Лексикалық мағынаның макрожүйелік құрылымы
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
ФИО
Сөз мағынасының макрожүйесін құрайтын бөлшектері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011700 Қазақ тілі мен әдебиеті
Қостанай 2020
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Сөз мағынасының макрокомпоненттері ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Лексикалық мағынаның макрожүйелік құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Коннотациялық мағына және оның ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..12
1.3 Коннотациялық мағынаның зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2 Коннотациялық мағынаның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.1 Коннотациялық мағынаның типтері мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Шығармадағы коннотациялық мағыналардың көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.3 Қазақ тілі терминжасамындағы коннотацияның рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Кіріспе
Тіл - халықтың рухы, жаны тарихи айнасы деп айтар болсақ, сөз мағынасының қатпарларында этностың мәдени, тарихи рухының көрінісі тұр, сол себептен де сөз мағынасына қатысты мәселелердің теориялық толғауы, бірлескен шешімдері, ұлттық көрінісі жеке белгіге ие, этностық мәдениетіне салт - дәстүріне тән болады. Олар тілдік құбылысқа таңбалар арқылы танылып, көрінеді. Мұндай белгілер ішкі құрылымдар арқылы сөз мағынасына жетеді. Белгілі ғалым В.И.Шаховский К типологии коннотации атты еңбегінде: Лексикалық мағына және де лексика-семантикалық байланыстан байқалатын экстралингвистикалық фактордың маңыздылығын ескеріп, қазіргі лингвистика сөз атаулының лексикалық мағынасы дегенде бейнеленетін нәрсені, я болмаса затты оның сөздік таңбасын пайдалану барысында тануға болатын ақпарат түсініктің бір бөлшегі ретінде түсінеді, оны қабылдайды - деп есептейді.
Дипломдық жұмысының өзектілігі: Сөз мағынасының көп қатпарлылығы оның құрылымынан да байқалады. Семасиологиялық зерттеулерде денотаттық мағына, сигнификаттық мағына, эмоциялық-экспрессивтік мағына, стилистикалық мағына сияқты бірнеше мағыналардың болатындығы белгілі. Қазіргі дәуір тіл білімінде сөз мағынасы жан-жақты зерттелініп жатқандығы белгілі, бірақ оның дау туғызатын, әлі де болса зерттеуді қажет ететін мәселерінің көп екендігі де анық. Ең алдымен, сөз мағынасын құраушы элементтер мен мағынаның түрлері, өзіндік ерекшелігі сынды мәселелер ғылыми талдауды қажет етеді. Сөз мағынасының макрожүйелік құрылымдарын анықтау, саралау, олардың классификациясын жасауға, соның ішінде коннотаттық мағына және оның түрлерін анықтауға баса назар аудару зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады.
Дипломдық жұмысының мақсаты мен міндеттері: Сөз мағынасының макрожүйесін құраушы сыңарларының зерттелуіне шолу жасай отырып, коннотациялық мағыналардың өзіндік ерекшеліктерін, типтері мен түрлерінің табиғатын ашу. Бұл мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттер көзделді:
- лексикалық мағынаның макрожүйелік құрылымдарын түзуші мағына түрлерін анықтау;
- лексикалық мағынаның негізгі компоненттерінің бірі коннотациялық мағына және оның ерекшелігін саралау;
- коннотациялық мағыналардың тіл білімі саласында зерттелуі мен қалыптасу сипатына шолу жасау;
- қазақ тіліндегі коннотациялық мағыналардың типтері мен түрлерін айқындау;
- қазақ тілі терминжасамдағы коннотацияның рөлін талдау.
Дипломдық жұмыстың нысаны: Жұмыстың нысаны ретінде тіл білімінің семантика саласын зерттеуші ғалымдардың еңбектері мен соңғы жарық көрген ғылыми зерттеу мақалалары алынды. М. Оразов, А. Салқынбай, Р. Авакова, Ш. Жалмаханов, В.И. Шаховский, Ю.Д Апресян сияқты ғалымдардың ғылыми зерттеу еңбектері мен Ғ. Мүсіреповтың көп томдық шығармалар жинағы нысан етіп алынды.
Дипломдық жұмыстың ғылымилығы: Қазақ лингвистикасының семантика саласы бойынша жарық көрген ғылыми-теориялық зерттеулерді негізге ала отырып, лексикалық мағынаның макрожүйелік құрылымдарын түзуші мағына түрлері анықталды. Сонымен қатар лексикалық мағынаның негізгі компоненттерінің бірі коннотациялық мағына және оның ерекшелігі сараланды және коннотациялық мағыналардың тіл білімі саласында зерттелуі мен қалыптасу сипатына шолу жасалып, қазақ тіліндегі коннотациялық мағыналардың типтері мен түрлерін айқындауға талпыныс жасалды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы:
Жұмысты жазу барысында жалпы тіл біліміндегі семантика мәселелері мен коннотациялық мағынаның мақсаты, қызметі, өзіндік ерекшелігіне қатысты мәселелерге талдаулар жасалды. Жұмысты семантика, лексикология салаларына қатысты арнайы курстарда қолдануға болады. Сонымен қатар филолог мамандар мен студенттер, оқушылар пайдалана алады.
Диплом жұмысының әдістері мен дереккөздері: Жұмысты жазу барысында салыстыру, талдау, сараптау, жүйелеу, жинақтау, баяндау, қорыту әдістері қолданылды. Ғ. Мүсіреповтың көп томдық шығармалар жинағы мен Т.Жанұзақовтың қазақ тілінің түсіндірме сөздігі және І. Кеңесбаевтың фразеологиялық сөздігі нысан етіп алынды. Жұмысты жазу барысында тақырыпқа сәйкес ғылыми-теориялық әдебиеттер, авторефераттар, мақалалар осы жұмыстың дереккөзіне айналды.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, алты тараушадан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралады.
1 Сөз мағынасының макрокомпоненттері
1.1 Лексикалық мағынаның макрожүйелік құрылымы
Қазіргі дәуір тіл білімінде сөз мағынасы жан-жақты зерттелініп жатқандығы анық, бірақ оның дау туғызатын, әлі де болса зерттелінуі қажетті болған жақтарының көп екендігі де анық. Ең алдымен, сөз мағынасын қалай түсінуге болады, оның құрылымдық элементтері бар ма, бар болса олар қандай элементтер деген сұрауларға жауап беру қажет еді.
Сөз мағынасы дегенде ойымызға лексикалық және грамматикалық мағыналары келеді. Бұл екі мағына өзара байланысты, екеуі де объектив дүниедегі заттар мен оның түрлі қасиеттерін, заттар арасындағы түрлі қатынастарды бейнелейді. Бірақ бұл екі мағынаны тең санап, араларында айырмашылық жоқ деген қорытындыға келуге болмайды. Оқулықтарда айтылып, жазылып жүрген айырмашылықтар лексикалық, грамматикалық мағыналардың белгілерін салыстырып көрсетуге көмегі тисе де олардың басты айырмашылығын көрсетіп бере алмайды. Олардың басты айырмашылығы деректі, дерексіз не тиянақты, тиянақсыз болуында ғана емес, берілу формаларында, мағыналарының дерексіздену дәрежесінде. Лексикалық мағына түбір морфемалар арқылы берілсе, грамматикалық мағыналар грамматикалық формалар арқылы беріледі. Бұл қағида түркі тілдерінің материалы негізінде жасалынған. Ал басқа тілдерде (мысалы, орыс тілінде) түбір морфемалардың барлығы да бірдей лексикалық мағынаға ие бола бермейді, бұл қағиданы қолдану мүмкін емес.
Лексикалық мағынаның түрлерін деноттаттық, сигнификаттық, коннотаттық макрокомпонеттерге бөлген ғалымдар: И.Арнольд, Л Васильев, Л.Новиков, И.Стернин, Э. Кузнецов тағы басқа. Сөз мағынасының көп қатпарлылығы оның құрылымынан да байқалады. Семасиологиялық зерттеулерде денотаттық мағына, сигнификаттық мағына, эмоциялық-экспрессивтік мағына, стилистикалық мағына сияқты бірнеше мағыналардың барлығы көрсетіледі. Шындығында да мұншама көп түрлі мағына жоқ, бұлар лексикалық мағынаның элементтері. Денотаттық мағына деп бөліп алғанда сөз мағынасындағы объектив дүниемен байланысты мағыналық элементті көз алдымызға келтіреміз, сигнификаттық мағына дегенде адам санасындағы, ойлаумен байланысып жатқан мағыналық элементті түсінеміз. Басқа зерттеулерде арнайы аталынып жүрген стилистикалық мағына сөздің лексикалық мағына құрамына енбейді, сөйлеуші сөйлеу не жазу үстінде сөзден не тілдік материалдардан өз мақсатына байланысты қолданудан туады. Сондықтан да оларды жеке мағыналық элемент дені санауға болмайды. Біздіңше, стилистикалық мағына сөздердің парадигмалық, синтагмалық мағына элементтері мен эмоциялық экспрессивтік мағына мен сөйлемнің модалділігінен туады.
Лексикалық мағына бір жағынан объективтік дүниемен байланысып жатса, екінші жағынан адамның ойлау процесімен, оның ұлттық ерекшелігімен, білімімен, тілдік дәстүрімен байланысып жатады. Сондықтан да сөз мағынасынан, белгілі дәрежеде, жеке адамдарға тәуелсіз, ырқына бағынбайтын қасиеттерді табуға болады. Бұл оның денотаттық мағына объектив дүииенің бір бөлшегі бар екендігін көпшілік философтар, логик ғалымдар, тілшілер, психологтар мойындайды. Егер осы объективтік қасиет болмаса, онда тіл адамдардың қатынас құралы болу қызметін атқара алмаған болар еді. Объектив дүниедегі заттар сөз мағынасымен тікелей байланыста болмайды, ой элементтері арқылы байланысады. Соидай-ақ сөз мағынасы объектив дүниенің фото-көшірмесі де бола алмайды.
Сигнификаттық мағына болса түйсік арқылы қабылданған объектив дүниедегі заттар туралы информацияға негізделінеді, бірақ бұл екеуі де өзара тең түсіп жатпайды. Сигнификаттық мағына элементтерінде, біріншіден, түйсік арқылы қабылданған информация элементтері болады, екіншіден, сол информация негізінде жалпыланған гнесиологиялық бейне болады, үшіншіден, адам ойының творчестволық жемісі, қызметі болады, төртіншіден, жеке адамның өмір тәжірибесі, білімі, т.б. болады. Демек сигнификат психологиялық құбылыс ретінде қабылданылуы керек те субъективтік қасиетке ие болады. Сигнификативтік мағынаның жалпылаушылық қасиетімен бірге объектив дүниемен байланыстырушы да қызметі бар.
Денотаттық мағына мен сигнификаттық мағына элементтерімен бірге сөздерде эмоционалды-экспрессивті мағына элементтері де бар. Бір ескертетін нәрсе сол -- эмоция сөздердің барлығының да мағына құрамында бола бермейді. Эмоцияның адамның психологиялық қалпымен, объектив дүниедегі заттар мен құбылыстарға адамның берген бағасымен, т.б. байланысты. Сондықтан да кей ғалымдар эмоцияны сөйлемге тән құбылыс деп санап, сөз мағынасы ретінде мойындамайды. Дегенмен кей сын есімдерде, одағай сөздердің мағынасында эмоцияның бар екендігіне күмән туғызуға болмайды.
Денотат та, сигнификат та, эмоция да тілдік категория емес. Егер сөз мағынасы тек денотаттан не денотат пен сигнификаттан ғана құралады дейтін болсақ, онда мағына тіл категориясы болып саналмаған болар еді. Шындығында да сөз мағынасы тілдік категория. Соңғы кездерде осы қасиеттерді ескеріп бейнелік (отражательное) және тілдік мағына деп мағынаны екіге бөлу әрекеті бар. Бұл көзқарасты қолдаушылар да, қарсы шығушылар да бар. Тілдік мағына деп тілдік система негізінде қалыптасқан мағына элементтерін түсінеміз.
Жалпы тіл білімінде сөз мағынасының құрылымдық элементтерін анықтауды К.Огден мен И.Ричардстың семантикалық үш бұрышынан бастау алады. Ал қазақ тіл білімінде бұл құбылысты жан-жақты ашып берген ғалым ретінде М.Оразовты айта аламыз. Ғалым сөз мағынасының құрылымын анықтаудың бірнеше жолын көрсете келе, Біздіңше, сөз мағынасының құрылымдық элементтері туралы сөз болғанда, негізінен, төрт мағына элементтеріне тоқталған жөн. Олар: денотаттық мағына бөлшегі, сигнификаттық мағына бөлшегі, эмоциялық мағына бөлшегі және тілдің ішкі құрылымымен байланысып қана қоймастан, адамдардың түрлі қызметімен, көп қырлы тұрмыс жағдайларымен, ынтасымен адамзаттың барлық өмірін қамтуы керек. Сондықтан да сөз мағынасында, кей ғалымдар көрсеткеніндей, сөйлеушінің жасына, өмір тәжірибесіне, тіпті ұлттық ерекшеліктеріне байланысты мағыналық элементтердің болуы мүмкін. Біздіңше, бұлар сөз мағынасында шешуші қызмет атқармайды, атқарса да эмоциялық мағына аясында қалып қояды. Сөздің метафоралы, метонимиялы және синонимдік, антонимдік қасиеттері де мағынамен тікелей байланысты. Бірақ бұлардың табиғатын анықтау басқа жоспардағы зерттеу жұмысына қалар еді - деп, сөздің семантикалық мағынасын анықтауда денотат, сигнификат, коннотаттық мағыналарды айыра білудің рөлі ерекше екендігін айтады. [1, 79б.]
М. Оразов денотаттық мағына туралы былай дейді: Сөздің деноттаттық мағынасы туралы сөз болғанда, ең алдымен оның объектив дүниедегі заттар мен түрлі құбылыстарға, заттардың амал-әрекеті мен түрлі қасиеттерін бейнелеп беру мүмкіндігі бірінші орында тұруы керек. Кез келген сөздің мағына құрамында объектив дүниедегі заттармен байланысып жататын элемент бар дегенде осы денотаттық мағына еске түседі. Кей тілші ғалымдардың Сөз - зат не түрлі құбылыс атауы дегенде осы қасиетті басты өлшем етіп алғаны анық көрінеді. Сөз мағынасының қалыптасуы мен объектив дүниені бейнелеу қасиетін бір жақты түсіну, бір сатылы құбылыс деп қарау дұрыс болмайтындығы қандай анық болса, сөз мағынасын бір ғана объектив дүниедегі заттардың бейнесі деп түсіну де дұрыс болмайды. Сондай-ақ тіл бір не он ғасырдың жемісі емес. Ол өте ұзақ даму жолын басып өтіп, өзінің о бастағы объектив дүниемен байланысу формасын да өзгерткен. Осы ұзақ және үздіксіз дамудың нәтижесінде ғана сөз сөйлеу процесінде, белгілі бір заттың атауы ретінде, оның орнына жұмсалып, араларына теңдік қоятын дәрежеге келеді. Сол үшін де адамдар өзара сөйлескен кезде заттарды көрсетіп, түрлі амал-әрекет, қимылдар жасап жатуы шарт емес. Мысалы, Қар - аппақ, түлкі - қызыл, бүркіт - қара, Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға (Абай) дегенде қарды, бүркітті, түлкіні, түрлі түстерді көз алдымызға келтіреміз, бірақ қардың, түлкінің, бүркіттің нақ сол жерде болуы шарт емес. Бұл, әрине, бір жағынан тілдің таңбалық қасиетімен байланысып жатса, екінші жағынан, сөз мағынасына да қатысты. [1, 76-77б.] Бұл жерден түсінгеніміз денотат белгіленуші зат, заттың нақты атауы және әртүрлі реңк тудыратын үстеме мағынадан тыс сөздің негізгі мағынасы. Ал енді сигнификат туралы ғалым Егер байыптап қарайтын болсақ, сигнификат денотат та емес, сондай-ақ ұғым да емес. Денотаттан айырмашылығы сол - ой субъектив қасиетке ие. Екінші сөзбен айтқанда сигнификат нақтылы заттың белгісі мен түрлі қасиеттерінен қол үзген идеалды денотатқа сүйенеді. Ал ұғымнан айырмашылығы - ұғымда мидың қызметі негізінде түйсік арқылы алынған информациялар анализ, синтез жасалынып жеке адамның өмір тәжірибесіне, біліміне, рухани қалпына т.б. қарай мағыналық мән қосып күрделенсе, сигнификатта ондай жеке адамға тән болған индивидуалдылық қасиет болмайды. Сол үшін де сөз мағынасын анализ жасағанда семаларға ажыратады. Осы семалар сигнификаттық мағынаның негізіне жатады - деп, ой қорытады.Түсінуімізше сигнификат қандай да бір таңбаның ұғымдық мазмұнына тең келеді. [1, 84б.]
М.Оразов коноттатық мағынаны эмоциялы мағына деп атап, Кез келген сөз тек денотаттық не сигнификаттық мағынаны ғана білдіреді дейтін болсақ, сөздік құрамдағы біраз сөздердің мағына құрамына талдау жасай алмаған болар едік. Мысалы, жексұрын, надан, топас, балақай, албасты сияқты зат есімдер мен сын есімдер: бытти, адыраңда, бажыраңда, балпылда, отта, тырбаңда сияқты етістіктердің; әттеген-ай, қайран, ойбай, пәлі, бәсе, бәтшағар сияқты одағайлардың мағыналарында адамның көңіл-күйін білдіретін мағыналық реңк сөздің негізгі мағыналық ядросын жасап тұр. Бұлардың мағынасын объектив дүниедегі заттармен байланыстырып не сол заттар негізінен пайда болған ұғымдар арқылы анықтауға болмайды. Шындығында да адамзат айналасындағы дүниені не сол дүниеде болып жатқан құбылыстарды, олардың түрлі қасиеттерін тек сезім мүшелері арқылы қабылдап қана қоймайды, оған өздерінің көзқарастарын білдіріп, оны өзгертуге, өзіне қажетті жағдайға келтіруге әрекет ететіндігі, дүниені өзгертуге актив қатынасатындығы анық. Сондықтан да дүниені танып білу тек сезім мүшелері арқылы олардың көшірмесін қабылдау деп түсіну дұрыс емес. Әрқашанда объектив дүниедегі заттардың түйсік арқылы қабылданған информация адам ойының, санасының елегінен өтіп жататындығы, оған белгілі баға да берілтіндігі де шындық лексикадағы осындай сөздерді эмоциялы мағыналы сөздер деп таниды. [1, 107б.]
Тілдегі осы мағыналардың қызметі коммуникативтік аспектіде айқын байқалады. Тілдік қатынаста сөз дербес ақпарат беретін қатысымдық бірлік болса, сөйлемде коммуникаторлар тарапынан дербес ақпараттың кеңейтілген мазмұны тілдік кодқа салынады да, сөз бен сөйлем арасында байланыс орнайды. Себебі, сөз шындық болмыс пен өмірге байланысты ақпараттың санада қабылдануына негіз болады. Ол дербес күйінде емес, сөйлем құрамында жұмсалғанда, айтылатын ойдың ақпарттық элементтеріне айналады. Сондықтан сөз сөйлеу бірліктері ретінде өзара байланысқа түсіп, тиянақты ойды білдіру қызметін атқарады. Сөздердің сөйлеу бірліктері ретіндегі жұмсалымдық қызметі баяншының айтпақ болған ойына қатысты коммуникативтік мақсатты өтейді. Тіл білімінде синтагмалық қатынастың қатысым теориясындағы көрінісі В.В.Солнцевтың зерттеулерінде қарастырылады. Ғалым сөйлеу кезіндегі өзара байланысқан тіл элементтерінің арасындағы байланысты синтагмалық қатынас деп атап, оған сөздердің бір-бірімен грамматикалық және лексикалық тұрғыда тіркесу мүмкіндігі арқау болатынын ескертеді. Сондықтан қатысым теориясындағы синтагма сөйлеу кезіндегі сөздердің байланысын, семантика-граматикалық үйлесімділігін анықтауға негіз болады. Мысалы: Ас батырмау, басы айнала беру, ағарып, жүдеп, төсекке жантая беру мұның салты боп алған (М Әуезов. Абай жолы ІІІ кітап Қияда); Ақылбайды Ұлжан өзi бауырына салып, өз баласы қып алды (М Әуезов. Абай жолы ІІІ кітап Қияда); Тiлi шығып қалған Ақылбай бұл күнде Абайды әкем екен деп бiлмейдi (М Әуезов. Абай жолы ІІІ кітап Қияда). Осы мысалдардағы ас батырмау, басы айнала беру, бауырына салу тіркестеріндегі сөздерді парадигмалық тұрғыдан қарасақ, дәл осындай мағына бере алмас еді. Синтагмалық қатынас синтаксистік байланыстағы сөздердің когнитивтік мәні мен грамматикалық жақтан байланысу жолдары арқылы анықтап, оларды өз ішінде денотаттық мағынадағы синтагма, коноттаттық мағынадағы синтагма түрлеріне жіктеуге болады. [2, 35б.]
1.2 Коннотациялық мағына және оның ерекшелігі
Қазіргі таңда тіл білімінде тіл негізінен екі парадигмада қарастырылуда.
1) құрылымдық парадигма (структурацентристік); 2)антропоцентристік парадигма. ХХ ғасырдың аяқ жағындағы он жылдығы тұсында пайда бола бастаған лингвистиканың антропологиялық парадигмаға ауысу процессі адам-тіл-мәдениет, адам-тіл-ойлау үштігі арқасында гумантитарлық зертеудің пәнаралық салаларының қарқындығын ұлғайтты. Адамзат баласы бағзы заманнан бастап өзін қоршаған жаратылыстың заңдылықтарын, өзін, өзінің жаратылысқа және де басқа да адамзаттарға қатынасын тануға ықпал етеді. Адамзат баласынан бөлек таным үрдісі болған емес, сол себептен де адамзат танымын одан әрмен дамудың негізі болып есептелінеді. Әлеуметтік орта бар тұста адамзат, адамзат бар жерде таным үрдісі жүретініне байланысты, эмоциялық таным үрдісін қозғаған кезде, эмоцияның қыр - сырына көз тастамасақ әсте болмайды. Эмоциялар - адамзат өмір сүруінің ең маңызды бөлшегі. Адамзатпен эмоция жаратылысының тілдегі бейнесі тығыз байланыста. Г.А. Золотова: Адам - дүниенің басты көзге ілігетін және де сол дүниені бейнелей алатын орталық индивиді, - деп атап айтқан. [3, 5б.]
Эмоцияны көрсететін тілдік тәсілдердің әркелкілігі адамзаттың эмоция жаратылыстың әлемінің тілдік көрінісін байқауынан ақ білінеді. Сөз тілдік көрініс жасаушы тілдік тәсілдердің өзегі болып есептелінеді. Танымдық үдеріс кезінде дамушы адамзат таным нысан мен субъектінің аралығындағы эмоционалдық қатынасты түзеді. Эмоция философтар мен психологтардың айтуы бойынша ақиқатты көрсетудің, танудың және бағалаудың типі әрі ол адамзат қимылының тірегі болатын қажет етушілікпен тығыз байланыста. Әртүрлі психикалық қимылдарды, соның ішінде үдерістердің болмысын зерттеу Қ.Жарықбаевтың Психология, Ә. Алдамұратовтың және де Н.Итбаевтың Жалпы психология оқулықтарында, Х.Нұрмұқанов Сөз және шеберлік монографияларында қаралған. Осы ғылыми зерттеу еңбектеріндегі пікірлерден шығаратын қорытынды сыртқы адам миында қабылдау, сезіну, елестету, түйсік арқылы көрініс табады да, ойлау процесі кезінде адамзат айналасындағы осы жаратылысқа талғаммен қарай бастайды: жақсы нәрсеге қуанады, жаман қылықтардан жиіркеніп, тітіркенеді не болмаса ашуына ерік береді. Осы нәрселерден келіп эмоцияның сан қырлылығы пайда болады: қайғы, қуаныш, сүю яки мұң және де осылар - адамзат баласының жан дүниесінде пайда болғаннан бастап тілдік құралдар арқылы берілу проблемасын түбегейлі зерттеу қиыншылық тудырып отыр, себебі сөйлесім кезінде адам бір эмоцияны әркелкі сөзбен не болмаса басқаша, бір сөзбен көптеген эмоцияны байқатуы мүмкін. Сол себептен эмоцияны білдіріп тұратын тілдік тәсілдер жайлы айтқан уақытта, лингвист оны тікелей көрсету мен бейнелеудің тілдік механизмін қарастырып, анықтап отырған. Адамзаттың эмоциясы тіл арқылы көрінетіндігі мәлім. Сол себептен психология мен физиологиядағы эмоцияның жаратылысын білу үшін тілдің эмоционалды және де экспрессивтік функцияларын зерттеп, тану керек нәрсе. Өйткені тілші үшін сезім нақытылы бір тіл құралдары аясында бейнеленетіндіктен ғана таңба құралға айналады. Сонымен бірге, тілдің эмоционалды және де экспрессивтік функцияларын тану ғылыми оң болады. Эмоционалдылықты білдірудің тілдік амалын тіл білімі ғалымдары статистика өз ішіне алып қарайды. Осы сияқты бейнелі сөздерді танып білу кезінде стилистиканың экспрессивті стилистика саласы пайда болады. Б. Шалабай өзінің Қазақ тілінің стилистикасы атты зерттеу еңбегінде: Тілдік қатпарлардың единицалары өздерінің негізгі мағыналарынан бөлек, әртүрлі реңкерте ие болады. Стилистикалық жаратылысы қырынан олар бірдей емес. Тілдік құралдар, осындай айырмашылығына қарай, ең біріншіден бейтарап және де стилистикалық бояулы болып бөлінеді,-деп коннотациялардың стилистикадағы орнын бастап береді. [4, 18б.]
Лексикалық мағынаның түрлерін деноттаттық, сигнификаттық, коннотаттық деп макрокомпонеттерге бөлген ғалымдар: И.Арнольд, Л. Васильев, Л.Новиков, И.Стернин, Э. Кузнецов тағы басқа. Сөз мағынасының үстемелік макрокомпонентін ғалымдар эмоциялық, коннотаттық, прагматикалық деп атаймыз. Осылардың ішінде үстемелік мағынаны тұспа - тұс көрсететін - коннотаттық құрылым. Коннотациялық мағына эмоция мен бағалауыштық компоненттерден құралады. Денотаттық, сингнификаттық компоненттер кез келген сөздің мағынасында болатын болса, коннотаттық компоненттерде ондай сапа жоқтың қасы. Адамзат қоршаған ортадағы заттар мен нысандарды, құбылыс пен үдерістерді қабылдау кезінде, адамзат танымындағы сол нысан не болмаса құбылыс арқасында эмоция пайда болады және де сол нысан не болмаса құбылысқа деген бағалауыштық қасиет пайда болады. Мағына сезім мен бағалаушы болмаған жағдайда, толыққанды сипатқа ие болмайды. Эмоция мен бағалауыштық әлсіз сөздерде, узуалды сипаттағы коннотаттық құрылым сақталып қалады. Осы микрокомпонент эмоциялық бағалауыштық пен стилистикалық сипаттан көрінеді. Сол себептен коннотаттық компонент мағынаның эмприкалық функционалды стилистикалық компоненттерімен тығыз қиысып жатқызылады. Коннотаттық микрокомпоненті бар сөздердің мағынасы субъективті сипаттағы қосалқы ақпараттан тұрады. Онда сөзбен көрсетілген денотатқа деген бағалауыштық қатынас байқалады. Сөздіктерде коннотаттық құрылымдардың бағалауыштық коннотациясы айрықша таңбалармен көрсетілген (қарапайым, анайы, діни және т.с.с). Үстімізде айтылғандай, семантиканың экспрессивті микрокомпоненті болып келетін коннотация - атауыштық процестегі қабылдаудың, көрініс табудың, бағалауыштықтың дәні.
Коннотацияның негізгі атқаратын қызметі - сөйлеу прагматикасымен тікелей тығыз байланыста әсер етуші құрылымы. Сол үшін де семантиканың коннотаттық аспектісін зерттеу кезінде танымның бағалауыштық қызметін білу маңыздырақ. Бағалаушытық тіліміздегі сөздер мағынасының модальдылығы деп қарайды. Бағалауыштық модальдылық сөйлеушінің субъектіден тәуелсіз нысандық ойлаудың барлығына да пікірін білдіреді.
Коннотация деп тіл бірліктерінің стилистикалық және де эмоциялық рең білдіруін айтамыз. Коннотация латын тілінен аударғанда connotation - қосымша деген мағынаны білдіреді. Коннотация екі түрлі мағынада жұмсалады. Біріншісі, кең мағынасында: тіл бірліктерінің грамматикалық, сондай-ақ заттық-ұғымдық мағынасын толықтырып тұратын, оны көркемдеп оған эксперсивтік сапа беріп тұратын бір бөлігі. Коннотация - сөйлеуші адамның тәжірибесіне, мәдениетіне, танымдық біліміне, тарихына, сөз болып қозғалып отырған затты ұнату не ұнатпауы, бағалауы, тіл қызметі саласына, олардың әлеуметтік-қоғамдық қарым-қатынасына тағы да басқа жағдайларға байланысты болатын құбылыс. Ал, тар мағынасына келер болсақ, тіл бірлігі мағынасының бөлшегі, мағынаның ассоциотипті - образды тұлғасын түсініп, білуден пайда болатын қосымша мағына, яғни сөйлеудің пішіні не троптың түрі болып келеді. Белгілі бір сөздердің қарама-қарсы мағына жағынан қолданылуынан коннотацияның субъектілігін байқаймыз. [5, 324б.]
Лексикалық мағынаның күрделі компонент екендігі оның ішкі денотаттық және де сигнификаттық құрылымдарын жекелеп сипаттау кезінде байқалады. Деноттаттық және де сигнификаттық құрылымдар сөздің белгілі бір мәліметті жеткізуі, тасымалдауы үшін белгілі бір қызмет атқарады. Сөз семантикасы ішкі компонеттерінің мағыналық жиынтықтарын сақтайды, дегенмен ішкі компоненттердің көлемдері, топтамасы тіл ғылымы саласында шешімін тапқан проблема деп айтуға келмейді. Бұл жағдайды сөз жаратылысының күрделі қисынына сілтеуге болады. Тіл - халықтың рухы, жаны тарихи айнасы деп айтар болсақ, сөз мағынасының қатпарларында этностың мәдени, тарихи рухының көрінісі тұр, сол себептен де сөз мағынасына қатысты мәселелердің теориялық толғауы, бірлескен шешімдері, ұлттық көрінісі жеке белгіге ие, этностық мәдениетіне салт - дәстүріне тән болады. Олар тілдік құбылысқа таңбалар арқылы танылып, көрінеді. Мұндай белгілер ішкі құрылымдар арқылы сөз мағынасына жетеді. Ғалым В.И.Шаховский: Лексикалық мағына және де лексика-семантикалық байланыстан байқалатын экстралингвистикалық фактордың маңыздылығын ескеріп, қазіргі лингвистика сөз атаулының лексикалық мағынасы дегенде бейнеленетін нәрсені, я болмаса затты оның сөздік таңбасын пайдалану барысында тануға болатын ақпарат түсініктің бір бөлшегі ретінде түсінеді, оны қабылдайды - деп есептейді. [6, 29б.]
Минимум құрамға кіретін денотат референт құрылымдардың қызметттері жоғары, соған байланысты ғылым саласында осы проблемалардың қаралғаны, осы проблемалар жайлы сөз қозғалғандай білінеді. Кейбір ғалымдардың жаратылысында лингвистикалық факторға қарағанда экстралингвистика молынан есептейтін коннотациялық мағына және коннотация жайлы анықтама байқалмайды. Ғалым В.И.Шаховский коннотация туралы барлық қарама-қайшы ақпаратты шетке итереді. Лингвистикалық феноменге сөйлеуші адамның психикалық тұрғыдағы жайын білдіретін оның құбылысқа, нысанға және де сөйлеудің адресатына қатысы барын және тағы да басқа да сөздердің эмотивті құрылысын жасайтын белгілердің барлығын жатқызуға келетіндігін айтты. [6, 30б.]
Коннотаттық мағына деген сөз семантикасында болатын деноттаттық сезімдік және де рационалды дәрежеге сәйкес болатын сипаттаушы құрылымдардың бірліктерінен түсінуге болады. Белгілі ғалымдар Ю.Д.Апресян, В.Н.Телия, И.М.Кобзеваның еңбектерінен коннотациялық мағынаның мысалы ретінде есек (осел, ишак) сөзін келтіруге болады. [7, 110б.]
Коннотация тудыратын нәрсе жануардың ақымақтығы болып есептелінеді, осы қатарлы (железо, железный, железная воля) сөздерінің коннотациясы темірдей қатаң тәртіп уақытында қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінен ойып тұрып орын алған болатын. Коннотациядан сонау ерте заманнан бері қалыптасып келе жатқан мәдениеттін сарқыншағы сезіледі. Ю.Д.Апресян коннотаттық белгісі болатын сөздердің талғампаз болатынын, тіпті кейде мағынасы бір, бір ұғым атауы болып қолданылатын сөздердің әр алуан тілде коннотацияға негіз болатынын есек, ит сөздерінің коннотациясымен түсіндірді. [8, 32б.]
Осы сөздерде орыс тілі және қазақ тіліндегі коннотациялық мағыналар қатарласа келсе, онда ұлттық бояу анық байқалады. Географиялық жағдайына, табиғат ерекшелігіне орай есек сөзі қазақ халқының жерінен жалпы аумақты алмайды, сол себепті оның жасын, еркек, ұрғашы екендігін білдіретін әңгі, машы, тайқар, тақай сөздері диалекті сөз ретінде есептелінеді. Жалғыз әңгі есегіммен осы үйшіктің барлық шаруашылығын атқардым дей келе, қазақ халқы үшін есектің күші-адал, еті-арам, есектің миын жеген тәрізді деген тұрақты тіркестер осының бірден-бір нақты дәлелі. Есек күш көлігінің орнына қолданылғаны болмаса, Ұлан байтақ жер шарын тұлпардың тұяғымен дүркіреткен қазақ халқы үшін есек жегу ұят болып есептелді. Оған дәлел Қ.Жұмаділовтің Сәйгүліктер повесінен келтірілген мына бір үзінді жолдары нақты дәлел бола алады:
...Жол ортасына жете беріп, алдымнан көк есек мініп келе жатқан бір кісіні көзіп шалып қалды. Басында үлкен сенсең бөркі бар, аяғы жерге бір қарыс жетінкіремей тұрған адамды көк есек тірсегі майысыңқырап зорға көтеріп келеді...Не үшін екенін қайдам есек жегіп алған қазақты көрсем болды, тыжырынып, қаны басына шауып қалады.... [8, 45б.]
Тек осы сөзді ғана емес, осындағы есек мінген жұртшылыққа түгелімен айтып жүремін. Қамбар атамыздың құрығы шаншылған жер еді. Көк ала жылқының орнын көк есек басып кетпесін дегенім (Қ.Жұмаділов, Сәйгүліктер, 29-31-б.). Коннотациясы айқын сөздердің қатарына әйбәт (жақсы, көркем, сұлу), әйдік (үлкен, зор), бозарған (аздап қана сүт қосып ашытқан көже), қымыран (шұбат) сынды тағы да басқа сөздерді айтуға болады. Әйбәт деген сөздің коннотациясы - әдемілік, сұлулық бар жақсы нәрсе, әйдік сөзінің коннотациялық негізі - көлем, мөлшер, кейбір кезде адам баласына тән сапалық қасиеттерді де жинақтайды (әйдік ақын, әйдік адам), бозарған, қымыран деген сөздердің арқасында сусын коннотациясы болғанменен, негізгі архисемасы - ақ ұғымы. Қымыран мен бозарған сөздерінің мағынасы сусындық сипаттан алғанда бірдей емес, бозарған сөзінде қомсыну мағынасы бар, ал қымыран - қасиетті сусын.
Коннотацияны прагматикаға жатқызуымыздың басты бір себебі сөз
бойындағы ассоциядан туатын негізгі мағынаны толықтырып тұратын қосымша экспрессивті, бағалауыштық мағыналардың болуына сәйкес, ол мағыналар сөздердің номинативтік белгісіне орай ұлттық ерекшеліктерге, мәдениетке тән өрнек салады. Айым говорларында қарапайым әйелді емес, қосақ, жұбайы деген мағынада. Айымыңа қосылдың ба? (Жамб., Тал.,). Ақдаңғыл - ақын, шешен адам. Топтап айтатын ақдаңғыл емес пе? (Қост,. Жан.), еңсесі күйген - болбыр, өз ырыздығынан құр қалып жүретін адам; ылдым- жылдам екі асайды, еңсесі күйген бір асайды. (Сем., Үрж.); есік - есік болу - бөлек - бөлек, жік - жік болу (Арал).
Келтірілген мысалдардағы коннотацияның атауыштық нысанға қатысы бірдей емес, айым, ақдаңғыл лексемаларында - жағымды, сүйсіну, қадірлеу, сыйлау мағыналары бар, ал еңсесі күйген, есік - есік болу тұрақты сөз тіркестерінде жағымсыздықты көрсетеді, еңсесі күйген салы суға кеткен пендеге аяушылық, есік - есік болу бөлініп - берекесіздік, бөлінгенді бөрі жейді деген ұлттық танымымызды байқатады.
Келтірілген мысалдар өздері білдіретін номинативтік мағынамен қатар, ассоциативті-бейнелі мәлімет беріп тұрады.
Коннотацияның негізінде ассоциация тудыратын, оған өң беріп тұратын номинация болуы қажет.
Белгілі ғалым Раушангүл Авакова коннотацияның ең негізгі белгілеріне:
1) денотат аспектісіндегі қосымша мағынаны;
2) денотациямен салыстырғандағы коннотацияның екіншілігін;
3) эмоциялық, бағалауыштық және де экспрессивті мәліметті білдіруі
тәрізді нәрселерді жатқызды. Алайда осы аталған белгілердің бәрі дерлік коннотацияның лингвистикалық мәртебесін толыққанды ашып бере алмайды. Сол себептенде коннотация теориясын түсіндіргенде, семиотикалық және де психологиялық аспектіге қарағанда, лингвистикалық талдау ғана қажетті нәтиже береді деп қорытынды жасап шығарады. Себебі, коннотация-тілдік феномен, осы сияқты феномен тілді лингвистикалық тұрғыдан талдау сөздер мен тұрақты тіркестердің тілдік коннотациялық жаратылысын талдаудың антропоцентристік жаратылысын одан әрмен анықтай түсті. [9, 95б.]
Осы тәрізді қорытындыға келудің себептері де баршылық, атап айтар болсақ: коннотацияның тілдік табиғаты, коннотацияның сипатына не нәрсені жатқызуға болады? деген сұраққа келген кезде, ғылымда пікір айырмашылығы білінеді. В.Н.Телия, В.И.Шаховский, М.Оразов, Р.Авакова сықылды ғалымдардың бір тобыры коннотация семантикалық тұрғыда номинативтік бірліктің ажырамас бір бөлшегі десе, Ю.Д.Апресян, Д.Н.Шмелев осы көзқарасты қабылдамайды; коннотацияны тіл бөлшектерінің бояуы, реңі, стилистикалық мағына деп есептейтін пікірлер де кездеседі, егер осы соңғы пікірге сүйенер болсақ, коннотацияның номинацияға қатыстылығы төмен, әйткенменде, коннотация ассоциацияға негіз компонент (денотат) номинацияның шеңберінде болуы шарт, негізсіз, сезімге интуиция туғызбайтын жерде эмоция жоқ. Ассоциация эмоция негізінде іске асады, бағалау мәні ұқсастыру, салыстыру нәтижесінде болады. Тілімізде осы мәндес сөздер тобыры эмоционалды-экспрессивті лексиканы құрастырады. Эмоция болған жерде экспрессия болады, демек бағалау бар. Ғылым саласында коннотацияға байланысты әр түрлі қорытындылар, пікірлердің басым көпшілігі оны топтастыруға, жүйелеуге байланысты болып келеді, осылардың ішінен функционалдық (В.И.Шаховский, Л.А.Сергеева т.б) және мазмұндық (В.И.Говердовский, Е.С.Кубрякова т.б) типологиясын атау жөн.
В.И. Шаховский коннотацияны функционалды типологиясына орай:
1. Эксплицитті және де имплицитті коннотация;
2. Узуальді яки парадигмалық және де окказионалды, контекстуалдық коннотация;
3. Жеке және де ұжымдық коннотация сынды түрлерін атап көрсеткен болатын.
Мағына компоненті ретінде коннотация семантикалық абстракция болып табылады да, эмотивті, экспрессивті, бағалау, стилистикалық, прагматикалық тәрізді сапалық белгілерінің түрінен көрініс табады деп саралайды.[6, 32б.]
1) эксплициттті коннотацияда бейнелік мағыналар айқын білінеді,
ассоциоция нысаны әйгілі. Мәселен, аждарқа-айдаһар (Қарақ.), аждарқа адам; айбықан - бұзық адам. Ол өте айбықан болды ғой, ақмылтық - сөзуар, ділмар. Қара сөздің ақмылтығы бар (Қарағ.); ағал-жағал, алба - жұлба тағы да басқа мәндегі сөздерді жатқызамыз.
2) имплицитті коннотацияға сөз семантикасының астарларында
болады. Біз бұған әдетте жақсы, жаман типіндегі бағалау мәндегі сөздер тізбегін жатқызамыз. Мәселен, әбетай - таза кісі, абызды - білімді т.с.с.
3) ал окказионалды коннотацияға мыналарды жатқызамыз:
ағатай - аға; ағаш белсенді - шолақ белсенді; ақуа - ақымақ; топырағы ұшу - беделі, абыройы арту мағынасындағы сөздер шоғырын жатқызамыз.Оған себеп мағына компоненттерінің үйреншікті мағынасынан алыс, имплицитті сема ұшу етістігі мағыналарының аясында тұрғандықтан.
4) адам иісті ұл - адам болайын деп тұрған бала; там - үй
мағынасындағы диалектілер ұжымдық коннотацияның бір бейнесі. [6, 33б.]
Ғалым Л.А.Сергеева коннотацияның 3 типін көрсетеді. Олар:
1. Мазмұндық (сипаттамалық);
2. Экспрессивтік-бағалауыштық;
3. Нормативтік.
Мазмұндық сипаттамалы түрі ғалым В.И.Шаховский атап
көрсеткен имплицитті коннтацаияға сай келеді, коннотация сөздің, тұрақты тіркестердің көзге көріне бермейтін терең семантикасында жатады. Мәселен, аңғарлы - аңдайтын, білетін. Осы азамат аңғарлы гой (Алм., Еңб.), көп білуге деген зейінділік бірден аңғарыла бермейді, ол сөз түбірінің семантикасында болады. Бейбас сөзінің сотқар, бейбастық, әдепсіздік мағынасы да байқала бермейді, болымсыздық мағына білдіретін бей пішінімен осы сөз құрамында денотатттық мәні дерексізденген бас сөзінің қосындысынан туындайтын коннотация жағымсыз мағынаны байқатады.
Нормативтік коннотация В.И. Шаховскийдің ұжымдық коннотация типіне сәйкес келіп, аталған ғалымдардың коннотацияны функционалдық құрылымына орай бөлінуде сандық ерекшелік болғанмен, бөлу ережесінде айырмашылық жоқ, сәйкес келіп жатқаны да осыдан.
Коннотацияны мазмұндық типологиясын жасаған кезде В.И.Говердовский оны 5 түрге бөліп көрсетеді:
1. Контекстік;
2. Тақырыптық;
3. Тарихи-мәдени;
4. Тарихи-тілдік;
5. Экспрессивті тәрізді түрлерін көрсеткен.
Осы типологиядан ғалымның коннотациясы қолдану мен мағына аралығында да сөз ететіндігін аңғартады. Лексикалық семантиканың коннотативтік деңгейіне байыптай зер салғанда, коннотация түрлерінің барлығында стилистикалық компонент үлесі барын аңғару қиын нәрсе емес. Осындай ой коннотативті компонентті лексикалық мағынаның қай қатпарына жатқызу керек дейтін ұстанымдарға орай пайда болған. Басқа да тіл деректердегідей, диалектілік лексика мәліметтері кейбір кезде коннотацияның денотаттан көрінетіндігін дәлелдейді, оған әсіресе бағалауыштық: ақуа - ақымақ, алағайым - ұшқалақ, жеңіл мінез (Қарақ.), әмі - надан, білімсіз (Жамб.) тағы да басқа; экспрессивті коннотация: аталақтау - далбаңдау. Аталақтап шаба жөнелді ғой анау (Есб.); аяқ өре тұру - өре тұру. Бастық десе, бұлар аяқ өре тұра келеді (Орал, Жән.) т.б. мысалдар коннотаттық компоненттің денотаттық бөлшегі екендігін аңғартады. В.И. Шаховскийдің коннотацияның түгелге жуық типін лексикалық мағынаның қосымшалық, факультативті элементі ретінде есептеуді керағар пікір дейтіндігімен қосылуға болады.[6, 34б.]
Бұл нәрсе дегеніміз сөздің семантикасында заттық ұғым әлеміне қатысты келмейтін коннотация болмайды деген ойдан туындап отыр, егер де осы бір пікірмен келіскен кезде коннотациялық мағынаның барлығы сөз семантикасынан тысқары не болмаса оның денотат аумағында болады. Тіліміздегі коннотациялардың түгелге жуығы эмоционалды, экспрессивті, бағалау мәнінде бола алмайды, ал кейбір мысалдарда семантиканың аталған компоненттері денотатты болатындығын да дәлелдей алады. Мұның барлығы да коннотацияның жаратылысының аса күрделі екендігін аңғартады. Диалектілік лексика мәліметтерімен салыстырғанда семантиканың коннотатты компоненттерінің байқалу жиілігі әр деңгейде, ол диалектілік лексиканың ауызша формада қолданылуына байланысты, әйткенмен, эмоционалды-экспрессивті (айна қылу - біреуді әжуалау, күлкіге айналдыру; аймандай болу - әшкере болу, масқара қылу; әнімен құлату - тез, лезде т.с.с), эмоционалды - бағалауыштық ( әпер - қоқан - әпербақан; әпет - күшті; келесау - қолапайсыз, доғал мінезді адам; бозбайтал - өсекші; боздалақ - дөрекі, ажарсыз т.с.с); экспрессивті - бағалауыштық (әрекілену - менменсу, есіру; әрекей - тәрекей - есін шығару, берекесін алу т.с.с) тәрізді түрліше лексикалық қатпарлар түзеді. Осыдан коннотатты компонент тек қана эмоционалды, экспрессивті, бағалауыштық деген пікір туындамайды, себебі сөз семантикасында аты аталған компоненттерден бөлек мағына байқалуы мүмкін, оның барлығын да сөз семантикасынан сырт санамауымыз қажет. Келтірілген мысалдардан конноттық мағына сөздердің лексикалық мағынасы ішінде денотат және де сигнификат шеңберінде болатындығын аңғаруға болады. Диалектілік лексика саласында эмоцияның экспрессивті мағына түрлерін айыра білудің өз қиыншылықтары бар, яғни жергілікті сипаты мен ерекшелігінде. Яғни, эмоция дегеніміз субъективтіліктің жеке бір сипаты болса, эмоция болған жерде экспрессия да бар. Осының бәріде адамзат қоғамындағы баршаға тән норма ұғымымен сабақтас. Кейбір адамға жағымды мәндегі коннотация болып көрінуі ғажап нәрсе емес, ал тұрақты норма түрінде қалыптасып, жетілген коннотациялар туралы айтар әңгіме де басқа болмақ. Мәселен, жалпы түркі халқы, осының ішінде қазақ қауымы үшін, жусан, дала сөздері ел, халық, атажұрт, қара шаңырақ, үй сықылды шектеусіз ұғымдармен теңбе-тең, бұл сөздерде елжандылық, азаматтық сезімдер әлдеқайда молырақ. Осы сынды коннотациялық говорлардың жүйесінде жай, там деген сөздер де кездеседі, екеуі де үй деген мағынаны білдіреді, яғни денотат, осы мағына құрылымында адам сезімі жоқ деп әсте айта алмаспыз, үй ұғымы, оған еге болу адамзаттың мәңгілік проблемасы эмоционалдық сема сөйлеушінің атау номинациясын қабылдау кезінде нақты бір сезімді білдіреді.[9, 97б.]
Үй - зат ұғымы, дегенмен ол төрт қабырға, қалай жасалатындығы ғана емес, үй - ата - ана, ата - баба, бала - шаға, елжұрт - бәрі де жанұя, оның үстіне туған жер, берік қамал, ынтымақ, береке, татулық мағыналары бар. Там, жай лексемалары құрылысындағы эмоционалды, экспрессивтік бояу, реңктер, там, жай атауларының адамзат өміріндегі маңыздылығын арттырады, осындай жағдайда экспрессивтілік, эмоционалдық категориялары біркелікі дәрежеде қызмет атқарғанмен, екі түрлі аспектіге тән, осы жайында В.И.Шаховскийдің экспрессивтілік денотатқа, эмотивтілік коннотацияға жататындығы және де кез келген эмоцияның экспрессивтілігінде қарама қайшылық жоқ, бұлай деуімізге себеп осы категориялар өзара тығыз байланысты, эмотивті единицалар денотатта міндетті түрде экспрессивті семаға ие, дегенмен, түгелге жуық экспрессивтер эмотивті коннотация көрсетепейді деген принциппен көңілге қуаныш ұялатады. Сонымен қатар, экспрессивті - эмоционалды сөздердің лексикалық мағынасында денотаттық мағынамен тығыз байланыста болады, осы байланыс болмаса, эмоция да болмас еді, ол сезімді қозғайтын күш қуат керек дегенді білдіреді. М.Оразов, тіпті, одағай сөздерде сигнификаттық байланыс бар деп біледі.[1, 104б.]
Жалпы алғанда эмоцияны кез келген нәрсе туғыза бермейді, тіптен, эмоцияны туғызатын белгілері бар заттардың өздері әрбір адамзат баласына түрліше эмоция береді, жеке индивидтің мақсат-мүддесіне, өмірілік тәжірибесіне, осы арқылы бағалауыштық қызметіне орай дамиды. Сол себептен де метафора эмоциялы-экспрессивті мағына білдірудің ең тиімді құралы. Метафоралы қолданыс құралы атауыштық мағынаның бір элементіне, семасына негізделеді. Мәселен, ақ түтін - боран, бұрқасын. Түстен кейін ақ түтін тұрып, айнала алатүлей болды да кетті. (Түрік. Краснов.); ала тұяқ - сұм. Құттықожа ұлы бірнеше ала тұяқ достарымен тұтқынға алынған (Жамб.); ауыз - арықтарға су жіберетін жер, жол арықтың аузын кеңірек аш (Шу). Ақ түтін, ала тұяқ, ауыз сөздерінің халықтық атауыштық мағынасындағы көзге көріне бермейтін, мінезіндегі алақұлақтық, судың өтетін жерінің пішіні семалары метафораға, ассоциацияға тірек болып тұр. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
ФИО
Сөз мағынасының макрожүйесін құрайтын бөлшектері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011700 Қазақ тілі мен әдебиеті
Қостанай 2020
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Сөз мағынасының макрокомпоненттері ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Лексикалық мағынаның макрожүйелік құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Коннотациялық мағына және оның ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..12
1.3 Коннотациялық мағынаның зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2 Коннотациялық мағынаның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.1 Коннотациялық мағынаның типтері мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Шығармадағы коннотациялық мағыналардың көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.3 Қазақ тілі терминжасамындағы коннотацияның рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Кіріспе
Тіл - халықтың рухы, жаны тарихи айнасы деп айтар болсақ, сөз мағынасының қатпарларында этностың мәдени, тарихи рухының көрінісі тұр, сол себептен де сөз мағынасына қатысты мәселелердің теориялық толғауы, бірлескен шешімдері, ұлттық көрінісі жеке белгіге ие, этностық мәдениетіне салт - дәстүріне тән болады. Олар тілдік құбылысқа таңбалар арқылы танылып, көрінеді. Мұндай белгілер ішкі құрылымдар арқылы сөз мағынасына жетеді. Белгілі ғалым В.И.Шаховский К типологии коннотации атты еңбегінде: Лексикалық мағына және де лексика-семантикалық байланыстан байқалатын экстралингвистикалық фактордың маңыздылығын ескеріп, қазіргі лингвистика сөз атаулының лексикалық мағынасы дегенде бейнеленетін нәрсені, я болмаса затты оның сөздік таңбасын пайдалану барысында тануға болатын ақпарат түсініктің бір бөлшегі ретінде түсінеді, оны қабылдайды - деп есептейді.
Дипломдық жұмысының өзектілігі: Сөз мағынасының көп қатпарлылығы оның құрылымынан да байқалады. Семасиологиялық зерттеулерде денотаттық мағына, сигнификаттық мағына, эмоциялық-экспрессивтік мағына, стилистикалық мағына сияқты бірнеше мағыналардың болатындығы белгілі. Қазіргі дәуір тіл білімінде сөз мағынасы жан-жақты зерттелініп жатқандығы белгілі, бірақ оның дау туғызатын, әлі де болса зерттеуді қажет ететін мәселерінің көп екендігі де анық. Ең алдымен, сөз мағынасын құраушы элементтер мен мағынаның түрлері, өзіндік ерекшелігі сынды мәселелер ғылыми талдауды қажет етеді. Сөз мағынасының макрожүйелік құрылымдарын анықтау, саралау, олардың классификациясын жасауға, соның ішінде коннотаттық мағына және оның түрлерін анықтауға баса назар аудару зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады.
Дипломдық жұмысының мақсаты мен міндеттері: Сөз мағынасының макрожүйесін құраушы сыңарларының зерттелуіне шолу жасай отырып, коннотациялық мағыналардың өзіндік ерекшеліктерін, типтері мен түрлерінің табиғатын ашу. Бұл мақсатқа жету жолында төмендегідей міндеттер көзделді:
- лексикалық мағынаның макрожүйелік құрылымдарын түзуші мағына түрлерін анықтау;
- лексикалық мағынаның негізгі компоненттерінің бірі коннотациялық мағына және оның ерекшелігін саралау;
- коннотациялық мағыналардың тіл білімі саласында зерттелуі мен қалыптасу сипатына шолу жасау;
- қазақ тіліндегі коннотациялық мағыналардың типтері мен түрлерін айқындау;
- қазақ тілі терминжасамдағы коннотацияның рөлін талдау.
Дипломдық жұмыстың нысаны: Жұмыстың нысаны ретінде тіл білімінің семантика саласын зерттеуші ғалымдардың еңбектері мен соңғы жарық көрген ғылыми зерттеу мақалалары алынды. М. Оразов, А. Салқынбай, Р. Авакова, Ш. Жалмаханов, В.И. Шаховский, Ю.Д Апресян сияқты ғалымдардың ғылыми зерттеу еңбектері мен Ғ. Мүсіреповтың көп томдық шығармалар жинағы нысан етіп алынды.
Дипломдық жұмыстың ғылымилығы: Қазақ лингвистикасының семантика саласы бойынша жарық көрген ғылыми-теориялық зерттеулерді негізге ала отырып, лексикалық мағынаның макрожүйелік құрылымдарын түзуші мағына түрлері анықталды. Сонымен қатар лексикалық мағынаның негізгі компоненттерінің бірі коннотациялық мағына және оның ерекшелігі сараланды және коннотациялық мағыналардың тіл білімі саласында зерттелуі мен қалыптасу сипатына шолу жасалып, қазақ тіліндегі коннотациялық мағыналардың типтері мен түрлерін айқындауға талпыныс жасалды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы:
Жұмысты жазу барысында жалпы тіл біліміндегі семантика мәселелері мен коннотациялық мағынаның мақсаты, қызметі, өзіндік ерекшелігіне қатысты мәселелерге талдаулар жасалды. Жұмысты семантика, лексикология салаларына қатысты арнайы курстарда қолдануға болады. Сонымен қатар филолог мамандар мен студенттер, оқушылар пайдалана алады.
Диплом жұмысының әдістері мен дереккөздері: Жұмысты жазу барысында салыстыру, талдау, сараптау, жүйелеу, жинақтау, баяндау, қорыту әдістері қолданылды. Ғ. Мүсіреповтың көп томдық шығармалар жинағы мен Т.Жанұзақовтың қазақ тілінің түсіндірме сөздігі және І. Кеңесбаевтың фразеологиялық сөздігі нысан етіп алынды. Жұмысты жазу барысында тақырыпқа сәйкес ғылыми-теориялық әдебиеттер, авторефераттар, мақалалар осы жұмыстың дереккөзіне айналды.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, алты тараушадан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралады.
1 Сөз мағынасының макрокомпоненттері
1.1 Лексикалық мағынаның макрожүйелік құрылымы
Қазіргі дәуір тіл білімінде сөз мағынасы жан-жақты зерттелініп жатқандығы анық, бірақ оның дау туғызатын, әлі де болса зерттелінуі қажетті болған жақтарының көп екендігі де анық. Ең алдымен, сөз мағынасын қалай түсінуге болады, оның құрылымдық элементтері бар ма, бар болса олар қандай элементтер деген сұрауларға жауап беру қажет еді.
Сөз мағынасы дегенде ойымызға лексикалық және грамматикалық мағыналары келеді. Бұл екі мағына өзара байланысты, екеуі де объектив дүниедегі заттар мен оның түрлі қасиеттерін, заттар арасындағы түрлі қатынастарды бейнелейді. Бірақ бұл екі мағынаны тең санап, араларында айырмашылық жоқ деген қорытындыға келуге болмайды. Оқулықтарда айтылып, жазылып жүрген айырмашылықтар лексикалық, грамматикалық мағыналардың белгілерін салыстырып көрсетуге көмегі тисе де олардың басты айырмашылығын көрсетіп бере алмайды. Олардың басты айырмашылығы деректі, дерексіз не тиянақты, тиянақсыз болуында ғана емес, берілу формаларында, мағыналарының дерексіздену дәрежесінде. Лексикалық мағына түбір морфемалар арқылы берілсе, грамматикалық мағыналар грамматикалық формалар арқылы беріледі. Бұл қағида түркі тілдерінің материалы негізінде жасалынған. Ал басқа тілдерде (мысалы, орыс тілінде) түбір морфемалардың барлығы да бірдей лексикалық мағынаға ие бола бермейді, бұл қағиданы қолдану мүмкін емес.
Лексикалық мағынаның түрлерін деноттаттық, сигнификаттық, коннотаттық макрокомпонеттерге бөлген ғалымдар: И.Арнольд, Л Васильев, Л.Новиков, И.Стернин, Э. Кузнецов тағы басқа. Сөз мағынасының көп қатпарлылығы оның құрылымынан да байқалады. Семасиологиялық зерттеулерде денотаттық мағына, сигнификаттық мағына, эмоциялық-экспрессивтік мағына, стилистикалық мағына сияқты бірнеше мағыналардың барлығы көрсетіледі. Шындығында да мұншама көп түрлі мағына жоқ, бұлар лексикалық мағынаның элементтері. Денотаттық мағына деп бөліп алғанда сөз мағынасындағы объектив дүниемен байланысты мағыналық элементті көз алдымызға келтіреміз, сигнификаттық мағына дегенде адам санасындағы, ойлаумен байланысып жатқан мағыналық элементті түсінеміз. Басқа зерттеулерде арнайы аталынып жүрген стилистикалық мағына сөздің лексикалық мағына құрамына енбейді, сөйлеуші сөйлеу не жазу үстінде сөзден не тілдік материалдардан өз мақсатына байланысты қолданудан туады. Сондықтан да оларды жеке мағыналық элемент дені санауға болмайды. Біздіңше, стилистикалық мағына сөздердің парадигмалық, синтагмалық мағына элементтері мен эмоциялық экспрессивтік мағына мен сөйлемнің модалділігінен туады.
Лексикалық мағына бір жағынан объективтік дүниемен байланысып жатса, екінші жағынан адамның ойлау процесімен, оның ұлттық ерекшелігімен, білімімен, тілдік дәстүрімен байланысып жатады. Сондықтан да сөз мағынасынан, белгілі дәрежеде, жеке адамдарға тәуелсіз, ырқына бағынбайтын қасиеттерді табуға болады. Бұл оның денотаттық мағына объектив дүииенің бір бөлшегі бар екендігін көпшілік философтар, логик ғалымдар, тілшілер, психологтар мойындайды. Егер осы объективтік қасиет болмаса, онда тіл адамдардың қатынас құралы болу қызметін атқара алмаған болар еді. Объектив дүниедегі заттар сөз мағынасымен тікелей байланыста болмайды, ой элементтері арқылы байланысады. Соидай-ақ сөз мағынасы объектив дүниенің фото-көшірмесі де бола алмайды.
Сигнификаттық мағына болса түйсік арқылы қабылданған объектив дүниедегі заттар туралы информацияға негізделінеді, бірақ бұл екеуі де өзара тең түсіп жатпайды. Сигнификаттық мағына элементтерінде, біріншіден, түйсік арқылы қабылданған информация элементтері болады, екіншіден, сол информация негізінде жалпыланған гнесиологиялық бейне болады, үшіншіден, адам ойының творчестволық жемісі, қызметі болады, төртіншіден, жеке адамның өмір тәжірибесі, білімі, т.б. болады. Демек сигнификат психологиялық құбылыс ретінде қабылданылуы керек те субъективтік қасиетке ие болады. Сигнификативтік мағынаның жалпылаушылық қасиетімен бірге объектив дүниемен байланыстырушы да қызметі бар.
Денотаттық мағына мен сигнификаттық мағына элементтерімен бірге сөздерде эмоционалды-экспрессивті мағына элементтері де бар. Бір ескертетін нәрсе сол -- эмоция сөздердің барлығының да мағына құрамында бола бермейді. Эмоцияның адамның психологиялық қалпымен, объектив дүниедегі заттар мен құбылыстарға адамның берген бағасымен, т.б. байланысты. Сондықтан да кей ғалымдар эмоцияны сөйлемге тән құбылыс деп санап, сөз мағынасы ретінде мойындамайды. Дегенмен кей сын есімдерде, одағай сөздердің мағынасында эмоцияның бар екендігіне күмән туғызуға болмайды.
Денотат та, сигнификат та, эмоция да тілдік категория емес. Егер сөз мағынасы тек денотаттан не денотат пен сигнификаттан ғана құралады дейтін болсақ, онда мағына тіл категориясы болып саналмаған болар еді. Шындығында да сөз мағынасы тілдік категория. Соңғы кездерде осы қасиеттерді ескеріп бейнелік (отражательное) және тілдік мағына деп мағынаны екіге бөлу әрекеті бар. Бұл көзқарасты қолдаушылар да, қарсы шығушылар да бар. Тілдік мағына деп тілдік система негізінде қалыптасқан мағына элементтерін түсінеміз.
Жалпы тіл білімінде сөз мағынасының құрылымдық элементтерін анықтауды К.Огден мен И.Ричардстың семантикалық үш бұрышынан бастау алады. Ал қазақ тіл білімінде бұл құбылысты жан-жақты ашып берген ғалым ретінде М.Оразовты айта аламыз. Ғалым сөз мағынасының құрылымын анықтаудың бірнеше жолын көрсете келе, Біздіңше, сөз мағынасының құрылымдық элементтері туралы сөз болғанда, негізінен, төрт мағына элементтеріне тоқталған жөн. Олар: денотаттық мағына бөлшегі, сигнификаттық мағына бөлшегі, эмоциялық мағына бөлшегі және тілдің ішкі құрылымымен байланысып қана қоймастан, адамдардың түрлі қызметімен, көп қырлы тұрмыс жағдайларымен, ынтасымен адамзаттың барлық өмірін қамтуы керек. Сондықтан да сөз мағынасында, кей ғалымдар көрсеткеніндей, сөйлеушінің жасына, өмір тәжірибесіне, тіпті ұлттық ерекшеліктеріне байланысты мағыналық элементтердің болуы мүмкін. Біздіңше, бұлар сөз мағынасында шешуші қызмет атқармайды, атқарса да эмоциялық мағына аясында қалып қояды. Сөздің метафоралы, метонимиялы және синонимдік, антонимдік қасиеттері де мағынамен тікелей байланысты. Бірақ бұлардың табиғатын анықтау басқа жоспардағы зерттеу жұмысына қалар еді - деп, сөздің семантикалық мағынасын анықтауда денотат, сигнификат, коннотаттық мағыналарды айыра білудің рөлі ерекше екендігін айтады. [1, 79б.]
М. Оразов денотаттық мағына туралы былай дейді: Сөздің деноттаттық мағынасы туралы сөз болғанда, ең алдымен оның объектив дүниедегі заттар мен түрлі құбылыстарға, заттардың амал-әрекеті мен түрлі қасиеттерін бейнелеп беру мүмкіндігі бірінші орында тұруы керек. Кез келген сөздің мағына құрамында объектив дүниедегі заттармен байланысып жататын элемент бар дегенде осы денотаттық мағына еске түседі. Кей тілші ғалымдардың Сөз - зат не түрлі құбылыс атауы дегенде осы қасиетті басты өлшем етіп алғаны анық көрінеді. Сөз мағынасының қалыптасуы мен объектив дүниені бейнелеу қасиетін бір жақты түсіну, бір сатылы құбылыс деп қарау дұрыс болмайтындығы қандай анық болса, сөз мағынасын бір ғана объектив дүниедегі заттардың бейнесі деп түсіну де дұрыс болмайды. Сондай-ақ тіл бір не он ғасырдың жемісі емес. Ол өте ұзақ даму жолын басып өтіп, өзінің о бастағы объектив дүниемен байланысу формасын да өзгерткен. Осы ұзақ және үздіксіз дамудың нәтижесінде ғана сөз сөйлеу процесінде, белгілі бір заттың атауы ретінде, оның орнына жұмсалып, араларына теңдік қоятын дәрежеге келеді. Сол үшін де адамдар өзара сөйлескен кезде заттарды көрсетіп, түрлі амал-әрекет, қимылдар жасап жатуы шарт емес. Мысалы, Қар - аппақ, түлкі - қызыл, бүркіт - қара, Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға (Абай) дегенде қарды, бүркітті, түлкіні, түрлі түстерді көз алдымызға келтіреміз, бірақ қардың, түлкінің, бүркіттің нақ сол жерде болуы шарт емес. Бұл, әрине, бір жағынан тілдің таңбалық қасиетімен байланысып жатса, екінші жағынан, сөз мағынасына да қатысты. [1, 76-77б.] Бұл жерден түсінгеніміз денотат белгіленуші зат, заттың нақты атауы және әртүрлі реңк тудыратын үстеме мағынадан тыс сөздің негізгі мағынасы. Ал енді сигнификат туралы ғалым Егер байыптап қарайтын болсақ, сигнификат денотат та емес, сондай-ақ ұғым да емес. Денотаттан айырмашылығы сол - ой субъектив қасиетке ие. Екінші сөзбен айтқанда сигнификат нақтылы заттың белгісі мен түрлі қасиеттерінен қол үзген идеалды денотатқа сүйенеді. Ал ұғымнан айырмашылығы - ұғымда мидың қызметі негізінде түйсік арқылы алынған информациялар анализ, синтез жасалынып жеке адамның өмір тәжірибесіне, біліміне, рухани қалпына т.б. қарай мағыналық мән қосып күрделенсе, сигнификатта ондай жеке адамға тән болған индивидуалдылық қасиет болмайды. Сол үшін де сөз мағынасын анализ жасағанда семаларға ажыратады. Осы семалар сигнификаттық мағынаның негізіне жатады - деп, ой қорытады.Түсінуімізше сигнификат қандай да бір таңбаның ұғымдық мазмұнына тең келеді. [1, 84б.]
М.Оразов коноттатық мағынаны эмоциялы мағына деп атап, Кез келген сөз тек денотаттық не сигнификаттық мағынаны ғана білдіреді дейтін болсақ, сөздік құрамдағы біраз сөздердің мағына құрамына талдау жасай алмаған болар едік. Мысалы, жексұрын, надан, топас, балақай, албасты сияқты зат есімдер мен сын есімдер: бытти, адыраңда, бажыраңда, балпылда, отта, тырбаңда сияқты етістіктердің; әттеген-ай, қайран, ойбай, пәлі, бәсе, бәтшағар сияқты одағайлардың мағыналарында адамның көңіл-күйін білдіретін мағыналық реңк сөздің негізгі мағыналық ядросын жасап тұр. Бұлардың мағынасын объектив дүниедегі заттармен байланыстырып не сол заттар негізінен пайда болған ұғымдар арқылы анықтауға болмайды. Шындығында да адамзат айналасындағы дүниені не сол дүниеде болып жатқан құбылыстарды, олардың түрлі қасиеттерін тек сезім мүшелері арқылы қабылдап қана қоймайды, оған өздерінің көзқарастарын білдіріп, оны өзгертуге, өзіне қажетті жағдайға келтіруге әрекет ететіндігі, дүниені өзгертуге актив қатынасатындығы анық. Сондықтан да дүниені танып білу тек сезім мүшелері арқылы олардың көшірмесін қабылдау деп түсіну дұрыс емес. Әрқашанда объектив дүниедегі заттардың түйсік арқылы қабылданған информация адам ойының, санасының елегінен өтіп жататындығы, оған белгілі баға да берілтіндігі де шындық лексикадағы осындай сөздерді эмоциялы мағыналы сөздер деп таниды. [1, 107б.]
Тілдегі осы мағыналардың қызметі коммуникативтік аспектіде айқын байқалады. Тілдік қатынаста сөз дербес ақпарат беретін қатысымдық бірлік болса, сөйлемде коммуникаторлар тарапынан дербес ақпараттың кеңейтілген мазмұны тілдік кодқа салынады да, сөз бен сөйлем арасында байланыс орнайды. Себебі, сөз шындық болмыс пен өмірге байланысты ақпараттың санада қабылдануына негіз болады. Ол дербес күйінде емес, сөйлем құрамында жұмсалғанда, айтылатын ойдың ақпарттық элементтеріне айналады. Сондықтан сөз сөйлеу бірліктері ретінде өзара байланысқа түсіп, тиянақты ойды білдіру қызметін атқарады. Сөздердің сөйлеу бірліктері ретіндегі жұмсалымдық қызметі баяншының айтпақ болған ойына қатысты коммуникативтік мақсатты өтейді. Тіл білімінде синтагмалық қатынастың қатысым теориясындағы көрінісі В.В.Солнцевтың зерттеулерінде қарастырылады. Ғалым сөйлеу кезіндегі өзара байланысқан тіл элементтерінің арасындағы байланысты синтагмалық қатынас деп атап, оған сөздердің бір-бірімен грамматикалық және лексикалық тұрғыда тіркесу мүмкіндігі арқау болатынын ескертеді. Сондықтан қатысым теориясындағы синтагма сөйлеу кезіндегі сөздердің байланысын, семантика-граматикалық үйлесімділігін анықтауға негіз болады. Мысалы: Ас батырмау, басы айнала беру, ағарып, жүдеп, төсекке жантая беру мұның салты боп алған (М Әуезов. Абай жолы ІІІ кітап Қияда); Ақылбайды Ұлжан өзi бауырына салып, өз баласы қып алды (М Әуезов. Абай жолы ІІІ кітап Қияда); Тiлi шығып қалған Ақылбай бұл күнде Абайды әкем екен деп бiлмейдi (М Әуезов. Абай жолы ІІІ кітап Қияда). Осы мысалдардағы ас батырмау, басы айнала беру, бауырына салу тіркестеріндегі сөздерді парадигмалық тұрғыдан қарасақ, дәл осындай мағына бере алмас еді. Синтагмалық қатынас синтаксистік байланыстағы сөздердің когнитивтік мәні мен грамматикалық жақтан байланысу жолдары арқылы анықтап, оларды өз ішінде денотаттық мағынадағы синтагма, коноттаттық мағынадағы синтагма түрлеріне жіктеуге болады. [2, 35б.]
1.2 Коннотациялық мағына және оның ерекшелігі
Қазіргі таңда тіл білімінде тіл негізінен екі парадигмада қарастырылуда.
1) құрылымдық парадигма (структурацентристік); 2)антропоцентристік парадигма. ХХ ғасырдың аяқ жағындағы он жылдығы тұсында пайда бола бастаған лингвистиканың антропологиялық парадигмаға ауысу процессі адам-тіл-мәдениет, адам-тіл-ойлау үштігі арқасында гумантитарлық зертеудің пәнаралық салаларының қарқындығын ұлғайтты. Адамзат баласы бағзы заманнан бастап өзін қоршаған жаратылыстың заңдылықтарын, өзін, өзінің жаратылысқа және де басқа да адамзаттарға қатынасын тануға ықпал етеді. Адамзат баласынан бөлек таным үрдісі болған емес, сол себептен де адамзат танымын одан әрмен дамудың негізі болып есептелінеді. Әлеуметтік орта бар тұста адамзат, адамзат бар жерде таным үрдісі жүретініне байланысты, эмоциялық таным үрдісін қозғаған кезде, эмоцияның қыр - сырына көз тастамасақ әсте болмайды. Эмоциялар - адамзат өмір сүруінің ең маңызды бөлшегі. Адамзатпен эмоция жаратылысының тілдегі бейнесі тығыз байланыста. Г.А. Золотова: Адам - дүниенің басты көзге ілігетін және де сол дүниені бейнелей алатын орталық индивиді, - деп атап айтқан. [3, 5б.]
Эмоцияны көрсететін тілдік тәсілдердің әркелкілігі адамзаттың эмоция жаратылыстың әлемінің тілдік көрінісін байқауынан ақ білінеді. Сөз тілдік көрініс жасаушы тілдік тәсілдердің өзегі болып есептелінеді. Танымдық үдеріс кезінде дамушы адамзат таным нысан мен субъектінің аралығындағы эмоционалдық қатынасты түзеді. Эмоция философтар мен психологтардың айтуы бойынша ақиқатты көрсетудің, танудың және бағалаудың типі әрі ол адамзат қимылының тірегі болатын қажет етушілікпен тығыз байланыста. Әртүрлі психикалық қимылдарды, соның ішінде үдерістердің болмысын зерттеу Қ.Жарықбаевтың Психология, Ә. Алдамұратовтың және де Н.Итбаевтың Жалпы психология оқулықтарында, Х.Нұрмұқанов Сөз және шеберлік монографияларында қаралған. Осы ғылыми зерттеу еңбектеріндегі пікірлерден шығаратын қорытынды сыртқы адам миында қабылдау, сезіну, елестету, түйсік арқылы көрініс табады да, ойлау процесі кезінде адамзат айналасындағы осы жаратылысқа талғаммен қарай бастайды: жақсы нәрсеге қуанады, жаман қылықтардан жиіркеніп, тітіркенеді не болмаса ашуына ерік береді. Осы нәрселерден келіп эмоцияның сан қырлылығы пайда болады: қайғы, қуаныш, сүю яки мұң және де осылар - адамзат баласының жан дүниесінде пайда болғаннан бастап тілдік құралдар арқылы берілу проблемасын түбегейлі зерттеу қиыншылық тудырып отыр, себебі сөйлесім кезінде адам бір эмоцияны әркелкі сөзбен не болмаса басқаша, бір сөзбен көптеген эмоцияны байқатуы мүмкін. Сол себептен эмоцияны білдіріп тұратын тілдік тәсілдер жайлы айтқан уақытта, лингвист оны тікелей көрсету мен бейнелеудің тілдік механизмін қарастырып, анықтап отырған. Адамзаттың эмоциясы тіл арқылы көрінетіндігі мәлім. Сол себептен психология мен физиологиядағы эмоцияның жаратылысын білу үшін тілдің эмоционалды және де экспрессивтік функцияларын зерттеп, тану керек нәрсе. Өйткені тілші үшін сезім нақытылы бір тіл құралдары аясында бейнеленетіндіктен ғана таңба құралға айналады. Сонымен бірге, тілдің эмоционалды және де экспрессивтік функцияларын тану ғылыми оң болады. Эмоционалдылықты білдірудің тілдік амалын тіл білімі ғалымдары статистика өз ішіне алып қарайды. Осы сияқты бейнелі сөздерді танып білу кезінде стилистиканың экспрессивті стилистика саласы пайда болады. Б. Шалабай өзінің Қазақ тілінің стилистикасы атты зерттеу еңбегінде: Тілдік қатпарлардың единицалары өздерінің негізгі мағыналарынан бөлек, әртүрлі реңкерте ие болады. Стилистикалық жаратылысы қырынан олар бірдей емес. Тілдік құралдар, осындай айырмашылығына қарай, ең біріншіден бейтарап және де стилистикалық бояулы болып бөлінеді,-деп коннотациялардың стилистикадағы орнын бастап береді. [4, 18б.]
Лексикалық мағынаның түрлерін деноттаттық, сигнификаттық, коннотаттық деп макрокомпонеттерге бөлген ғалымдар: И.Арнольд, Л. Васильев, Л.Новиков, И.Стернин, Э. Кузнецов тағы басқа. Сөз мағынасының үстемелік макрокомпонентін ғалымдар эмоциялық, коннотаттық, прагматикалық деп атаймыз. Осылардың ішінде үстемелік мағынаны тұспа - тұс көрсететін - коннотаттық құрылым. Коннотациялық мағына эмоция мен бағалауыштық компоненттерден құралады. Денотаттық, сингнификаттық компоненттер кез келген сөздің мағынасында болатын болса, коннотаттық компоненттерде ондай сапа жоқтың қасы. Адамзат қоршаған ортадағы заттар мен нысандарды, құбылыс пен үдерістерді қабылдау кезінде, адамзат танымындағы сол нысан не болмаса құбылыс арқасында эмоция пайда болады және де сол нысан не болмаса құбылысқа деген бағалауыштық қасиет пайда болады. Мағына сезім мен бағалаушы болмаған жағдайда, толыққанды сипатқа ие болмайды. Эмоция мен бағалауыштық әлсіз сөздерде, узуалды сипаттағы коннотаттық құрылым сақталып қалады. Осы микрокомпонент эмоциялық бағалауыштық пен стилистикалық сипаттан көрінеді. Сол себептен коннотаттық компонент мағынаның эмприкалық функционалды стилистикалық компоненттерімен тығыз қиысып жатқызылады. Коннотаттық микрокомпоненті бар сөздердің мағынасы субъективті сипаттағы қосалқы ақпараттан тұрады. Онда сөзбен көрсетілген денотатқа деген бағалауыштық қатынас байқалады. Сөздіктерде коннотаттық құрылымдардың бағалауыштық коннотациясы айрықша таңбалармен көрсетілген (қарапайым, анайы, діни және т.с.с). Үстімізде айтылғандай, семантиканың экспрессивті микрокомпоненті болып келетін коннотация - атауыштық процестегі қабылдаудың, көрініс табудың, бағалауыштықтың дәні.
Коннотацияның негізгі атқаратын қызметі - сөйлеу прагматикасымен тікелей тығыз байланыста әсер етуші құрылымы. Сол үшін де семантиканың коннотаттық аспектісін зерттеу кезінде танымның бағалауыштық қызметін білу маңыздырақ. Бағалаушытық тіліміздегі сөздер мағынасының модальдылығы деп қарайды. Бағалауыштық модальдылық сөйлеушінің субъектіден тәуелсіз нысандық ойлаудың барлығына да пікірін білдіреді.
Коннотация деп тіл бірліктерінің стилистикалық және де эмоциялық рең білдіруін айтамыз. Коннотация латын тілінен аударғанда connotation - қосымша деген мағынаны білдіреді. Коннотация екі түрлі мағынада жұмсалады. Біріншісі, кең мағынасында: тіл бірліктерінің грамматикалық, сондай-ақ заттық-ұғымдық мағынасын толықтырып тұратын, оны көркемдеп оған эксперсивтік сапа беріп тұратын бір бөлігі. Коннотация - сөйлеуші адамның тәжірибесіне, мәдениетіне, танымдық біліміне, тарихына, сөз болып қозғалып отырған затты ұнату не ұнатпауы, бағалауы, тіл қызметі саласына, олардың әлеуметтік-қоғамдық қарым-қатынасына тағы да басқа жағдайларға байланысты болатын құбылыс. Ал, тар мағынасына келер болсақ, тіл бірлігі мағынасының бөлшегі, мағынаның ассоциотипті - образды тұлғасын түсініп, білуден пайда болатын қосымша мағына, яғни сөйлеудің пішіні не троптың түрі болып келеді. Белгілі бір сөздердің қарама-қарсы мағына жағынан қолданылуынан коннотацияның субъектілігін байқаймыз. [5, 324б.]
Лексикалық мағынаның күрделі компонент екендігі оның ішкі денотаттық және де сигнификаттық құрылымдарын жекелеп сипаттау кезінде байқалады. Деноттаттық және де сигнификаттық құрылымдар сөздің белгілі бір мәліметті жеткізуі, тасымалдауы үшін белгілі бір қызмет атқарады. Сөз семантикасы ішкі компонеттерінің мағыналық жиынтықтарын сақтайды, дегенмен ішкі компоненттердің көлемдері, топтамасы тіл ғылымы саласында шешімін тапқан проблема деп айтуға келмейді. Бұл жағдайды сөз жаратылысының күрделі қисынына сілтеуге болады. Тіл - халықтың рухы, жаны тарихи айнасы деп айтар болсақ, сөз мағынасының қатпарларында этностың мәдени, тарихи рухының көрінісі тұр, сол себептен де сөз мағынасына қатысты мәселелердің теориялық толғауы, бірлескен шешімдері, ұлттық көрінісі жеке белгіге ие, этностық мәдениетіне салт - дәстүріне тән болады. Олар тілдік құбылысқа таңбалар арқылы танылып, көрінеді. Мұндай белгілер ішкі құрылымдар арқылы сөз мағынасына жетеді. Ғалым В.И.Шаховский: Лексикалық мағына және де лексика-семантикалық байланыстан байқалатын экстралингвистикалық фактордың маңыздылығын ескеріп, қазіргі лингвистика сөз атаулының лексикалық мағынасы дегенде бейнеленетін нәрсені, я болмаса затты оның сөздік таңбасын пайдалану барысында тануға болатын ақпарат түсініктің бір бөлшегі ретінде түсінеді, оны қабылдайды - деп есептейді. [6, 29б.]
Минимум құрамға кіретін денотат референт құрылымдардың қызметттері жоғары, соған байланысты ғылым саласында осы проблемалардың қаралғаны, осы проблемалар жайлы сөз қозғалғандай білінеді. Кейбір ғалымдардың жаратылысында лингвистикалық факторға қарағанда экстралингвистика молынан есептейтін коннотациялық мағына және коннотация жайлы анықтама байқалмайды. Ғалым В.И.Шаховский коннотация туралы барлық қарама-қайшы ақпаратты шетке итереді. Лингвистикалық феноменге сөйлеуші адамның психикалық тұрғыдағы жайын білдіретін оның құбылысқа, нысанға және де сөйлеудің адресатына қатысы барын және тағы да басқа да сөздердің эмотивті құрылысын жасайтын белгілердің барлығын жатқызуға келетіндігін айтты. [6, 30б.]
Коннотаттық мағына деген сөз семантикасында болатын деноттаттық сезімдік және де рационалды дәрежеге сәйкес болатын сипаттаушы құрылымдардың бірліктерінен түсінуге болады. Белгілі ғалымдар Ю.Д.Апресян, В.Н.Телия, И.М.Кобзеваның еңбектерінен коннотациялық мағынаның мысалы ретінде есек (осел, ишак) сөзін келтіруге болады. [7, 110б.]
Коннотация тудыратын нәрсе жануардың ақымақтығы болып есептелінеді, осы қатарлы (железо, железный, железная воля) сөздерінің коннотациясы темірдей қатаң тәртіп уақытында қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінен ойып тұрып орын алған болатын. Коннотациядан сонау ерте заманнан бері қалыптасып келе жатқан мәдениеттін сарқыншағы сезіледі. Ю.Д.Апресян коннотаттық белгісі болатын сөздердің талғампаз болатынын, тіпті кейде мағынасы бір, бір ұғым атауы болып қолданылатын сөздердің әр алуан тілде коннотацияға негіз болатынын есек, ит сөздерінің коннотациясымен түсіндірді. [8, 32б.]
Осы сөздерде орыс тілі және қазақ тіліндегі коннотациялық мағыналар қатарласа келсе, онда ұлттық бояу анық байқалады. Географиялық жағдайына, табиғат ерекшелігіне орай есек сөзі қазақ халқының жерінен жалпы аумақты алмайды, сол себепті оның жасын, еркек, ұрғашы екендігін білдіретін әңгі, машы, тайқар, тақай сөздері диалекті сөз ретінде есептелінеді. Жалғыз әңгі есегіммен осы үйшіктің барлық шаруашылығын атқардым дей келе, қазақ халқы үшін есектің күші-адал, еті-арам, есектің миын жеген тәрізді деген тұрақты тіркестер осының бірден-бір нақты дәлелі. Есек күш көлігінің орнына қолданылғаны болмаса, Ұлан байтақ жер шарын тұлпардың тұяғымен дүркіреткен қазақ халқы үшін есек жегу ұят болып есептелді. Оған дәлел Қ.Жұмаділовтің Сәйгүліктер повесінен келтірілген мына бір үзінді жолдары нақты дәлел бола алады:
...Жол ортасына жете беріп, алдымнан көк есек мініп келе жатқан бір кісіні көзіп шалып қалды. Басында үлкен сенсең бөркі бар, аяғы жерге бір қарыс жетінкіремей тұрған адамды көк есек тірсегі майысыңқырап зорға көтеріп келеді...Не үшін екенін қайдам есек жегіп алған қазақты көрсем болды, тыжырынып, қаны басына шауып қалады.... [8, 45б.]
Тек осы сөзді ғана емес, осындағы есек мінген жұртшылыққа түгелімен айтып жүремін. Қамбар атамыздың құрығы шаншылған жер еді. Көк ала жылқының орнын көк есек басып кетпесін дегенім (Қ.Жұмаділов, Сәйгүліктер, 29-31-б.). Коннотациясы айқын сөздердің қатарына әйбәт (жақсы, көркем, сұлу), әйдік (үлкен, зор), бозарған (аздап қана сүт қосып ашытқан көже), қымыран (шұбат) сынды тағы да басқа сөздерді айтуға болады. Әйбәт деген сөздің коннотациясы - әдемілік, сұлулық бар жақсы нәрсе, әйдік сөзінің коннотациялық негізі - көлем, мөлшер, кейбір кезде адам баласына тән сапалық қасиеттерді де жинақтайды (әйдік ақын, әйдік адам), бозарған, қымыран деген сөздердің арқасында сусын коннотациясы болғанменен, негізгі архисемасы - ақ ұғымы. Қымыран мен бозарған сөздерінің мағынасы сусындық сипаттан алғанда бірдей емес, бозарған сөзінде қомсыну мағынасы бар, ал қымыран - қасиетті сусын.
Коннотацияны прагматикаға жатқызуымыздың басты бір себебі сөз
бойындағы ассоциядан туатын негізгі мағынаны толықтырып тұратын қосымша экспрессивті, бағалауыштық мағыналардың болуына сәйкес, ол мағыналар сөздердің номинативтік белгісіне орай ұлттық ерекшеліктерге, мәдениетке тән өрнек салады. Айым говорларында қарапайым әйелді емес, қосақ, жұбайы деген мағынада. Айымыңа қосылдың ба? (Жамб., Тал.,). Ақдаңғыл - ақын, шешен адам. Топтап айтатын ақдаңғыл емес пе? (Қост,. Жан.), еңсесі күйген - болбыр, өз ырыздығынан құр қалып жүретін адам; ылдым- жылдам екі асайды, еңсесі күйген бір асайды. (Сем., Үрж.); есік - есік болу - бөлек - бөлек, жік - жік болу (Арал).
Келтірілген мысалдардағы коннотацияның атауыштық нысанға қатысы бірдей емес, айым, ақдаңғыл лексемаларында - жағымды, сүйсіну, қадірлеу, сыйлау мағыналары бар, ал еңсесі күйген, есік - есік болу тұрақты сөз тіркестерінде жағымсыздықты көрсетеді, еңсесі күйген салы суға кеткен пендеге аяушылық, есік - есік болу бөлініп - берекесіздік, бөлінгенді бөрі жейді деген ұлттық танымымызды байқатады.
Келтірілген мысалдар өздері білдіретін номинативтік мағынамен қатар, ассоциативті-бейнелі мәлімет беріп тұрады.
Коннотацияның негізінде ассоциация тудыратын, оған өң беріп тұратын номинация болуы қажет.
Белгілі ғалым Раушангүл Авакова коннотацияның ең негізгі белгілеріне:
1) денотат аспектісіндегі қосымша мағынаны;
2) денотациямен салыстырғандағы коннотацияның екіншілігін;
3) эмоциялық, бағалауыштық және де экспрессивті мәліметті білдіруі
тәрізді нәрселерді жатқызды. Алайда осы аталған белгілердің бәрі дерлік коннотацияның лингвистикалық мәртебесін толыққанды ашып бере алмайды. Сол себептенде коннотация теориясын түсіндіргенде, семиотикалық және де психологиялық аспектіге қарағанда, лингвистикалық талдау ғана қажетті нәтиже береді деп қорытынды жасап шығарады. Себебі, коннотация-тілдік феномен, осы сияқты феномен тілді лингвистикалық тұрғыдан талдау сөздер мен тұрақты тіркестердің тілдік коннотациялық жаратылысын талдаудың антропоцентристік жаратылысын одан әрмен анықтай түсті. [9, 95б.]
Осы тәрізді қорытындыға келудің себептері де баршылық, атап айтар болсақ: коннотацияның тілдік табиғаты, коннотацияның сипатына не нәрсені жатқызуға болады? деген сұраққа келген кезде, ғылымда пікір айырмашылығы білінеді. В.Н.Телия, В.И.Шаховский, М.Оразов, Р.Авакова сықылды ғалымдардың бір тобыры коннотация семантикалық тұрғыда номинативтік бірліктің ажырамас бір бөлшегі десе, Ю.Д.Апресян, Д.Н.Шмелев осы көзқарасты қабылдамайды; коннотацияны тіл бөлшектерінің бояуы, реңі, стилистикалық мағына деп есептейтін пікірлер де кездеседі, егер осы соңғы пікірге сүйенер болсақ, коннотацияның номинацияға қатыстылығы төмен, әйткенменде, коннотация ассоциацияға негіз компонент (денотат) номинацияның шеңберінде болуы шарт, негізсіз, сезімге интуиция туғызбайтын жерде эмоция жоқ. Ассоциация эмоция негізінде іске асады, бағалау мәні ұқсастыру, салыстыру нәтижесінде болады. Тілімізде осы мәндес сөздер тобыры эмоционалды-экспрессивті лексиканы құрастырады. Эмоция болған жерде экспрессия болады, демек бағалау бар. Ғылым саласында коннотацияға байланысты әр түрлі қорытындылар, пікірлердің басым көпшілігі оны топтастыруға, жүйелеуге байланысты болып келеді, осылардың ішінен функционалдық (В.И.Шаховский, Л.А.Сергеева т.б) және мазмұндық (В.И.Говердовский, Е.С.Кубрякова т.б) типологиясын атау жөн.
В.И. Шаховский коннотацияны функционалды типологиясына орай:
1. Эксплицитті және де имплицитті коннотация;
2. Узуальді яки парадигмалық және де окказионалды, контекстуалдық коннотация;
3. Жеке және де ұжымдық коннотация сынды түрлерін атап көрсеткен болатын.
Мағына компоненті ретінде коннотация семантикалық абстракция болып табылады да, эмотивті, экспрессивті, бағалау, стилистикалық, прагматикалық тәрізді сапалық белгілерінің түрінен көрініс табады деп саралайды.[6, 32б.]
1) эксплициттті коннотацияда бейнелік мағыналар айқын білінеді,
ассоциоция нысаны әйгілі. Мәселен, аждарқа-айдаһар (Қарақ.), аждарқа адам; айбықан - бұзық адам. Ол өте айбықан болды ғой, ақмылтық - сөзуар, ділмар. Қара сөздің ақмылтығы бар (Қарағ.); ағал-жағал, алба - жұлба тағы да басқа мәндегі сөздерді жатқызамыз.
2) имплицитті коннотацияға сөз семантикасының астарларында
болады. Біз бұған әдетте жақсы, жаман типіндегі бағалау мәндегі сөздер тізбегін жатқызамыз. Мәселен, әбетай - таза кісі, абызды - білімді т.с.с.
3) ал окказионалды коннотацияға мыналарды жатқызамыз:
ағатай - аға; ағаш белсенді - шолақ белсенді; ақуа - ақымақ; топырағы ұшу - беделі, абыройы арту мағынасындағы сөздер шоғырын жатқызамыз.Оған себеп мағына компоненттерінің үйреншікті мағынасынан алыс, имплицитті сема ұшу етістігі мағыналарының аясында тұрғандықтан.
4) адам иісті ұл - адам болайын деп тұрған бала; там - үй
мағынасындағы диалектілер ұжымдық коннотацияның бір бейнесі. [6, 33б.]
Ғалым Л.А.Сергеева коннотацияның 3 типін көрсетеді. Олар:
1. Мазмұндық (сипаттамалық);
2. Экспрессивтік-бағалауыштық;
3. Нормативтік.
Мазмұндық сипаттамалы түрі ғалым В.И.Шаховский атап
көрсеткен имплицитті коннтацаияға сай келеді, коннотация сөздің, тұрақты тіркестердің көзге көріне бермейтін терең семантикасында жатады. Мәселен, аңғарлы - аңдайтын, білетін. Осы азамат аңғарлы гой (Алм., Еңб.), көп білуге деген зейінділік бірден аңғарыла бермейді, ол сөз түбірінің семантикасында болады. Бейбас сөзінің сотқар, бейбастық, әдепсіздік мағынасы да байқала бермейді, болымсыздық мағына білдіретін бей пішінімен осы сөз құрамында денотатттық мәні дерексізденген бас сөзінің қосындысынан туындайтын коннотация жағымсыз мағынаны байқатады.
Нормативтік коннотация В.И. Шаховскийдің ұжымдық коннотация типіне сәйкес келіп, аталған ғалымдардың коннотацияны функционалдық құрылымына орай бөлінуде сандық ерекшелік болғанмен, бөлу ережесінде айырмашылық жоқ, сәйкес келіп жатқаны да осыдан.
Коннотацияны мазмұндық типологиясын жасаған кезде В.И.Говердовский оны 5 түрге бөліп көрсетеді:
1. Контекстік;
2. Тақырыптық;
3. Тарихи-мәдени;
4. Тарихи-тілдік;
5. Экспрессивті тәрізді түрлерін көрсеткен.
Осы типологиядан ғалымның коннотациясы қолдану мен мағына аралығында да сөз ететіндігін аңғартады. Лексикалық семантиканың коннотативтік деңгейіне байыптай зер салғанда, коннотация түрлерінің барлығында стилистикалық компонент үлесі барын аңғару қиын нәрсе емес. Осындай ой коннотативті компонентті лексикалық мағынаның қай қатпарына жатқызу керек дейтін ұстанымдарға орай пайда болған. Басқа да тіл деректердегідей, диалектілік лексика мәліметтері кейбір кезде коннотацияның денотаттан көрінетіндігін дәлелдейді, оған әсіресе бағалауыштық: ақуа - ақымақ, алағайым - ұшқалақ, жеңіл мінез (Қарақ.), әмі - надан, білімсіз (Жамб.) тағы да басқа; экспрессивті коннотация: аталақтау - далбаңдау. Аталақтап шаба жөнелді ғой анау (Есб.); аяқ өре тұру - өре тұру. Бастық десе, бұлар аяқ өре тұра келеді (Орал, Жән.) т.б. мысалдар коннотаттық компоненттің денотаттық бөлшегі екендігін аңғартады. В.И. Шаховскийдің коннотацияның түгелге жуық типін лексикалық мағынаның қосымшалық, факультативті элементі ретінде есептеуді керағар пікір дейтіндігімен қосылуға болады.[6, 34б.]
Бұл нәрсе дегеніміз сөздің семантикасында заттық ұғым әлеміне қатысты келмейтін коннотация болмайды деген ойдан туындап отыр, егер де осы бір пікірмен келіскен кезде коннотациялық мағынаның барлығы сөз семантикасынан тысқары не болмаса оның денотат аумағында болады. Тіліміздегі коннотациялардың түгелге жуығы эмоционалды, экспрессивті, бағалау мәнінде бола алмайды, ал кейбір мысалдарда семантиканың аталған компоненттері денотатты болатындығын да дәлелдей алады. Мұның барлығы да коннотацияның жаратылысының аса күрделі екендігін аңғартады. Диалектілік лексика мәліметтерімен салыстырғанда семантиканың коннотатты компоненттерінің байқалу жиілігі әр деңгейде, ол диалектілік лексиканың ауызша формада қолданылуына байланысты, әйткенмен, эмоционалды-экспрессивті (айна қылу - біреуді әжуалау, күлкіге айналдыру; аймандай болу - әшкере болу, масқара қылу; әнімен құлату - тез, лезде т.с.с), эмоционалды - бағалауыштық ( әпер - қоқан - әпербақан; әпет - күшті; келесау - қолапайсыз, доғал мінезді адам; бозбайтал - өсекші; боздалақ - дөрекі, ажарсыз т.с.с); экспрессивті - бағалауыштық (әрекілену - менменсу, есіру; әрекей - тәрекей - есін шығару, берекесін алу т.с.с) тәрізді түрліше лексикалық қатпарлар түзеді. Осыдан коннотатты компонент тек қана эмоционалды, экспрессивті, бағалауыштық деген пікір туындамайды, себебі сөз семантикасында аты аталған компоненттерден бөлек мағына байқалуы мүмкін, оның барлығын да сөз семантикасынан сырт санамауымыз қажет. Келтірілген мысалдардан конноттық мағына сөздердің лексикалық мағынасы ішінде денотат және де сигнификат шеңберінде болатындығын аңғаруға болады. Диалектілік лексика саласында эмоцияның экспрессивті мағына түрлерін айыра білудің өз қиыншылықтары бар, яғни жергілікті сипаты мен ерекшелігінде. Яғни, эмоция дегеніміз субъективтіліктің жеке бір сипаты болса, эмоция болған жерде экспрессия да бар. Осының бәріде адамзат қоғамындағы баршаға тән норма ұғымымен сабақтас. Кейбір адамға жағымды мәндегі коннотация болып көрінуі ғажап нәрсе емес, ал тұрақты норма түрінде қалыптасып, жетілген коннотациялар туралы айтар әңгіме де басқа болмақ. Мәселен, жалпы түркі халқы, осының ішінде қазақ қауымы үшін, жусан, дала сөздері ел, халық, атажұрт, қара шаңырақ, үй сықылды шектеусіз ұғымдармен теңбе-тең, бұл сөздерде елжандылық, азаматтық сезімдер әлдеқайда молырақ. Осы сынды коннотациялық говорлардың жүйесінде жай, там деген сөздер де кездеседі, екеуі де үй деген мағынаны білдіреді, яғни денотат, осы мағына құрылымында адам сезімі жоқ деп әсте айта алмаспыз, үй ұғымы, оған еге болу адамзаттың мәңгілік проблемасы эмоционалдық сема сөйлеушінің атау номинациясын қабылдау кезінде нақты бір сезімді білдіреді.[9, 97б.]
Үй - зат ұғымы, дегенмен ол төрт қабырға, қалай жасалатындығы ғана емес, үй - ата - ана, ата - баба, бала - шаға, елжұрт - бәрі де жанұя, оның үстіне туған жер, берік қамал, ынтымақ, береке, татулық мағыналары бар. Там, жай лексемалары құрылысындағы эмоционалды, экспрессивтік бояу, реңктер, там, жай атауларының адамзат өміріндегі маңыздылығын арттырады, осындай жағдайда экспрессивтілік, эмоционалдық категориялары біркелікі дәрежеде қызмет атқарғанмен, екі түрлі аспектіге тән, осы жайында В.И.Шаховскийдің экспрессивтілік денотатқа, эмотивтілік коннотацияға жататындығы және де кез келген эмоцияның экспрессивтілігінде қарама қайшылық жоқ, бұлай деуімізге себеп осы категориялар өзара тығыз байланысты, эмотивті единицалар денотатта міндетті түрде экспрессивті семаға ие, дегенмен, түгелге жуық экспрессивтер эмотивті коннотация көрсетепейді деген принциппен көңілге қуаныш ұялатады. Сонымен қатар, экспрессивті - эмоционалды сөздердің лексикалық мағынасында денотаттық мағынамен тығыз байланыста болады, осы байланыс болмаса, эмоция да болмас еді, ол сезімді қозғайтын күш қуат керек дегенді білдіреді. М.Оразов, тіпті, одағай сөздерде сигнификаттық байланыс бар деп біледі.[1, 104б.]
Жалпы алғанда эмоцияны кез келген нәрсе туғыза бермейді, тіптен, эмоцияны туғызатын белгілері бар заттардың өздері әрбір адамзат баласына түрліше эмоция береді, жеке индивидтің мақсат-мүддесіне, өмірілік тәжірибесіне, осы арқылы бағалауыштық қызметіне орай дамиды. Сол себептен де метафора эмоциялы-экспрессивті мағына білдірудің ең тиімді құралы. Метафоралы қолданыс құралы атауыштық мағынаның бір элементіне, семасына негізделеді. Мәселен, ақ түтін - боран, бұрқасын. Түстен кейін ақ түтін тұрып, айнала алатүлей болды да кетті. (Түрік. Краснов.); ала тұяқ - сұм. Құттықожа ұлы бірнеше ала тұяқ достарымен тұтқынға алынған (Жамб.); ауыз - арықтарға су жіберетін жер, жол арықтың аузын кеңірек аш (Шу). Ақ түтін, ала тұяқ, ауыз сөздерінің халықтық атауыштық мағынасындағы көзге көріне бермейтін, мінезіндегі алақұлақтық, судың өтетін жерінің пішіні семалары метафораға, ассоциацияға тірек болып тұр. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz