Дүниенің тілдік бейнесі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Тақырыбы: Фразеологизмдердің этномәдени сипаты (М.Мағауин шығармалары
бойынша)
Мамандығы: 6М020500– Филология: қазақ тілі
Қостанай, 2020
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті
Иргизбаева Құралай Байқуанышқызы
Фразеологизмдердің этномәдени сипаты (М.Мағауин шығармалары бойынша)
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Мамандығы: 6М020500 – Филология: қазақ тілі
Қостанай, 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41Лингвомәдениеттанымд ық
зерттеулердің қағидалары мен теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .7
1. Лингвомәдениеттану мәселесінің зерттелуі
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...7
2. Тіл, мәдениет, өркениет арасындағы өзара
байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .9
1.3 Дүниенің тілдік
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 15 2 Дүниенің тілдік бейнесіндегі ұлттық сипатты айқындаушы
лингвомәдени көрсеткіштер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1 Жазушы тілінің лексикалық
қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.1 Жазушы тілінің фразеологиялық және паремиологиялық
қоры ... ... ... ... . ... .25
2.2 Жазушы прозасында қолданылған фразеологизмдердің стильдік ... ... ..
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Көркем прозадағы фразеологизмдердің стильдік
қызметі ... ... ... ... ... .37
2.4 Көркем прозадағы фразеологизмдердің эмоционалды-экспрессивті
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.5 Авторлық қолданыстағы фразологизмдер
стилі ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. 41
2.6 Фразеологизмдердің кейіпкер бейнесін берудегі тілдік-бейнелілік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.7 Көркем проза фразеологизмдерінің құрылымдық
сипаты ... ... ... ... ... ...46
2.8 Екі компонентті фразеологизмдердің лексико-семантикалық жағынан
өзгеріске түсу сипаты және көп компонентті фразеологизмдерінің
қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3 Ақиқат дүниенің эстетикалық
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .56
3.1 Когнитивті кұрылымдардың көркем мәтіндегі
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
3.2 Мәтін кеңістігіндегі концептердің субъективтік және
объективтік ... ... ... ... ...
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Қазақстан Республикасының 2030 жылға
дейінгі дамуының стратегиялық бағдарламасы және Мәдени мұра
бағдарламаларында көрсетілгендей жекелеген ақын-жазушылардың шығармаларын
ғылыми айналымға түсіру — заман талабынан туған сұраныс. Жазушының тілі,
өзіндік стилі – сол дәуірдегі көркем әдебиетке тән тәсілдерді өзінің
эстетикалық талғамына сай өзінше пайдаланып дамыту жүйесі. Жазушының
өзіндік стиль проблемасы – ең алдымен әдеби шеберліктің, ұлттық көркем
әдебиеттің проблемасы. Сондықтан әдеби тілдің даму жолдарын, қалыптасу
үрдісін жете түсіну үшін жеке жазушылардың шығармасының тілін зерттеп,
олардың сөздерді сұрыптап қолдану тәсілдерін, жалпыхалықтық тілдік құралды
қалай меңгергендігін анықтаудың және әдеби тіл үлгісін байыту мақсатында
тыңнан қосқан жаңа сөз үлгісін айқындап, жан-жақты талдау жасап көрсетудің
мәні зор. Демек, әр қаламгердің шығармашылық ізденісі, тілдің түрліше
қолданыс ерекшеліктерін айқындауға септігін тигізеді.
Тақырыптың өзектілігі: Көркем туынды жасау үшін сөз майталмандары
жалпыхалықтық тіл қорының байлығын сарқа қолданып қана қоймай, әдеби тіл
нормаларын сақтап, сөзді шебер пайдалана білуі тиіс. Өйткені тіл – ұлттың
айнасы. Тілден ұлттың шынайы болмысы көрінеді. Көркем шығармада тіл арқылы
ұлттың болмысы жасалады. Жалпыхалықтық тілді жаңарту, байыту, жаңа
қырынан қолдану – әр жазушының жеке шығармашылық жемісі. Тиесілі сөзді
тетігін тауып пайдалану сөз өрнегін келісті сала білген жазушының
шеберлігін танытады. Кез келген көркем туындының көркі, шұрайы оның
тілінен көрінеді, тілі арқылы бағаланады. Яғни көркем шығарма тіл
байлығын көрсетіп қана қоймайды, сонымен қатар тілді дамытатын, байытатын
негізгі арналардың қатарына жатады. Көркем әдебиет тілін тілдік
қолданыстың ерекше бір арнасы деп танысақ, ондағы (шығарма тіліндегі) жаңа
қолданыстар мен әдеби норма, ол нормадан уәжді, уәжсіз ауытқулар, оның
себебі сияқты мәселелерге талдау жасап, саралап отыратын
лингвостилистикалық зерттеулердің қажеті сөзсіз.
Тілдік құралдарды қолдану барысында қалыптасқан белгілі бір
заңдылықтар мен қағидалардың өзгеріп, жаңаша сипат алуы заңды құбылыс
саналады. Тілдегі өзгерістердің болуы мен оның даму үрдісін белгілейтін де,
соған тікелей қатысатын да, көркем шығармадағы сөз қолданыстары арқылы
әдеби тілді жаңа белеске көтеретін де сөз зергерлері. Ендеше проза
тіліндегі тілдік қолданыстарының қыр-сырын жан-жақты қарастыру нәтижесінде
жазушының өзіндік көркем тілдік қолданыстары мен тіл жұмсау шеберлігі
айқындалады. Яғни көркем проза тілін зерттеу барысында жазушының
суреткерлік шеберлігіне және тілдік құралдардың мүмкіндігін қаншалықты
пайдаланғандығына талдау жасалады. Осы орайда зерттеу нысанына М.Мағауинн
прозасының (романдарының) тілі алынды.
Мұхтар Мағауин – қазіргі қазақ прозасына елеулі үлес қосушы белгілі
қаламгерлеріміздің бірі. Жазушының Аласапыран тарихи дилогиясы қазақ
тарихи романдары қатарындағы шоқтығы биік туындылардың бірі болса, Көк
мұнар, Көкбалақ, Шақан шері романдары мен Тазының өлімі повестері
қазіргі қазақ көркем әдебиетінде өзіндік орны бар айтулы шығармалар.
Академик Р.Сыздық өзінің Ә.Кекілбаев пен М. Мағауиннің тарихи
романдарының тілі атты мақаласында М. Мағауиннің Аласапыран романының
тілі жөнінде арнайы сөз етеді. Ғалым аталмыш мақалада Аласапыран
романынындағы тарихи шығармаларға тән ерекшеліктерге тоқталып, жазушының
даралық стилі, өзіндік сөз қолданысы әлі де зерттеуді қажет ететінін
айтады.
Қазақ жазушысы М.Мағауиннің көркем шығармаларындағы этномәдени
сипаттағы фразеологизмдердің қызметін анықтау зерттеу тақырыбымыздың
өзектілігін көрсетеді.
Зерттеудің нысаны: Зерттеу нысанына жазушының Аласапыран тарихи
дилогиясы, Көк мұнар, Көкбалақ, Шақан шері романдары мен Тазының
өлімі повесі алынды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің мақсаты – М.Мағауин
шығармаларындағы этномәдени сипаттағы фразеологизмдердің қолданысын
зерттеу болып табылады. Зерделеу мүддесі тұрғысынан төмендегі міндеттерді
шешу көзделді.
- лингвомәдениеттану мәселесінің зерттелу тарихына шолу жасау;
- дүниенің тілдік бейнесі ұғымын ашып көрсету;
- тіл, мәдениет, өркениет арасындағы байланыстарды саралау;
- жазушы М.Мағауин шығармаларындағы этномәдени сипаттағы
фразезеологизмдердің қорын анықтау;
- автор шығармаларында кездесетін этномәдени сипаттағы
фразеологизмдердің стильдік қызметін айқындау;
- жазушы шығармаларындағы жалпыхалықтық және авторлық фразеологизмдердің
өзіндік ерекшеліктерін сипаттау;
- жазушы шығармаларындағы фразеологизмдердің көркем әдебиеттегі орны мен
рөлін анықтап, оларға талдау жасау.
Зерттеудің әдістері: М.Мағауин прозасындағы этномәдени сипаттағы
фразеологизмдер жөніндегі мәліметтерді жинақтап, оларды салыстырмалы-
типологиялық талдау, сипаттау, жүйелеу, тұжырымдау әдіс-тәсілдерін
қажетімізге қарай қолдандық.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Магистрлік диссертацияның негізгі жаңалығы
– М.Мағауин шығармаларында кездесетін этномәдени сипаттағы
фразеологизмдерді ғаламның көркемдік және тілдік аясында лингво-когнитивті
деңгейдің бірлігі ретінде қарастыру. Соның негізінде анықталған мына
жайларды магистрлік диссертацияның жаңалығы және нәтижелері деп санаймыз:
- Лингвомәдениеттану мәселесін зерттеудің негіздері айқындалды;
- жазушы прозасындағы лингвомәдениеттанымдық бірлңктердің, оның
ішінде фразеологизмдердің дүниенің тілдік бейнесі
контексіндегі қызмет аясы сипатталды;
- көркем мәтіндердегі фразеологизмдердің ұлттық танымға сәйкес
тілдік бейнені сипаттайтын деректер жүйесі жинақталды;
- көркем шығармадағы фразеологизмдердің мағыналары айқындалып,
стильдік қызметі анықталды;
- жазушы прозасындағы фразеологизмдердің этномазмұндық мәнін ашу
арқылы қазақ халқына тән дүниенің тілдік бейнесі көрсетілді.
Магистрлік диссертацияның теориялық-практикалық маңызы: Магистрлік
диссертацияның негізгі тұжырымдарын, зерттеу барысында алынған нәтижелер
көркем әдебиет стилистикасы және когнитивтік лингвистика теориясын
толықтыруға өзіндік үлес қосады.
Жұмыстың құрылымы: Магистрлік диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, әр
бөлімге байланысты тұжырымдамалар мен қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНЫМДЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ҚАДҒИДАЛАРЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лингвомәдениеттану мәселесінің зерттелу тарихынан
Зерттеу нысанасы тіл мен мәдениет болып табылатын салалардың қатарына
лингвоөлкетану, лингвоелтаным, лингвомәдениеттану, этнолингвистика
жататыны мәлім.
Аталмыш пәндердің тіл мен мәдениеттің өзара байланысын зерттеудегі
әдіс-тәсілдері, кейбір теориялық принциптері мен негіздері ұқсас болып
келеді. Қазақ тіл білімінде профессорлар Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов,
М.Копыленко, Ж.Манкеева және Н.Уәлиев т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектерінің
негізінде этнолингвистикалық зерттеулер ерекше қарқын алды.
Лингвомәдениеттану, лингвоелтану, лингвоөлкетану ұғымдары мен олардың
қатынастарына талдау жасаған М.А.Карпенконың ойынша лингвоелтанудың негізін
салушылар мен осы ғылыми салада зерттеу жұмыстарын жүргізген ғалымдардың
көбі лингвоөлкетаным шеңберінен шығып, өзіне тән жалпы мәдени және ұлттық-
мәдени, жалпы тілдік, ұлттық-тілдік өлшеулері бар лингвомәдениеттану
шеңберіне кіріп кетіп отырды [1, 90].
Жоғарыда аталып өтілген пәндердің теориялық қағидалары мен зерттеу
тәсілдері арасындағы ерекшеліктер мен ұқсастықтар жөнінде соңғы кезде жиі
айтылып жүр. Г.Д.Томахин [2,127], В.В.Дубичинский [3,61],
В.В.Воробьев[4,192], В.А.Маслова [5,5-12], А.Қ.Сейілхан [6,19]т.б.
зерттеушілердің еңбектерінде бұл мәселе арнайы сөз болды.
Этнолингвистиканың, елтанудың, лингвомәдениеттанудың пән ретіндегі
ортақ мақсаттары мен міндеттеріне — ұлт тілі мен мәдениетін оның ақыл-ойына
байланыстыра отырып зерттеу жатады.
Е.Жанпейісов М.О.Әуезовтің 20 томдық шығармаларының толық жинағы
негізінде қазақ тілінің этномәдениеттік лексикасына тарихи-семантикалық
және этимологиялық талдау жасаған. Сонымен қатар қазақ тілінің этномәдени
лексикасының негізгі семантикалық топтарын көрсетіп, оларды фонемалық,
морфемалық, лексикалық деңгейде жан-жақты ғылыми тұрғыда қарастырған [7].
Р.Иманалиева өз еңбегінде қазақ тіліндегі сөздер мен сөз тіркестерінің
(этнолингвистикалық) кеңістікте орналасуын мифологиялық, этнопсихологиялық
тұрғыдан түсіндірсе [8], А.Құмарова өз зерттеулерінде қазіргі дәуірдегі
қазақ тілінің өмір сүруінің әлеуметтік-лингвистикалық мәселелеріне және
оның тілдік ортасының қалыптасып, күшейіп, дамуына шолу жасаған [9].
Ал Ә.Айқұлова зерттеу жұмысына қазақ әдеби прозасындағы символдар мен
этнотұрмыстық белгілердің орыс тіліне аударылуын арқау етеді [10].
Э.Мұқышева неміс жөне қазақ тілдері фразеологизмдерінің семантикасы мен
құрылысында кездесетін ұлттық мәдени компоненттерді тауып, олардың
арасындағы ерекшеліктер мен ұқсастықтарды салыстырған [11].
Сондай-ақ, М.Жақсыбаеваның еңбегіңде орыс және қазақ тілдеріндегі
этнографиялық, фразеологиялық тіркестердің ұқсастықтары мен
айырмашылықтары, олардың мағыналарындағы этнографиялық компоненттердің
сақталу деңгейіне байланысты анықталған [12].
Қазақ эпосындағы лексиканы қарастырған А.Мұқатаеваның [13], қазақ
тіліндегі алғыс пен қарғысты білдіретін сөздер мен сөз тіркестерін
зерттеген С.Төлекованың еңбектерін этнолингвистикалық ыңғайда талданған
зерттеулер деп білеміз [14].
Ж.Манкеева өз зерттеуінде қазақ ұлтының рухани өрісімен сабақтас
қалыптасқан, материалдық өндірістік деңгейін белгілейтін, кумулятивтік
қызметі арқылы ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып беріліп келе жатқан заттық
мәдениетке катысты сөз қазынасын ұлттық болмысқа, мазмұнға қатысты
анықтауды мақсат еткен [15].
Ал Қ.Ғабитханұлы діни наным-сенімдерге байланысты тұрақты тіркестерді
этнолингвистикалық тұрғыда қарастыра отырып, олардың жасалу модельдерін,
қалыптасуын және мағына, тұлға жағынан дамуын көрсетсе [16], К.Смағұлованың
еңбегі қазақ тіліндегі фразеологиялық материалдарды (олардың қатарында
этномәдени мазмұндағы фразеологизмдер де бар) талдау арқылы,
фразеологизмдік бірліктердің мағыналас түрлерін белгілі бір ұғымдар бойынша
жинақтау және тақырыптық семантикалық топтарға бөлу, мағыналас
фразеологизмдердің пайда болу себептерін ашуға арналған [17].
Қазақ ақын, жазушыларының шығармалары бойынша қазақ тілінің рухани
мәдениет лексикасына талдау жасаған С.Жанпейісованың мақсаты — рухани
мәдениет лексикасының негізгі тақырыптық топтарын және олардың қалыптасу
көздерін анықтау, лексиканың бұл аталмыш қабатын, этнолингвистикалық
аспектілерін халқымыздың этномәдени өміріне қатысы тұрғысынан алып
қарастыру, рухани мәдениетпен байланысты түрлі тілдік номинациялардың
жасалу тәсілдері мен даму жолдарын айқындап көрсету болып табылады [18].
А.Сейілханның Қыз Жібек жөне Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырлары бойынша
жазылған зерттеуіңде тіл тарихы мен тіл табиғатының мәдениетпен тығыз
байланыстылығы, сабақтастығы қарастырылған [6].
Тіл мен мәдениет мөселесіне арналған зерттеу жұмыстарына жасалған
шолу тілдің экстралингвистикалық қасиеті сөз болғанда ол тек мәдениетпен
ғана байланыстырыла қарастырылғанын көрсетеді.
Біздің ойымызша, бұл мәселенің тіл, мәдениет пен өркениет сабақтастығы,
олардың өзара байланысы тұрғысынан қарастырылғаны дүрыс. Осы жағдайда ғана
дүниенің тілдік бейнесі неғұрлым толыға түседі деп ойлаймыз.
Тіл мен мәдениет мәселесі қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынұлы,
Қ.Жұбанов, Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық, О.Нақысбеков, Ш.Сарыбаев,
Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, Қ.Рысбергенова т.б. еңбектерінде
қарастырылған.
Зерттеушілердің ... Мәдениет пен өркениеттің жұмбақтарын зерттеу —
лингвомәдениеттанудың ең маңызды мақсаттарының бірі ... [19,54 ]деген
пайымдауының мәні ерекше.
Лингвомәдени бірліктерді ұлт менталитетін айқындайтын, ұлт дүниесінің
тілдік бейнесін жасаушы тілдік тәсілдер ретінде қарастыра отырып,
Ғ.Мүсіреповтің Үлпан повесіндегі дүниенің тілдік бейнесін айғақтаушы
лингвомәдени бірліктерді тіл, мәдениет пен өркениет уәждерінің өзара
байланысы тұрғысында сипаттауға талпыныс жасадық.
В.В.Воробьевтың пікірі бойынша, дүниенің тілдік бейнесін жүйелі түрде
суреттеуге лингвомәдениеттану пәнінің қосатын үлесі мол. Оның ойынша,
лингвомәдениеттану — мәдени құндылықтардың белгілі бір тәртіппен таңдалған
және ұйымдасқан жиынтығын, сөйлеуді тудыру мен қабылдаудың коммуникативтік
үрдістерін, ұлттық ақыл-ой мен тілдік дербестік тәжірибесін зерттеп,
дүниенің тілдік бейнесін жүйелі түрде суреттейтін жаңа филологиялық пән
[19,54].
М.Мағауин шығармалары дүниесінің тілдік бейнесін беруде тілдік
тәсілдерді қолданудың өзіндік ерекшеліктері бар.
Өнер, оның ішінде көркем әдебиет сыртқы дүние бейнесін емес,
субъективтік дүниелердің бейнесін қолданылған әдеби тәсілдер арқылы
ажыратылатын автордың ішкі рухани бейнесін жасайды.
Лингвомәдени бірліктер арқылы жазушы ұлттық мінез, бейне сомдайды,
ұлттық нақыштың бояуын әрлендіреді, сол арқылы ұлт дүниесінің тілдік
бейнесін жасайды. Сондықтан да көркем шығарма лингвомәдениеттанымдық
зерттеудің нысанасы бола алады.
Лингвомәдениеттану — тілде бейнеленетін, тіл аркьілы көрінетін мәдени
құндылықтардың қолданылатын жүйесін зерттейді.
Лингвомәдени бірліктердің маңыздылығы оның тілдік және тілден тыс
шындыкты бейнелеуінде. Олар ұлт тіліндегі ақиқат шындықтың әрқалай
бейнеленуінің себебін түсіндіреді. Ал оның негізгі себебі белгілі бір
заттың не құбылыстың бір ұлттан гөрі екінші ұлтқа көбірек не өзгеше әсер
ететіндігінен болуы мүмкін.
1.2 Тіл, мәдениет, өркениет арасындағы өзара байланыстар
Тіл өзін тұтынушы халықтың тұрмыс-салтымен етене байланысты. Ол тек
қана сол елдің тарихына, мәдениетіне ғана емес, өркениетті көрсететін
талғамдар жинағына, өмір сүру өрісіне, қоғамдық өмірдің сан-саласында қол
жеткен жетістіктеріне де байланысты. Сондықтан тіл тек ақыл-ойдың хабаршы
қызметін атқарып қоймайды, ол тарихи, мәдени, өркениеттік құндылықтарды
насихаттаушы.
Белгілі бір тілге өзіндік тәжірибелер жиынтығын меңгерген ерекше ұжым
сәйкес келетіні белгілі. Осылайша, тіл адамдардың өзара пікір алысу құралы
болады. Себебі, ол оны білетін барлық халықтың өзара тілдесе алатын арнаулы
жүйесі болып табылады. Әр тілде сөйлейтін халықтың өзіне тән тарихы,
мәдениеті, салт-дәстүрі т.б. бар. Белгілі бір ұжымды (халықты) көру және
оны сезіну тәсілдері тілге өз әсерін тигізеді. Керісінше, тіл сөйлесуші
адамдар арасында делдалдық қызмет атқарып, дүниені тануға көмектеседі.
Дегенмен, бұл тіл, мәдениет, өркениет арасында тура және нық, таза
сәйкестілік бар деген сөз емес. Себебі мәдениет пен өркениет, тілдік
факторлар қоғамдық деңгейден қарағанда біркелкі емес. Сонымен қатар, тіл
өзіне тиісті заңдылықтарға сүйене отырып, пайда болып дамитын формалар
жүйесі.
Ал, белгілі бір тілдің сөздік қорына келетін болсақ, оның мәдениет,
тарих және өркениет арқылы түсіндірілетінін атап өтуге болады. Сондықтан,
сөздер заттарды емес, адамдардың сол заттар жайлы ойын, түсінігін
білдіреді.
Мәдениет жарыққа шығу үшін ұлт тілін пайдаланады. Соның әсерінен сөздер
мен басқа бірліктер тілде қосымша ұлттық-мәдени семантикаға ие болады
[20,123].
Академик І.Кеңесбаев айтқандай, тіл — қоғамдық кұбылыс. Демек, ол —
тарихи дүние. Көне де, жаңа да мұраларды тексеруде лингвист пен
әдебиетшінің, тарихшы мен этнографтың бірлесе ізденер шаруасы аз емес
[21,11].
Кез келген халықтың тарихы мен рухани дәстүрін білмей ешқашан да ұрпақ,
уақыт, мәдениет сабақтастығын жүзеге асыру мүмкін болмайды. Сондықтан да
болар уақыт өткен сайын тіл мәселесі тек тіл мамандарын емес, сонымен бірге
тарихшыларды, философтарды, психологтарды, қысқасы адамзат қоғамына
байланысты барлық мамандық иелерін толғандыруда. Олай болса, лингвистердің
тілдік болмысқа түрлі көзқарас деңгейінде талдау, зерттеу жұмыстарын
жүргізуі табиғи құбылыс.
Тіл мен мәдениет, өркениет арасындағы өзара қарым-қатынастың негізі
белгілер жүйесі тілдің мәнін негізге алған. Ол болмысты рухани жағынан
игеруде маңызды рөл атқарады.
Мұнан шығатын қорытынды тіл, өркениет пен мәдениетті зерттеу жеке-дара
емес, олардың өзара байланысын айқындауға құрылуы тиіс. Күрделі де көп
аспектілі болып табылатын тіл сондықтан да түрлі көзқарас деңгейінің
зерттеу нысанасына айнала алады.
Тілдің ұлттық мәдени ерекшелігі сөз мағынасының өн бойында көрініс
тапқан. Ол мағынаның денотативтік, коннотативтік, эмпирикалық
компоненттерін бойлай орналасады. Ол тіпті сөздің стилистикалық,
грамматикалық, тіркес тудырушы және басқа ерекшеліктерінде байқалады [22,
66-67].
Тілдердің арасындағы айырмашылық сол тілде сөйлеуші ұжымдардың
мәдениетінің, өркениетінің әр түрлі екендігін білдіреді. Белгілі бір тілде
сөйлеуші ұжым мүшесі үшін тіл тек қатынас құралы емес, оның сол ұжымға
жататындығының басты белгісі де. Тіл белгілі бір мәдениеттің, яғни қандай
да болмасын, белгілі бір құндылықтар жүйесі мен өмір сүру үрдісі және басқа
да қоғамның түрлі салаларында қол жеткен табыстарды бейнелеу үшін де
қолданылады.
Өзге тілде сөйлеушімен пікір алысу кезінде оның ұлттық мәдениетінің,
психологиясының, менталитетінің де өзгеше екенін есте ұстау кажет. Осы
көзқарас бойынша А.Е.Макаренко өз ойын былай білдіреді: Бұл жағдай түрлі
ұлттық тілде сөйлеу этикетінің айырмашылықтары және сол халықтың тілдік
ерекшеліктерімен қатар, тарихи қалыптасқан мінез-құлық нормасына, ойлау
тәсіліне немесе психикасына байланысты түсіндіріледі. Демек, ұлттық тіл
ерекшеліктеріне қалыптасқан ұлттық психика ерекшеліктері де өз әсерін
тигізеді [23,12-20].
Мәдениет пен өркениет дамуының кез келген кезеңінде оған қызмет етуші
тіл оларды толық бейнелей алады. Жалпы алғанда тілдегі өзгеріс қоғам мен
ұлттық-мәдени және тілдік қоғамдастық мүшелері ұжымының өзгерісі болып
табылады.
Мәдениет пен өркениет ұғымдарының білдіретін мағынасы көбіне
келіспеушілік пен түсінбеушілік туғызатындықтан, осы екі терминге берілген
анықтамаларға тоқталып өтейік.
Мәдениет пен өркениет ғасырлар бойы қатар дамып келе жатқан егіз
ұғым. Бірақ оларға анықтама беруге келгенде қиыншылықтар кездесіп қалады.
Соңғы екі ғасыр төңірегінде олардың беретін мағынасы мен өзара
байланыстары байи түсті. Социология, этнология, қоғамдық психология тәрізді
ғылымдардың дамуы бұл ұғымдарға басқа да толығырақ мағына үстеді.
1970 жылдың маусым айында Чилидің Сантьяго қаласында өткен симпозиумда
өркениет сөзінің екі мағынасы айқындалды:
- біріншісі немесе ежелгісі, өркениеттендіру құбылысына жатады.
Яғни, белгілі бір қоғамның алғашқы қалыптан анағұрлым дамыған қалыпқа өтуі;
- екіншісі, жаңа мағына, белгілі бір қоғамға тән ерекшеліктер
жиынтығының сол қоғамның белгілі бір территориясы арқылы сипатталуы. Бұл
жерде нәтиже немесе мемлекет туралы сөз болып тұр
[24,90].
Чили симпозиумының қорытындысы бойынша мәдениет, өркениет терминдері
өзара бір-бірін алмастыра бастады.
Француз ғалымы А.Бенетонның айтуы бойынша, Олардың қолдану аясы
қиылысады, бірақ оларды шатастыруға мүлде болмайды [25,20].
Этнолог ғалымдардың көпшілігі симпозиум берген анықтамамен келіседі.
Мысалы, неміс ғалымы М.Коганның нақтылауынша, өркениет жабайы қалып және
мәдениет пен экономиканың белгілі бір деңгейіне қол жеткізгендегі қалып
арасындағы қарама-қайшылықты көрсетеді. Басқаша айтканда, өркениет белгілі
бір аумақ мен уакытша байланысты нақты бір топ өміріне тән динамикада пайда
болады[26,43].
Бірақ, өркениет пен мәдениет ұғымдарын бір-бірімен баспа-бас
алмастыруға келмейді. Өйткені мәдениет дегеніміз, адамзат қоғамындағы өмір
сүру формаларының жиынтығы. Ал, өркениет деген сөз кейбір түсінбеушілік
туғызуы мүмкін. Өйткені, ол жалпы жабайы халықгардың өмір сүру
формаларындағы тұрмыс деген ұғымды білдірмейді.
Негізінен, мәдениет қоғамдық құбылыс болумен қатар, әр адамға тән
байлық болып есептеледі. Ол жеке адамның ішкі дүниесі мен қабылдауы арқылы
игеріліп, алған тәрбиесімен бірге сіңетін нәрсе.
Күллі өркениет атаулы - мәдениет. Бірақ барлық мәдениет өркениет емес
[27,35]. Бұл жерде өркениеттен тұратын қоршаған ортаға қарым-қатынас
жайлы сөз болып тұрғанын айта кету керек.
Алдымен, өркениет сөзіне тоқталып өтейік. Аталмыш екі сала арасындағы
барлық екіұштылықтан құтылу үшін өркениет сөзін мәдениет үғымымен қатар
қойып қабылдап, талдамақпыз. Кейде екеуін шатастыру жағдайлары да кездесіп
жатады. Мұндай кезде тіл мәдениет пен өркениет ұғымдарын сипаттаушы, оны
тасымалдаушы қызметін аткаруы тиіс.
Өркениет жиі қолданылатын сөздер қатарына жатады. Ол тарихшылардың,
философтардың тілінде және ауызекі сөйлеу тілінде де кеңінен кездеседі.
Саясатшылар мен журналистер де оны үнемі қолданады. Олар оны түрлі және
кейде түсінігі бұлыңғыр мағыналарда да қолданады. Жалпы алғаңда бұл сөз
эмоционалды мағынасы бар ұғым.
ХҮІІІ ғасырдың ортасына қарай өркениет сөзі өмірге келген кезде,
адамдар әлемді толық танып-білген жоқ еді. Адамзат пен оның дамуы,
көзқарасы жайлы тарихи мағлұматтарды жинап, оларды сынаған адамдардың
танымы ақтаңдаққа толы еді.
Өркениетті, тіпті интеллектуалдық даму мен қоғамдық ұйымдастыру
арасындағы тепе-теңдік деп те есептеуге болады. Бұл термин өзінің бастауын
ежелгі дәуірден алады. Аристотельдің пайдаланған тіркесі бойынша, Гһото
civilis әдептілікке, мәдениеттілікке тәрбиеленген, сыпайы қала тұрғыны
дегенге келеді. Бір қызығы, ежелгі заманның өзінде латын тіліндегі
civiiiter үстеуі азаматша, азаматқа сай деген мағынаны білдіріп қана
қоймай, сыпайы, сүйкімді дегенді білдіреді. Ал, керісінше Силваликустың
айтқан жабайы тіркесі орман адамы, мәдениетсіз, дөрекі кісі дегенге
саяды [28,15].
А.Масстың айтуы бойынша: Өркениет — қоғамдық өмірдің неғұрлым таралған
түрі [29,27].
Қазіргі қазақ этносының көркемдік дүниетанымының бірлігі мен
әртүрлілігіне зерттеу жұмысын жүргізген А.Ғ.Сейтімовтің ойынша
Өркениеттілік тек қана жасанды мәдениетті ғана тудыруы мүмкін. Себебі
мәдениеттің негізінде рухани болмыс жатыр, — деп есептей келе, өркениет
қоғамда жасанды дисгармония қалыптастырады. Ондағы негізгі өлшем
қажеттіліктен туған салдар. Ол қажеттіліктер мәдени гармониямен үйлесе
бермейді, - деп қорытындылайды [30,8].
Рене Убердің берген анықтамасын де келтіре кетуге болады: Өркениет
ұғымының аясына дін, ғылым, өнер, әдеби шығармалар, ғылым мен техниканың
жемісі болып табылатын өндіріс өнімдері тәрізді қоғамдық құбылыстарды
жинауға болады[ 31,73].
Мәдениет терминінің шығу тарихы латынның colo, colui, cultum, -ere жер
өңдеу деген етістігінен бастау алады. Оның ең алғашқы мағынасы сызу,
шеңбер жасауды білдірген. Бұл жерде орыстың кольцо, коло деген
сөздерінің жалпы шығу тегінің ұқсастығын атап өтуге болады. Сонымен colo
формасынан cultus пайда болып культура, яғни мәдениет деген сөз
шыққан. Ең алдымен бұл термин жерге, сонан соң тәнге, материалдық затқа,
ақырында сол зат пен жерді гүлдендіру, дамыту жолында қызмет ететін ақыл-
ой, санаға қатысты қолданылды. Бұл сөздің екі мағынасы бар. Бірінші
мағынасы материалдық кұндылыққа байланысты, екіншісі ақыл-ойға қатысты
пайдаланылады [32,22].
Мәдениет терминіне берілетін анықтамалар көптеп саналады, бірақ үнемі
бір-біріне сәйкес келе бермейді. Мысалы, Рут Бенедикттің [33], С.Роэмның
[34], К.Крёбер [35] мен И.Клуконның [36], С.Камиери [37], Л.Уайт [38] және
басқа ғалымдардың берген анықтамаларын салыстырар болсақ, олар да негізінен
бір жақтылық пен қарама-қайшылықка толы.
Біздің ойымызша, К.Камиеридің анықтамасы көңіл аударуға тұрарлық және
түсініктірек: Белгілі бір топ аясына жиналған адамдардың неғұрлым ортақ,
неғұрлым тұрақты және ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын әдет-ғұрыптары мен
олардың өзара қарым-қатынастарының қозғаушы күші болып саналатын сана,
сезім, түйсік, қабылдаулардың жиынтығын мәдениет деп санайды [37,11-13].
К.Камиеридің берген анықтамасынан шығатын қорытынды — мәдениет адамның
бойына туа біткен құбылыс емес, ол уақыт өте келе қалыптасып, пайда болатын
нәрсе. Сонымен қатар, ол таза интеллектуалдық білімдердің жиынтығы болып
есептелмейді, керісінше белгілі бір қоғам мүшелерінің өз-өздерін танып, ес
біле бастағаннан қалыптасқан дағдыларының жиынтығы.
Кез келген мәдениет атаулының өзіне тән кеңістігі болады: ол адамдардың
белгілі бір мөлшеріне және бір не бірнеше қоғамдық топтарына қатысты өмір
сүреді.
Белгілі бір территорияда ұжымдық түрде өмір сүретін қандай да болмасын
халық немесе нәсілдің өзіне ғана тән мәдениеті бар. Кез келген адамзат
тобының, мейлі ол анайы болсын өзіне тиесілі мәдениетінің формасы болады,
— деп жазады Кюмабара [39,19-20].
Егер жоғарыда өркениет пен мөдениет жайлы келтірілген көзқарастарды
қорытар болсақ, тіл мәдениет пен өркениетті құрайтын элементтер жиынтығын
бір-бірімен тығыз байланысты белгілер жүйесі арқылы жеткізуші міндетін
атқарады.
Тіл өркениет пен мәдени белгілерді таратушы, оларды дүниеге әкелуші.
Тіл үнемі олармен бірге дамиды және оларға қарап бағыт-бағдар жасап
отырады. Ұжымдық қатынастар, көзқарастар тіл арқылы жүзеге асып көрінеді,
дәлірек айтсақ, бір топ ішіндегі жеке адамдардың бір-бірімен тіл қатысуы
арқылы жүзеге асады. Сөздерді жасайтын ортақ белгілер арқылы тіл адамзатты
әдебиет, көркемөнер, ғылым жөне т.б. жайлы хабардар етеді.
К.Крэбер мен Д.Ружманның берген анықтамаларынан тілдің мәдениет
қойнауындағы артықшылық рөлі мен орнын танып білуімізге болады.
К.Крэбердің ойынша: Мәдениет - неғұрлым күрделі, неғұрлым құбылмалы
жүйе. Оның мән-мағынасы кең болғанмен, тіл мен өркениеттен тыс өмір сүре
алмайды [40,171].
Тіл мәдениетті жалғыз өзі айқындай алмайды, - деп атап көрсетті
Д.Ружман. Барлық басқа құбылыстар: дін, философия, мораль, фольклор, ғылым,
техника, сәулет өнері, көркем сурет қазіргі тілдерден кеңінен және
толығымен тәуелсіз[41,87]. Біз Д.Ружманның бұл пікіріне қосылмаймыз,
себебі аталмыш кұбылыстардың тілсіз жарыққа шығуы мүмкін емес.
Жазба тілдің көптеген мәдени мұраларды келесі ұрпаққа жеткізуші құрал
екенін естен шығармауымыз керек. М.Моро-Сэр тілдің бұл формасының ұлтаралық
мәдениет кеңістігінде алатын орнының ерекшелігін атап өтті. Тіл, - деп
жазды ол, үнемі өзгеріс үстінде болатын адамға қатынас құралы ретінде бір-
бірімен сөйлесуге және дүниені тануға ықпал ететін қүбылыс [42,18]. Әрине,
оның атқаратын қызметі орасан. Кез келген тілдің әдебиеті сол елдің
мәдениетін танып-білуге көмектеседі.
Дегенмен, тіл мен мәдениет, өркениет арасындағы байланыстың
тығыздылығын неғұрлым тереңірек деңгейде танып-білуге болады. Барлық
лингвистер бұл байланысқа аса мән береді. М.Морис былай деп жазды: Бір
тілді бөлісу, яғни оны ортақ пайдалану негізгі көзқарастар мен іс-
қимылдарды бөлісу болып табылады. Міне, осылар бірігіп белгілі бір ұлттың
дербестігін анықтайды [43,41].
Н.Людовичи бұл ойды былайша жалғастырады: Барлық тіл біткен ақыл-ойды
суреттеп жеткізетін ерекше артықшылыққа ие болушы құрал [44,20].
Тіл мәденеиттің бір бөлігі. Тіл оның аспектісі болып табылады және
мәдениет элементтерінің біреуін құрайды. Д.Симонның пікірінше: Белгілі бір
ұжымның тілі тек қана оның өткенінің, мұрагерлігінің, рухани және
интеллектуалдық тәжірибесінің сақтаушы қоймасы ғана емес, сонымен қатар, ол
сол ұжым мүшелерінің өзара сөйлесуін қамтамасыз етуші және оның белсенді
дара тұлға ретінде тарихта орын алып қалыптасуының құралы болып табылады .
[45,63]..
Н.Хаудикурттың ойынша: Сөйлеуді адам бойындағы негізгі қасиет деп
ұйғаруға, ал тілді сөйлеуші халықты сипаттайтын белгі ретінде қарастыруға
болады [46,37].
Өкінішке орай, тіл, мәдениет, өркениет арасындағы ерекше байланыстың
өте тығыз екенін және оның барлық жерде басты рөл атқаратынын үзілді-
кесілді мойындауға болмайды, себебі ол байланыс барлық жерде бірдей емес.
Барлығы да түрлі жағдайларға тәуелді. Мысалы, оларға берілетін
сипаттамаларға, тіпті сол байланыстардың табиғатына, бірінші кезекте
тарихтың тіл мен мөдениет, өркениет арасында орнатқан және әлі де орната
беретін факторларына байланысты.
Жер бетіндегі адам мен оны қоршаған орта арасындағы байланыстардың
әрқилылығы мен оның алуан түрлі іс-әрекеті тілдер арқылы бейнеленеді. Егер
қарапайым ғана мысал алатын болсақ, мал бағумен айналысқан ежелгі
көшпелілердің дүниетанымы қар үстінде аң аулаумен шұғылданатын орман
тұрғындарының немесе балық аулау үшін суат ойған эскимостардың
дүниетанымымен бірдей емес: олардың әрқайсысының іс-қимылын, тұрмыс-
тіршілігін сипаттайтын сөздер сөзбе-сөз бірін-бірі ауыстыруға келмейді,
яғни бір-біріне сәйкес бола алмайды. Бұл жерден шығатын
қорытынды тілдер біркелкі бейнелерден тұрмайды: әр тіл белгілі бір
ұжымның дербес тәжірибесіне қарай бейімделеді.
Мәдениет пен өркениет арасында тығыз байланыс бар. Бұл ұғымдар бір
жағынан жақын және бір-бірін толықтырып тұрады.
А.Триннің ойынша: Аталмыш екі ұғымның өсіп-өркендеуі, жетілуі,
қозғалысқа келуі, дамуы жағынан бірін-бірі қамтып, толықтырып тұрса, онда
олардың сипаттарын танып білуде кейде олардың өзара бірін-бірі ауыстыра
алатынын көреміз [47,34].
Тіл, мәдениет, өркениет арасындағы қатынастар өте күрделі. Олар
психологиялық, әлеуметтік және саяси өлшемдерден, ұғымдардан тұрады және
әрқайсысы өзін басқаға қарағанда тереңірек зерттегеңді қалайды.
Бірнеше маңызды элементтерді айрықша атап көрсетуге болады. Ең алдымен,
тіл - күнделікті өмірде қолданылып жүрген, мәдени ерекшеліктердің анық
көрінісі. Кез келген адам өзінің саяси даралығын көрсету үшін тілді
пайдаланады. Тіл киіну, тұрғын үй немесе қоғамдық институттар, барлық
мәдени көрсеткіштер тәрізді мәдени жеке даралықты білдіру үшін қызмет
етеді.
Сонымен, тіл негізінен белгілі бір мәдениеттің құндылықтары мен
белгілерін өз бойына сіңіреді, үнемі антропологиялық, логикалық және
философиялық факторларға сүйеніп отырады. Өзінің символдық және бастапқы
қызметі арқылы тіл басқа тіршілікті бейнелей алады және белгілі бір
мәдениеттің құрамдас бөлігі болып табылатын құбылыстардың жинағын
білдіреді.
1.3 Дүниенің тілдік бейнесі
Дүние бейнесі деген ұғым адамның қоршаған дүние жайлы көзқарастарын
зерттеуге құрылады. Қоршаған дүние - адам мен оның ортасының өзара
байланысы, ал дүние бейнесі – адам мен оның ортасы жайлы ақпараттарды
өңдеудің нәтижесі. Дүние бейнесі тұрақсыз, үнемі өзгерісте болатын
құбылыс. Онда адамдардың өзара түсінушілігін қамтамасыз ететін
жалпыхалықтық элементтер бар.
Қазіргі таңда дүниенің тілдік бейнесі мәселесі Ю.М.Караулов,
А.А.Уфимцева, В.И.Поставалова, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия, Э.Д.Сулейменова
және басқалардың еңбектерінде қарастырылып жүр.
Тіл мен ойлауды теңестіруге болмайтындығы тәрізді дүние бейнесі мен
дүниенің тілдік бейнесін бір-бірімен теңестіруге болмайтыны түсінікті.
Дүниенің тілдік бейнесіне тілдің ішкі формасы, сөйлем, сөздің
мағыналық жағының өзгеруі, оның ауыспалы мағынада қолданылуы, эмоционалды-
экспрессивтік реңктер және т.б. жатады.
Дүниеге көзқарастың жеке және қоғамдық сана негізінде қалыптасатыны
белгілі. Тіл бұл жерде тану қызметін атқарады. Дүниенің концептуалдық
бейнесі әр адамда әр түрлі болуы мүмкін. Оны айқындаушы мәліметтер ретінде
оның білімін, жас ерекшелігін, әлеуметтік жағдайын, олар сүрген дәуірін
және т.б. атауға болады. Осыған байланысты белгілі бір жағдайда, түрлі ұлт
өкілдерінің дүниеге деген өзіндік концептуалды көзқарасының болуы заңды.
Дүниенің тілдік бейнесі жайлы В. фон Гумбольдт түрлі тілдер ұлттар
үшін олардың өзіндік ойлау және қабылдау мүшелері болып табылады, -дейді.
Жаңа гумбольдтшылардың ойынша, дүниенің тілдік бейнесінің ерекшелігі
ұзақ тарихи дамудың нөтижесі емес, тілдің бастапқы қасиеті саналады.
Олардың пікірінше, тілдің көмегімен адамдар өздерін қоршаған дүниеден өзге
ерекше дүние қалыптастырады. Белгілі бір тілде сөйлеушінің дүниетанымы
заттар мен құбылыстарды объективті сипаттаудан анағүрлым өзгеше болып
тұрады. Өйткені, ол объективті дүниенің субъективтік бейнесі. Дегенмен,
дүниенің субъективтік бейнесін тіл жалғыз құра алмайды.
В.А.Маслова шындықты танудағы тілдің рөлін тым асырып жібермеу жайлы
ескертіп, дүниенің тілдік бейнесі деген ұғымды метафора деп қабылдайды
[5, 66]. Оның ойынша, белгілі бір ұлттың қоғамдық-тарихи тәжірибесі
жинақталған тілінің ерекшеліктері, шындығында сол тілде сөйлеушілерге
объективті дүниеден өзге қайталанбас дүние бейнесін жасамайды, тек заттар
мен құбылыстардың, іс-әрекеттердің ұлттық болмыспен ерекшеленетін, өзіне
тән нақышы бар дүниені қалыптастырады.
Дүниетаным, дүниенің тілдік бейнесіне қарағанда күрделі құбылыс.
Зерттеу нысанамыз болып отырған көркем шығармада дүниенің тілдік
бейнесі ұлттық менталитеттің өзіндік еркшелігімен айқындалады. Тілдің
көркемдік-әдеби тәсілдері автордың дүниеге деген қатынасын суреттеп, ұлтқа
тән ойлау процесінің негізгі еркшеліктерінен хабар береді.
Көркемдік-әдеби тәсілдер жүйесі кейіпкерлердің ішкі жан-дүниесін
суреттеп, ішкі дүниетанымын білдіреді.
Э.Сүлейменованың пайымдауынша: Дүниенің тілдік бейнесі жайлы мәселе
көбіне түрлі дүниетаным мәселесі іспетті қарастырылады. Бүгінгі таңда
дүниенің тілдік бейнесі ұғымында екі қабат бар. Оның алғашқысының нақты
тілдерге және олардың арасындағы айырмашылықтарға қатысы жоқ болса,
екіншісі нақты ұлт тілдерінің қатысуымен қалыптасқан және лексикалық
номинациялар жүйесі тәрізді тілдер арасындағы айырмашылықтарға бағыт-бағдар
жасаушы дүниенің тілдік бейнесімен байланысты [48,27].
Дүниенің ғылыми (концептуалдық) бейнесінде болмыс құбылыстарының дәл
суреттелетіні, ал дүниенің тілдік бейнесінде шындық болмыс жайлы стихиялы
түрде қалыптасқан көзқарастар қарастырылатыны түсінікті.
Дүниенің тілдік бейнесі екі негізгі қызмет атқарады [49,131]:
1. дүниенің ғылыми бейнесінің негізгі элементтерін білдіреді;
2. тілдік тәсілдердің көмегімен дүниенің ғылыми бейнесін
түсіндіреді.
Түрлі тілдерде дүниенің тілдік бейнесі өзгеріп отырады. Бұл тек адамға
ғана тән экспрессия, модальдық, эмоция және т.б. құбылыстар тәрізді
көрінгенімен, оны айнала қоршаған дүниенің әр ұлт өкілінің өзіне тән
ерекшеліктермен қабылдайтындығымен түсіндіруге болады.
Б.А. Серебренников, АА.Уфимцева, Е.С.Кубрякова, Н.В.Гелия сынды
ғалымдардың бір тобы дүниенің концептуалдық бейнесін тілдік бейнеге
қарағанда бай деп есептейді. Олардың ойынша, дүниенің ғылыми бейнесін
құруға ойлаудың түрлі типтері, тіпті вербальдық емес түрі де қатысады.
Дүниеге көзқарас, дүние бейнесі жайлы сөз қозғап отырған кезде тілдік
тұлға туралы ұғымға көңіл аудармай кетуге болмайды. Себебі, адамның жеке
санасы, оның дүниетанымы оның рухани құндылықтар дүниесінде өз орнын табу
мәселесімен, қалыптасқан дүниеде бағыт-бағдар алуымен тығыз байланысты
[49,132].
Дүние бейнесі ұғымы барлық адамзат қауымына ортақ, үнемі даму үстінде
болатын дүние жайлы көзқарастар мен мағлұматтар жүйесі дегенді білдіреді
және олар ең алдымен нақты табиғи тілдер арқылы сипатталып отырады
[50,106].
Дүниенің жалпы бейнесі таңбалардың әмбебап жүйесі болып табылатын тіл
арқылы көрініс табады.
Тілдік жүйе, оның ішінде лексикалық жүйе қатып қалған емес,
концептуалдық категориялар, әмбебаптығына қарамай өзінің мазмұнын адамзат
тарихының түрлі кезеңдерінде өзгертіп отырады және әрбір тілдік
қауымдастықта өзіндік ерекшеліктерге ұшырайды.
В. фон Гумбольдтан бастап дүниенің тілдік бейнесі жайлы көзқарас ең
алдымен оның ұлттық-генетикалық даралығымен байланыстырылады. Бұл көңілге
қонымды пікір, өйткені дүниенің түрлі тілдік бейнелерін бір-бірінен ажырату
немесе оларды қарсы қою ұлттық негізде жүзеге асса, анағұрлым дәлелді және
айқын болатын тәрізді.
Қазіргі таңда лингвистикалық зерттеулер тіл қызметінің когнитивтік
аспектілеріне қарай бағыт алуымен сипатталатыны белгілі. Бұл бағыттың
мақсаты - адамдардың қоршаған ортадан ақпараттар мен мағлұматтар алу, оны
бойына сіңіру, жүйелеу және қолдану барысына талдау жасау.
Қоршаған ортаны тани отырып, адам ол жайлы өзінің көзқарасын бақылау,
әсер алу, сезіну, есте сақтау, қиялдау, түрлі ассоциациялар жасау және т.б.
психикалық іс-әрекеттердің нәтижелері негізінде қалыптастырады.
Дүниенің бейнесі адам санасында толығымен суреттелмейді, тек оның әрбір
адамға маңызды саналатын құрамдас бөліктері ғана көрініс табады. Дүниенің
тілдік бейнесін тілдік сана ретінде қарастыруға болады, өйткені адам
дүниеге көзқарасын тіл арқылы сипаттай алады.
Дүниенің тілдік бейнесі тақырыбы Т.В.Цивьян, Е.СЯковлевалардың
еңбектерінде, лингвомәдениеттанымдық сипатқа ие болған. Олар бұл мәселені
қарастыруда тіл мен мәдениет негізіне сүйенген.
Дүниенің ғылыми бейнесі (когнитивтік) мен дүниенің тілдік бейнесі
(лексикалық) арасындағы айырмашылықтар ретінде В.Воробьев ұсынған төмендегі
тұжырым бойынша:
— когнитивтік жүйе әмбебап сипатта болады, оның көлемі мен
тұтастығындағы айырмашылық түрлі ұлт өкілдерінің өркениетінің деңгейіне
байланысты, ал лексикалық жүйе ұлттық сипатта болады, түрлі тілдердің
лексикалық жүйелері арасындағы айырмашылық, алдымен ішкі бөліктерге
бөлінуіне байланысты;
* функционалдық айырмашылыктарға келсек, когнитивтік жүйе тану процесі мен
еңбек әрекетіне бағытталған болса, лексикалық жүйе коммуникацияға
бағытталған;
* генетикалық тұрғыдан алып қарағанда, когнитивтік жүйе лексикалық жүйеге
қарағанда алғашқы болып табылады және табиғатынан консервативтік саналатын
лексикалық жүйеге қарағанда тезірек қарқынмен жетіліп, дамып отырады;
— когнитивтік жүйе лексикалық жүйеге қарағанда және жалпы тілдік
жүйеге карағанда толығырақ, байырақ болып есептеледі, лексикалық жүйе
когнитивтік жүйенің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады [51,55].
Осылайша, когнитивтік жүйе арқылы адам дүниені танып, өз көзқарасын
лексикалық жүйенің көмегімен суреттей алады. В.Воробьевтың пікірінше,
дүниенің әлдебір тұрақты ұлттық моделін айқындау үшін ұлттық өмір
элементтерінің өзара қарым-қатынасын, құрылысын білуге тырысу қажет
[51,56].
XIX ғасыр парадигмасын тілдік сферада В.фон Гумбольдт мейлінше айқындап
берді. Оның: Границы языка моей нации означают границы моего
мировоззрения деген пікірінің ізімен ұлт тілінің ықпал ету аясы адамның
дүниеге қатынасынан дүниені тануына дейінгі аралыққа дейін шектен тыс
кеңейтілді.
Ұлттық тілдің ұлт мәдениетінің ерекше формасы ретінде көрінетін
негізгі қабаттары В.А.Салеевтың көзқарасы бойынша төмендегідей:
— нақты бір ұлтқа тән дүниеге көзқарастың ерекше сипатын байқауға
болатын ұғымдық-дүниетанымдық құрылымдар;
— белгілі бір ұлтқа тән дүниетану жайлы ерекше түсінік қалыптасқан
сезімдік-эмоционалдық құрылымдар;
— бір ұлтқа тән мәдени құндылықгарды жоспарлау мен оларды қолдану,
оларды бағалаудың жүйесі, көркемдік дәстүрлердің қалыптасқан жүйесі тәрізді
нақты ерекшеліктерді бойына жинақгаған көркемдік-образдық құрылымдар
[52,74].
В. фон Гумбольдтың ойынша: Тіл ұлттың, халықгың өзіне тән
ерекшеліктерін білдіреді және оны қалыптастырады, дүниені танудың ұлттық
сипатын бейнелейді, сондықган да түрлі ұлттардың дүниетанымының негізін,
олардың тілінен іздеу керек [53,83].
Дүние бейнесіндегі сәйкессіздікті А.В.Кравченко мағлұматтар негізін
құраушы адамдар тәжірибесінің әртүрлілігімен түсіндіреді. Шындығында, бұл
дәлелдеуді қажет етпейтін пікір.
Дүниедегі заттар мен құбылыстардың жер шарын мекендейтін адамдарға
ортақ болумен қатар, әр халық сол заттар мен құбылыстарды өз мәдениетіне,
танымына, болмысына қарай ыңғайлайды. Бірақ бұл адамдардың негізгі таным
процестерінде мәдени айырмашылықтар бар деген сөз емес. Өйткені абстракция,
категоризация, ой түйіндеу сияқты маңызды танымдық процестер қай халық
өкіліне болсын ортақ. Бұл жердегі айырмашылық ұлттардың дүниені тану
ерекшелігінде екені түсінікті.
Әр ұлт өз тілінде дүние, әлем туралы түсініктерін түрлі тілдік фактілер
арқылы кесіп-пішеді, қоршаған әлемнің тілдік бейнесі, негізінен алғанда,
адамдар санасындағы дүниенің логикалық бейнеленуі жағынан ұқсас болып
келеді. Құбылыстар арасындағы ұқсастықтар ұғым категорияларын жасайтын
лексемалардың толығуына әсер етеді. Сол ұғым түрлерінің тұтастай алғандағы
атаулары тілдің негізін құраса, әлемнің, ондағы құбылыстардың тілдегі
бейнесінен ұлт ерекшеліктерін танып білуге болады [54,197].
Қоғам мен мәдениеттің өзара қарым-қатынасы жайлы мәселені таразылау
үшін ұғымдарда қалыптасқан мағлұматтардың көмегімен белгілі бір қоғамға тән
құндылықтарды сипаттау қажет. Олар әлеуметтік-тарихи жағдайларға, қоғамдық
құрылысқа байланысты өзгерістерге ұшырап отырады.
Көркем шығармадағы дүниетаным түрлі тілдік тәсілдердің көмегімен
беріледі. Текстегі дүниенің тілдік бейнесін жасай отырып, автор адресаттың
назарын шешуші болып саналатын лексикалық бірліктерге аударады. Олардың
дені, біздің ойымызша, мағынасы лексика-семантикалық тәсілдермен
айқындалған, ұлт мәдениеті мен өркениетінен мағлұмат беретін
лингвокультуремалар болып келеді. Себебі, шығармада орын алған барлық
лингвомәдени бірліктердің жиынтығы ұлттық дүниенің тілдік бейнесін кұрайды.
Сондықтан, біздің жағдайымызда лингвокультуремалар ұлттық көркем дүниенің
тілдік бейнесін айқындаудағы көрсеткіштер болып саналады.
Белгілі бір қоғам мен мәдениетте бағаланып немесе сыналатын адамның
жақсы қасиеттері мен кемшіліктерін бейнелейтін фразеологиялық тіркестер мен
мақал-мөтелдерді қарастырсақ, олардың қоғамда қалыптасқан мінез-кұлықтардың
ережелері мен этикалық нормалардың көрсеткіштері екенін байқауға болады.
Бұл жерден ұлт мәдениеті мен тілі арқылы, оның өкілдерінің дүниеге, басқа
ұлттар мен мәдениеттерге деген көзқарастарын көреміз.
Көркем шығарманың өн бойында кездескен лигвокультуремалар мәтіннің өзге
де бірліктерімен қосылып, мағыналық қиылысу заңы бойынша, шығармадағы
дүниенің тілдік бейнесін жасаудағы семантикалық бағдар болып табылады.
Біздің зерттеу нысанамыз болып отырған аталмыш лингвокультуремалар қоғам
дамуының қазіргі кезеңінде де өзінің мәдени маңыздылығын жойған емес.
Себебі, олардың ұлттық дүниеміздің қазіргі тілдік бейнесіне де қатысы бар.
2 ДҮНИЕНІҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІНДЕП ҮЛТТЫҚ СИПАТТЫ АЙҚЫНДАУШЫ ЛИНГВОМӘДЕНИ
КӨРСЕТКІШТЕР
2.1 Жазушы тілінің лексикалық қоры
Лингвомәдениеттанымдық талдау мақсатында М.Мағауин
шығармашылығындағы Аласапыран шығармасын алуымыздың өзіндік себебі бар.
Өйткені аталмыш роман, жалпы М,Мағауин шығармалары, оқырманға қазақ
халқының ұлттық болмысын, өмірге көзқарасын, жалпы жан-дүниесін паш етеді.
Әдеби-көркем шығарманың ұлттық тілді барлық бітім-болмысымен, өзіндік
ерекшеліктерімен, байлығымен жан-жақты толық ашып көрсететіні белгілі.
Өйткені, әдеби шығармалар ұлттың тарихи дамуының белгілі бір кезеңдерін
суреттеп, этнографиялық, географиялық, мәдени, экономикалық, саяси,
әлеуметтік сипаттағы деректерден мағлұмат береді. Әрине, шығарманы дүниеге
әкелуші тіл оның ұлттық белгісінің ең маңызды көрсеткіші болып табылады.
Ж.Аймауытов, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов т.б. шығармаларында
тұрмыс-салтқа, әдет-ғүрыпқа, аңшылық-саятшылыққа, кәсіпшілікке, өсімдіктер
әлемі мен хайуанаттар дүниесіне т.б. тіршілік салаларына байланысты
лингвокультуремаларды жиі кездестіруге болады.
Аласапыран романын алуымыздағы басты себеп, оның көлемі жағынан
ауқымдығына қарамай, шығарма шеңберіндегі кеңістік пен уақытқа сәйкес
келетін дүниенің тілдік бейнесін жасаушы лингвомәдени бірліктердің барлығын
дерлік қамтуымен түсіндіріледі.
Жазушы шығармаларында көшпелі халықтың тарихындағы түрлі кезеңдерді,
рулық құрылысты, салт-дәстүрді, тұрмыс-күйді, ұлттық менталитетті аса
шеберлікпен суреттейтін лингвокультуремалар молынан кездеседі.
Әр халық өз тарихының ұзақ жолында жасаған көркем қазынасын еш заманда
рәсуа етпейді, ерекше қадірлеп, әрқашан да дәуірдің кәдесіне жаратып
отырады.
Сол сияқты, М.Мағауин заманымыздың әр кезеңін танытар тамаша
туындыларының өшпес өрнегімен, өзекті ойымен рухани қазынамызды байытты.
Шығармада ұлттық салт-дәстүрлер, ырым-жоралғылар кеңінен суреттелген.
Алғыс пен қарғысты, бата мағынасында қолданылған лингвокультуремалар ұлттық
колоритті ашуда үлкен рөл атқарады.
Жалпы, шығарманы терең ұғынып, жан-тәнімен түсіну үшін оқырманға
лингвомәдениеттанымдық дайындық керек-ақ. Өйткені, жазушы халық мақал-
мәтелдерін, даналық, шешендік сөздерді, хрононимдер мен көнерген сөздерді,
түрлі ырым-жорамалдар мен діни наным-сенімдерді т.б. білдіретін
лингвомәдениеттанымдық бірліктерді көптеп қолданған.
М.Мағауин бұл шығармада ертедегі өмірдің тұрмыс-тіршілігіне, ауыз
әдебиетіне, әдет-ғұрпына назар аудара білген. Халықтың шешендік, қолөнер,
аңшылық, қонақжайлылық, кішіпейілділік, ақкөңілділік, ізеттілік т.б.
тәрізді рухани мұраларын, қасиеттерін тілге тиек етіп, дәйекті де білікті
қорытындылар шығарған.
Шығармадағы негізгі арқау — өткен ғасырдағы қоғамдық-әлеуметтік өмірдің
шындықтары болғанмен, шығарма өзінің маңыздылығын жоймақ емес. Өйткені,
жазушы тілге тиек еткен жағдайдың барлығы да халқымыздың ұрпақган-ұрпаққа
мұра болып келе жатқан ұлттық көзқарасында, менталитетінде, бітім-
болмысында бар нәрселер.
Жер, су атаулары ұлтымыздың өткен өмірін айна-қатесіз көз алдымызға
елестететін лингвокультуремалар арқылы көмкерілген.
Сонымен қатар, қазақ халқының ұлан-байтақ жерінің арғы-бергі тарихына
байланысты туған топонимикалық деректер, аңыздар, ою-өрнектер, сыбызғы,
домбыра тәрізді көне аспаптар т.б. халық мәдениетінен хабардар ететін
лингвокультуремалар көптеп кездеседі.
Ораз Мұхамед бейнесі шығарманың қозғаушы күші болып табылады және
батырлық пен даналықтың, сыйластық пен мейірбандықтың символы іспеттес.
Ораз Мұхамед образы ұлт дүниетанымының үлгісі ретінде казақ халқының рухы
және ақыл-ойымен тығыз байланыстырылады. Халықтық тәрбие, салт-дәстүр,
қонақжайлылық, мәрттік, бауырмалдылық, кішіпейілділік, қарапайымдылық,
ақкөңілділік, даналық тәрізді лингвомәдени бірліктер халқымыздың рухани жан-
дүниесінен хабар береді.
Жоғарыда аталған ойлардан түйіндейтін нәрсе кез келген ұлттың
дүниетанымы қарама-қайшылықтан тұрады. Шығарма жастық-кәрілік, байлық-
кедейлік, кеңпейілділік-ішітарлық тәрізді қарама-қайшылықтармен
сипатталады.
Дүниенің бір орнында тұрмайтыны, оның үнемі өзгерісте болатындығы
белгілі. Жазушы бұл өмірдегі жастық пен сұлулық, биліктің басқа да
құбылыстар сияқты өткінші екендігіне тағы бір көз жеткізгендей.
Ораз Мұхамед арқылы қазақ халқының дүниетанымы, тілі, мәдениеті, тарихы
мен өркениетінен жан-жақты мағлұмат беретін бұл шығарма ұлт болмысына
жасалған көркем талдау тәрізді.
Зерттеу жұмысында кәсіп атаулары мен кірме сөздер, атауға тыйым
салынған сөздер, түр-түс лексикасы, ұлттық сөз әдебі, туыстық
белгі мен жас, жыныс ерекшеліктеріне қатысты лингвокультуремалар, ұлттық ән-
күй өнері мен ойын-сауық түрлері, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер,
заттық мәдениет, ономастика, салт-дәстүр, шығармадағы кинемалардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Тақырыбы: Фразеологизмдердің этномәдени сипаты (М.Мағауин шығармалары
бойынша)
Мамандығы: 6М020500– Филология: қазақ тілі
Қостанай, 2020
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті
Иргизбаева Құралай Байқуанышқызы
Фразеологизмдердің этномәдени сипаты (М.Мағауин шығармалары бойынша)
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Мамандығы: 6М020500 – Филология: қазақ тілі
Қостанай, 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41Лингвомәдениеттанымд ық
зерттеулердің қағидалары мен теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .7
1. Лингвомәдениеттану мәселесінің зерттелуі
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...7
2. Тіл, мәдениет, өркениет арасындағы өзара
байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .9
1.3 Дүниенің тілдік
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 15 2 Дүниенің тілдік бейнесіндегі ұлттық сипатты айқындаушы
лингвомәдени көрсеткіштер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1 Жазушы тілінің лексикалық
қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.1 Жазушы тілінің фразеологиялық және паремиологиялық
қоры ... ... ... ... . ... .25
2.2 Жазушы прозасында қолданылған фразеологизмдердің стильдік ... ... ..
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Көркем прозадағы фразеологизмдердің стильдік
қызметі ... ... ... ... ... .37
2.4 Көркем прозадағы фразеологизмдердің эмоционалды-экспрессивті
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.5 Авторлық қолданыстағы фразологизмдер
стилі ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. 41
2.6 Фразеологизмдердің кейіпкер бейнесін берудегі тілдік-бейнелілік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.7 Көркем проза фразеологизмдерінің құрылымдық
сипаты ... ... ... ... ... ...46
2.8 Екі компонентті фразеологизмдердің лексико-семантикалық жағынан
өзгеріске түсу сипаты және көп компонентті фразеологизмдерінің
қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3 Ақиқат дүниенің эстетикалық
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .56
3.1 Когнитивті кұрылымдардың көркем мәтіндегі
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
3.2 Мәтін кеңістігіндегі концептердің субъективтік және
объективтік ... ... ... ... ...
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Қазақстан Республикасының 2030 жылға
дейінгі дамуының стратегиялық бағдарламасы және Мәдени мұра
бағдарламаларында көрсетілгендей жекелеген ақын-жазушылардың шығармаларын
ғылыми айналымға түсіру — заман талабынан туған сұраныс. Жазушының тілі,
өзіндік стилі – сол дәуірдегі көркем әдебиетке тән тәсілдерді өзінің
эстетикалық талғамына сай өзінше пайдаланып дамыту жүйесі. Жазушының
өзіндік стиль проблемасы – ең алдымен әдеби шеберліктің, ұлттық көркем
әдебиеттің проблемасы. Сондықтан әдеби тілдің даму жолдарын, қалыптасу
үрдісін жете түсіну үшін жеке жазушылардың шығармасының тілін зерттеп,
олардың сөздерді сұрыптап қолдану тәсілдерін, жалпыхалықтық тілдік құралды
қалай меңгергендігін анықтаудың және әдеби тіл үлгісін байыту мақсатында
тыңнан қосқан жаңа сөз үлгісін айқындап, жан-жақты талдау жасап көрсетудің
мәні зор. Демек, әр қаламгердің шығармашылық ізденісі, тілдің түрліше
қолданыс ерекшеліктерін айқындауға септігін тигізеді.
Тақырыптың өзектілігі: Көркем туынды жасау үшін сөз майталмандары
жалпыхалықтық тіл қорының байлығын сарқа қолданып қана қоймай, әдеби тіл
нормаларын сақтап, сөзді шебер пайдалана білуі тиіс. Өйткені тіл – ұлттың
айнасы. Тілден ұлттың шынайы болмысы көрінеді. Көркем шығармада тіл арқылы
ұлттың болмысы жасалады. Жалпыхалықтық тілді жаңарту, байыту, жаңа
қырынан қолдану – әр жазушының жеке шығармашылық жемісі. Тиесілі сөзді
тетігін тауып пайдалану сөз өрнегін келісті сала білген жазушының
шеберлігін танытады. Кез келген көркем туындының көркі, шұрайы оның
тілінен көрінеді, тілі арқылы бағаланады. Яғни көркем шығарма тіл
байлығын көрсетіп қана қоймайды, сонымен қатар тілді дамытатын, байытатын
негізгі арналардың қатарына жатады. Көркем әдебиет тілін тілдік
қолданыстың ерекше бір арнасы деп танысақ, ондағы (шығарма тіліндегі) жаңа
қолданыстар мен әдеби норма, ол нормадан уәжді, уәжсіз ауытқулар, оның
себебі сияқты мәселелерге талдау жасап, саралап отыратын
лингвостилистикалық зерттеулердің қажеті сөзсіз.
Тілдік құралдарды қолдану барысында қалыптасқан белгілі бір
заңдылықтар мен қағидалардың өзгеріп, жаңаша сипат алуы заңды құбылыс
саналады. Тілдегі өзгерістердің болуы мен оның даму үрдісін белгілейтін де,
соған тікелей қатысатын да, көркем шығармадағы сөз қолданыстары арқылы
әдеби тілді жаңа белеске көтеретін де сөз зергерлері. Ендеше проза
тіліндегі тілдік қолданыстарының қыр-сырын жан-жақты қарастыру нәтижесінде
жазушының өзіндік көркем тілдік қолданыстары мен тіл жұмсау шеберлігі
айқындалады. Яғни көркем проза тілін зерттеу барысында жазушының
суреткерлік шеберлігіне және тілдік құралдардың мүмкіндігін қаншалықты
пайдаланғандығына талдау жасалады. Осы орайда зерттеу нысанына М.Мағауинн
прозасының (романдарының) тілі алынды.
Мұхтар Мағауин – қазіргі қазақ прозасына елеулі үлес қосушы белгілі
қаламгерлеріміздің бірі. Жазушының Аласапыран тарихи дилогиясы қазақ
тарихи романдары қатарындағы шоқтығы биік туындылардың бірі болса, Көк
мұнар, Көкбалақ, Шақан шері романдары мен Тазының өлімі повестері
қазіргі қазақ көркем әдебиетінде өзіндік орны бар айтулы шығармалар.
Академик Р.Сыздық өзінің Ә.Кекілбаев пен М. Мағауиннің тарихи
романдарының тілі атты мақаласында М. Мағауиннің Аласапыран романының
тілі жөнінде арнайы сөз етеді. Ғалым аталмыш мақалада Аласапыран
романынындағы тарихи шығармаларға тән ерекшеліктерге тоқталып, жазушының
даралық стилі, өзіндік сөз қолданысы әлі де зерттеуді қажет ететінін
айтады.
Қазақ жазушысы М.Мағауиннің көркем шығармаларындағы этномәдени
сипаттағы фразеологизмдердің қызметін анықтау зерттеу тақырыбымыздың
өзектілігін көрсетеді.
Зерттеудің нысаны: Зерттеу нысанына жазушының Аласапыран тарихи
дилогиясы, Көк мұнар, Көкбалақ, Шақан шері романдары мен Тазының
өлімі повесі алынды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің мақсаты – М.Мағауин
шығармаларындағы этномәдени сипаттағы фразеологизмдердің қолданысын
зерттеу болып табылады. Зерделеу мүддесі тұрғысынан төмендегі міндеттерді
шешу көзделді.
- лингвомәдениеттану мәселесінің зерттелу тарихына шолу жасау;
- дүниенің тілдік бейнесі ұғымын ашып көрсету;
- тіл, мәдениет, өркениет арасындағы байланыстарды саралау;
- жазушы М.Мағауин шығармаларындағы этномәдени сипаттағы
фразезеологизмдердің қорын анықтау;
- автор шығармаларында кездесетін этномәдени сипаттағы
фразеологизмдердің стильдік қызметін айқындау;
- жазушы шығармаларындағы жалпыхалықтық және авторлық фразеологизмдердің
өзіндік ерекшеліктерін сипаттау;
- жазушы шығармаларындағы фразеологизмдердің көркем әдебиеттегі орны мен
рөлін анықтап, оларға талдау жасау.
Зерттеудің әдістері: М.Мағауин прозасындағы этномәдени сипаттағы
фразеологизмдер жөніндегі мәліметтерді жинақтап, оларды салыстырмалы-
типологиялық талдау, сипаттау, жүйелеу, тұжырымдау әдіс-тәсілдерін
қажетімізге қарай қолдандық.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Магистрлік диссертацияның негізгі жаңалығы
– М.Мағауин шығармаларында кездесетін этномәдени сипаттағы
фразеологизмдерді ғаламның көркемдік және тілдік аясында лингво-когнитивті
деңгейдің бірлігі ретінде қарастыру. Соның негізінде анықталған мына
жайларды магистрлік диссертацияның жаңалығы және нәтижелері деп санаймыз:
- Лингвомәдениеттану мәселесін зерттеудің негіздері айқындалды;
- жазушы прозасындағы лингвомәдениеттанымдық бірлңктердің, оның
ішінде фразеологизмдердің дүниенің тілдік бейнесі
контексіндегі қызмет аясы сипатталды;
- көркем мәтіндердегі фразеологизмдердің ұлттық танымға сәйкес
тілдік бейнені сипаттайтын деректер жүйесі жинақталды;
- көркем шығармадағы фразеологизмдердің мағыналары айқындалып,
стильдік қызметі анықталды;
- жазушы прозасындағы фразеологизмдердің этномазмұндық мәнін ашу
арқылы қазақ халқына тән дүниенің тілдік бейнесі көрсетілді.
Магистрлік диссертацияның теориялық-практикалық маңызы: Магистрлік
диссертацияның негізгі тұжырымдарын, зерттеу барысында алынған нәтижелер
көркем әдебиет стилистикасы және когнитивтік лингвистика теориясын
толықтыруға өзіндік үлес қосады.
Жұмыстың құрылымы: Магистрлік диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, әр
бөлімге байланысты тұжырымдамалар мен қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНЫМДЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ҚАДҒИДАЛАРЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лингвомәдениеттану мәселесінің зерттелу тарихынан
Зерттеу нысанасы тіл мен мәдениет болып табылатын салалардың қатарына
лингвоөлкетану, лингвоелтаным, лингвомәдениеттану, этнолингвистика
жататыны мәлім.
Аталмыш пәндердің тіл мен мәдениеттің өзара байланысын зерттеудегі
әдіс-тәсілдері, кейбір теориялық принциптері мен негіздері ұқсас болып
келеді. Қазақ тіл білімінде профессорлар Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов,
М.Копыленко, Ж.Манкеева және Н.Уәлиев т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектерінің
негізінде этнолингвистикалық зерттеулер ерекше қарқын алды.
Лингвомәдениеттану, лингвоелтану, лингвоөлкетану ұғымдары мен олардың
қатынастарына талдау жасаған М.А.Карпенконың ойынша лингвоелтанудың негізін
салушылар мен осы ғылыми салада зерттеу жұмыстарын жүргізген ғалымдардың
көбі лингвоөлкетаным шеңберінен шығып, өзіне тән жалпы мәдени және ұлттық-
мәдени, жалпы тілдік, ұлттық-тілдік өлшеулері бар лингвомәдениеттану
шеңберіне кіріп кетіп отырды [1, 90].
Жоғарыда аталып өтілген пәндердің теориялық қағидалары мен зерттеу
тәсілдері арасындағы ерекшеліктер мен ұқсастықтар жөнінде соңғы кезде жиі
айтылып жүр. Г.Д.Томахин [2,127], В.В.Дубичинский [3,61],
В.В.Воробьев[4,192], В.А.Маслова [5,5-12], А.Қ.Сейілхан [6,19]т.б.
зерттеушілердің еңбектерінде бұл мәселе арнайы сөз болды.
Этнолингвистиканың, елтанудың, лингвомәдениеттанудың пән ретіндегі
ортақ мақсаттары мен міндеттеріне — ұлт тілі мен мәдениетін оның ақыл-ойына
байланыстыра отырып зерттеу жатады.
Е.Жанпейісов М.О.Әуезовтің 20 томдық шығармаларының толық жинағы
негізінде қазақ тілінің этномәдениеттік лексикасына тарихи-семантикалық
және этимологиялық талдау жасаған. Сонымен қатар қазақ тілінің этномәдени
лексикасының негізгі семантикалық топтарын көрсетіп, оларды фонемалық,
морфемалық, лексикалық деңгейде жан-жақты ғылыми тұрғыда қарастырған [7].
Р.Иманалиева өз еңбегінде қазақ тіліндегі сөздер мен сөз тіркестерінің
(этнолингвистикалық) кеңістікте орналасуын мифологиялық, этнопсихологиялық
тұрғыдан түсіндірсе [8], А.Құмарова өз зерттеулерінде қазіргі дәуірдегі
қазақ тілінің өмір сүруінің әлеуметтік-лингвистикалық мәселелеріне және
оның тілдік ортасының қалыптасып, күшейіп, дамуына шолу жасаған [9].
Ал Ә.Айқұлова зерттеу жұмысына қазақ әдеби прозасындағы символдар мен
этнотұрмыстық белгілердің орыс тіліне аударылуын арқау етеді [10].
Э.Мұқышева неміс жөне қазақ тілдері фразеологизмдерінің семантикасы мен
құрылысында кездесетін ұлттық мәдени компоненттерді тауып, олардың
арасындағы ерекшеліктер мен ұқсастықтарды салыстырған [11].
Сондай-ақ, М.Жақсыбаеваның еңбегіңде орыс және қазақ тілдеріндегі
этнографиялық, фразеологиялық тіркестердің ұқсастықтары мен
айырмашылықтары, олардың мағыналарындағы этнографиялық компоненттердің
сақталу деңгейіне байланысты анықталған [12].
Қазақ эпосындағы лексиканы қарастырған А.Мұқатаеваның [13], қазақ
тіліндегі алғыс пен қарғысты білдіретін сөздер мен сөз тіркестерін
зерттеген С.Төлекованың еңбектерін этнолингвистикалық ыңғайда талданған
зерттеулер деп білеміз [14].
Ж.Манкеева өз зерттеуінде қазақ ұлтының рухани өрісімен сабақтас
қалыптасқан, материалдық өндірістік деңгейін белгілейтін, кумулятивтік
қызметі арқылы ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып беріліп келе жатқан заттық
мәдениетке катысты сөз қазынасын ұлттық болмысқа, мазмұнға қатысты
анықтауды мақсат еткен [15].
Ал Қ.Ғабитханұлы діни наным-сенімдерге байланысты тұрақты тіркестерді
этнолингвистикалық тұрғыда қарастыра отырып, олардың жасалу модельдерін,
қалыптасуын және мағына, тұлға жағынан дамуын көрсетсе [16], К.Смағұлованың
еңбегі қазақ тіліндегі фразеологиялық материалдарды (олардың қатарында
этномәдени мазмұндағы фразеологизмдер де бар) талдау арқылы,
фразеологизмдік бірліктердің мағыналас түрлерін белгілі бір ұғымдар бойынша
жинақтау және тақырыптық семантикалық топтарға бөлу, мағыналас
фразеологизмдердің пайда болу себептерін ашуға арналған [17].
Қазақ ақын, жазушыларының шығармалары бойынша қазақ тілінің рухани
мәдениет лексикасына талдау жасаған С.Жанпейісованың мақсаты — рухани
мәдениет лексикасының негізгі тақырыптық топтарын және олардың қалыптасу
көздерін анықтау, лексиканың бұл аталмыш қабатын, этнолингвистикалық
аспектілерін халқымыздың этномәдени өміріне қатысы тұрғысынан алып
қарастыру, рухани мәдениетпен байланысты түрлі тілдік номинациялардың
жасалу тәсілдері мен даму жолдарын айқындап көрсету болып табылады [18].
А.Сейілханның Қыз Жібек жөне Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырлары бойынша
жазылған зерттеуіңде тіл тарихы мен тіл табиғатының мәдениетпен тығыз
байланыстылығы, сабақтастығы қарастырылған [6].
Тіл мен мәдениет мөселесіне арналған зерттеу жұмыстарына жасалған
шолу тілдің экстралингвистикалық қасиеті сөз болғанда ол тек мәдениетпен
ғана байланыстырыла қарастырылғанын көрсетеді.
Біздің ойымызша, бұл мәселенің тіл, мәдениет пен өркениет сабақтастығы,
олардың өзара байланысы тұрғысынан қарастырылғаны дүрыс. Осы жағдайда ғана
дүниенің тілдік бейнесі неғұрлым толыға түседі деп ойлаймыз.
Тіл мен мәдениет мәселесі қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынұлы,
Қ.Жұбанов, Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық, О.Нақысбеков, Ш.Сарыбаев,
Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, Қ.Рысбергенова т.б. еңбектерінде
қарастырылған.
Зерттеушілердің ... Мәдениет пен өркениеттің жұмбақтарын зерттеу —
лингвомәдениеттанудың ең маңызды мақсаттарының бірі ... [19,54 ]деген
пайымдауының мәні ерекше.
Лингвомәдени бірліктерді ұлт менталитетін айқындайтын, ұлт дүниесінің
тілдік бейнесін жасаушы тілдік тәсілдер ретінде қарастыра отырып,
Ғ.Мүсіреповтің Үлпан повесіндегі дүниенің тілдік бейнесін айғақтаушы
лингвомәдени бірліктерді тіл, мәдениет пен өркениет уәждерінің өзара
байланысы тұрғысында сипаттауға талпыныс жасадық.
В.В.Воробьевтың пікірі бойынша, дүниенің тілдік бейнесін жүйелі түрде
суреттеуге лингвомәдениеттану пәнінің қосатын үлесі мол. Оның ойынша,
лингвомәдениеттану — мәдени құндылықтардың белгілі бір тәртіппен таңдалған
және ұйымдасқан жиынтығын, сөйлеуді тудыру мен қабылдаудың коммуникативтік
үрдістерін, ұлттық ақыл-ой мен тілдік дербестік тәжірибесін зерттеп,
дүниенің тілдік бейнесін жүйелі түрде суреттейтін жаңа филологиялық пән
[19,54].
М.Мағауин шығармалары дүниесінің тілдік бейнесін беруде тілдік
тәсілдерді қолданудың өзіндік ерекшеліктері бар.
Өнер, оның ішінде көркем әдебиет сыртқы дүние бейнесін емес,
субъективтік дүниелердің бейнесін қолданылған әдеби тәсілдер арқылы
ажыратылатын автордың ішкі рухани бейнесін жасайды.
Лингвомәдени бірліктер арқылы жазушы ұлттық мінез, бейне сомдайды,
ұлттық нақыштың бояуын әрлендіреді, сол арқылы ұлт дүниесінің тілдік
бейнесін жасайды. Сондықтан да көркем шығарма лингвомәдениеттанымдық
зерттеудің нысанасы бола алады.
Лингвомәдениеттану — тілде бейнеленетін, тіл аркьілы көрінетін мәдени
құндылықтардың қолданылатын жүйесін зерттейді.
Лингвомәдени бірліктердің маңыздылығы оның тілдік және тілден тыс
шындыкты бейнелеуінде. Олар ұлт тіліндегі ақиқат шындықтың әрқалай
бейнеленуінің себебін түсіндіреді. Ал оның негізгі себебі белгілі бір
заттың не құбылыстың бір ұлттан гөрі екінші ұлтқа көбірек не өзгеше әсер
ететіндігінен болуы мүмкін.
1.2 Тіл, мәдениет, өркениет арасындағы өзара байланыстар
Тіл өзін тұтынушы халықтың тұрмыс-салтымен етене байланысты. Ол тек
қана сол елдің тарихына, мәдениетіне ғана емес, өркениетті көрсететін
талғамдар жинағына, өмір сүру өрісіне, қоғамдық өмірдің сан-саласында қол
жеткен жетістіктеріне де байланысты. Сондықтан тіл тек ақыл-ойдың хабаршы
қызметін атқарып қоймайды, ол тарихи, мәдени, өркениеттік құндылықтарды
насихаттаушы.
Белгілі бір тілге өзіндік тәжірибелер жиынтығын меңгерген ерекше ұжым
сәйкес келетіні белгілі. Осылайша, тіл адамдардың өзара пікір алысу құралы
болады. Себебі, ол оны білетін барлық халықтың өзара тілдесе алатын арнаулы
жүйесі болып табылады. Әр тілде сөйлейтін халықтың өзіне тән тарихы,
мәдениеті, салт-дәстүрі т.б. бар. Белгілі бір ұжымды (халықты) көру және
оны сезіну тәсілдері тілге өз әсерін тигізеді. Керісінше, тіл сөйлесуші
адамдар арасында делдалдық қызмет атқарып, дүниені тануға көмектеседі.
Дегенмен, бұл тіл, мәдениет, өркениет арасында тура және нық, таза
сәйкестілік бар деген сөз емес. Себебі мәдениет пен өркениет, тілдік
факторлар қоғамдық деңгейден қарағанда біркелкі емес. Сонымен қатар, тіл
өзіне тиісті заңдылықтарға сүйене отырып, пайда болып дамитын формалар
жүйесі.
Ал, белгілі бір тілдің сөздік қорына келетін болсақ, оның мәдениет,
тарих және өркениет арқылы түсіндірілетінін атап өтуге болады. Сондықтан,
сөздер заттарды емес, адамдардың сол заттар жайлы ойын, түсінігін
білдіреді.
Мәдениет жарыққа шығу үшін ұлт тілін пайдаланады. Соның әсерінен сөздер
мен басқа бірліктер тілде қосымша ұлттық-мәдени семантикаға ие болады
[20,123].
Академик І.Кеңесбаев айтқандай, тіл — қоғамдық кұбылыс. Демек, ол —
тарихи дүние. Көне де, жаңа да мұраларды тексеруде лингвист пен
әдебиетшінің, тарихшы мен этнографтың бірлесе ізденер шаруасы аз емес
[21,11].
Кез келген халықтың тарихы мен рухани дәстүрін білмей ешқашан да ұрпақ,
уақыт, мәдениет сабақтастығын жүзеге асыру мүмкін болмайды. Сондықтан да
болар уақыт өткен сайын тіл мәселесі тек тіл мамандарын емес, сонымен бірге
тарихшыларды, философтарды, психологтарды, қысқасы адамзат қоғамына
байланысты барлық мамандық иелерін толғандыруда. Олай болса, лингвистердің
тілдік болмысқа түрлі көзқарас деңгейінде талдау, зерттеу жұмыстарын
жүргізуі табиғи құбылыс.
Тіл мен мәдениет, өркениет арасындағы өзара қарым-қатынастың негізі
белгілер жүйесі тілдің мәнін негізге алған. Ол болмысты рухани жағынан
игеруде маңызды рөл атқарады.
Мұнан шығатын қорытынды тіл, өркениет пен мәдениетті зерттеу жеке-дара
емес, олардың өзара байланысын айқындауға құрылуы тиіс. Күрделі де көп
аспектілі болып табылатын тіл сондықтан да түрлі көзқарас деңгейінің
зерттеу нысанасына айнала алады.
Тілдің ұлттық мәдени ерекшелігі сөз мағынасының өн бойында көрініс
тапқан. Ол мағынаның денотативтік, коннотативтік, эмпирикалық
компоненттерін бойлай орналасады. Ол тіпті сөздің стилистикалық,
грамматикалық, тіркес тудырушы және басқа ерекшеліктерінде байқалады [22,
66-67].
Тілдердің арасындағы айырмашылық сол тілде сөйлеуші ұжымдардың
мәдениетінің, өркениетінің әр түрлі екендігін білдіреді. Белгілі бір тілде
сөйлеуші ұжым мүшесі үшін тіл тек қатынас құралы емес, оның сол ұжымға
жататындығының басты белгісі де. Тіл белгілі бір мәдениеттің, яғни қандай
да болмасын, белгілі бір құндылықтар жүйесі мен өмір сүру үрдісі және басқа
да қоғамның түрлі салаларында қол жеткен табыстарды бейнелеу үшін де
қолданылады.
Өзге тілде сөйлеушімен пікір алысу кезінде оның ұлттық мәдениетінің,
психологиясының, менталитетінің де өзгеше екенін есте ұстау кажет. Осы
көзқарас бойынша А.Е.Макаренко өз ойын былай білдіреді: Бұл жағдай түрлі
ұлттық тілде сөйлеу этикетінің айырмашылықтары және сол халықтың тілдік
ерекшеліктерімен қатар, тарихи қалыптасқан мінез-құлық нормасына, ойлау
тәсіліне немесе психикасына байланысты түсіндіріледі. Демек, ұлттық тіл
ерекшеліктеріне қалыптасқан ұлттық психика ерекшеліктері де өз әсерін
тигізеді [23,12-20].
Мәдениет пен өркениет дамуының кез келген кезеңінде оған қызмет етуші
тіл оларды толық бейнелей алады. Жалпы алғанда тілдегі өзгеріс қоғам мен
ұлттық-мәдени және тілдік қоғамдастық мүшелері ұжымының өзгерісі болып
табылады.
Мәдениет пен өркениет ұғымдарының білдіретін мағынасы көбіне
келіспеушілік пен түсінбеушілік туғызатындықтан, осы екі терминге берілген
анықтамаларға тоқталып өтейік.
Мәдениет пен өркениет ғасырлар бойы қатар дамып келе жатқан егіз
ұғым. Бірақ оларға анықтама беруге келгенде қиыншылықтар кездесіп қалады.
Соңғы екі ғасыр төңірегінде олардың беретін мағынасы мен өзара
байланыстары байи түсті. Социология, этнология, қоғамдық психология тәрізді
ғылымдардың дамуы бұл ұғымдарға басқа да толығырақ мағына үстеді.
1970 жылдың маусым айында Чилидің Сантьяго қаласында өткен симпозиумда
өркениет сөзінің екі мағынасы айқындалды:
- біріншісі немесе ежелгісі, өркениеттендіру құбылысына жатады.
Яғни, белгілі бір қоғамның алғашқы қалыптан анағұрлым дамыған қалыпқа өтуі;
- екіншісі, жаңа мағына, белгілі бір қоғамға тән ерекшеліктер
жиынтығының сол қоғамның белгілі бір территориясы арқылы сипатталуы. Бұл
жерде нәтиже немесе мемлекет туралы сөз болып тұр
[24,90].
Чили симпозиумының қорытындысы бойынша мәдениет, өркениет терминдері
өзара бір-бірін алмастыра бастады.
Француз ғалымы А.Бенетонның айтуы бойынша, Олардың қолдану аясы
қиылысады, бірақ оларды шатастыруға мүлде болмайды [25,20].
Этнолог ғалымдардың көпшілігі симпозиум берген анықтамамен келіседі.
Мысалы, неміс ғалымы М.Коганның нақтылауынша, өркениет жабайы қалып және
мәдениет пен экономиканың белгілі бір деңгейіне қол жеткізгендегі қалып
арасындағы қарама-қайшылықты көрсетеді. Басқаша айтканда, өркениет белгілі
бір аумақ мен уакытша байланысты нақты бір топ өміріне тән динамикада пайда
болады[26,43].
Бірақ, өркениет пен мәдениет ұғымдарын бір-бірімен баспа-бас
алмастыруға келмейді. Өйткені мәдениет дегеніміз, адамзат қоғамындағы өмір
сүру формаларының жиынтығы. Ал, өркениет деген сөз кейбір түсінбеушілік
туғызуы мүмкін. Өйткені, ол жалпы жабайы халықгардың өмір сүру
формаларындағы тұрмыс деген ұғымды білдірмейді.
Негізінен, мәдениет қоғамдық құбылыс болумен қатар, әр адамға тән
байлық болып есептеледі. Ол жеке адамның ішкі дүниесі мен қабылдауы арқылы
игеріліп, алған тәрбиесімен бірге сіңетін нәрсе.
Күллі өркениет атаулы - мәдениет. Бірақ барлық мәдениет өркениет емес
[27,35]. Бұл жерде өркениеттен тұратын қоршаған ортаға қарым-қатынас
жайлы сөз болып тұрғанын айта кету керек.
Алдымен, өркениет сөзіне тоқталып өтейік. Аталмыш екі сала арасындағы
барлық екіұштылықтан құтылу үшін өркениет сөзін мәдениет үғымымен қатар
қойып қабылдап, талдамақпыз. Кейде екеуін шатастыру жағдайлары да кездесіп
жатады. Мұндай кезде тіл мәдениет пен өркениет ұғымдарын сипаттаушы, оны
тасымалдаушы қызметін аткаруы тиіс.
Өркениет жиі қолданылатын сөздер қатарына жатады. Ол тарихшылардың,
философтардың тілінде және ауызекі сөйлеу тілінде де кеңінен кездеседі.
Саясатшылар мен журналистер де оны үнемі қолданады. Олар оны түрлі және
кейде түсінігі бұлыңғыр мағыналарда да қолданады. Жалпы алғаңда бұл сөз
эмоционалды мағынасы бар ұғым.
ХҮІІІ ғасырдың ортасына қарай өркениет сөзі өмірге келген кезде,
адамдар әлемді толық танып-білген жоқ еді. Адамзат пен оның дамуы,
көзқарасы жайлы тарихи мағлұматтарды жинап, оларды сынаған адамдардың
танымы ақтаңдаққа толы еді.
Өркениетті, тіпті интеллектуалдық даму мен қоғамдық ұйымдастыру
арасындағы тепе-теңдік деп те есептеуге болады. Бұл термин өзінің бастауын
ежелгі дәуірден алады. Аристотельдің пайдаланған тіркесі бойынша, Гһото
civilis әдептілікке, мәдениеттілікке тәрбиеленген, сыпайы қала тұрғыны
дегенге келеді. Бір қызығы, ежелгі заманның өзінде латын тіліндегі
civiiiter үстеуі азаматша, азаматқа сай деген мағынаны білдіріп қана
қоймай, сыпайы, сүйкімді дегенді білдіреді. Ал, керісінше Силваликустың
айтқан жабайы тіркесі орман адамы, мәдениетсіз, дөрекі кісі дегенге
саяды [28,15].
А.Масстың айтуы бойынша: Өркениет — қоғамдық өмірдің неғұрлым таралған
түрі [29,27].
Қазіргі қазақ этносының көркемдік дүниетанымының бірлігі мен
әртүрлілігіне зерттеу жұмысын жүргізген А.Ғ.Сейтімовтің ойынша
Өркениеттілік тек қана жасанды мәдениетті ғана тудыруы мүмкін. Себебі
мәдениеттің негізінде рухани болмыс жатыр, — деп есептей келе, өркениет
қоғамда жасанды дисгармония қалыптастырады. Ондағы негізгі өлшем
қажеттіліктен туған салдар. Ол қажеттіліктер мәдени гармониямен үйлесе
бермейді, - деп қорытындылайды [30,8].
Рене Убердің берген анықтамасын де келтіре кетуге болады: Өркениет
ұғымының аясына дін, ғылым, өнер, әдеби шығармалар, ғылым мен техниканың
жемісі болып табылатын өндіріс өнімдері тәрізді қоғамдық құбылыстарды
жинауға болады[ 31,73].
Мәдениет терминінің шығу тарихы латынның colo, colui, cultum, -ere жер
өңдеу деген етістігінен бастау алады. Оның ең алғашқы мағынасы сызу,
шеңбер жасауды білдірген. Бұл жерде орыстың кольцо, коло деген
сөздерінің жалпы шығу тегінің ұқсастығын атап өтуге болады. Сонымен colo
формасынан cultus пайда болып культура, яғни мәдениет деген сөз
шыққан. Ең алдымен бұл термин жерге, сонан соң тәнге, материалдық затқа,
ақырында сол зат пен жерді гүлдендіру, дамыту жолында қызмет ететін ақыл-
ой, санаға қатысты қолданылды. Бұл сөздің екі мағынасы бар. Бірінші
мағынасы материалдық кұндылыққа байланысты, екіншісі ақыл-ойға қатысты
пайдаланылады [32,22].
Мәдениет терминіне берілетін анықтамалар көптеп саналады, бірақ үнемі
бір-біріне сәйкес келе бермейді. Мысалы, Рут Бенедикттің [33], С.Роэмның
[34], К.Крёбер [35] мен И.Клуконның [36], С.Камиери [37], Л.Уайт [38] және
басқа ғалымдардың берген анықтамаларын салыстырар болсақ, олар да негізінен
бір жақтылық пен қарама-қайшылықка толы.
Біздің ойымызша, К.Камиеридің анықтамасы көңіл аударуға тұрарлық және
түсініктірек: Белгілі бір топ аясына жиналған адамдардың неғұрлым ортақ,
неғұрлым тұрақты және ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын әдет-ғұрыптары мен
олардың өзара қарым-қатынастарының қозғаушы күші болып саналатын сана,
сезім, түйсік, қабылдаулардың жиынтығын мәдениет деп санайды [37,11-13].
К.Камиеридің берген анықтамасынан шығатын қорытынды — мәдениет адамның
бойына туа біткен құбылыс емес, ол уақыт өте келе қалыптасып, пайда болатын
нәрсе. Сонымен қатар, ол таза интеллектуалдық білімдердің жиынтығы болып
есептелмейді, керісінше белгілі бір қоғам мүшелерінің өз-өздерін танып, ес
біле бастағаннан қалыптасқан дағдыларының жиынтығы.
Кез келген мәдениет атаулының өзіне тән кеңістігі болады: ол адамдардың
белгілі бір мөлшеріне және бір не бірнеше қоғамдық топтарына қатысты өмір
сүреді.
Белгілі бір территорияда ұжымдық түрде өмір сүретін қандай да болмасын
халық немесе нәсілдің өзіне ғана тән мәдениеті бар. Кез келген адамзат
тобының, мейлі ол анайы болсын өзіне тиесілі мәдениетінің формасы болады,
— деп жазады Кюмабара [39,19-20].
Егер жоғарыда өркениет пен мөдениет жайлы келтірілген көзқарастарды
қорытар болсақ, тіл мәдениет пен өркениетті құрайтын элементтер жиынтығын
бір-бірімен тығыз байланысты белгілер жүйесі арқылы жеткізуші міндетін
атқарады.
Тіл өркениет пен мәдени белгілерді таратушы, оларды дүниеге әкелуші.
Тіл үнемі олармен бірге дамиды және оларға қарап бағыт-бағдар жасап
отырады. Ұжымдық қатынастар, көзқарастар тіл арқылы жүзеге асып көрінеді,
дәлірек айтсақ, бір топ ішіндегі жеке адамдардың бір-бірімен тіл қатысуы
арқылы жүзеге асады. Сөздерді жасайтын ортақ белгілер арқылы тіл адамзатты
әдебиет, көркемөнер, ғылым жөне т.б. жайлы хабардар етеді.
К.Крэбер мен Д.Ружманның берген анықтамаларынан тілдің мәдениет
қойнауындағы артықшылық рөлі мен орнын танып білуімізге болады.
К.Крэбердің ойынша: Мәдениет - неғұрлым күрделі, неғұрлым құбылмалы
жүйе. Оның мән-мағынасы кең болғанмен, тіл мен өркениеттен тыс өмір сүре
алмайды [40,171].
Тіл мәдениетті жалғыз өзі айқындай алмайды, - деп атап көрсетті
Д.Ружман. Барлық басқа құбылыстар: дін, философия, мораль, фольклор, ғылым,
техника, сәулет өнері, көркем сурет қазіргі тілдерден кеңінен және
толығымен тәуелсіз[41,87]. Біз Д.Ружманның бұл пікіріне қосылмаймыз,
себебі аталмыш кұбылыстардың тілсіз жарыққа шығуы мүмкін емес.
Жазба тілдің көптеген мәдени мұраларды келесі ұрпаққа жеткізуші құрал
екенін естен шығармауымыз керек. М.Моро-Сэр тілдің бұл формасының ұлтаралық
мәдениет кеңістігінде алатын орнының ерекшелігін атап өтті. Тіл, - деп
жазды ол, үнемі өзгеріс үстінде болатын адамға қатынас құралы ретінде бір-
бірімен сөйлесуге және дүниені тануға ықпал ететін қүбылыс [42,18]. Әрине,
оның атқаратын қызметі орасан. Кез келген тілдің әдебиеті сол елдің
мәдениетін танып-білуге көмектеседі.
Дегенмен, тіл мен мәдениет, өркениет арасындағы байланыстың
тығыздылығын неғұрлым тереңірек деңгейде танып-білуге болады. Барлық
лингвистер бұл байланысқа аса мән береді. М.Морис былай деп жазды: Бір
тілді бөлісу, яғни оны ортақ пайдалану негізгі көзқарастар мен іс-
қимылдарды бөлісу болып табылады. Міне, осылар бірігіп белгілі бір ұлттың
дербестігін анықтайды [43,41].
Н.Людовичи бұл ойды былайша жалғастырады: Барлық тіл біткен ақыл-ойды
суреттеп жеткізетін ерекше артықшылыққа ие болушы құрал [44,20].
Тіл мәденеиттің бір бөлігі. Тіл оның аспектісі болып табылады және
мәдениет элементтерінің біреуін құрайды. Д.Симонның пікірінше: Белгілі бір
ұжымның тілі тек қана оның өткенінің, мұрагерлігінің, рухани және
интеллектуалдық тәжірибесінің сақтаушы қоймасы ғана емес, сонымен қатар, ол
сол ұжым мүшелерінің өзара сөйлесуін қамтамасыз етуші және оның белсенді
дара тұлға ретінде тарихта орын алып қалыптасуының құралы болып табылады .
[45,63]..
Н.Хаудикурттың ойынша: Сөйлеуді адам бойындағы негізгі қасиет деп
ұйғаруға, ал тілді сөйлеуші халықты сипаттайтын белгі ретінде қарастыруға
болады [46,37].
Өкінішке орай, тіл, мәдениет, өркениет арасындағы ерекше байланыстың
өте тығыз екенін және оның барлық жерде басты рөл атқаратынын үзілді-
кесілді мойындауға болмайды, себебі ол байланыс барлық жерде бірдей емес.
Барлығы да түрлі жағдайларға тәуелді. Мысалы, оларға берілетін
сипаттамаларға, тіпті сол байланыстардың табиғатына, бірінші кезекте
тарихтың тіл мен мөдениет, өркениет арасында орнатқан және әлі де орната
беретін факторларына байланысты.
Жер бетіндегі адам мен оны қоршаған орта арасындағы байланыстардың
әрқилылығы мен оның алуан түрлі іс-әрекеті тілдер арқылы бейнеленеді. Егер
қарапайым ғана мысал алатын болсақ, мал бағумен айналысқан ежелгі
көшпелілердің дүниетанымы қар үстінде аң аулаумен шұғылданатын орман
тұрғындарының немесе балық аулау үшін суат ойған эскимостардың
дүниетанымымен бірдей емес: олардың әрқайсысының іс-қимылын, тұрмыс-
тіршілігін сипаттайтын сөздер сөзбе-сөз бірін-бірі ауыстыруға келмейді,
яғни бір-біріне сәйкес бола алмайды. Бұл жерден шығатын
қорытынды тілдер біркелкі бейнелерден тұрмайды: әр тіл белгілі бір
ұжымның дербес тәжірибесіне қарай бейімделеді.
Мәдениет пен өркениет арасында тығыз байланыс бар. Бұл ұғымдар бір
жағынан жақын және бір-бірін толықтырып тұрады.
А.Триннің ойынша: Аталмыш екі ұғымның өсіп-өркендеуі, жетілуі,
қозғалысқа келуі, дамуы жағынан бірін-бірі қамтып, толықтырып тұрса, онда
олардың сипаттарын танып білуде кейде олардың өзара бірін-бірі ауыстыра
алатынын көреміз [47,34].
Тіл, мәдениет, өркениет арасындағы қатынастар өте күрделі. Олар
психологиялық, әлеуметтік және саяси өлшемдерден, ұғымдардан тұрады және
әрқайсысы өзін басқаға қарағанда тереңірек зерттегеңді қалайды.
Бірнеше маңызды элементтерді айрықша атап көрсетуге болады. Ең алдымен,
тіл - күнделікті өмірде қолданылып жүрген, мәдени ерекшеліктердің анық
көрінісі. Кез келген адам өзінің саяси даралығын көрсету үшін тілді
пайдаланады. Тіл киіну, тұрғын үй немесе қоғамдық институттар, барлық
мәдени көрсеткіштер тәрізді мәдени жеке даралықты білдіру үшін қызмет
етеді.
Сонымен, тіл негізінен белгілі бір мәдениеттің құндылықтары мен
белгілерін өз бойына сіңіреді, үнемі антропологиялық, логикалық және
философиялық факторларға сүйеніп отырады. Өзінің символдық және бастапқы
қызметі арқылы тіл басқа тіршілікті бейнелей алады және белгілі бір
мәдениеттің құрамдас бөлігі болып табылатын құбылыстардың жинағын
білдіреді.
1.3 Дүниенің тілдік бейнесі
Дүние бейнесі деген ұғым адамның қоршаған дүние жайлы көзқарастарын
зерттеуге құрылады. Қоршаған дүние - адам мен оның ортасының өзара
байланысы, ал дүние бейнесі – адам мен оның ортасы жайлы ақпараттарды
өңдеудің нәтижесі. Дүние бейнесі тұрақсыз, үнемі өзгерісте болатын
құбылыс. Онда адамдардың өзара түсінушілігін қамтамасыз ететін
жалпыхалықтық элементтер бар.
Қазіргі таңда дүниенің тілдік бейнесі мәселесі Ю.М.Караулов,
А.А.Уфимцева, В.И.Поставалова, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия, Э.Д.Сулейменова
және басқалардың еңбектерінде қарастырылып жүр.
Тіл мен ойлауды теңестіруге болмайтындығы тәрізді дүние бейнесі мен
дүниенің тілдік бейнесін бір-бірімен теңестіруге болмайтыны түсінікті.
Дүниенің тілдік бейнесіне тілдің ішкі формасы, сөйлем, сөздің
мағыналық жағының өзгеруі, оның ауыспалы мағынада қолданылуы, эмоционалды-
экспрессивтік реңктер және т.б. жатады.
Дүниеге көзқарастың жеке және қоғамдық сана негізінде қалыптасатыны
белгілі. Тіл бұл жерде тану қызметін атқарады. Дүниенің концептуалдық
бейнесі әр адамда әр түрлі болуы мүмкін. Оны айқындаушы мәліметтер ретінде
оның білімін, жас ерекшелігін, әлеуметтік жағдайын, олар сүрген дәуірін
және т.б. атауға болады. Осыған байланысты белгілі бір жағдайда, түрлі ұлт
өкілдерінің дүниеге деген өзіндік концептуалды көзқарасының болуы заңды.
Дүниенің тілдік бейнесі жайлы В. фон Гумбольдт түрлі тілдер ұлттар
үшін олардың өзіндік ойлау және қабылдау мүшелері болып табылады, -дейді.
Жаңа гумбольдтшылардың ойынша, дүниенің тілдік бейнесінің ерекшелігі
ұзақ тарихи дамудың нөтижесі емес, тілдің бастапқы қасиеті саналады.
Олардың пікірінше, тілдің көмегімен адамдар өздерін қоршаған дүниеден өзге
ерекше дүние қалыптастырады. Белгілі бір тілде сөйлеушінің дүниетанымы
заттар мен құбылыстарды объективті сипаттаудан анағүрлым өзгеше болып
тұрады. Өйткені, ол объективті дүниенің субъективтік бейнесі. Дегенмен,
дүниенің субъективтік бейнесін тіл жалғыз құра алмайды.
В.А.Маслова шындықты танудағы тілдің рөлін тым асырып жібермеу жайлы
ескертіп, дүниенің тілдік бейнесі деген ұғымды метафора деп қабылдайды
[5, 66]. Оның ойынша, белгілі бір ұлттың қоғамдық-тарихи тәжірибесі
жинақталған тілінің ерекшеліктері, шындығында сол тілде сөйлеушілерге
объективті дүниеден өзге қайталанбас дүние бейнесін жасамайды, тек заттар
мен құбылыстардың, іс-әрекеттердің ұлттық болмыспен ерекшеленетін, өзіне
тән нақышы бар дүниені қалыптастырады.
Дүниетаным, дүниенің тілдік бейнесіне қарағанда күрделі құбылыс.
Зерттеу нысанамыз болып отырған көркем шығармада дүниенің тілдік
бейнесі ұлттық менталитеттің өзіндік еркшелігімен айқындалады. Тілдің
көркемдік-әдеби тәсілдері автордың дүниеге деген қатынасын суреттеп, ұлтқа
тән ойлау процесінің негізгі еркшеліктерінен хабар береді.
Көркемдік-әдеби тәсілдер жүйесі кейіпкерлердің ішкі жан-дүниесін
суреттеп, ішкі дүниетанымын білдіреді.
Э.Сүлейменованың пайымдауынша: Дүниенің тілдік бейнесі жайлы мәселе
көбіне түрлі дүниетаным мәселесі іспетті қарастырылады. Бүгінгі таңда
дүниенің тілдік бейнесі ұғымында екі қабат бар. Оның алғашқысының нақты
тілдерге және олардың арасындағы айырмашылықтарға қатысы жоқ болса,
екіншісі нақты ұлт тілдерінің қатысуымен қалыптасқан және лексикалық
номинациялар жүйесі тәрізді тілдер арасындағы айырмашылықтарға бағыт-бағдар
жасаушы дүниенің тілдік бейнесімен байланысты [48,27].
Дүниенің ғылыми (концептуалдық) бейнесінде болмыс құбылыстарының дәл
суреттелетіні, ал дүниенің тілдік бейнесінде шындық болмыс жайлы стихиялы
түрде қалыптасқан көзқарастар қарастырылатыны түсінікті.
Дүниенің тілдік бейнесі екі негізгі қызмет атқарады [49,131]:
1. дүниенің ғылыми бейнесінің негізгі элементтерін білдіреді;
2. тілдік тәсілдердің көмегімен дүниенің ғылыми бейнесін
түсіндіреді.
Түрлі тілдерде дүниенің тілдік бейнесі өзгеріп отырады. Бұл тек адамға
ғана тән экспрессия, модальдық, эмоция және т.б. құбылыстар тәрізді
көрінгенімен, оны айнала қоршаған дүниенің әр ұлт өкілінің өзіне тән
ерекшеліктермен қабылдайтындығымен түсіндіруге болады.
Б.А. Серебренников, АА.Уфимцева, Е.С.Кубрякова, Н.В.Гелия сынды
ғалымдардың бір тобы дүниенің концептуалдық бейнесін тілдік бейнеге
қарағанда бай деп есептейді. Олардың ойынша, дүниенің ғылыми бейнесін
құруға ойлаудың түрлі типтері, тіпті вербальдық емес түрі де қатысады.
Дүниеге көзқарас, дүние бейнесі жайлы сөз қозғап отырған кезде тілдік
тұлға туралы ұғымға көңіл аудармай кетуге болмайды. Себебі, адамның жеке
санасы, оның дүниетанымы оның рухани құндылықтар дүниесінде өз орнын табу
мәселесімен, қалыптасқан дүниеде бағыт-бағдар алуымен тығыз байланысты
[49,132].
Дүние бейнесі ұғымы барлық адамзат қауымына ортақ, үнемі даму үстінде
болатын дүние жайлы көзқарастар мен мағлұматтар жүйесі дегенді білдіреді
және олар ең алдымен нақты табиғи тілдер арқылы сипатталып отырады
[50,106].
Дүниенің жалпы бейнесі таңбалардың әмбебап жүйесі болып табылатын тіл
арқылы көрініс табады.
Тілдік жүйе, оның ішінде лексикалық жүйе қатып қалған емес,
концептуалдық категориялар, әмбебаптығына қарамай өзінің мазмұнын адамзат
тарихының түрлі кезеңдерінде өзгертіп отырады және әрбір тілдік
қауымдастықта өзіндік ерекшеліктерге ұшырайды.
В. фон Гумбольдтан бастап дүниенің тілдік бейнесі жайлы көзқарас ең
алдымен оның ұлттық-генетикалық даралығымен байланыстырылады. Бұл көңілге
қонымды пікір, өйткені дүниенің түрлі тілдік бейнелерін бір-бірінен ажырату
немесе оларды қарсы қою ұлттық негізде жүзеге асса, анағұрлым дәлелді және
айқын болатын тәрізді.
Қазіргі таңда лингвистикалық зерттеулер тіл қызметінің когнитивтік
аспектілеріне қарай бағыт алуымен сипатталатыны белгілі. Бұл бағыттың
мақсаты - адамдардың қоршаған ортадан ақпараттар мен мағлұматтар алу, оны
бойына сіңіру, жүйелеу және қолдану барысына талдау жасау.
Қоршаған ортаны тани отырып, адам ол жайлы өзінің көзқарасын бақылау,
әсер алу, сезіну, есте сақтау, қиялдау, түрлі ассоциациялар жасау және т.б.
психикалық іс-әрекеттердің нәтижелері негізінде қалыптастырады.
Дүниенің бейнесі адам санасында толығымен суреттелмейді, тек оның әрбір
адамға маңызды саналатын құрамдас бөліктері ғана көрініс табады. Дүниенің
тілдік бейнесін тілдік сана ретінде қарастыруға болады, өйткені адам
дүниеге көзқарасын тіл арқылы сипаттай алады.
Дүниенің тілдік бейнесі тақырыбы Т.В.Цивьян, Е.СЯковлевалардың
еңбектерінде, лингвомәдениеттанымдық сипатқа ие болған. Олар бұл мәселені
қарастыруда тіл мен мәдениет негізіне сүйенген.
Дүниенің ғылыми бейнесі (когнитивтік) мен дүниенің тілдік бейнесі
(лексикалық) арасындағы айырмашылықтар ретінде В.Воробьев ұсынған төмендегі
тұжырым бойынша:
— когнитивтік жүйе әмбебап сипатта болады, оның көлемі мен
тұтастығындағы айырмашылық түрлі ұлт өкілдерінің өркениетінің деңгейіне
байланысты, ал лексикалық жүйе ұлттық сипатта болады, түрлі тілдердің
лексикалық жүйелері арасындағы айырмашылық, алдымен ішкі бөліктерге
бөлінуіне байланысты;
* функционалдық айырмашылыктарға келсек, когнитивтік жүйе тану процесі мен
еңбек әрекетіне бағытталған болса, лексикалық жүйе коммуникацияға
бағытталған;
* генетикалық тұрғыдан алып қарағанда, когнитивтік жүйе лексикалық жүйеге
қарағанда алғашқы болып табылады және табиғатынан консервативтік саналатын
лексикалық жүйеге қарағанда тезірек қарқынмен жетіліп, дамып отырады;
— когнитивтік жүйе лексикалық жүйеге қарағанда және жалпы тілдік
жүйеге карағанда толығырақ, байырақ болып есептеледі, лексикалық жүйе
когнитивтік жүйенің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады [51,55].
Осылайша, когнитивтік жүйе арқылы адам дүниені танып, өз көзқарасын
лексикалық жүйенің көмегімен суреттей алады. В.Воробьевтың пікірінше,
дүниенің әлдебір тұрақты ұлттық моделін айқындау үшін ұлттық өмір
элементтерінің өзара қарым-қатынасын, құрылысын білуге тырысу қажет
[51,56].
XIX ғасыр парадигмасын тілдік сферада В.фон Гумбольдт мейлінше айқындап
берді. Оның: Границы языка моей нации означают границы моего
мировоззрения деген пікірінің ізімен ұлт тілінің ықпал ету аясы адамның
дүниеге қатынасынан дүниені тануына дейінгі аралыққа дейін шектен тыс
кеңейтілді.
Ұлттық тілдің ұлт мәдениетінің ерекше формасы ретінде көрінетін
негізгі қабаттары В.А.Салеевтың көзқарасы бойынша төмендегідей:
— нақты бір ұлтқа тән дүниеге көзқарастың ерекше сипатын байқауға
болатын ұғымдық-дүниетанымдық құрылымдар;
— белгілі бір ұлтқа тән дүниетану жайлы ерекше түсінік қалыптасқан
сезімдік-эмоционалдық құрылымдар;
— бір ұлтқа тән мәдени құндылықгарды жоспарлау мен оларды қолдану,
оларды бағалаудың жүйесі, көркемдік дәстүрлердің қалыптасқан жүйесі тәрізді
нақты ерекшеліктерді бойына жинақгаған көркемдік-образдық құрылымдар
[52,74].
В. фон Гумбольдтың ойынша: Тіл ұлттың, халықгың өзіне тән
ерекшеліктерін білдіреді және оны қалыптастырады, дүниені танудың ұлттық
сипатын бейнелейді, сондықган да түрлі ұлттардың дүниетанымының негізін,
олардың тілінен іздеу керек [53,83].
Дүние бейнесіндегі сәйкессіздікті А.В.Кравченко мағлұматтар негізін
құраушы адамдар тәжірибесінің әртүрлілігімен түсіндіреді. Шындығында, бұл
дәлелдеуді қажет етпейтін пікір.
Дүниедегі заттар мен құбылыстардың жер шарын мекендейтін адамдарға
ортақ болумен қатар, әр халық сол заттар мен құбылыстарды өз мәдениетіне,
танымына, болмысына қарай ыңғайлайды. Бірақ бұл адамдардың негізгі таным
процестерінде мәдени айырмашылықтар бар деген сөз емес. Өйткені абстракция,
категоризация, ой түйіндеу сияқты маңызды танымдық процестер қай халық
өкіліне болсын ортақ. Бұл жердегі айырмашылық ұлттардың дүниені тану
ерекшелігінде екені түсінікті.
Әр ұлт өз тілінде дүние, әлем туралы түсініктерін түрлі тілдік фактілер
арқылы кесіп-пішеді, қоршаған әлемнің тілдік бейнесі, негізінен алғанда,
адамдар санасындағы дүниенің логикалық бейнеленуі жағынан ұқсас болып
келеді. Құбылыстар арасындағы ұқсастықтар ұғым категорияларын жасайтын
лексемалардың толығуына әсер етеді. Сол ұғым түрлерінің тұтастай алғандағы
атаулары тілдің негізін құраса, әлемнің, ондағы құбылыстардың тілдегі
бейнесінен ұлт ерекшеліктерін танып білуге болады [54,197].
Қоғам мен мәдениеттің өзара қарым-қатынасы жайлы мәселені таразылау
үшін ұғымдарда қалыптасқан мағлұматтардың көмегімен белгілі бір қоғамға тән
құндылықтарды сипаттау қажет. Олар әлеуметтік-тарихи жағдайларға, қоғамдық
құрылысқа байланысты өзгерістерге ұшырап отырады.
Көркем шығармадағы дүниетаным түрлі тілдік тәсілдердің көмегімен
беріледі. Текстегі дүниенің тілдік бейнесін жасай отырып, автор адресаттың
назарын шешуші болып саналатын лексикалық бірліктерге аударады. Олардың
дені, біздің ойымызша, мағынасы лексика-семантикалық тәсілдермен
айқындалған, ұлт мәдениеті мен өркениетінен мағлұмат беретін
лингвокультуремалар болып келеді. Себебі, шығармада орын алған барлық
лингвомәдени бірліктердің жиынтығы ұлттық дүниенің тілдік бейнесін кұрайды.
Сондықтан, біздің жағдайымызда лингвокультуремалар ұлттық көркем дүниенің
тілдік бейнесін айқындаудағы көрсеткіштер болып саналады.
Белгілі бір қоғам мен мәдениетте бағаланып немесе сыналатын адамның
жақсы қасиеттері мен кемшіліктерін бейнелейтін фразеологиялық тіркестер мен
мақал-мөтелдерді қарастырсақ, олардың қоғамда қалыптасқан мінез-кұлықтардың
ережелері мен этикалық нормалардың көрсеткіштері екенін байқауға болады.
Бұл жерден ұлт мәдениеті мен тілі арқылы, оның өкілдерінің дүниеге, басқа
ұлттар мен мәдениеттерге деген көзқарастарын көреміз.
Көркем шығарманың өн бойында кездескен лигвокультуремалар мәтіннің өзге
де бірліктерімен қосылып, мағыналық қиылысу заңы бойынша, шығармадағы
дүниенің тілдік бейнесін жасаудағы семантикалық бағдар болып табылады.
Біздің зерттеу нысанамыз болып отырған аталмыш лингвокультуремалар қоғам
дамуының қазіргі кезеңінде де өзінің мәдени маңыздылығын жойған емес.
Себебі, олардың ұлттық дүниеміздің қазіргі тілдік бейнесіне де қатысы бар.
2 ДҮНИЕНІҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІНДЕП ҮЛТТЫҚ СИПАТТЫ АЙҚЫНДАУШЫ ЛИНГВОМӘДЕНИ
КӨРСЕТКІШТЕР
2.1 Жазушы тілінің лексикалық қоры
Лингвомәдениеттанымдық талдау мақсатында М.Мағауин
шығармашылығындағы Аласапыран шығармасын алуымыздың өзіндік себебі бар.
Өйткені аталмыш роман, жалпы М,Мағауин шығармалары, оқырманға қазақ
халқының ұлттық болмысын, өмірге көзқарасын, жалпы жан-дүниесін паш етеді.
Әдеби-көркем шығарманың ұлттық тілді барлық бітім-болмысымен, өзіндік
ерекшеліктерімен, байлығымен жан-жақты толық ашып көрсететіні белгілі.
Өйткені, әдеби шығармалар ұлттың тарихи дамуының белгілі бір кезеңдерін
суреттеп, этнографиялық, географиялық, мәдени, экономикалық, саяси,
әлеуметтік сипаттағы деректерден мағлұмат береді. Әрине, шығарманы дүниеге
әкелуші тіл оның ұлттық белгісінің ең маңызды көрсеткіші болып табылады.
Ж.Аймауытов, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов т.б. шығармаларында
тұрмыс-салтқа, әдет-ғүрыпқа, аңшылық-саятшылыққа, кәсіпшілікке, өсімдіктер
әлемі мен хайуанаттар дүниесіне т.б. тіршілік салаларына байланысты
лингвокультуремаларды жиі кездестіруге болады.
Аласапыран романын алуымыздағы басты себеп, оның көлемі жағынан
ауқымдығына қарамай, шығарма шеңберіндегі кеңістік пен уақытқа сәйкес
келетін дүниенің тілдік бейнесін жасаушы лингвомәдени бірліктердің барлығын
дерлік қамтуымен түсіндіріледі.
Жазушы шығармаларында көшпелі халықтың тарихындағы түрлі кезеңдерді,
рулық құрылысты, салт-дәстүрді, тұрмыс-күйді, ұлттық менталитетті аса
шеберлікпен суреттейтін лингвокультуремалар молынан кездеседі.
Әр халық өз тарихының ұзақ жолында жасаған көркем қазынасын еш заманда
рәсуа етпейді, ерекше қадірлеп, әрқашан да дәуірдің кәдесіне жаратып
отырады.
Сол сияқты, М.Мағауин заманымыздың әр кезеңін танытар тамаша
туындыларының өшпес өрнегімен, өзекті ойымен рухани қазынамызды байытты.
Шығармада ұлттық салт-дәстүрлер, ырым-жоралғылар кеңінен суреттелген.
Алғыс пен қарғысты, бата мағынасында қолданылған лингвокультуремалар ұлттық
колоритті ашуда үлкен рөл атқарады.
Жалпы, шығарманы терең ұғынып, жан-тәнімен түсіну үшін оқырманға
лингвомәдениеттанымдық дайындық керек-ақ. Өйткені, жазушы халық мақал-
мәтелдерін, даналық, шешендік сөздерді, хрононимдер мен көнерген сөздерді,
түрлі ырым-жорамалдар мен діни наным-сенімдерді т.б. білдіретін
лингвомәдениеттанымдық бірліктерді көптеп қолданған.
М.Мағауин бұл шығармада ертедегі өмірдің тұрмыс-тіршілігіне, ауыз
әдебиетіне, әдет-ғұрпына назар аудара білген. Халықтың шешендік, қолөнер,
аңшылық, қонақжайлылық, кішіпейілділік, ақкөңілділік, ізеттілік т.б.
тәрізді рухани мұраларын, қасиеттерін тілге тиек етіп, дәйекті де білікті
қорытындылар шығарған.
Шығармадағы негізгі арқау — өткен ғасырдағы қоғамдық-әлеуметтік өмірдің
шындықтары болғанмен, шығарма өзінің маңыздылығын жоймақ емес. Өйткені,
жазушы тілге тиек еткен жағдайдың барлығы да халқымыздың ұрпақган-ұрпаққа
мұра болып келе жатқан ұлттық көзқарасында, менталитетінде, бітім-
болмысында бар нәрселер.
Жер, су атаулары ұлтымыздың өткен өмірін айна-қатесіз көз алдымызға
елестететін лингвокультуремалар арқылы көмкерілген.
Сонымен қатар, қазақ халқының ұлан-байтақ жерінің арғы-бергі тарихына
байланысты туған топонимикалық деректер, аңыздар, ою-өрнектер, сыбызғы,
домбыра тәрізді көне аспаптар т.б. халық мәдениетінен хабардар ететін
лингвокультуремалар көптеп кездеседі.
Ораз Мұхамед бейнесі шығарманың қозғаушы күші болып табылады және
батырлық пен даналықтың, сыйластық пен мейірбандықтың символы іспеттес.
Ораз Мұхамед образы ұлт дүниетанымының үлгісі ретінде казақ халқының рухы
және ақыл-ойымен тығыз байланыстырылады. Халықтық тәрбие, салт-дәстүр,
қонақжайлылық, мәрттік, бауырмалдылық, кішіпейілділік, қарапайымдылық,
ақкөңілділік, даналық тәрізді лингвомәдени бірліктер халқымыздың рухани жан-
дүниесінен хабар береді.
Жоғарыда аталған ойлардан түйіндейтін нәрсе кез келген ұлттың
дүниетанымы қарама-қайшылықтан тұрады. Шығарма жастық-кәрілік, байлық-
кедейлік, кеңпейілділік-ішітарлық тәрізді қарама-қайшылықтармен
сипатталады.
Дүниенің бір орнында тұрмайтыны, оның үнемі өзгерісте болатындығы
белгілі. Жазушы бұл өмірдегі жастық пен сұлулық, биліктің басқа да
құбылыстар сияқты өткінші екендігіне тағы бір көз жеткізгендей.
Ораз Мұхамед арқылы қазақ халқының дүниетанымы, тілі, мәдениеті, тарихы
мен өркениетінен жан-жақты мағлұмат беретін бұл шығарма ұлт болмысына
жасалған көркем талдау тәрізді.
Зерттеу жұмысында кәсіп атаулары мен кірме сөздер, атауға тыйым
салынған сөздер, түр-түс лексикасы, ұлттық сөз әдебі, туыстық
белгі мен жас, жыныс ерекшеліктеріне қатысты лингвокультуремалар, ұлттық ән-
күй өнері мен ойын-сауық түрлері, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер,
заттық мәдениет, ономастика, салт-дәстүр, шығармадағы кинемалардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz