастық неғұрлым берік болса, соғұрлым көркем шығарманың тілдік қорына тікелей азық, қорек, болып еніп, кірігіп отырады.
Ғалым Қ.Жұмалиевтің білдірген пікірі бойынша, қазақ теңеулерінің жасалуының үш түрлі тәсілі бар: бірінші, - дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтары арқылы, екінші, - ша, - ше жұрнағының көмегімен, үшінші - секілді, сияқты, тәрізді сөздері. Қ.Жұмалиевтің бұл пікірі дұрыс болғанымен, теңеудің жасалу тәсілдерін түгел қамти алмайды. Қолда бар қыруар материалды сұрыптай келгенде, қазақ тіліндегі теңеулердің жасалуының төмендегідей жолдары бар екені анықталды:
1) - дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтарының көмегімен;
2) - ша, - ше жұрнағының көмегімен;
3) Шығыс септігі жалғауының (-нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен) көмегімен;
4) Секілді, сияқты, тәрізді, іспетті сөздерінің көмегімен;
5) Бейне сөзінің көмегімен;
6) Тең сөзінің көмегімен;
7) Ұқсас сөзінің көмегімен;
8) Параллелизм тәсілі көмегімен;
9) Аралас тәсілдің (бейне және - дай, -дей; бейне және секілді) көмегімен;
10)Қосалқы тәсілдер көмегімен.
Ғалым Т. Қоңыров тұрақты теңеулерді семантика-стилистикалық сипатына қарай:
1. метафоралық теңеу
2. эпитеттік теңеу
3. метонимиялық теңеу
4. синекдохалық теңеу
5. гиперболалық теңеу
6. литоталық теңеу
7. градациялық теңеу
8. синонимдік теңеу
9. антонимдік теңеу деп жіктеген [5; 10-11].
Асия Хасанқызы БекбосыноваС.Мәуленов өлеңдеріндегі теңеу атты ғылыми монографиясында:
С.Мәуленов өлеңдерінен қазақ ұғымына жақын ұлттық өрнекпен өрілген теңеулерді өте көп кездестіруге болады.Әсіресе төрт-түлік малға байланысты көрініс тапқан теңеулер ақын өлеңдерінде өте көп кездеседі.
Мысалы:
Арада жылдар салып Сырға бардым,
Сан тарау көрдім сұлу жылғаларын.
Қыдырып құмдарында құлыншақтай
Жаңғыртып кеттім кезіп ну орманын.
Теңеуге образ ретінде қолданылған құлыншақ сөзі - ат мініп күн кешкен қазақ халқына барынша жақын,әрі таныс сөз.Өлеңде құлыншақтай теңеуімен ақынның қызығы мол балалық шақты еске түсіріп,туған жерге құлыншақтай еркелеуі суреттелген.
С. Мәуленов өлеңдерінде төрт түлік мал мен қазақ танымына жақын аң және жан-жануарлар мен құстар әлемі теңеу образын жасауға негіз болған. Қазақ таным-түсінігінде төрт түлік мал мен кейбір аң-құстардың және жануарлардың киелі екені ертеден белгілі. Жалпы құспен қатысты теңеулерде мифтік мазмұн басым болып келеді және олар туралы таным-түсінік тілімізде молынан сақталған. Мысалы:
Жыр домбыра келтіре алмай бұрауын,
Ыза болып столымнан тұрамын.
Аққуымдай ақындықтан айрылып,
Түні бойы кірпік ілмей шығамын.
(Жыр жазар алдында)
Өлең жолындағы жанкештілік және оған өзін арнауы өлеңде аққуымдай ақындықтан айрылып деген жолдармен берілген. Теңеулік құрылымда қазақ этносының мифтік-таным түсінігі жатыр. Мифологиялық таным-түсінік бойынша аққу - ерекше қасиеті бар киелі құс. Сондықтан халқымыз аққуды ежелден киелі санап, ауламаған және атпаған. Аққу жұбымен ғана өмір сүре алады. Ал аққудың сыңарынан айрылуында ырым бойынша жамандықтың белгісі жатыр. Бір сыңарынан айрылуы, оның да жуық арада мерт болатынынан хабар береді. Ал ақынның аққуымдай ақындықтан айрылып деуінде осы халықтық таным-түсінік негізге алынған. С.Мәуленов өлеңдерінде теңеу образы қызметін атқаруға қазақ танымына жақын құстар - үкі, аққу, лашын, көгершін, бүркіт - зооморфизмдері қолданылған. Теңеу образы қызметін атқарған құс атаулары адам бойындағы әртүрлі қасиеттерді бейнелеп, адам басынан кешкен жағдайларды, көңіл-күйін таныту қызметін атқарған.
Ақын өлеңдерінен ұлтымызға барынша жақын этномаркерленген теңеулерді молынан кездестіруге болады. Әрине бұл сөздер - мәдени мәнге ие әрі ұлттық мәдениетіміздің бірден-бір көрсеткіші. Ақын қолданған теңеулер ұлттық тілдің белгісін, таңбасын білдірумен құнды болып келген. Мысалы:
Жарқыраған басында
Қардан аппақ сәукеле.
Жатады күн қасында
Көкірегін тау кере.
"Жарқыраған басында"
Ақын сәукеледей теңеуін - таудың ең жоғарғы бөлегін безендіруге қолданып тұр. Қазақ халқында сәукеле - этномәдени атауға ие болған зат атауы.
Тіліміздегі тұмар да мәдени мәнділікке ие.Тұмар тағу-ертеден келе жатқан дәстүрлі әдет.Тұмарды таққан адам көз тиюден,бәле-жаладн аман болады деген ұғым ежелгі заманнан күн бүгінге дейін сақталған. Мысалы:
Сақтап көңіл төрінде тұрпатыңды,
Сағынышпен күтермін бір хатыңды.
Мүмкін сенің сол хатың бойтұмардай
Жазар менің сыз шалған сырқатымды.
Теңеулік құрылымдағы теңеу образын атқарып тұрған бойтұмар сөзі тек лингвомәдени зат атауы қызметін ғана атқарып тұрған жоқ, ақын бойтұмардың қорғаушы күшіне ерекше мән бергені байқалады.
Қырдың шоқ-шоқ
Алқызыл гүлдеріндей
Қызыл басқұр,
Зер шашақ дөдегесі.
Киіз үй
Көрмедей бір
Алдыма жайып салған жер бедерін. "Киіз үй"
Ақын қазақтың киіз үйін - жер бедерін жайып салған көрмеге теңеу арқылы ұлттық мәдениетіміздің биік деңгейін аңғартып тұр. С.Мәуленов өлеңдерінде ұлт тіліне ғана тән теңеулер мол қолданылып, ұлттың мәдениетін, ерекшелігін танытуға қызмет еткен. Бұл теңеулер арқылы ел мәдениеті, ел тарихы, ұлтымызға тән қасиет ашыла түскен. Ақын қолданған - сәукеле, бойтұмар, киіз үй т.б сөздер - ұлттық тілімізге ғана тән болып келіп, ұлттың тұрмыс-тіршілігі мен мәдениетін көрсетуде айрықша қызмет атқарған деуімізге болады.
Метафора мен теңеу де салыстыруға, ұқсатуға негізделіп жасалады және екеуінің де танымдық мәні зор. Метафора - қысқарған теңеу, яғни онда теңеуге тән қасиет - белгі көрсетілмейді.
Ақынның ассоциативті ойлау мүмкіндігі шексіз, соған лайық ақын қолданған метафоралық теңеулер де сан алуан болып келген.
Жас жігіттей
Бойы сұңғақ,
Келе жатқан иілмей,
О, менің қарағайларым,
Жатыр ойым тулап,
Өзімнің жырлы, шулы үйімдей. (Пошта жәшігі туралы жыр)
Ақын дискурсындағы ойым - шулы үйім метафоралық теңеуінің жасалуына да ақынның өз танымы мен түсінігі қатысқан.
Сөз мағынасын кеңейтіп, оған жаңа поэтикалық мән-мағына үстеуде метонимия ерекше қызмет атқарады. Метонимия астарлы ойға, ұғымға негізделеді. Осы астарлы ой мен ұғымды түсіну кез келген адамнан шеберлікті қажет етеді. Метонимиялық теңеуде метонимия өзіне тән барлық қасиеттерді сақтап, теңеудің бейнелілігін барынша арттыра түседі. Метонимиялық теңеулерді қолдануда ақын өзінің аялық біліміндегі ақпараттарға сүйеніп, ойсурет құрылымына салуы жиі кездеседі.
Жүземін Донға барып,
Қол созам жұлдызына.
Қазақтың сұлулары
Ұқсайды Сыр қызына.
"Жақында жайылып жүр"
Метонимияға негіз болып - қазақтың сұлулары алынған, ақын қазақтың сұлуларын Сыр қызына ұқсатады. Дон даласында жүріп, қазақтың сұлу қыздарын аңсайды, әсіресе өзі туып өскен Сыр қыздары ақынға ерекше ыстық, ерекше сұлу. Ақын алмасудың бұл түрін шебер қолдана отырып, екі жүзді адамдардың қоғамдағы іс-әрекетін суреттеп, ащы да болса өмірде кездесетін бар шындықты өткір айтады.
Іздемей-ақ алыстан,
Сылқымдар да табылды.
Сар масадай жабысқан,
Жылпыңдар да табылды.
Тау гүлдері
Жылпыңдар метонимиясын қолдануда ақын адам бойындағы кездесетін келеңсіз мінезін негіз етіп алған. Ақын қолданған метонимиялық теңеулер экспрессивті-бағалауыштық сипатқа ие болған. С. Мәуленовтің айтар сөзін дәл тауып, айтып қолданудағы поэтикалық метонимиялардың салмағы басым көрінеді.
Ақын-жазушылар өз шығармаларында суреттеп отырған оқиғаны шығарма идеясына байланысты бірде асыра суреттесе, бірде құлдырата суреттеп отыратыны белгілі. Мысалы:
Нұрлы екен сұлулықтың арманындай,
Жырлы екен сонау Біржан салдарындай,
Кең екен даласындай қазақ жаны,
Өр екен өздерінің тауларындай.
Қазақ халқының бар болмысы осы бір шумақ өлеңнің ішіне сыйғандай. Қазақ халқы - әр ғашық арман етер сұлулықтай нұрлы, Біржан салдай - жырлы, жаны - өзінің даласындай кең, тауындай өр. Ақын өлеңдеріндегі градациялық теңеулердің бейнелілік қасиеті өзге теңеулерге қарағанда әлдеқайда жоғары.
Жаратамын қашаннан
Жас ормандай сөздерді.
Мәңгілікке жасалған,
Тас қорғандай сөздерді.
Жүректей күшті сөздерді,
Тілектей ыстық сөздерді.
Сәуледей нұрлы сөздерді,
Көздердей сырлы сөздерді - "Жаратамын қашаннан"
деген өлең жолдарында бір ғана теңеу заты болып тұрған - сөзге алты теңеу образы алынған. Ақын танымындағы сөз - ең жақсы, адам жанын жадырататын, адамға күш-қуат беретін сөз. Ақын өлеңдерінде табиғаттың әсем көріністері де градациялық теңеумен өте әсерлі етіп берілген. Ақкөлді суреттеуде оны аршын төсті сұлуға, толқынын тоқпақ жалды бұрымға салыстырып, көз алдымызға сұлу бейнелі сурет әкеледі. Бірнеше теңеуді қатар қолдана отырып, ақын соңғы теңеулік құрылыммен оқиға түйінін жасап отырады.
Толқиды Ақкөл аршын төсті сұлудай,
Тоқпақ жалды толқындары бұрымдай.
Түбі қайыр, жағалауы жалпақ құм,
Маған Ақкөл көрінеді Қырымдай.
Сонымен, градациялық теңеулер ақын өлеңдеріндегі заттың, нәрсенің қасиетін немесе айтылмақ ойды барынша үдете бейнелеу арқылы дүниеге келген. Олар төрт түрлі мақсатта жұмсалған:
1. ер адамның портретін, мінезін көрсету мақсатында;
2. қыз, әйел-ананың мінезі мен әсем бейнесін әспеттеу мақсатында;
3. адам бойындағы жағымды-жағымсыз қылықтарды көрсету мақсатында;
4. деректі-дерексіз ұғымдардың бейнелі образын жасау мақсатында. [6;13-40]
Филология ғылымдарының кандидаты, ғалым Өтебаева Эльмира Әбдіғалиқызы өзінің 2010 жылы Алматы қаласында жарық көрген Қазақ тіліндегі - дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеу мәнді тілдік бірліктердің этнотанымдық сипаты атты диссертациясының авторефератында ғасырлар бойы қалыптасып, үнемі дамып, жаңаланып, толығып отыратын тілдік бірліктің бірі - қазақ теңеулерін жан - жақты сипаттай келе, оларға зерттеу жүргізген.
Зерттеу жұмысының бірінші бөлімінде - дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеудің зерттелу тарихына тоқталып, бұлар зат есімнен үстеу тудырушы өнімді аффикстер деп анықтама берген. Сонымен қатар, бұл қосымшалар көне түркі ескерткіштерінің тілінде - дағ, -дег, -тақ, -тег болып берілгендігін туралы айтылған.
- дай,-дей,-тай,-тей тұлғалы теңеудің зерттелу тарихы.Қазақ тіліндегі әр алуан сөз тудырушы аффикстердің ішінде компаративті мағына беру үшін қолданылатын аффикстер тобының бірі - дай,-дей,-тай,-тей аффиксі.Бұл-зат есімнен сын есім және үстеу тудырушы өнімді аффикс.Бұл аффикстің негізгі семантикасы теңеу,ұқсату семантикасы екендігін қазақ тілі мамандары бірауыздан қолдайды.Алайда түркі тілдерінде сыры әлі де толық ашылмаған,әлі де біраз зерттеулерді қажет ететін қосымшалардың бірі - дай,-дей қосымшасы. - дай,-дей қосымшаларының сөзге жалғану қызметі өте кең.
Қазақ тіліндегі - дай, -дей,-тай,-тей жұрнақтары арқылы жасалған сөздерде лексикалық және семантикалық варианттар өзара байланыста болады.Сөздердің лексика-семантикалық варианттары бір түбірлес және әр түбірлес болып келеді.Кейбір сөздерге - дай, -дей,-тай,-тей жұрнағы қосылса да,оның мағынасын өзгертіп жібере алмайды.Мысалы, денесі мұз боп қатты-денесі мұздай боп қатты;Тас қараңғы-тастай қараңғы;От боп жанды-оттай жанды.Бұл сөйлемдердегі мұз,мұздай,тас,тастай т.б. сөздері грамматикалық вариант есебінде қолданылып тұр. Бұлай болу - дай, -дей,-тай,-тей жұрнағының қызметіне байланысты.
Қазақ тіліндегі - дай, -дей,-тай,-тей,-лай,-лей жұрнақтары бір-біріне вариант болып жұмсалады.Бұлардың әрқайсысына - дайын,-дейін,-тайын,-тейін,-лайын,- лейін форманттары вариант бола алады.Бірақ бұл-өте көне құбылыс.Бұл қолданыс көбіне ауызекі тілге тән.Мысалы,бурадайын сақылдап,күліседі көп шайтан,қылған ісін мақұлдап(І.Жансүгіров).Аттанып атандайын,алшаңдатып,Ақситып бір балуанды арсаңдатып(І.Жансүгіров).
Халықтық өлшемге байланысты теңеулердің лексика - семантикалық мәні атты тарауында әрбір қауым, тайпа мүшелері өздерінің айналасын, ортасын, әртүрлі заттарды танып - білу үшін сандық, кеңістік, салмақ, көлем, уақыт тәрізді өзге де сапалық қасиеттерді анықтау үшін түрлі әдіс - тәсілдер пайдалана білген. Оларды:
1. Жылдамдық, қашықтық өлшемі (бие бауындай жер, желі басындай жер, қой өрісіндей жер, қозы өрісіндей жер, қозы көген жер)
2. Салмақ - көлем өлшемі (аузын арандай ашу - аузын кең ашу, балтыры бесіктей - жуан балтырлы, қол басындай - халықтық өлшем, алақандай немесе алақанның аясындай - көлемі тар)
3. Уақыт - мезгіл өлшемі (бие сауымдай жер - бір сағат шамасындағы мезгіл, сүт пісірімдей уақыт - 15-50 минут арасындағы арақашықтық)
4. Ұзындық өлшемі (шынтақтай, құлаштай, тұтамдай)
5. Көлем - ауқым өлшемі (қара құрттай қаптау - өте көп мөлшерде, ұлтарақтай жер - азғантай, тайлаққа артқан теңдей - шамадан тыс)
6. Жас өлшемі (кәрі қойдың жасындай - жасы жетіп, қартаю, солқындаған жас шыбықтай - жап-жас) деп топтастырған.
Құрамында соматикалық лексикасы бар теңеулердің этнолингвистикалық табиғаты.Зерттеуде қазақ тіліндегі тек қана адамның дене мүшелері мен ағзаларына қатысты соматикалық теңеулер ғана алынды.Белгісіз нәрсені белгілі нәрселерге салыстыруда анатомиялық атаулар, әсіресе алақан, көз, ауыз, білек, арқа, өкпе, іш, жүрек, кеуде т.б сияқты соматикалық лексикалар жиі қолданылады [7; 14].
Рафаэль Ниязбек өлеңдеріндегі эпитеттік теңеулер терең ой, нәзік сезім, кейде көңіл күйді көрсетіп,ақынның өзіне тән тілдік қолданысымен ерекшеленген. Мысалға:
1. Сөніп бара жатып та,
Сұр тастай безеріп,
Кек болып тебіндім. (Көне Тараз мұңы , 18-бет )
2. Көлеңкеде сұр қардай жатып қалған,
Қатқан мұз көп ерімей көңілімде. (Өмір - жұмбақ, 192-бет )
3. Миы болса, жамамай ма қайта олар,
Көңілімді көк көйлектей жыртылған?(Көзі түзу Құдайдың, 231-бет )
4. Көңілдері жазира кеңістіктей,
Үлкендерден бола ма жеміс күтпей.
Бірақ білсең ел іші бұл күндері
Арам шөбі қаптаған егістіктей. (Ел іші, 76-бет )
5. Жетегіне еріп қылмыстың,
Көңілімді бөздей айырған. (Махамбетті шапқан қылыш, 139-бет )
Метонимиялық теңеулер экспрессивті-бағалауыштық қасиетке ие болса, ал синекдохалық теңеулерде ойды жинақы әрі дәл таңбалаушы қасиеті сараланды. Синекдоха - сөз мағынасын ауыстырып қолдануда жиі кездесетін тәсілдің бірі. Синекдоха өзінің мағына ауыстыру тәсілі жағынан метонимияға ұқсайды. Алайда бұл екеуінің арасында әжептеуір айырмашылықтар бар. Ол айырмашылық, біріншіден, кеңістік пен уақыттағы шектестік пен іргелестікке негізделсе, екіншіден, сандық қарым-қатынастардың байланысына негізделеді. Синекдохадағы негізгі белгілер синекдохалық теңеулерде толығымен сақталады. Мұнда да айтылатын ой, құбылыс нақтылана түседі.Көбінесе көптік ұғым синекдохалық теңеу жасауға негіз болған [2; 174].
1. Көңілдесім сияқты өмір кейде
Бара жатқан төсегі суыңқырап. (Құдай табыт ішінде жатқызбасын, 89-бет )
2. Сыбағамды жеп кетіп бұрын барған,
Тас кеудеме жүрегім сағымдалған.
Содан, сірә, бөтелке секілдімін,
Ауа кірмей ішіне тығындалған. (Тығындалған бөтелке секілдімін, 130-бет )
3. Көзі ақырын жұмылып шоқтай жанған,
Демі үзіліп, жүрегі соқпай қалған. (Оққа айналған Байзақ датқа, 11-бет)
4. Тіршілікте сынаптай сырғанаған,
Өліп жатсаң мысық боп тырмалаған. (Аспанында Тараздың жүзген арай,26 -бет)
5. Тыр жалаңаш қалғаным жалған емес,
Жапырағын жел жұлған ағаштайын. (Ай тұтылған түн, 50-бет)
6. Көз жасы да шығармын мен әкемнің,
Тасқа тамған тамшыдай тұна білген. (Әкемнің көзін көрген қарттар, 103-бет)
7. Сымы үзілген мұнара секілденіп,
Үкіметтен қол үзіп қалған белде. (Жол бастаған көсемі адасса егер, 163-бет )
8. Қабағынан мұң кетсе, айырылған -
Қызыл бидай секілді сабағынан. (Қабағынан мұң кетсе..., 102-бет )
9. Жат біреудің құм басқан арнасында,
Ызалы аққан шерлі өзен секілдімін (Вокзалда, 105-бет)
10. Сан алуан шөптер секілді,
Кідер жоқ елдің ішінде. (Азамат ердің талайы, -109бет)
11. Кісіні көздеп ататын,
Сұқ көздер мылтық секілді. (Базарда ұят тұр өтпей, 142-бет)
12. Өзге ұлттар өзен секілді,
Мұхитқа құйып жататын. (Қазақ - мұхит,148 -бет)
13. Қап тауында көзсіз батырмын,
Егеулі найза секілді. (Арыстардың арлы жалғасы, 151-бет)
14. Ана жаққа аттанып кетсем деймін,
Өлімді де күшіктей қаңсылатып. (Тұйық қамал, 155-бет)
Поэзиялық шығармаларда ақындардың ассоциативті ойлау мүмкіндігіне байланысты қолданатын метафоралық теңеулер сан алуан болып келеді. Мәселен, ақын Р.Ниязбектің поэзиялық шығармаларында мынадай метафора- лық теңеулерді кездестіреміз [2; 175].
1. Кілең мәңгүрт сиырдай сый білмеген,
Жұрт алдында кімдерді күйдірмеген. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 34-бет )
2. Марқұмдар жерде жерленген,
Қынапта жатқан қылыштай(Мола тонаған қорқауларға, 166-бет )
3. Арлы ауыл - құнсыз теңгедей,
Қаңтарған арба, шанасын. (Ауылдың ауыр тұрмысы, 195-бет )
4. Өмірімді ойлаймын күннен күнге
Шолақ тондай қысқарып келе жатқан.(Жерге жете бергенде, 96-бет)
5. Өмір өгей шешемдей ызғар шашып,
Тынды ақыры көзімнен нұрымды алып. (Тағдыр сыны, 122-бет )
6. Тамырларым тартылған сымдар секілді,
Өн бойында бұлқынып ток жүріп жатқан. (Көп бейбақтың бірімін бұл күндері, 78-бет )
7. Мавзолоейді дәріптеу кімге қажет,
Иесі өлген қаралы үй секілді. (Мавзолойде, 60-бет )
8. Қай ауылда көтерем қой секілді,
Көктем туып, ауызы көкке іліккен. (Қайшылықта ерлердің бағы ашылған, 191-бет )
9. Қазақстан секілді өмір кештім
Шикізатын су тегін беріп жатқан. (Бір баспаға, 137-бет )
10. Қазақ, қырғыз секілді жұбын жазбай,
Қазақ, азап екеуі бірге туған. (Қазақ пен азап, 164-бет)
11. Жұмыр жердің қарыны шертиіп тұр,
Екі қабат жас әйел секілденіп. (Екі қабат жас әйел, 190-бет)
Ғалым Т. Қоңыровтың пікірінше, қазақ тіліндегі метанимиялық теңеулер бәрі дерлік адаммен, адамның тұрмыс қажетіне керекті заттарға не төрт түлікке байланысты ғана қолданылатын сияқты, яғни адаммен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
ФИО
Курстық жұмыс
Рафаэль Ниязбек тіліне лингвостилистикалық талдау
Ғылыми жетекші:
Қостанай 2020 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Шығарма тіліндегі көркемдегіш-бейнелегіш тәсілдердің қолданысы...5
0.1 Шығармадағы ажарлау құралдарының қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 5
0.1.1 Эпитет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
0.1.2 Теңеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
0.1.3 Ассонанс, аллитерация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
0.2 Шығармадағы құбылту тәсілдерінің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...24
0.2.1 Метафора ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
0.2.2 Метонимия ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
0.2.3 Синекдоха ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
0.2.4 Аллегория ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
0.2.5 Сарказм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
0.2.6 Гипербола, литота ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
0.2.7 Кейіптеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
0.3 Шығармадағы айшықтау тәсілдерінің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 44
0.3.1 Антитеза ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
0.3.2 Қайталау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
0.3.3 Градация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
ІІ Шығарма тіліндегі құрмалас сөйлемдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... 49
2.1 Салалас құрмалас сөйлем ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
КІРІСПЕ
Қай халықтың болмасын асыл сөз өнері басқа халықтардың əдебиетінен, ең басты айырмашылығы -- өзінің образдар жүйесімен, сөз бейнелеу тəсілдерімен ерекшеленді. Əдебиеттегі образдар жүйесі жəне сөз бейнелеу тəсілдері ұлттық болмыс-бітімімізді анықтайтындығы рас. Халқымыздың ғажайып ескерткіштері болып табылатын эпостағы ғаламат кейіпкерлердің сөз өнерінің құдіреті арқылы танылғандығына ешкімнің таласы жоқ. Осы орайда сандаған ғасырлар мен жылдар бойы ұрпақтан ұрпаққа ауызша жетіп, жанды баурап, сананы арбайтын қазақтың қасиетті сөз өнерінің ұлттық негізі -- ауыз əдебиетінде қалыптасқан деудің реті бар. Сөз өнеріндегі ұлттық негіз дегеніміздің өзі -- сол рухани мұраны жасаған халықтың тілі. Онсыз образды сөз, көркем сөз дегенді айта алмаймыз. Тіл -- əдебиеттің құрылыс материалы, жер бетіне ауа тіршілік үшін қандай керек болса, əдебиетке тіл де сондай қажет екендігі баршаға түсінікті.
Өнерді тану мен білу туралы ғибраттарға мəн берсек, көркем əдебиет деген ұғымның сыр- сипаты образды сөз, көркем сөз атты терең түсінікке тіреледі. Сөз -- адамның ой-сезімін жеткізудегі бірден бір күшті құрал. Ал, көркем ойлау жүйесі шексіз. Көркем əдебиеттің бүкіл болмысы, шынайы табиғаты түр мен мазмұнның бірлігі арқылы жасалған. Түрдің өмір сүру заңдылығы, өзгеріп дамуы, өзінің көріну тəсілдеріне байланысты. Əдебиеттегі түрдің көріну тəсілдерінің бірі бейнелеу құралдары. Бейнелеу құралдары -- əдебиетте көбінесе бұл ұғым сөз қолдану тəсілдері, бейнелі сөздер, мысалы, жалпы түрде құбылту деп аталатын метафора, метонимия, əсерлеу, тұспалдау, астарлау, теңеу, эпитет жəне стильдік айшықтар, дыбыстық қайталамалар деген мағынада қолданылады.
Шындығына жүгінсек, бейнелеу тəсілдерінің мəн-мағынасы бұдан да кең, мол екендігі белгілі. Анықтай түссек, көркем шығармадағы бүкіл тіл байлығы -- түгелдей бейнелеу құралы. Бұның басты ерекшелігі халықтың айналадағы дүниені өзінше түсініп, көркемдік ой-сезімімен қабылдауында жатыр. Сондықтан бейнелеу құралдары қай ұлттың əдебиетінде болса да сөздік қорға, тіл байлығына байланысты қалыптасады.
Көркем əдебиеттің өзіне тəн даму заңдылықтары, қоғамдағы алатын өзіндік орны туралы пікірлер ерте заманнан айтылып келеді. Бұл жайында ғалымдар алғашқы жазылған еңбек ретінде, ежелгі грек елінің біздің жыл санауымызға дейінгі IV ғасырда өмір сүрген ғұлама ойшыл Аристотельдің Поэтика атты кітабын атайды. Əйгілі ғұлама бабамыз Əбунасыр əл-Фараби (870 - 950 жж.) Аристотель ізіндегі екінші ұстаз атанып, философия, поэтика жəне т.б. арналған трактаттар жазғаны белгілі. Содан бері сөз өнері туралы Леонардо да Винчи, Буало, Шеллинг, Чернышевский, Белинский, қазақ халқының даңқты перзенті Ш.Уəлихановтар талай-талай зерттеулер жазды. Көшпелі қазақ халқының өлең мен əнге деген құмарлығын, ақындық таланты туралы Ш.Уəлиханов мынадай аңызды арнайы дəлел ретінде келтіріпті: Аңыздың айтары өлең, өнер аспаннан, əуеден келіпті-мыс. Өлең туралы қызғылықты ойлар мен пікірлер қазақтың ақын-жыраулары, сал- серілерінің шығармаларында да айтылған. Ұлы Абайдың Өлең -- сөздің патшасы, сөз сарасы деуі қай уақытта да дəлелді екендігіне көз жеткіземіз.
Өлеңнің теориясы, құрылысы, техникасы жайында классикалық еңбектердің бар екендігі əдебиетшілер қауымына жақсы таныс. Аристотель, əл-Фараби, В.Г.Белинский, А.А.Потебня, А.Н.Веселовский, одан кейінгі В.Брюсов, Б.Томашевский, В.Жирмунский жəне тағы басқалар алдымен еске түссе, қазақ поэзиясына байланысты Ш.Уəлиханов, А.Байтұрсынов, М.О.Əуезов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайлов, З.Қабдолов, З.Ахметов, М.Базарбаев деп, бұдан əрі де жалғастыра беруге болады. Аталған ғалымдардың еңбектерінде өлеңнің теориялық мəселелері, айрықша атасақ, поэзияның тілі, құрылымы, түзілісі, бейнелеу құралдары жайлы тамтұмдай түсіндірілген. Алайда осымен іс біткен, ендігі қалғаны сол зерттеулердің нəтижесімен шектелуге тиіс дейтін ғылымда қағида жоқ. Қайта осы бағытта сандаған ізденістерімізбен қатар, өлең теориясына қатысты көркем шығарманы талдауда іркілістеріміз де бар екендігі қисынсыз емес.
І Шығарма тіліндегі көркемдегіш-бейнелегіш тәсілдердің қолданысы
0.1 Шығармадағы ажарлау құралдарының қолданысы
0.1.1 Эпитет
Айқындау, яғни эпитет - заттың, құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын суретті сөз. Эпитет - адамның, заттың, құбылыстың бір белгісін: сырын, сипатын, қасиетін атап көрсететін сөз, бірақ осы қызметте келетін жай анықтауыш сөзден эпитеттің айырмасы бар. Жай анықтауыш заттың, құбылыстың, адамның өзіне тән қалыпты сынын (белгісін, қасиетін, түрін, түсін т.б.) білдірсе, эпитет өзі атайтын белгіні бейнелеп (образдап) көрсетеді.
Қазақ тіліндегі тұрақты эпитеттің тілдік табиғатын арнайы қарастырған Г.Ө.Мұхаметқалиеваның кандидаттық диссертациясында эпитетке былайша анықтама беріледі. Эпитет дегеніміз - екі немесе одан да көп компоненттен тұратын, өзара қабыса байланысқан, көркем бейнелі, образды сөз тіркесі .
Демек, эпитет - адамның не заттың, не табиғат құбылыстарының өзгеше белгілерін көрсету, олардың бейнесін оқушылардың көз алдына елестету, ой - қиялына әсер ету үшін қолданылатын көркем сөз образы [1; 11].
Лингвистикалық еңбектерде, оқулықтарда эпитет - көркем образды троптың бір түрі, ойды бейнелі бояуымен жеткізетін құрал ретінде сипатталады. Қысқасы, эпитет - заттың не құбылыстың айрықша белгісін, қасиетін білдіретін бейнелі сөз. Эпитет, кейбір зерттеушілердің пайымдауынша, кез келген анықтауыш емес, оқушының жан дүниесін баурап алатын бей- нелі, образды сөздер мен сөз тіркестері болады. Мысалы:
Лингвистикалық еңбектерде, оқулықтарда эпи- тет - көркем образды троптың бір түрі, ойды бейнелі бояуымен жеткізетін құрал ретінде сипатталады. Қысқасы, эпитет - заттың не құбылыстың айрықша белгісін, қасиетін білдіретін бейнелі сөз. Эпитет, кейбір зерттеушілердің пайымдауынша, кез келген анықтауыш емес, оқушының жан дүниесін баурап алатын бейнелі, образды сөздер мен сөз тіркестері болады. Академик М.Балақаев өз еңбегінде: Суреткердің өз - өзіне тән тіл шеберлігін сөздің көркемдік қасиетін талдағанда сөз бен образ арасындағы осы бір стильдік нәзіктікті яғни жеке сөздердің қолданылуындағы ерекшеліктердің бәрі жиналып келіп тұтас контекстік мән алатындығы, ойды бейнелі, нақты, шынайы көрсету үшін эпитетсіз елестету мүмкін емес - деп өте ұтымды тұжырым жасаған.
Қазақ тіліндегі эпитеттер басқа тілдегі сияқты негізінен зат есімнен, сын есімнен, есімше, көсемше етістіктері арқылы жасалады.
Эпитет туралы А.Байтұрсынов өзінің Әдебиет танытқыш атты еңбегінде: Бір нәрсені көптен айырып, көзге көбірек түсіретін етіп айтқымыз келгенде ол нәрсенің атына айқын көрсететіндей сөз қосып айтамыз, сондықтан айқындаудың өзге түрі көркейту деп айтылады - деп эпитетке анықтама берді. Көркейту дегеніміз - эпитет термині ретінде алынған.
Эпитет жайында айтылып жүрген теориялық пайымдауларда әлі күнге дейін бірізділік жоқ сияқты. Мысалы, Л.И.Тимофеев: Кең мағынада қандай болса да бір ұғымды анықтап, айқындап, сипаттап және тағы басқа тұратын әрбір сөз эпитет болады. Бізде осы уақытқа дейін эпитет - көркем анықтауыш, реңді, бейнелі және тағы сол сияқты, ал жай анықтауыш сөз болғанда мұндай көркемдік болмайды деген есеппен, эпитет деген ұғымды (көркем анықтауыш) анықтауыш сөз деген ұғымнан бөліп қарауға жиі ұмтылу бар...бұл бөлу бұрын ескертілгендей, поэтикалық тілді ерекше, бейнелі деп қарау талабына байланысты. Біздіңше бұл дұрыс емес, - дейді.
Кез келген сөз жеке тұрып та не болмаса алдынан, артынан анықтайтын сөздермен келіп те бейне жасай береді. Олай болса, эпитет - бейнені айқындап, көріктеп тұратын көріктеу құралы. Р.Сыздықова: Эпитет - адамның, заттың, құбылыстың, бір белгісін, сырын, сипатын, қасиетін атап көрсететін сөз, бірақ осы қызметте келетін жай анықтауыш сөзден эпитеттің айырмасы бар. Жай анықтауыш заттың, құбылыстың, адамның өзіне тән қалыпты сынын (белгісін, қасиетін, түрін, түсін т.б.) білдірсе, эпитет өзі атайтын белгіні бейнелеп көрсетеді, өйткені бұл белгі сол заттың, адамның, құбылыстың, табиғи қалыпты белгісі емес, - дейді [2; 173].
Түр-түс әлемі - өзіндік ерекшелікке, өзіндік символдық мәнге ие ұлт мәдениетін танытатын бір тұғыр. Яғни, мәдениеттегі түр-түс арқылы өзіндік эстетикалық көзқарасын, эмоциялық қалпын, адамгершілік түсініктерін білдірген. Қоршаған орта, аспан әлемін, тіпті кез-келген материалдық мәдениетке байланысты заттар, киім-кешек, құрал-жабдық, болмаса рухани мәдениетке қатысты салт-дәстүрді түр-түссіз қабылдау мүмкін емес. Онсыз оның болмыс-бітімі тлыққанды болмайды. Сондықтан түр-түс - ұлт мәдениетін танытатын бірден бір жол.
Ақ және қара түстердің этнолингвистикалық сипатын жан-жақты қарастырған Ұ.Б.Серікбаева: Қазақ тілінде түр-түс әлемін құрайтын сан алуан атаулардың ішінде өте жиі қолданылатын , мағынаға бай, қолданыс ауқымы кең атаулардың бірі - ақ және қара атауларының этнолингвистикалық табиғаты өте қызық, әрі ғылыми-практикалық тұрғыдан мәні зор құбылысқа жатады деп көрсетіп, ақ түстің 20-ға жуық, қара түстің 30-ға жуық когнитивтік мағыналарын анықтаған.
Жоғарыда атап өткеніміздей, суреткердің шығармасында да киелі, қасиетті мәнде қолданыс тапқан түр-түс атаулары, соның ішінде қара түске байланысты тіркестер молынан кездеседі. Шығармада қара түсінің екі когнитивті мағынасы ашылған болатын [3;64].
Жер бетіндегі заттарды қиратып, бұзып кететін, қатты соғатын дауыл не тепсе темір үзетін жау адамының мықтылығы, күштілігі, тіпті болмаса шығармада кездесетін жаудың халыққа шабуылы, жаудың өзі, сондай-ақ сол дұшпандармен айқасуы табиғат құбылыстары арқылы көрініс табады, Рафаэль Ниязбектің поэзиясында қара сөзімен байланысты келеді [3; 66-73].
Мысалы:
1. Қара құйын құтырып суырса да,
Өзен бар ма сіздердей таза ағатын. (Аспанында Тараздың жүзген арай,27 -бет)
2. Қара дауыл тұрғызған дүрбелеңде,
Дау жеңіспен қайтар ек бітпегенде. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 34-бет)
3. Төбесінен қара бұлт жосылғанда,
Қара жерге шөге ме тау жаншылып. (Ай тұтылған түн, 41-бет)
4. Қара жолмен қара жау қаптағанда,
Жібек жолмен сарбаздар жауға аттанған. (Жібек жолы, 3-бет )
5. Жосығанда қара бұлт көкте көшіп,
Жетші еліме жүзіңнен өктем өсіп. (Сатық Бұғра хан Әулие атаның нұры, 4-бет )
6. Қара тас та қайраққа айналған-ды,
Еңселі елдің намысын жанығалы. (Жібек жолмен келеді көшін бастап, 5-бет)
7. Қара жаудың сұқтанған көзін жасқап,
Естілуде әлемге сөзім асқақ. (Жібек жолмен келеді көшін бастап, 5-бет)
1. Қара деген түс қайғы-мұңнын, бейқам, бұлынғыр тіршіліктің белгісі ретіндегі мағынасы да Ниязбек шығармасында жиі ұшырасады:
1. Қара жолмен жетсе егер қара Қайғы,
Жібек жолмен Бақ жеткен, Бақыт жеткен. (Жібек жолы, 3-бет )
2. Хан да атандың жазықсыз дұшпан қанын,
Қара жерге ағызып сорғытпаған.
(Сатық Бұғра хан Әулие атаның нұры, 4-бет )
3. Малдарын да өргізіп өрге айдаған,
Тараз жерін қара орман ел жайлаған. (Ел мен жер, 6-бет)
4. Қилы заман туғанда борандаған,
Қара қайғы ат мініп қопаңдаған. (Сыпатай деп жазамын сөз басына, 10-бет)
5. Туған елін ту етіп тік көтеріп,
Қара бастын көрмеген бағын тойлап. (Оққа айналған Байзақ датқа, 10-бет)
6. Қарағайы Байзақ деп қара орманның,
Бәрі түгел шапқылап жаңқалаған. (Оққа айналған Байзақ датқа, 10-бет)
7. Сіз бардыңыз әкім боп қара жерге,
Қасиетін қаққанда қазық етіп. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 21-бет)
8. Қара қарға аспанда қаптағалы,
Еленбеді еңбектің ақ табаны. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 22-бет)
9. Қол шоқпармен қасынан өте беріп,
Қара құстан қайқайтып ұрып қалған. (Ай тұтылған түн, 40-бет)
10. Қара тобыр - қара бұлт жөңкілетін,
Кісі бар ма бұл елде жөн білетін. (Береді, елім, болашақ өз бағасын, 214-бет)
11. Алқаштардың қызығын арақ ішіп тойлаған,
Қара мылқау қоғамда кім бар бұны ойлаған. (Туған елге тұмар хат, 234-бет)
12. Билік құрса өзіңдей қара қарға,
Ел-жұрт болып көнбейтін шара бар ма? (Ауданның бұрынғы әкіміне, 230-бет)
Ақ - қараға қарама-қарсы түс. Бұл - ақ түстің негізгі түстік, реңктік мағынасы. Ақ түс - қазақ халқының жанына жақын, көңіліне қалаулы түс. Себебі, қазақта ақ - пәктік пен ақтықтың нышаны, қуанышқ пен жақсылықтың белгісі, махаббат, үміт, қайырымдық деген ізгі сезімдердің символы. Жалпы осы ақ түстің символикалық мәнін шығу тарихынан көруге де болады. [3;73].
1. Ақ семсері от шашып жарқылдаған,
Сардар мінген қай ат та алқынбаған. (Ел мен жер, 5-бет)
2. Ақ сарайдың сарқытын сен табасың,
Данагөйлер жайғасқан кеңескенде. (Ғасырлардың көзіне үңілгенде, 13-бет)
3. Кеудемді кек кернегенде
Сұр жебе тесіп өтпеген,
Ақ сауытым жыртылды. (Көне Тараз мұңы, 17-бет)
4. Серік мырза, жылы еді жүзің неткен,
Ақ кемесің мұхиттан жүзіп өткен. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 23-бет)
-бұл өлең тармақтарында ақ түсі - әділ, әділетті, арамдығы жоқ сынды жандарды сипаттауда адалдық белгісі ретінде ақ атауы қай тіркесте, контексте болмасын жақсылықтың нышанын аңғартып тұрады.
Ақын Рафаэль Ниязбектің поэзиясында жалғыз бір ғана сары түске байланысты тіркес көрініс тапқан. Бұл тіркестегі сары түсінің конгнитивті мағынасы - табиғи, физиологиялық кейбір құбылыстың ұзаққа созылуын сипаттайды. Мәселен, сары сөзінен уайым-қайғыға байланысты пайда болған сары уайым, сарыла күту сөздерінде сағыныш мәні жатады [3;83].
5. Елдің сары уайымы емес шығар,
Жапырақтар сарғайса күзге қарай. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 21-бет)
Адамның портретін жағымды, жағымсыз сөзбен беретін (көптеген жазушыларда) ерекше суреттемелі эпитеттер назар аудартады:
1. Ажарлы ана туса да күпі піскен,
Жаралғансың жарқ етіп ұлы күштен. (Сатық Бұғра хан Әулие атаның нұры, 4-бет )
2. Сырнай тартқан жел үнін тыңдай қалып,
Алаулайтын бал жүзің шымқай жанып. (Діні неткен қатты еді боз даланың, 12-бет)
3. Бұқа мойын, бура сан, алып дене
Сол батырды жер емес, жел көтерген. (Ай тұтылған түн, 39-бет)
4. Жырыңды жау ақылды, есті ме еді,
Сұлу сүмбіл денемді кескіледі
5. Ит мінезді адамдар ит тірлікте,
Ит өлімнен қайтеді өлмегенде. (Әдемі өлім, 146-бет)
6. Көкбет әйел, кер жалқау, ақымақ ұл,
Кірін күнде жуады көз жасыма. (Қарияның көз жасы, 188-бет)
7. Сарт мезірет, сарт мінез өріс ашып,
Сыйластық та жасанды боп барады. (Жасанды өмір, 187-бет)
Табиғат көріністерін суреттеуде де эпитеттердің атқаратын қызметі зор:
1. Бұйра жалды қырларын сағымдаған,
Ұлы Дала ешкімге бағынбаған.
Жиһаз артқан керуен жібек жолмен,
Алтын өзен секілді ағындаған. (Жібек жолы, 3-бет )
2. Қанды өзенге түп-түгел тоғытқан-ды,
Сарбаздарым жау іздеп кіл жұтынған. (Көне Тараз мұңы, 17-бет)
3. Көңілінің көздері жасылданып,
Ашулы өзен жөнелген тасып ағып. (Ай тұтылған түн, 40-бет)
4. Қоңыр самал сен едің алдан ескен,
Қоңыр жыры секілді қоңыр кештің. (Жүрегімнің төрінен табады елі, 210-бет)
Егемендік, азаттық кез келген халық танымында ең алдымен қуаныш, шаттық болып танылса, екіншіден батырлықтың танылатын тұсы. Тәуелсіздікке қол жеткізу - халықтың, батыр бабаларымыздың асыл арманы болатын.Жау әскерін жеңу, егемендікке қол жеткізу басты мақсаттары болып саналады, сондықтан да ақынның поэтикалық тілінде қазақ ұлтының қандай ұлт екендігі мынадай тілдік эпитеттер арқылы танылған:
1. Қабырғалы қазақтың өскен елі,
Жайсан жұрттың бәрін де дос көреді.
Қаратаудан қаралы көш құламай,
Жібек жолмен көрікті көш келеді. (Жібек жолмен келеді көшін бастап, 5-бет)
2. Артта қалып жылдардың төбе,белі,
Жетеді әлі Алаштың сөреге елі. (Жібек жолмен келеді көшін бастап, 5-бет)
3. Еркектері егеулі найза ұстаған,
Асқақ елдің басынан сөз аспаған. (Жібек жолмен келеді көшін бастап, 5-бет)
4. Заман бар ма, жалған да зауал бар ма,
Нар қазақтың жеңбеген жүректі елі. (Сыпатай деп жазамын сөз басына, 10-бет)
5. Заманында көк бөрі Қараханның
Ерлік қанға құйылып тараған мың. ( Тараз қала ерлікке баурамас, 20-бет )
6. Тілегіңе тіленбей жеткеніңде
Бой түзеген бір терек текті елінде. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 21-бет)
7. Ел басына төнгенде қатерлі күн,
Қайқы қылыш қазақтың ата ерлігін. (Ғасырлардың көзіне үңілгенде, 13-бет)
8. Жібек жолдан тараған таспа жолдар,
Жұмыр жерді жан-жақтан құрсаулаған. (Ел мен жер, 5-бет)
9. Аздығымды ескермей, арыстан айбатпен айқастым,
Көптігінен жаудың сескенбей, жолбарыс жүрекпен шайқастым. (Көне Тараз мұңы, 17-бет)
10. Әруақтарға бағыштап ас берген-ді,
Кемеңгер ел келгенде кемеліне. (Бабалардың өр рухы, 12-бет)
11. Шетке ығысып өжет жыр мен текті ұран,
Түбінде елдің сыпсыңдаған жетті ылаң. (Өсек шығар деп тұрам, 213
Жоғарыда алынған эпитеттерге қарама-қарсы мағынада алынған, яғни дүниенің келеңсіз оқиғаларынан туған, санасы төмен халықты, соны басқарып тұрған дұниеқоңыз басшыларды, соның салдарынан пайда болған ессіз елді сипаттауда ерекше қолданыс тапқан эпитеттер:
1. Туды ма әлде қатыбас кәпір заман,
Қарамайтын жетімге, жесір елге. (Баба әже мен Айша қыз, 15-бет)
2. Дүлей бастық көбейіп сөз білмеген,
Сөз білетін кісіні өсірмеген. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 25-бет)
3. Сиыр қоғам мүйіздеп, күндер қанша -
Шығып қала жаздаған шетке мүлде. (Қабағынан мұң кетсе, 102-бет)
шығармадан терілген эпитеттер:
1. Қабағынан сескенбей зеңбір көктің,
Қызыл қанын ағызып ет-жүректің. (Оққа айналған Базйзақ датқа, 10-бет)
2. Ақындары Алаштың бұғынғанда,
Қанды суға малынып қайғы атанған. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 25-бет)
3. Шыбын жаным қай кезде жай табады,
Дөңгелегі дүлейдің айналады. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 26-бет)
4. Кеудемде арман бұр жарып гүлдегенде,
Өмір барын сезінгем отты өлеңде. (Қабағынан мұз кетсе, 102-бет)
Қорытындылай келе, аталмыш туындыдан 53 эпитет теріліп, оның 49 талдауға түсіп, Қанапина Сәуле Ғалымбекқызының еңбегі бойынша мағынасы ашылды.
1.1.2 Теңеу
Теңеу- көркем мәтінде көрнекті орын алатын әсерлі сөз және затты, нәрсені, құбылысты немесе солардың белгісін, қасиетін, сапасын көрсететін көркемдік ұғым және көркем ойлаудың ұлттық ерекшеліктері жинақталған категория.Олар стилистикада эмосционалды - экспрессивті лексикаға және көркем ойға құралған тіркестерге байланысты айтылады. Теңеу ауыспалы мағыналардың пайда болуына және экспрессивтік қасиеттерінің күшеюіне байланысты сөздің мағыналық ауқымының кеңеюі, оның көркем шығармадағы эстетикалық қызметін дамыта түседі.
Тұрақты теңеулердің де еркін теңеулердің білдіретін негізгі мағынасы компаративтік мағына. Бұл екеуінің арасында ешқандай семантикалық айырмашылық болмайды. Мәселен, үндемеген үйдей пәледен құтылады тұрақты теңеу мен ол үйдей тастан секіріп өтті деген еркін теңеудің айтылуы бірдей.
Белгілі бір халықтың көркем әдебиеті басқа халықтардың әдебиетінен, ең алдымен, өзінің образдар жүйесімен, сөз бейнелеу тәсілдерімен ерекшеленеді. Әдебиеттегі образдар жүйесі және сөз бейнелеу тәсілдері - ұлттық характердің ең басты көрсеткіштері. Бұларсыз ешбір ұлт әдебиеті өмір сүре алмайды. Көркем әдебиет үшін, әсіресе, ұлттық тілдің маңызы зор.
Түрдің өзінің көріну тәсілдері, жүзеге асу жолдары, өмір сүру заңдылықтары болады. Сол түрдің көріну тәсілдерінің бірі - теңеу категориясы. Теңеу категориясы - бүкіл бейнелеу, көркемдеу тәсілдерінің ішіндегі ең бастысы, ең пәрмендісі. Бейнелеу тәсілдерінің барлығы да бастауын осы теңеуден алады
Теңеуді шығу тегінен бастап стилистикалық қызметіне дейін зерттеу жүргізген орыс ғалымдары А.Г.Рубайло, А.Н.Веселовский, Б.В.Томашевский т.б. еңбектерінің ғылыми маңыздылығы зор.
Қазақ тіл білімінде теңеу жан - жақты зерттелген. Қазақ тіл білімінің тұңғыш зерттеушісі А.Байтұрсынов Теңеу заттың, құбылыстың ерекше белгілерін көрсетпей - ақ, оны басқа затпен, құбылыспен салыстыра суреттейді деп көрсетеді.
М.Серғалиев Теңеудің стильдік қызметі әр алуан, бір ыңғайда, негізінен аз сөзге көп мағына сыйғызуды мақсат етсе, тағы бір жағдайда автордың астарлап сөйлеуіне мүмкіндік береді. Сол астарлап сөйлеудің өзі жинақылықтың арқасында болып отырады деп, теңеудің көркем әдебиет тілінде алатын орнын айқындайды.
Қазақ тіл білімінде теңеуге толық талдау жасаған ғалым - Т.Қоңыров. Қазақ теңеулері атты ғылыми монографиясында теңеудің бүкіл лингвистикалық болмысын: жасалу жолдары мен синтаксистік құрылымын, түрлерін жан - жақты қарастыра отырып, теңеуге мынадай анықтама береді: Теңеу дегеніміз - ұқсас, ортақ белгілердің негізінде бір затты екінші затқа салыстыру арқылы сипатталушы нәрсенің бейнелілік, көркемдік, эмоционалды - экспресссивтік сапасын күшейтетін, сол нәрсені жаңа қырынан, поэтикалық қырынан танытатын әрі стильдік тәсіл, әрі таным құралы
Белгілі ғалым Ж. Қоңыратбаева теңеуге мынадай анықтама береді:
Теңеу дегеніміз-белгісіз нәрсені белгілі нәрсеге салыстыру арқылы көзге едестету амалы. Ол екі нәрсеге ортақ бір белгі негізінде жасалады. Сөзді образды қолдануда теңеудің образы мен предметі арасындағы байланыс, тұтастық неғұрлым берік болса, соғұрлым көркем шығарманың тілдік қорына тікелей азық, қорек, болып еніп, кірігіп отырады.
Ғалым Қ.Жұмалиевтің білдірген пікірі бойынша, қазақ теңеулерінің жасалуының үш түрлі тәсілі бар: бірінші, - дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтары арқылы, екінші, - ша, - ше жұрнағының көмегімен, үшінші - секілді, сияқты, тәрізді сөздері. Қ.Жұмалиевтің бұл пікірі дұрыс болғанымен, теңеудің жасалу тәсілдерін түгел қамти алмайды. Қолда бар қыруар материалды сұрыптай келгенде, қазақ тіліндегі теңеулердің жасалуының төмендегідей жолдары бар екені анықталды:
1) - дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтарының көмегімен;
2) - ша, - ше жұрнағының көмегімен;
3) Шығыс септігі жалғауының (-нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен) көмегімен;
4) Секілді, сияқты, тәрізді, іспетті сөздерінің көмегімен;
5) Бейне сөзінің көмегімен;
6) Тең сөзінің көмегімен;
7) Ұқсас сөзінің көмегімен;
8) Параллелизм тәсілі көмегімен;
9) Аралас тәсілдің (бейне және - дай, -дей; бейне және секілді) көмегімен;
10)Қосалқы тәсілдер көмегімен.
Ғалым Т. Қоңыров тұрақты теңеулерді семантика-стилистикалық сипатына қарай:
1. метафоралық теңеу
2. эпитеттік теңеу
3. метонимиялық теңеу
4. синекдохалық теңеу
5. гиперболалық теңеу
6. литоталық теңеу
7. градациялық теңеу
8. синонимдік теңеу
9. антонимдік теңеу деп жіктеген [5; 10-11].
Асия Хасанқызы БекбосыноваС.Мәуленов өлеңдеріндегі теңеу атты ғылыми монографиясында:
С.Мәуленов өлеңдерінен қазақ ұғымына жақын ұлттық өрнекпен өрілген теңеулерді өте көп кездестіруге болады.Әсіресе төрт-түлік малға байланысты көрініс тапқан теңеулер ақын өлеңдерінде өте көп кездеседі.
Мысалы:
Арада жылдар салып Сырға бардым,
Сан тарау көрдім сұлу жылғаларын.
Қыдырып құмдарында құлыншақтай
Жаңғыртып кеттім кезіп ну орманын.
Теңеуге образ ретінде қолданылған құлыншақ сөзі - ат мініп күн кешкен қазақ халқына барынша жақын,әрі таныс сөз.Өлеңде құлыншақтай теңеуімен ақынның қызығы мол балалық шақты еске түсіріп,туған жерге құлыншақтай еркелеуі суреттелген.
С. Мәуленов өлеңдерінде төрт түлік мал мен қазақ танымына жақын аң және жан-жануарлар мен құстар әлемі теңеу образын жасауға негіз болған. Қазақ таным-түсінігінде төрт түлік мал мен кейбір аң-құстардың және жануарлардың киелі екені ертеден белгілі. Жалпы құспен қатысты теңеулерде мифтік мазмұн басым болып келеді және олар туралы таным-түсінік тілімізде молынан сақталған. Мысалы:
Жыр домбыра келтіре алмай бұрауын,
Ыза болып столымнан тұрамын.
Аққуымдай ақындықтан айрылып,
Түні бойы кірпік ілмей шығамын.
(Жыр жазар алдында)
Өлең жолындағы жанкештілік және оған өзін арнауы өлеңде аққуымдай ақындықтан айрылып деген жолдармен берілген. Теңеулік құрылымда қазақ этносының мифтік-таным түсінігі жатыр. Мифологиялық таным-түсінік бойынша аққу - ерекше қасиеті бар киелі құс. Сондықтан халқымыз аққуды ежелден киелі санап, ауламаған және атпаған. Аққу жұбымен ғана өмір сүре алады. Ал аққудың сыңарынан айрылуында ырым бойынша жамандықтың белгісі жатыр. Бір сыңарынан айрылуы, оның да жуық арада мерт болатынынан хабар береді. Ал ақынның аққуымдай ақындықтан айрылып деуінде осы халықтық таным-түсінік негізге алынған. С.Мәуленов өлеңдерінде теңеу образы қызметін атқаруға қазақ танымына жақын құстар - үкі, аққу, лашын, көгершін, бүркіт - зооморфизмдері қолданылған. Теңеу образы қызметін атқарған құс атаулары адам бойындағы әртүрлі қасиеттерді бейнелеп, адам басынан кешкен жағдайларды, көңіл-күйін таныту қызметін атқарған.
Ақын өлеңдерінен ұлтымызға барынша жақын этномаркерленген теңеулерді молынан кездестіруге болады. Әрине бұл сөздер - мәдени мәнге ие әрі ұлттық мәдениетіміздің бірден-бір көрсеткіші. Ақын қолданған теңеулер ұлттық тілдің белгісін, таңбасын білдірумен құнды болып келген. Мысалы:
Жарқыраған басында
Қардан аппақ сәукеле.
Жатады күн қасында
Көкірегін тау кере.
"Жарқыраған басында"
Ақын сәукеледей теңеуін - таудың ең жоғарғы бөлегін безендіруге қолданып тұр. Қазақ халқында сәукеле - этномәдени атауға ие болған зат атауы.
Тіліміздегі тұмар да мәдени мәнділікке ие.Тұмар тағу-ертеден келе жатқан дәстүрлі әдет.Тұмарды таққан адам көз тиюден,бәле-жаладн аман болады деген ұғым ежелгі заманнан күн бүгінге дейін сақталған. Мысалы:
Сақтап көңіл төрінде тұрпатыңды,
Сағынышпен күтермін бір хатыңды.
Мүмкін сенің сол хатың бойтұмардай
Жазар менің сыз шалған сырқатымды.
Теңеулік құрылымдағы теңеу образын атқарып тұрған бойтұмар сөзі тек лингвомәдени зат атауы қызметін ғана атқарып тұрған жоқ, ақын бойтұмардың қорғаушы күшіне ерекше мән бергені байқалады.
Қырдың шоқ-шоқ
Алқызыл гүлдеріндей
Қызыл басқұр,
Зер шашақ дөдегесі.
Киіз үй
Көрмедей бір
Алдыма жайып салған жер бедерін. "Киіз үй"
Ақын қазақтың киіз үйін - жер бедерін жайып салған көрмеге теңеу арқылы ұлттық мәдениетіміздің биік деңгейін аңғартып тұр. С.Мәуленов өлеңдерінде ұлт тіліне ғана тән теңеулер мол қолданылып, ұлттың мәдениетін, ерекшелігін танытуға қызмет еткен. Бұл теңеулер арқылы ел мәдениеті, ел тарихы, ұлтымызға тән қасиет ашыла түскен. Ақын қолданған - сәукеле, бойтұмар, киіз үй т.б сөздер - ұлттық тілімізге ғана тән болып келіп, ұлттың тұрмыс-тіршілігі мен мәдениетін көрсетуде айрықша қызмет атқарған деуімізге болады.
Метафора мен теңеу де салыстыруға, ұқсатуға негізделіп жасалады және екеуінің де танымдық мәні зор. Метафора - қысқарған теңеу, яғни онда теңеуге тән қасиет - белгі көрсетілмейді.
Ақынның ассоциативті ойлау мүмкіндігі шексіз, соған лайық ақын қолданған метафоралық теңеулер де сан алуан болып келген.
Жас жігіттей
Бойы сұңғақ,
Келе жатқан иілмей,
О, менің қарағайларым,
Жатыр ойым тулап,
Өзімнің жырлы, шулы үйімдей. (Пошта жәшігі туралы жыр)
Ақын дискурсындағы ойым - шулы үйім метафоралық теңеуінің жасалуына да ақынның өз танымы мен түсінігі қатысқан.
Сөз мағынасын кеңейтіп, оған жаңа поэтикалық мән-мағына үстеуде метонимия ерекше қызмет атқарады. Метонимия астарлы ойға, ұғымға негізделеді. Осы астарлы ой мен ұғымды түсіну кез келген адамнан шеберлікті қажет етеді. Метонимиялық теңеуде метонимия өзіне тән барлық қасиеттерді сақтап, теңеудің бейнелілігін барынша арттыра түседі. Метонимиялық теңеулерді қолдануда ақын өзінің аялық біліміндегі ақпараттарға сүйеніп, ойсурет құрылымына салуы жиі кездеседі.
Жүземін Донға барып,
Қол созам жұлдызына.
Қазақтың сұлулары
Ұқсайды Сыр қызына.
"Жақында жайылып жүр"
Метонимияға негіз болып - қазақтың сұлулары алынған, ақын қазақтың сұлуларын Сыр қызына ұқсатады. Дон даласында жүріп, қазақтың сұлу қыздарын аңсайды, әсіресе өзі туып өскен Сыр қыздары ақынға ерекше ыстық, ерекше сұлу. Ақын алмасудың бұл түрін шебер қолдана отырып, екі жүзді адамдардың қоғамдағы іс-әрекетін суреттеп, ащы да болса өмірде кездесетін бар шындықты өткір айтады.
Іздемей-ақ алыстан,
Сылқымдар да табылды.
Сар масадай жабысқан,
Жылпыңдар да табылды.
Тау гүлдері
Жылпыңдар метонимиясын қолдануда ақын адам бойындағы кездесетін келеңсіз мінезін негіз етіп алған. Ақын қолданған метонимиялық теңеулер экспрессивті-бағалауыштық сипатқа ие болған. С. Мәуленовтің айтар сөзін дәл тауып, айтып қолданудағы поэтикалық метонимиялардың салмағы басым көрінеді.
Ақын-жазушылар өз шығармаларында суреттеп отырған оқиғаны шығарма идеясына байланысты бірде асыра суреттесе, бірде құлдырата суреттеп отыратыны белгілі. Мысалы:
Нұрлы екен сұлулықтың арманындай,
Жырлы екен сонау Біржан салдарындай,
Кең екен даласындай қазақ жаны,
Өр екен өздерінің тауларындай.
Қазақ халқының бар болмысы осы бір шумақ өлеңнің ішіне сыйғандай. Қазақ халқы - әр ғашық арман етер сұлулықтай нұрлы, Біржан салдай - жырлы, жаны - өзінің даласындай кең, тауындай өр. Ақын өлеңдеріндегі градациялық теңеулердің бейнелілік қасиеті өзге теңеулерге қарағанда әлдеқайда жоғары.
Жаратамын қашаннан
Жас ормандай сөздерді.
Мәңгілікке жасалған,
Тас қорғандай сөздерді.
Жүректей күшті сөздерді,
Тілектей ыстық сөздерді.
Сәуледей нұрлы сөздерді,
Көздердей сырлы сөздерді - "Жаратамын қашаннан"
деген өлең жолдарында бір ғана теңеу заты болып тұрған - сөзге алты теңеу образы алынған. Ақын танымындағы сөз - ең жақсы, адам жанын жадырататын, адамға күш-қуат беретін сөз. Ақын өлеңдерінде табиғаттың әсем көріністері де градациялық теңеумен өте әсерлі етіп берілген. Ақкөлді суреттеуде оны аршын төсті сұлуға, толқынын тоқпақ жалды бұрымға салыстырып, көз алдымызға сұлу бейнелі сурет әкеледі. Бірнеше теңеуді қатар қолдана отырып, ақын соңғы теңеулік құрылыммен оқиға түйінін жасап отырады.
Толқиды Ақкөл аршын төсті сұлудай,
Тоқпақ жалды толқындары бұрымдай.
Түбі қайыр, жағалауы жалпақ құм,
Маған Ақкөл көрінеді Қырымдай.
Сонымен, градациялық теңеулер ақын өлеңдеріндегі заттың, нәрсенің қасиетін немесе айтылмақ ойды барынша үдете бейнелеу арқылы дүниеге келген. Олар төрт түрлі мақсатта жұмсалған:
1. ер адамның портретін, мінезін көрсету мақсатында;
2. қыз, әйел-ананың мінезі мен әсем бейнесін әспеттеу мақсатында;
3. адам бойындағы жағымды-жағымсыз қылықтарды көрсету мақсатында;
4. деректі-дерексіз ұғымдардың бейнелі образын жасау мақсатында. [6;13-40]
Филология ғылымдарының кандидаты, ғалым Өтебаева Эльмира Әбдіғалиқызы өзінің 2010 жылы Алматы қаласында жарық көрген Қазақ тіліндегі - дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеу мәнді тілдік бірліктердің этнотанымдық сипаты атты диссертациясының авторефератында ғасырлар бойы қалыптасып, үнемі дамып, жаңаланып, толығып отыратын тілдік бірліктің бірі - қазақ теңеулерін жан - жақты сипаттай келе, оларға зерттеу жүргізген.
Зерттеу жұмысының бірінші бөлімінде - дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеудің зерттелу тарихына тоқталып, бұлар зат есімнен үстеу тудырушы өнімді аффикстер деп анықтама берген. Сонымен қатар, бұл қосымшалар көне түркі ескерткіштерінің тілінде - дағ, -дег, -тақ, -тег болып берілгендігін туралы айтылған.
- дай,-дей,-тай,-тей тұлғалы теңеудің зерттелу тарихы.Қазақ тіліндегі әр алуан сөз тудырушы аффикстердің ішінде компаративті мағына беру үшін қолданылатын аффикстер тобының бірі - дай,-дей,-тай,-тей аффиксі.Бұл-зат есімнен сын есім және үстеу тудырушы өнімді аффикс.Бұл аффикстің негізгі семантикасы теңеу,ұқсату семантикасы екендігін қазақ тілі мамандары бірауыздан қолдайды.Алайда түркі тілдерінде сыры әлі де толық ашылмаған,әлі де біраз зерттеулерді қажет ететін қосымшалардың бірі - дай,-дей қосымшасы. - дай,-дей қосымшаларының сөзге жалғану қызметі өте кең.
Қазақ тіліндегі - дай, -дей,-тай,-тей жұрнақтары арқылы жасалған сөздерде лексикалық және семантикалық варианттар өзара байланыста болады.Сөздердің лексика-семантикалық варианттары бір түбірлес және әр түбірлес болып келеді.Кейбір сөздерге - дай, -дей,-тай,-тей жұрнағы қосылса да,оның мағынасын өзгертіп жібере алмайды.Мысалы, денесі мұз боп қатты-денесі мұздай боп қатты;Тас қараңғы-тастай қараңғы;От боп жанды-оттай жанды.Бұл сөйлемдердегі мұз,мұздай,тас,тастай т.б. сөздері грамматикалық вариант есебінде қолданылып тұр. Бұлай болу - дай, -дей,-тай,-тей жұрнағының қызметіне байланысты.
Қазақ тіліндегі - дай, -дей,-тай,-тей,-лай,-лей жұрнақтары бір-біріне вариант болып жұмсалады.Бұлардың әрқайсысына - дайын,-дейін,-тайын,-тейін,-лайын,- лейін форманттары вариант бола алады.Бірақ бұл-өте көне құбылыс.Бұл қолданыс көбіне ауызекі тілге тән.Мысалы,бурадайын сақылдап,күліседі көп шайтан,қылған ісін мақұлдап(І.Жансүгіров).Аттанып атандайын,алшаңдатып,Ақситып бір балуанды арсаңдатып(І.Жансүгіров).
Халықтық өлшемге байланысты теңеулердің лексика - семантикалық мәні атты тарауында әрбір қауым, тайпа мүшелері өздерінің айналасын, ортасын, әртүрлі заттарды танып - білу үшін сандық, кеңістік, салмақ, көлем, уақыт тәрізді өзге де сапалық қасиеттерді анықтау үшін түрлі әдіс - тәсілдер пайдалана білген. Оларды:
1. Жылдамдық, қашықтық өлшемі (бие бауындай жер, желі басындай жер, қой өрісіндей жер, қозы өрісіндей жер, қозы көген жер)
2. Салмақ - көлем өлшемі (аузын арандай ашу - аузын кең ашу, балтыры бесіктей - жуан балтырлы, қол басындай - халықтық өлшем, алақандай немесе алақанның аясындай - көлемі тар)
3. Уақыт - мезгіл өлшемі (бие сауымдай жер - бір сағат шамасындағы мезгіл, сүт пісірімдей уақыт - 15-50 минут арасындағы арақашықтық)
4. Ұзындық өлшемі (шынтақтай, құлаштай, тұтамдай)
5. Көлем - ауқым өлшемі (қара құрттай қаптау - өте көп мөлшерде, ұлтарақтай жер - азғантай, тайлаққа артқан теңдей - шамадан тыс)
6. Жас өлшемі (кәрі қойдың жасындай - жасы жетіп, қартаю, солқындаған жас шыбықтай - жап-жас) деп топтастырған.
Құрамында соматикалық лексикасы бар теңеулердің этнолингвистикалық табиғаты.Зерттеуде қазақ тіліндегі тек қана адамның дене мүшелері мен ағзаларына қатысты соматикалық теңеулер ғана алынды.Белгісіз нәрсені белгілі нәрселерге салыстыруда анатомиялық атаулар, әсіресе алақан, көз, ауыз, білек, арқа, өкпе, іш, жүрек, кеуде т.б сияқты соматикалық лексикалар жиі қолданылады [7; 14].
Рафаэль Ниязбек өлеңдеріндегі эпитеттік теңеулер терең ой, нәзік сезім, кейде көңіл күйді көрсетіп,ақынның өзіне тән тілдік қолданысымен ерекшеленген. Мысалға:
1. Сөніп бара жатып та,
Сұр тастай безеріп,
Кек болып тебіндім. (Көне Тараз мұңы , 18-бет )
2. Көлеңкеде сұр қардай жатып қалған,
Қатқан мұз көп ерімей көңілімде. (Өмір - жұмбақ, 192-бет )
3. Миы болса, жамамай ма қайта олар,
Көңілімді көк көйлектей жыртылған?(Көзі түзу Құдайдың, 231-бет )
4. Көңілдері жазира кеңістіктей,
Үлкендерден бола ма жеміс күтпей.
Бірақ білсең ел іші бұл күндері
Арам шөбі қаптаған егістіктей. (Ел іші, 76-бет )
5. Жетегіне еріп қылмыстың,
Көңілімді бөздей айырған. (Махамбетті шапқан қылыш, 139-бет )
Метонимиялық теңеулер экспрессивті-бағалауыштық қасиетке ие болса, ал синекдохалық теңеулерде ойды жинақы әрі дәл таңбалаушы қасиеті сараланды. Синекдоха - сөз мағынасын ауыстырып қолдануда жиі кездесетін тәсілдің бірі. Синекдоха өзінің мағына ауыстыру тәсілі жағынан метонимияға ұқсайды. Алайда бұл екеуінің арасында әжептеуір айырмашылықтар бар. Ол айырмашылық, біріншіден, кеңістік пен уақыттағы шектестік пен іргелестікке негізделсе, екіншіден, сандық қарым-қатынастардың байланысына негізделеді. Синекдохадағы негізгі белгілер синекдохалық теңеулерде толығымен сақталады. Мұнда да айтылатын ой, құбылыс нақтылана түседі.Көбінесе көптік ұғым синекдохалық теңеу жасауға негіз болған [2; 174].
1. Көңілдесім сияқты өмір кейде
Бара жатқан төсегі суыңқырап. (Құдай табыт ішінде жатқызбасын, 89-бет )
2. Сыбағамды жеп кетіп бұрын барған,
Тас кеудеме жүрегім сағымдалған.
Содан, сірә, бөтелке секілдімін,
Ауа кірмей ішіне тығындалған. (Тығындалған бөтелке секілдімін, 130-бет )
3. Көзі ақырын жұмылып шоқтай жанған,
Демі үзіліп, жүрегі соқпай қалған. (Оққа айналған Байзақ датқа, 11-бет)
4. Тіршілікте сынаптай сырғанаған,
Өліп жатсаң мысық боп тырмалаған. (Аспанында Тараздың жүзген арай,26 -бет)
5. Тыр жалаңаш қалғаным жалған емес,
Жапырағын жел жұлған ағаштайын. (Ай тұтылған түн, 50-бет)
6. Көз жасы да шығармын мен әкемнің,
Тасқа тамған тамшыдай тұна білген. (Әкемнің көзін көрген қарттар, 103-бет)
7. Сымы үзілген мұнара секілденіп,
Үкіметтен қол үзіп қалған белде. (Жол бастаған көсемі адасса егер, 163-бет )
8. Қабағынан мұң кетсе, айырылған -
Қызыл бидай секілді сабағынан. (Қабағынан мұң кетсе..., 102-бет )
9. Жат біреудің құм басқан арнасында,
Ызалы аққан шерлі өзен секілдімін (Вокзалда, 105-бет)
10. Сан алуан шөптер секілді,
Кідер жоқ елдің ішінде. (Азамат ердің талайы, -109бет)
11. Кісіні көздеп ататын,
Сұқ көздер мылтық секілді. (Базарда ұят тұр өтпей, 142-бет)
12. Өзге ұлттар өзен секілді,
Мұхитқа құйып жататын. (Қазақ - мұхит,148 -бет)
13. Қап тауында көзсіз батырмын,
Егеулі найза секілді. (Арыстардың арлы жалғасы, 151-бет)
14. Ана жаққа аттанып кетсем деймін,
Өлімді де күшіктей қаңсылатып. (Тұйық қамал, 155-бет)
Поэзиялық шығармаларда ақындардың ассоциативті ойлау мүмкіндігіне байланысты қолданатын метафоралық теңеулер сан алуан болып келеді. Мәселен, ақын Р.Ниязбектің поэзиялық шығармаларында мынадай метафора- лық теңеулерді кездестіреміз [2; 175].
1. Кілең мәңгүрт сиырдай сый білмеген,
Жұрт алдында кімдерді күйдірмеген. (Аспанында Тараздың жүзген арай, 34-бет )
2. Марқұмдар жерде жерленген,
Қынапта жатқан қылыштай(Мола тонаған қорқауларға, 166-бет )
3. Арлы ауыл - құнсыз теңгедей,
Қаңтарған арба, шанасын. (Ауылдың ауыр тұрмысы, 195-бет )
4. Өмірімді ойлаймын күннен күнге
Шолақ тондай қысқарып келе жатқан.(Жерге жете бергенде, 96-бет)
5. Өмір өгей шешемдей ызғар шашып,
Тынды ақыры көзімнен нұрымды алып. (Тағдыр сыны, 122-бет )
6. Тамырларым тартылған сымдар секілді,
Өн бойында бұлқынып ток жүріп жатқан. (Көп бейбақтың бірімін бұл күндері, 78-бет )
7. Мавзолоейді дәріптеу кімге қажет,
Иесі өлген қаралы үй секілді. (Мавзолойде, 60-бет )
8. Қай ауылда көтерем қой секілді,
Көктем туып, ауызы көкке іліккен. (Қайшылықта ерлердің бағы ашылған, 191-бет )
9. Қазақстан секілді өмір кештім
Шикізатын су тегін беріп жатқан. (Бір баспаға, 137-бет )
10. Қазақ, қырғыз секілді жұбын жазбай,
Қазақ, азап екеуі бірге туған. (Қазақ пен азап, 164-бет)
11. Жұмыр жердің қарыны шертиіп тұр,
Екі қабат жас әйел секілденіп. (Екі қабат жас әйел, 190-бет)
Ғалым Т. Қоңыровтың пікірінше, қазақ тіліндегі метанимиялық теңеулер бәрі дерлік адаммен, адамның тұрмыс қажетіне керекті заттарға не төрт түлікке байланысты ғана қолданылатын сияқты, яғни адаммен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz