Зат есімге тән антонимдер

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 80 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Қазақ және орыс филологиясы факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

Курстық жұмыс
Тақырыбы: Саттар Ерубаевтың Менің құрдастарым романынын лексика-фразеологиялық ерекшеліктері

Ғылыми жетекші:
.

Қостанай 2020 жыл

Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшеліктері
1.1. Антоним, синоним, омоним сөздерінің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ..5-22
1.2. Көне сөздер, кірме сөздер,эмоционалды-экспрессивті сөздер ... ... ... .23-32
1.3. Фразеологизмдердің стильдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33-46
II. Шығарма тілінің көркемдік ерекшелігі
2.1. Мақал-мәтелдер, авторлық афоризмдердің ұлттық танымдық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47-51
2.2. Көркемдегіш-бейнелегіш тәсілдердің стильдік қолданысы ( теңеу, эпитет, метафора, метонимия, кейіптеу) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52-70
2.3. Портрет пен пейзаждың қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..71-74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76-77

Кіріспе
Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму тұрғысынан да, сонымен бірге өткен тарихымен тығыз байланыстыра отырып та зерттейді. Лексикологияның зерттейтін объектісі - сөз. Белгілі бір заттың, оқиға, құбылыстың, қимыл, түр-түстің және тағы басқа ұғымның атауын сөз дейміз.
Сөз байлығы лексика қарастыратын негізгі және күрделі единица. Тілдің сөз байлығына тұрақты тіркестер де жатады. Бұлар замандар бойы біртіндеп туып қалыптасқан, ұзақ дамудың жемісі. Сондықтан лексиканы зерттеу сөздік құрамды тұтас алғанда бір бүтін система деп қарауды міндеттейді. Яғни лексикология жекелеген сөздер тобын емес, тілді қалыптасқан лексикалық жүйесі тұрғысынан қарайды. Тілдің қаншалықты дамып жетілгендігі сөздік құрамдағы сөздердің санымен де, мәнімен (көп мағыналығымен) да өлшенеді. Сөздік құрам неғұрлым бай болса, тіл де соншалықты дамыған болады. Бүгінгі қазақ тілі сөз байлығы жағынан дамыған тілдердің қатарына жатады .
Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды-синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, Ә.Болғанбаев, Р.Сыздық, Т.Жанұзақов, Ғ.Қалиев, Б.Хасанов, К.Хұсайын, Б.Қалиев, Н.Уәлиев, Ф.Оразбаева, Ж.Манкеева тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне негіз болғандығы белгілі.
Курстық жұмыс тақырыбы - Саттар Ерубаевтың Менің құрдастарым романы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктері.
Жұмыстың мақсаты - Саттар Ерубаев Менің құрдастарым романы тіліндегі фразеологизмдердің стильдік қолданысын, синоним,омоним, антонимдердің қолданылуын және көркемдегіш - бейнелеуіш тәсілдердің, оның ішінде теңеу, эпитет, портрет, кейіптеу, пейзаж, метонимия,метафоралардың шығармадағы қолданылу ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттер қойылады:
1) Шығарма тіліндегі лексика-фразеологиялық ерекшеліктерін таба білу;
2) Шығармадан синоним, антонимдердің стильдік ерекшеліктерін табу;
3) Шығармадан эпитет, теңеу, кейіптеу, метафора, метонимия тағы басқа көркемдік тәсілдерді тауып, олардың стильдік қызметіне тоқталып талдау, ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың нысаны - Саттар Ерубаев Менің құрдастарым романы
Зерттеу жұмыстың жаңалығы:
:: Шығармада фразеологизмдердің соматикалық түрінің көптеп, мақал-мәтелдердің аз кездесуі
Жұмыстың құрылымы - кіріспеден, ІІ бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
1.1. Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы
Антонимдер
Антоним термині - әлем тілдерінің бәрінде бар құбылыс. Антоним термині-гректің onty-қарсы деген сөзінен шығып, қарама-қарсы есім дегендібілдіріп, қарама-ұарсылықты зерттейтін лексикологияның антонимика саласында қарастырылады.Антонимдер айналадғы заттардың, құбылыстардың сын- сапасын, артық-кем, мөлшер - көлемін салыстырып, бірі-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады. Сондықтан, мағыналарым бір- біріне қарама- өқарсы сөздер антонимдер деп аталады.
Қазақ тіл білімі ғылымында Қ.Аханов, Ә.Болғанбаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Қалиев т.б. ғалымдардың еңбектерінде антонимдер әр түрлі зерттеу саласында көрініс тапқан.
Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын- сапасын, артық-кем қаситеін, мөлшер- көлемін салыстырып, бір - біріне қарама-қарсы қоюдан шығады.
Тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор. Сондықтан да болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез келген ақын, жазушы шығармаларында көп қолданыста. Антонимдерді әсіресе нақыл сөздерден, мақал-мәтелдерден жиі кездестіруге болады.
Зерттеуші ғалым К.Қ.Есіркепова өзінің "1960 - 1980 жылдардағы әйел - ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова шығармалары негізінде)" атты монографиясында антонимдерге тоқталып өтеді. "Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі осы сияқты мәндегі сөздерді ақын - жазушылар өзара қарама - қарсы қойып, шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі" деп айтылған. Дүниедегі заттар мен құбылыстардың сапасын, қасиетін, мөлшерін салыстырып және қарама - қарсы қою, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, білім мен білімсіздік сияқты кереғар ұғымдарды көрсету арқылы философиялық ой түйінін, өмірге көзқарасын ақындар өз өлеңдерінде антонимдерді қолдану арқылы, яғни контраст суреттер беруде жиі пайдаланады.
Ғалым Т. Бекниязов: антонимдер ақынның айтар ойын нақ түйіп, тұжырымдап, байлауын айқындап,өлең әсерін күшейтумен қатар оқырман мен авторды бір ұғымға ортақтастырып тұратынына назар аударған.
Ғалым К.Аханов Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама - қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық-айқын, мейлінше мәнерлі болып келеді деген.
Мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер антонимдер деп аталады. Антонимия құбылысы көбінесе сапалық ұғымдармен шектелгендіктен,оның тіл- тілде синонимия, полисимия құбылысына қарағанда, өрісі тар болды. Антонимдес болатын сөздердің басым көпшілігі сын есімдер.Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті.Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады.
Ғалым К.Аханов Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті . Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда , оларды бір- бірімен қатар қойып, шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша өқызмет атқарады. [К. Аханов Тіл біліміне кіріспе 328-бет].
Белгілі лексиколог ғалымдар Ә. Болғанбаев пен Ғ. Қалиев Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық-кем қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады. Антоним дегеніміз мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер болып шығады. Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіретіндіктен, бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес, ала-құла деген сөз. Бір сөз табы соншама бай да, енді біреулері соншалықты кедей, не болмаса тіпті кездеспеуі де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер көбіне-көп сын есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер, үстеулерден азды-көпті кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан жасалған антонимдер тым тапшы деп, антонимдерге анықтама беріп, антонимдерді сын есімге тән антонимдер, етістікке тән антонимдер, зат есімдерге тән антонимдер, үстеуге тән антонимдер деп жікке бөліп, қарастырады [Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы 117-бет].
Ғалым Анар Салқынбай Қазіргі қазақ тілі оқулығында антонимдік парадигма жайында сөз қозғайды. Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы айтылатын сөздердің жүйелі тобы- антонимдік парадинманы құрайды. Болмыстағы заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен қатынастары арасында қарама - қайшылықтың болуы диалектиканың даму заңдылығы. Қарама-қайшылық - әлемді қозғаушы..., кез келген қозғалыстың, өмірдің түп тамыры; қандай да бір нәрседе қарама-қайшылық болғанда ғана ол қозғалады Антонимдік қарама-қарсылық заттар арасындағы қарама-қарсылық емес, олардың қасеттерінің, сапаларының, белгілерінің арасындағы қарама-қарсылық. Тілдік антонимияны логикалық категория саналытын қарама-қарсылық ұғымы арқылы түсіндіру қажет. Табиғаттағы заттар мен құбылыстардың қарама-қарсылығы оларды салыстыру кезінде ғана көрінеді.
Ғалым Найманбай Айнұр Рахымбердіқызы Антонимдік қатынастардың көркем прозадағы қолданысы 2010 ж диссертацияның авторефератында антонимдер туралы сөз етеді. Антонимия-лексикалық бірліктердің мағыналық жағынан қарама-қарсылығы. Антонимия деген лингвистикалық терминнің тіл біліміне енуінің өзі үлкен қызығушылық тудырады. Тұлға мен мазмұн жағынан антонимия терминімен қатысты бола тұра, ол тіл біліміне салыстырмалы түрде енеді. Ғалым Н.М.Шанский 1964 жылы шыққан Орыс тілі лексикологиясы атты еңбегінде антонимдерге: Антонимдер айтылуы әр түрлі бір-біріне қарсымағына беретін, бірақ бір-біріне қатысты сөздерге,-деп анықтама береді. Тілдің лексика-семантикалық жүйесінде антонимдер үлкен рөл атқарады. Антонимдер - тілдік белгінің мағынасы жағынан қарама-қарсы сөздер. Антонимдерді қарапайым түрде тостастырғанда екі сөздің қарсы мағынасы алынады: жақсы-жаман, үлкен-кіші т.б сөздері. Қарсы мәндегі сөздердің кейде синонимдері де болады: үлкен, зор, ересек т.б сөздер. Антонимия - лексикадағы қарапайым қатынас екендігі мынадай себептен де көріне алады: ол үнемі бір ған сигнификативті мағынаға сүйенеді. Егер сөзде сондай бірнеше мағына болса, онда ол бірнеше антонимдік қатарға енеді. Қарама-қарсы мағына дегеніміз-уақытша категория, өйткені сапаның өзгеруі-заттың өзгеруімен тең келеді, ал қасиет болса, керісінше, заттың басқа бір затқа қатысы нәтижесінде және табиғи үдерістерге сай өзгеріп отырады.

Лексиколг ғалым Ә. Болғанбаев пен Ғ. Қалиев антонимдерге мынадай анықтама берген: Антоним дегеніміз- мағынасы бір- біріне қарама-қарсы сөздер тоьы Қазақ тілінде антонимдердің жасалуы көбіне - көп сын есімдерден болады, ал қалған сөз таптарынан вһаз кездеседі. Жасалу жолдарына қарай антонимдерді бірнеше топқа бөлген.
1. Зат есімге тән антонимдер
2. Сын есімге тән антонимдер
а)Түбір күйінде кездесетіндер
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндер
б) -ғы,-гі,-қы,-кі жұрнақтары арқылы жасалған антонимдер
3. Етістікке тән антонимдер
4. Үстеуге тән антонимдер
5. Есімдікке қатысты антонимдер
[Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев 76-бет].

Саттар Ерубаевтың Менің құрдастарым романы бойынша антонимдер:
I. Сын есімге тән антонимдер.
1. Ыстықпен де, суықпенде содан кейін таныстым.[1;35]
Ыстық; 1. Отқа қыздырылып, ысыған. 2. Температурасы жоғары, қатты қызған, ыссы. 3. ардақты, қымбат. [ТС;947]
Суық; 1. Салқын, жылы емес. 2. Ызғарлы, қатаң, салқын. [ТС;745]
2. Тәкаппар боп өскен терек , ақылың қысқа, бойың ұзын. [1;39]
Қысқа; Келте, шолақ, шорт. [ТС;564]
Ұзын; 1. Қысқа емес, шұбатылған. 2. Аласа емес, биік.[ТС;855]
3. Бетегеден биік еді, аласа еді жусаннан,
Қайтқан құстай көшіп жүрген, бақыт көрмей қашаннан. [1;42]
Биік; 1. Асқар, заңғар, зәулім. 2. Төмен емес, жоғары. 3. Алға басу, өрлеу. 4. Атақ-дәрежесі зор, мәртебелі.[ТС;132]
Аласа; биік емес, жатаған. [ТС;38]
I. Етістікке тән антонимдер.
1. Туып, өліп кетуді де маған аз ғой деуші едім,
Ағаш-екеш ағаштағы көп көгеріп, қуарар,
Сенің өмірің бір-ақ рет көгерер де, қуарар,
Ебелектей ербең етіп жер бетінен кетерсің. [1;41]
Ту; 1. Босану, баа табу. 2. Пайда болу, жарыққа шығу. [ТС;819]
Өл; Жүректің соғуы тоқтатылып, өмірі таусылу, қаза болу. [ТС;651]
2. Көресің бе оны сен, көрмейсің бе оны сен,
Сүйесің бе мені сен, сүймейсің бе мені сен? [1;86]
3. Жиылыс бітті , ойын басталғанша студенттер кең көшедей, ұзын коридорда жүрді. [1;88]
Біт; 1. Таусылу, түгесілу, аяқталу. 2. Қалпына келу, дайын болу, өңделіп біту. 3. Жетілуғ жазылу. 4. Өніп-өсу, шығу. 5. Пайда болу, жаралу.[ТС;168]
Баста; 1. Басшы болу, басқару. 2. Бір нәрсені ұйымдастыру, басқару. [ТС;113]
4. Рақмет молаға қарамай, қала жаққа қарады. [1;89]
5. Ат-арба, трактор, бір қақпадан вагондай тіркесіп олар кіріп жатыр, бір жағынан шығып жатыр. [1;102]
6. Большевиктер жылап істете ме, түсіндіріп, сендіріп істетпей ме? [1;108]
7. Көзін Кулевакиннен айырмай орнынан тұрды, сылқ етіп отыра кетті. [1;119]
8. Енді тынып жатқаннан кейін , алыстағы құрылыс дыбыстары үйдің ішіне үзіліп, зорға жетіп, болар-болмас естіліп тұр. [1;122]
9. Біліп істесе де, білмей істесе де бір шара қолдану керек. [1;124]
10. Бір отырады, бір тұрады. [1;132]
11. Біреулері шығып, біреулері кіріп жатыр. [1;140]
12. Осыдан соң Рақметпен паркте құшақтасып отырғаны, содан орнынан тұрып жүгіріп кеткені, қайтып келіп сүйгені көзіне елестейді. [1;147]
13. Екеуі техникумға түсіп, оны бітіріп шыққан соң Зейнолла газет жағына кетті. [1;152]
14. Артында көрінер-көрінбес болып көз жазбай Рақмет келе жатыр. [1;162]
15. Білте шамның жарығы бір ұзарып, бір қысқарып жанып тұр. [1;177]
16. Клет бір көтерілді де, төмен сырғи бастады, бара-бара тездеп сырғыды. [1;188]
17. -Көрмей жүрсіз бе, бәрін көріп жүрсіз.[1;59]
18. Сенің өзің жақсы білуің керек, білмесең оларға қалай басшылық бересің! [1;137]
19. Екі адам өлу алдында, оған өлем деп түспесе, тірі шығам деп ешкім түспейді, - деді десятник. [1;167]
20. -Өлмей шық, бірақ жеңбей шықпа! - деді Алексей. [1;169]
21. Клет жұмсақ түрде жүрді де, теуіп тоқтады. [1;188]
22. Жел білетін ұшатынын, сай білетін қонарын,
Құдайы да, адамы да ойламаған обалын. [1;42]
23. Аршалар кіпріш алып келе жатқанда, Ұлбосындар бара жатады. [1;134
I. Зат есімге тән антонимдер.
1. Қуаныш сәл кешіксе, қапалықтың жетіп келетіні бар емес пе? [1;156]
Қуаныш; 1. Бір нәрсеге қуану сезімі, шаттық. 2. Біреудің көңіл медеу тұтарлық жұбанышы, қызығы. [ТС;527]
Қапалық; Қапа болғандық, реніштілік. [ТС;475]
2. Бұл қапалық болғанмен қуаныштың орнына келіп отырған жоқ па? [1;156]
Қапалық; Қапа болғандық, реніштілік. [ТС;]
Қуаныш; 1. Бір нәрсеге қуану сезімі, шаттық. 2. Біреудің көңіл медеу тұтарлық жұбанышы, қызығы. [ТС;527]
3. Оның жіпті іздегені рас, бірақ үзу үшін емес , тіптен ұстап қараңғыдан жарыққа шығу үшін іздеді. [1;47]
Қараңғы; 1. Қараңғылыққа шомған, түнек. 2. Беймәлім, белгісіз. 3. Оқымаған, сауытсыз, білімсіз. [ТС;483]
Жарық; 1. Қараңғы емес, жарқыраған, ашық. 2. Электромагниттік толқндар. [ТС;274]
4. Байқағанда қауіпті екі жерді көрдім, бірі лаваның ауыз жағында, бірі түп жағында. [1;194]
I. Үстеуге тән антонимдер.
1. Бүгін барсың, ертең жоқсың, бүгін таңда шешек атсаң, ертең қурап соласың. [1;39]
Бүгін; 1. Бұл күн, осы күн. 2. Осы кезде, қазірде.[ТС;157]
Ертең; 1. Бүгіннен кейінгі келесі күн. 2. Болашақ күн, келешек. [ТС;233]
2. Алды-артына қарамай жүгіріп келеді. [1;68]
Алды-арты; 1. Бір нәрсенің бас-аяғы, бар болғаны. 2. Бір нәрсенің ең соңы, ақыр аяғы. [ТС;41]
3. Оң жағы - Кішкене Нева, сол жағы - Үлкен Нева. [1;83]
Оң; 1. Солға қарама-қарсы жақ. 2. Дұрыс, жөн, түзу. [ТС;633]
Сол; оңға қарама-қарсы жақ. [ТС;735]
4. Алдында оның белестер, бұлбұл болып сайрайды,
Артында оның қосылып, екі гормонь ойнайды.[1;86]
Алды-арты; 1. Бір нәрсенің бас-аяғы, бар болғаны. 2. Бір нәрсенің ең соңы, ақыр аяғы. [ТС;41]
5. Күні-түні лаборатриядан шықпайтын болды. [1;89]
6. Жер үстінде жүргізбей, жер астына тығып еді, енді жер астына жатқызбайын деді-ау! [1;103]
7. Содан соң өзі алды -- артына қарамай, тез-тез басып,кетті де қалды. [1;105]
8. Айғай-шу, бұл - тынбай, біреуі әрі, біреуі бері жүгіріп жүрген , қайнаған еңбек "тасқыны. [1;114]
9. Борисов таңырқап Рақметтің басынан аяғына дейін қарап шықты. [1;122]
10. Оң жағында Мырзаш бригадир, сол жағында Ұлбосын комсомолка, бригадир. [1;129]
11. Лебедкашы қыз, электр жарығының астында жоғарыдан төмен қарап тұр. [1;136]
12. Төменде, алыста жез арқанмен жоғары көтеріліп, көмір салған вагондар жылжып келе жатыр. [1;136]
13. Жоғарыдан төмен сарылдап жатқан өзеннің ағысына қарсы жүзген адам сияқтанды. [1;137]
14. Келе салып, алды-артына қарамай шаба бастады, көмірді опыра берді. [1;139]
15. -Апырмай, күні-түні шахтыдан шықпайды-ау! [1;140]
16. Шамы менің қолында, жоғарыдан төмен қарап отыр. [1;149]
17. Жоғарылы-төменді тартылған сызық сияқты. [1;155]
18. Содан соң алды-артына қарамай етті жей берді. [1;176]
19. Шыдай алмады, әрі-беріден соң гимнастика ойнады. [1;121]
20. Бірі бұрын, бірі кеш бірнешесі бірдей соғылған қайла дауыстары , күреген күректер, қойылып жатқан кірептер. [1;138]

Қорытындылай келе, аталмыш шығармада 50 антоним , соның ішінде сын есімге қатыстылары 3, етістікке 23, зат есімге 4 және үстеуге 20 мысал теріліп,12-сі талдауға түсіп, Болғанбаев пен Қалиев бойынша жіктелді.

Синонимдер
Тіліміздегі байытатын, сөздік қорымызды молайтып, тереңдете түсетін мағыналы сөздердің бірі- синонимдер.Синонимия сөздің мағыналық қасиетімен байланысты құбылыс екендігі белгілі. Бұл жүйедегі басты обьект - сөз болса, олардың мағыналық сәйкестіктердің Синонимдерді жан- жақты зерттеп құнды пікірлер айтқан ғалымдар пікіріне мысал келтіретін болсақ. Ғалым Ә. Болғанбаев пікірінше Синонимдер дегеніміз - әр түрлі айтылғанмен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының өздеріне тән не мағыналық, не стилдік, не эмоциялық сәл ерекшеліктері бар бір сөз тобынан болған сөздер деп анықтама береді.
Ғалым К.Ахановтың анықтамасы бойынша : бірінше сөз бір ұғымның атаулары ретінде қолданылуы мүмкін.Мысалы, байсалды, салмақты , сабырлы, байыпты деген сөз өзара синонимдес сөздер, әр басқа ұғымды білдіретін атаулар
Кез-келген тілді алсақ,синонимдер - сол тілдік құрамы мен сөз байлығының дәрежесін байқатар көрсеткіш. Оның тілдегі сөздік қордың дамуына емес, жалпы көркем әдебиеттің, өнердің кемелденіп, толысуына , көркем сөздің жетілуіне күнделікті өміріміздегі қарапайым сөйлеу тілінің нәрленіп, қалыптасуына әсері мол. Осы тұрғыдан алғанда , лексикалық синонимдердің қоғамдық- тілдік қарым-қатынаста атқаратын маңызы зор. Синонимдер, біріншіден,әдеби тілдің жоғары талғамды болуын қажет етсе, екіншіден , қарапайым сөйлеу тілінің әдеби тіл дәрежесіне көтерілуіне әсеріне тигізеді.
Синонимдер көркем әдебиет тілінде өте көп қолданылады, өйткенді кез келген суреткер өз ойын жеткізуде мағыналы сөздер арқылы береді. Кез келген ақын, не жазушы шығармасында бір сөздің бірнеше синонимін қолдана отырып, жеткізуге тырысады. Мұндай сөздер яғни синонимдер - әсіресе, поэзия тілінің қажетті бір құралы болып саналады.
Профессор Р.Сыздықова синонимдердің көркем сөзде мағыналас ( мәндес) келген сөз қатарлары ретінде лексикалық категгория ғана емес, қолданыста, әсіресе көркем сөзде ең қуатты, икемді, актив стилдік құрал. Синонимді көріктеуіш қызметте жұмсау, әсіресе кең орын алады. Жұмсалу тәсілдері, орындары сан алуан: Синонимдік қатардан сол орында айтылмақ ойға ұғымда келетін варианты алынады, ол ұғымдылық сөздің модальдық реңкіне, тіркесу қабілетіне, айналысындағы сөздер мен дыбыстық үндесуіне қарай жұмсауына байланысты. Синонимнің өзіне тән ерекшеліктері - тілімізді әрлеу, өрнектеу.
Синонимдердің негізгі басты белгісі- сөздердің бір ұғымды беру үшін мағыналық сәйкестіктерінің болуы. Егер синонимдер әр түрлі ұғымды білдірсе, ондай сөздерді синонимдік қатарға топтастыру мүмкін емес. Ал мағыналық реңкті синоним болудың негізгі шартты белгісі деп қабылдасақ, тілдегі синонимдердің бәрі бірдей экспрессивті реңк бере бермейді.
Синонимдік қатардағы сөздер туралы да пікір әр түрлі. Мәселен, О.Д.Богоусловская синонимдік қатар белгілі бір жүйеге бағынған сөздердің ертеден қалыптасқан тобы десе, В.А.Сиротинина синонимдік қатар синонимдік қарым-қатынаста алынған сөздердің тобы деп тұжырымдайды.
Синонимдік қатардағы сөздер кейде әр түрлі мағыналық реңк беретін сөздерден тұруы мүмкін. Сондықтанда синонимдік қатардан доминант сөзді белгілеу қиындық туғызады. Доминант сөзді белгілеуде сөзердің бастапқы мағынасы басшылыққа алынады.,
[Нұрғалиева. М.Б. Тариха романдардағы лексикалық синонимдер автореферот,8-бет].
Ғалым Анар Салқынбай өзінің Қазіргі қазақ тілі атты еңбегінде Тұлғалық жағынан әр алуан болғанымен, мағыналары бір-біріне жақын, мәндес сөздердің жүйелі тобы-синонимдік парадигманы құрайды. Синонимдік парадигманы құрайтын сөздердің ерекшелігі мазмұндары бір-біріне жақын, мәндес, іргелес ұғымдарды анықтайды, семантикалықбелгілері ұқсас болады да, тұлғалану әр түрлі сипатта болып, сырттай дифференцияланып тұрады және лебіздегі қолданысы жағынан стильдік аяда ажыратылады. Қазақ тіл білімінде синонимдер жүйесі біршама жақсы зерттелген, лебізде және тілімізде кездесетін синонимдер толықтай жинақталып, сөздік ретінде басылып шыққан, көптеген ғылыми зерттеулерде оған анықтамалар беріліп, тілдік сипаты талданған. Синонимдерді алғаш терең зерттегенғ тамаша еңбек жазған ғалым-Ә.Болғанбаев. Ғалымның 1957 жылы жарық көрген Қазақ тіліндегі зат есімдік синонимдер атты зерттеу еңбегіне бастап, Қазақ тіліндегі синонимдер, Қазақ тілінің синонимдер сөздігі атты еңбектері жарық көрген. Синоним терімсөзі тіл білімінде кең мағынада қолданылады;морфемалардың синонимі, синтаксистік құрылымның синонимдік қолданысы, фраеологиялық бірліктердің синонимдес қолданылуы т.б.
Қазақ тіл білімінде арнайы сын есім синонимдерді зерттеген ғалым Фаузия Оразбаеваның Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер еңбегін айрықша атауға болады. Бұл еңбекте ғалым сын есім синонимдерді мынадай түрлерге бөліп, қарастырады:
1. Мағыналық (семантикалық) сын есім синонимдер.
2. Экспрессивтік - стилистикалық сын есім синонимдер.
3. Мағыналық - стилистикалық сын есім синонимдер [Ф. Оразбаева Қазіргі қазақ тіліндегі синонимдер 78 бет].
1. Мағыналық синонимдер әрқайсысының өзіне тән мағыналық реңкі бар, стильдік жағынан шектелмейтін, тілдегі барлық салада бірдей жалпылама қолданыла беретін синонимдер. Мысалы, батыл-өжет-өткір- жүректі деген сөздер қорықпайтын, қамықпайты, тасалмайтын ер деген ұғымды білдіреді.
Мағыналық синонимдер бір-бірінен мағыналық реңктері арқылы ажыратылатындықтан, бір стильдің өз ішінде кезектесіп, кейде қатарма - қатар келе береді. Бұлар әрбір жеке қолданыстағы сөздердің мағынасы жалпы ойды анық, әрі дәлме- дәл нақтылы түрде жеткізу үшін қолданылады.
2.Стильдік синонимдер мағынасы жағынан ұқсас бола отырып, бір-бірінен стильдік болуы арқылы өзгешеленетін мәндес сөздердің тобы. Әрбір сөздің стильдік болуы қараған жеке басынан көрінбейді, стильдік жағынан бейтарап сөзбенен салыстыру арқылы келіп шығады. Сондықтан әрбір стильдік синонимнің қасында оның құрамы- қарсы қойылып айтылатын бейтарап мәнді сыңары тұу керек.
3. Мағыналық-стильдік синонимдер кейде бір-бірінен не мағынасы жағынан, не стильдік жағынан өзгешеленіп, біріңғай болып келе бермейді.Олар өзара әрі мағыналық, әрі стильдік белгілері арқылы ерекшеленіп, екі жақты қарым- қатынас жасап тұра береді.
Филология ғылымдарының кандидаты С.Ғ. Қанапина Қазақ тіліндегі мақал- мәтелдердің танымдық бейнелігі (Ғ. Мұстафин, С. Мұханов шығармалары негізінде ) еңбегінде : Әрбір адамның көңіл күйіне, көзқарасына мақсатына сай ойды дәл, әрі көркем етіп айтуда синонимдер маңызды қызмет атқарады. Осы тұрғыдан келгенде сын есім синонимдер эмоционалды сезім-күйлер мен әр түрлі нәзік реңктерді білдіруде ерекше орын алады.

Саттар Еубаевтың Менің құрдастарым романындағы синонимдердің қолданысы

Мағыналық синонимдер:
1. Осы арада бір түрлі ашықтық, сырын жасырмаушылық көрініп тұрған жоқ па? [1;44]
Ашықтық; 1. Айқын-анық болушылық. 2. Ақжарқындық, акпейілдік. [ТС;77]
2. Бірақ шын жүректен жазушылықтың , адал көңілділіктің өзі менің әңгімемнің тақырыбы болып кетті. [1;44]
3. Рақметтің, таныс емес, жат ауылға барғысы келмеді. [1;48]
Жат; Туыстық қатысы жоқ, бөтен, бөгде. 2. Лайықсыз, сөлекет, өрескел. 3. Жау, дұшпан, қас. [ТС;279]
4. Сол уақытта шын жүрегінен, адал көңілмен:
-Не дейсің?
-Тұрар ағай, әкең дәуір деген маған.[1;50]
5. Міне, менің кейіпкерімнің ақ көңілдігі, таза жандылығы, шын жүректен сөйлейтіні бірінші рет осылай көрінген еді. [1;50]
6. Менің адал көңілділік, шын жүректен сөйлеушілік жөніндегі әңгімем әзірге осылай доғарылады. [1;57]
7. Жылап тұрудың өзі әлсіздікті, жұмсақ жандылықты көрсетпей ме? [1;109]

Стильдік синонимдер:
1. Мынау дүниедегі тбарлық аналардың қамқоры, жанашырының жазған кітабы дейді. [1;36]
Қамқор, жанашыр, пана, қамшыл; Арқа сүйер күш, тірек тұтар сүйеніш. [ҚТСС;348]
2. Мен анам берген кітапты барлық аналардың бірден-бір қамқоры , жанашыры жазған кітапты ең бірінші рет Әзірет Сұлтанның дәл түбінде отырып оқыдым. [1;37]
Қамқор, жанашыр, пана, қамшыл; Арқа сүйер күш, тірек тұтар сүйеніш. [ҚТСС;348]
3. Бір қауіп, қайғы, қапалық көкірегінен шықпай қойды. [1;55]
Қайғы; 1. Қасірет, күйік, шер. 2. Уайым, мұң. [ТС;453]
4. Олар жауап қатпай, үндеместен кете берді. [1;71]
5. Тұс-тұстан айқай, керіс көбейді. [1;76]
Айқай, шу, керіс, шаңқыл, саңқыл. Күшпен қатты шыққан дауыс, үн. [ҚТСС;41]
6. Келіні кейін, артта қалды. [1;79]
7. -Папа, осы күйгелектігінді, ашуланшақтығыңды қойсаң қайтеді ? [1;80]
8. Рақмет төмен қарайды, жауап бермейді, үндемейді. [1;85]
9. Маңдай алды, екпінді, белсенді комсомолец, партия мүшесі, институтты ең жақсы бітірушілерден Рақмет Дәуірұлына бір костюм. [1;87]
10. Директор біреумен сөйлесудің алдында көзінен көзілдірігін алып, әр уақытта да бір езу тартып, күлімсіреп алады. [1;89]
11. Поезд қозғалып, жылжып барады. [1;93]
12. Айқай, у-шу көбейе түсті. [1;95]
13. Шымырбек сасып, не істерін білмей , екі алақанымен бетін, жеңін сипап қойды. [1;97]
14. Мұны енді ұмытайық, еске алмайық. [1;106]
15. Айғай-шу арасымен Мырзаш Сәдуге жақындады. [1;107]
16. Айқай-шу тына бастады. [1;108]
17. Шын, ақпейілімен айтып тұр. [1;108]
18. Қатаң бол, жігерлі бол, болат бол, сонда көпшілік соңынан ереді. [1;109]
19. Кет, жоғал, айуан! [1;125]
20. -Ұры, қарақшы! [1;128]
21. -Мынау ұры, баукеспе, қарақшы , мен таныдым, - деді асығып Рақмет. [1;128]
22. Десятник Сүлей Тасмағамбетұлы ұры, қарақшы болғандықтан. [1;128]
23. Рақметтің ауылындағы белгілі ұры, баукеспе - Сүлей. [1;128]
24. Даша бір баяулатып, бір бәсеңдетіп билеп жүр. [1;132]
25. Пластының енсіздігі, жұқалығы сонша, бұлар дер бауырлап келе жатыр. [1;136]
26. Ол құстай қанат қағып, шыңға шығып қалықтап, таудан, тастан ұшып өтіп жазықпен зымырап, көл жағасындағы қойларды үркітіп, жүректің еркін сарынды, құлашы кең, жазықты сүйгіш Бетховеннің музыкасын жақсы түсінеді. [1;151]
27. Көңіліне кішкентай қайғының көлеңкесі түссе, қамықсаң, өкініштің үстінде болсаң, - ойыңа барлық өзің сезетін жетіспей тұрған нәрсенің барлығы түсетіні бар емес пе... [1;156]
28. Тегінде қамығатын жағдайдың қуанышты , бақытты инженерде несі бар? [1;156]
29. Шербакка тосып сүйгізе-сүйгізе тоздырған, ескірген ерніңді Рақмет сүйе алмас, - деп бұрылып кете берді. [1;165]
30. Трактордың дүрілдегені айғай...сөз, у-шу, жай айтылған сөзді есіткізбейді.[1;167]
31. Жастардың қуанышты, бақытты , күшті, биік , қажырлы күлкісі шахты төңірегін жаңғырықтырды. [1;175]
32. Айқай, у-шу, қол шапалақтау. [1;185]
33. Қозғалыс, қимыл, адам дауыстары, трактор дауыстары... [1;188]
Яғни іс-әрекеттің бірінші орыннан екінші орынға ауысуы, қозғалуы.
34. Барлығы да қайғылы, қапалы. [1;201]
35. Үйдің ішіндегі заттардың барлығы да Дәмеліден айырылып, мұңайып, қайғыланып тұрғандай болды. [1;205]
36. Лиза шаршады, жүре алмады, ентікті. [1;136]
37. Өзінің өмірі де қорқыныштан, жұмбақтан, жалығудан, түсінбеушіліктен, жоқтықтан қуанышқа, бақытқа, жігерге, қуатқа, құрметке атаққа айналған жоқ па. [1;179]
38. Өлдің, Айша, қаш! Қаш! - деді қорыққан, үрейленген дауыстар. [1;192]
39. Жерді, шөпті қозғап, түртіп, үрлеп ұшып жел кетті,
Өлген өмір, жансыз жанды су бетіндей тербетті. [1;41]
40. Ағам менің сабақты қалай пысықтағанымды бақылап, қадағалап тұратын . [1;35] бір іс әрекетті сырттай байқап,
41. Саяхатта жүрген жастар, мөлдір бұлақ жағасында , көркем терек саясына кеп отырып дем алатын, қызыл гүлдің жұрап иісін таза ауада еркін жұтып көңілденіп, шаттанатын.[1;38]
42. Ел-жұртқа калай көрінесің... [1;160]

Мағыналық-стильдік синонимдер:
1. Сол халықтың Датқа жүрген жаншып, басып арқасын,
Қаннан арық ағызған ол, сусын ішіп қанғасын. [1;42]
2. Шыңғырып, бағанағы дауыспен бақырды. [1;72]
3. Қайтқан құстай көшіп жүрген жаншып, басып арқасың. [1;42]

Қорытындылай келе, шығармадан 52 синоним, соның ішінде мағыналық синонимдер 7, стильдік 42 жане 3 мағыналық-стильдік синонимдер теріліп, 5 талдауға түсті.

Омонимдер
Қазақ тілінде сөздің құрамы жағынан лексика - семантикалық сөздер тобының басты саласының бірі - омонимдер.
Омонимдерді алғаш зерттеушілердің бірі К.Аханов:Тіл білімінің негіздер атты еңбегінде:"Омонимия құбылысын жан - жақты қарастырып, оның сырын ашудың зор маңызы бар. Сөздіктерде омонимдер мен полисемия құбылысының бір - бірінен жігі ажыратылмай, теріс берілуі жиі кездеседі. Бұлай болуы негізінен алғанда, омонимия құбылысы мен полисемия құбылысының зерттелінбей келгендігімен байланысты. Омонимдерді жан - жақты толық зерттеп, олардың ерекшеліктерін ашпайынша, сөздіктерде сөз мағынасының шегін дұрыс ажыратып беру әр уақытта мүмкін мүмкін бола бермейді" - дейді.
Омонимдер мәселесі жайында орыс ғалымдары: Л.А.Булаховский, В.В.Виноградов, Р.А.Будагов, Е.М.Галкина - Федорук, А.И.Смирницкий т.б. көп салалы зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің сыртқы формасы жағынан бір - біріне ұқсастығы бар. Сөздердің дыбыстық құрылымы жағынан бұларды бірдей деуге болады. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің бір - бірінен өзгешелігі түр - тұрпатында емес, мағынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі, я одан да көп мағынасы болады.
Омонимдер біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ ұғымы әр басқа сөздер тобын білдіреді. Бұлардың білдіретін ұғымы бір сөз табына, әр сөз табына да дара - дара болып бөлініп жарылып тұра береді. Кейбір омонимдердің түп - төркіні жағынан белгілі бір байланысы болғанымен, мағына жағынан бір - бірінен соншалықты алшақ екендігі аңғарылады. Шығу тегі, жасалу тұрғысынан полисемия құбылысымен белгілі бір байланысы бар омонимдер ғана көп мағыналы сөздермен өзара ұштасып, бір - бірінен ажыратып бөлуге келгенде қиындық тудырады. Тіл білімінде полисемантизмді омонимдерден ажыратудың бірден - бір жолы - мағыналық байланыстың сақталуы мен сақталмауы негізгі тірек болып саналады. Егер мағыналардың арасында семантикалық байланыс үзілмей, қалай да сезіліп тұрса, онда мұндай мағыналар бір сөздің әр түрлі мағынасы ретінде қаралып, көп мағыналы сөз деп танылады. [К.Аханов.Тіл білімінің незіздері , 13-бет].

Мағыналардың арасындағы семантикалық байланыс біржола үзіліп әр мағына өзінше дараланып, бір - бірінен ажыратылған болса, ондай сөздер омонимдес сөз деп қаралады.
Тіліміздегі сөздердің мағыналық дамуы - олардың ішкі мүмкіндігіне байланысты өзіндік заңдылықтары мол күрделі құбылыс. Бұл құбылыстың бір көрінісі - гомогенді (бір текті) омонимдердің пайда болуы.
Гомогенді омонимдер - дегеніміз о бастағы шығу тегі бір, түбірі де, мағынасы да бір сөздің сапалық дамуы нәтижесінде бір - бірінен алшақтай түсіп, тақырыптық екі салаға, екі дербес мағынаға ие болған лексемалар.
Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған К.Аханов, Т.Қордабаев, М.Бельбаева. Сөз мағынасын қарастыру барысында жалпы сөз еткен ғалымдар: Ғ.Мұсабаев, Р.Барлыбаев, Б.Ш.Мұхамеджанов, Ш.Жалмаханов,А.Османова, А.М.Құрманалиева.
Алайда, омонимия құбылысы қаншама зерттеліп келе жатса да, оның күрделі табиғатына тән заңдылықтардың қыры мен сыры түгел ашылды деп тұжырым жасауға болмайды. Омонимдердің табиғатын қарастыратын еңбектерде көбінесе дау туғызатын және өз шешуін айқындауды қажет ететін мәселелердің бірі - омонимдердің тілімізде пайда болу тәсілдері.
Зерттеушілердің бір қатары омоним сөздер деп танылу үшін омонимдік қатарға енетін сөздер өздерінің шығу тегі жағынан гетерогенді (әр текті), яғни тұлғалық ұқсастығы мен сәйкестігі кездейсоқ болуы керек деген принципті ұстанса, енді бір топ зерттеушілер тілде гомогенді (бір текті) омонимдердің болуы да заңды деп тұжырымдайды.
Сонымен, жалпы тіл білімінде, сондай - ақ жеке тілдердің фактілері бойынша омонимия құбылысы туралы қалыптасқан пікірлердің үш - төрт топқа саятындығын көреміз. Олар:
1.Омонимия тіл - тілдердің бәріне тән, ұқсас әрі ортақ құбылыс.
2. Омонимдер тек әр текті (гетерогенді) сөздерден және күтпеген жерден (спонтанно) пайда болатын құбылыс.
3. Омонимдер сонымен қатар, бір текті (гомогенді) сөздерден де пайда болатын тосын құбылыс.
4. Омонимдер екі түрлі жолмен:
- Гетерогенді (әр текті) сөздерден және (бір текті) гомогенді сөздердің іштей жіктеліп алшақтай түсуі арқылы пайда болатын құбылыс
Тілші, лексиколог ғалым Айғабылұлы Айтбай "Қазақ тілінің лексикологиясы" еңбегінде: Омоним өз ішінде толық( лексикалық ), жартылай ( лексика-граммтикалық) аралас омонимдер болып үшке бөлінеді. 1) Толық омонимдер деп бір сөз табына тән және бірдей түрленетін, дыбысталуы бірдей сөздер айтылады
2) Жартылай омонимдер деп дыбысталуы бірдей болғанымен, әр түрлі сөз табына қатысты болып, түрленгенде әрқайсысы өзгеше формаға ие болатын сөздер айтылады. 3) Аралас омонимдер деп кемінде үш сөздің дыбысталуы бірдей, болып, өзара толық және жартылай омонимдер түрінде келетін сөздерді айтады

Тілші - ғалым Әдішева Айман Өмірзаққызы 2002 жылы қорғаған "Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің әдеби - диалектілік варианттары (этнолингвистикалық зерттеу)" атты кандидаттық диссертациясында гомогенді омонимдерді зерттей отырып, танып - білудің әдіс - тәсілдерін ұсынады. Олар: 1) визуальді таным; 2) этимологиялық таным; 3) логикалық таным; 4) этнолингвистикалық таным.
1. Визуальді (көрнекілік) таным. Гомогенді омонимдердің мағыналық қатарына жататын ұғым - түсініктердің материалдық негізін құраушы заттар мен құбылыстар арасында көзге көрінетін, көңілмен түсінетін бір ұқсастық, ортақ қасиет болуы шарт.
2. Этимологиялық таным. Сөздердің о бастағы негізгі мағынасы мен одан туындап, даму барысында ұмыт болған омонимдік мағыналарының ортақтығын дәлелдеудің бірден - бір ғылыми жолы - этимология. Гомоомоним табиғатын тануда да, міне, осы таным тұрақты түрде сақталуы тиіс.
3. Логикалық таным. Ой, түсінік, ұғым сияқты абстракты құбылыстар адамның жан дүниесіне тән зиялы (интеллекті) қасиеттері болып саналады және олар тіл әлемінде семасиология құзырына жатады. Гомогенді омонимдердің мағына қатарлары арасындағы байланысты, астарлы да айқын ұқсастықты таразы басына салып анықтау логикалық танымға, бұлтартпайтын объективті заңдылыққа әкеледі. Ол тіл өмір сүретін қоғамның өзіндік болмысын, адамдар табиғатын, психикасын, ондағы сан алуан қарым - қатынас, құбылыстардың пайда болуын терең білуді қажет етеді.
4. Этнолингвистикалық таным. Тіл фактілерін біз сол тілді дүниеге келтіріп, сол тілде сөйлеп, жан сырын, тән сезімін паш етіп келе жатқан, бүкіл рухани - материалдық болмысын сол тілмен баяндап, танытып, сол тіл арқылы келесі ұрпаққа мұра етіп қалдырып келе жатқан этностың, қазақ этносының өз әлемімен байланысын біз екі тұрғыдан: 1) тіл шындығын айқындаудан, яғни зерттеп отырған құбылыстың болмыстағы бар - жоқтығынан, шынайы түрде өмір сүру, не сүрмеуінен, ол деректердің жалпыхалықтық сөз қорында, әдеби тіл байлығында және жергілікті тіл құрамында сақталу, сақталмауын және 2) этностың өзімен бірге жасап, біте қайнасып кеткен жақын құбылыс ретінде қалыптасуынан біле аламыз [Әдішева Айман Өмірзаққызы 2002 жылы қорғаған "Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің әдеби - диалектілік варианттары (этнолингвистикалық зерттеу)"диссертациясы 15-бет].
Ғалым Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы атты еңбегінде:
Қазақ тіліндегі омонимдердің жасалуының әлденеше амал тәсілдері бар солардың ішіндегі негізгі жолдары мыналар;
1.Тілдегі көп мағыналы сөздердің есебінен сөздің семаникалық жақтан дамуы арқылы келіп шыққан омонимдер
2. Сөздер сан түрлі фонетикалық өзгеріштерге ұшырап, дыбыстардың ұүрамы жағынан кірігуі арқылы жасалған омонимдер
3. Аффикстер жалғану арқылы туынды омонимдер
4. Өзге тілдерден ауысқан сөздердің қазақтың төл сөздерімен дыбысталуы бірдей болуының нәтижесінде пайда болған омонимдер
[Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы. 33-бет].
Филологият ғылымдарының кандидат ҚұрманалиеваАқмарал Мейірханқызы Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің табиғаты атты еңбегінде: Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің пайда болуы о бастағы бір сөздің мағына жағынан іштей жіктеліп, екі түрлі мағыналық бірлікке айналуы, яғни омонимдік дәрежегше көтерілуін өте күрделі деген сөз
[А. Құрманалиева Қазақ тілініндегі гомогенді омонимдердің табиғаты
Омонимдердің қолданысы

Лексикалық омонимге жататындар:

1. Кровать, көрпе, матрац, жастық берді. [1;49]
Жастық І зат. Ішіне құс жүнін толтырып, сыртын тыстап салу үшін жасалған бұйым, үй жиһазы.
Жастық ІІ зат. Жас кез, жігіттік шақ.[2;90]
2. Он күн өткен соң академик келді. [1;82]
Күн І зат. Отын түгел жанып біткеннен кейінгі қалдық.
Күн ІІ зат. 24 сағатқа тең уақыт, тәулік.[2;117]
3. Кулевакин қолын қойды. [1;116]
Қол І зат. Адамның дене мүшесі.
Қол ІІ зат. Әскер, жасақ, жауынгер.
Қол ІІІ зат. Жөн, ыңғай, лайық.[2;139]
4. Шал алақтап, сасып, тоқтапЛизаға қарады. [1;138]
Сасу І ет. Қысылу, абдырау, сескену, қорқу.
Сасу ІІ ет. Заттың, нәрсенің белгілі бір иіс шығаруы, шіруі, қожырау. [2;165]
5. Алты ай аудандық газетте істеді де, алты айдан соң демалыс алып, Қызылорданың астана кезінде сонда барып, өлкелік газетте қалып қойды. [1;152]
Ай І зат. Түнде жерге жарық сәуле беріп тұратын планета.
Ай ІІ зат. Жылдың он екіден бір бөлігін қамтитын мезгіл, 30 күндік мерзім. [2;19]
6. Олтекжіпіздеген, сабақіздегенеді. [1;45]
Сабақ І зат. Бір пәнді оқытуға арналған оқу сағаты.
Сабақ ІІ зат. Өсімдіктің тамырынан ұзына бойынан дейін созылған бұтақтар өсетін негізгі бөлігі. [2;162]
7. Барлықкүшіменесіктіңтұтқасынажабыса ды, есіктітартады,жұлқылайды. [1;67]
Тарту І ет. Бір затты орнынан қозғалту үшін әрекет жасау немесе орнынан суырып , жұлып алу.
Тарту ІІ ет. Белгілі бір күй аспабында ойнау, шерту.
Тарту ІІІ ет. Түр-түс, қасиеттер жағынан бір-біріне ұқсау.
Тарту ІV ет. Сый, сыйлық ұсыну. [2;173]
8. Бұларесіктеншығабергенде, Сәдубұрышқажасырынды. [1;78]
Бұрыш І зат. Үй қабырғалары немесе заттың екі жағының түйіскен жері.
Бұрыш ІІ зат. Тамаққа қосатын қызыл, қара түсті ащы дәмді өсімдіктің ұлпасы. [2;64]
9. Жігітжас, ортабойлы, қыр мұрынды, толық, аққұба , әдемі. [1;84]
Толық І сын. Кем емес, түгел.
Толық ІІ сын. Семіз жуан. [2;176]
10. Бірақүйдіңішіндежалғызөзібилепжүрді де, шешініпжатуғакірісті. [1;91]
Биле І ет. Төре көрсе, жалаңбас шұлғып билеп, Бәйек боп әулиедей ізін сүймек.
Биле ІІ ет. Билеп-төстеу, басқару. [2;55]

Лексикалық-грамматикалық омонимдер:
1. - Менің атым Тұрар, есіңнен шығарма. [1;43]
Шығарма І зат. Белгілі біо автордың өз ойынан жазған ғылыми, көркем әдеби еңбегі.
Шығарма ІІ ет. Қонған құсты қолдан шығарма. [2;189]
2. Оған нан мен киім керек еді. [1;51]
Нан І зат. Ұннан пісірілген әр түрлі тағам.
Нан ІІ ет. Бір дерекке сену, илану. [2;153]
3. Қалай дейсіңдер, біз жөнінде болып отырған жоқ па? [1;51]
Біз І зат. Жұмсақтау нәрсені тесу үшін жіңішке қатты істіктен жасаған сабы бар сайман.
Біз ІІ ес. Біз, комсомолдар.[2;64]
4. Табыс жөнінде рапорт берем, - деді.[1;51]
Табыс І зат. Белгілі бір жұмысты атқару нәтижесінде түсетін ақша, материалдық игіліктер, кіріс, пайда.
Табыс ІІ ет. Кездесу, жолығу.[2;169]
5. Әліп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.