ХІХ ғасыр ақындары туындыларындағы заман бейнесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Қазақ және орыс филологиясы факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

Курстық жұмыс

ХІХ ғасыр ақындары туындыларындағы заман бейнесі

Ғылыми жетекші: аға оқытушы
.

Қостанай, 2020 жыл

МAЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 ҚЫЗЫР ҚОНҒАН ҚҰДАЙДЫҢ СҮЙГЕН ҚҰЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Дулат Бабатайұлы шығармаларындағы сұмдар мен қулар бейнесі ... ... ... ... .6
1.2 Халық қозғалысының жалынды жыршысы - Махамбет ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8 1.3 Әкім төренің аузын буған Сүйінбай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.4 Орынбай Кертағылұлының поэзиясындағы ел үстінен күн көрген елбасылар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.5 Шөже айтысындағы рушылдық пен феодалдық сана ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.6 Елдің мұңын жоқтаған Мұрат ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.7 Әбубәкір жырындағы Жаңа низам көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.8 Бодандықтың қамытын киген халық (Нарманбет Орманбетұлы шығармашылығы) ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
1.9 Қашаған Күрімжанұлы поэзиясындағы ел апшысын қуарғандар болмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23

2 САУДА КАПИТАЛИЗМ ЭЛЕМЕНТТЕРІ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ҚАНАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.1 Шортанбай Қанайұлының шығармаларындағы заман сүреңі ... ... ... ... ... ... .26
2.2 Ақын поэзиясындағы езілуші кедейлердің ауыр тұрмысы ... ... ... ... ... ... ... .27

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі:ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті XV-XVIII ғасырлардағы деңгейіне қарағанда тек сандық тұрғыдан ғана емес, сапалық жағынан да біраз ілгері басты. Сондықтан бірсыпыра нышандары әдебиеттегі тарихилық мәселелерінде көрініс тапты[1,116].
Жер жүзі әдебиетінің тарихына көз салсақ, мәдени-рухани дамуында белгілі бір белі, елеулі кезеңдері болады. Әр елдің әлеумет өміріндегі әр алуан тартыс, тап күресі, қоғам өмірінің жалпы даму процесі таптың немесе топтың ой-пікір, тілек, мүддесін жыр етіп жоғары көтеретін адамдарды да дүниеге ала келеді. Олардың кейбіреулері ескінің шырмауынан шыға алмай, өткеннің күнгейін, жаңа заманның көлеңке жағын көрсе, кейбіреулері ескіліктің сыншысы, жаңалықтың жаршысы дәрежесіне көтеріледі. Олар тарихты даттамай да, мақтамай да әділ бағалап, үмітті алдан, жарықты келешектен күтеді. Өз кезіндегі әр алуан мәселелерді терең толғап, кеңінен шолиды. Айналасына көз тігіп, ел қамы, жұрт пайдасы деген нысананы алға қояды да, тарихтың үлкен сахнасында бой көрсетеді. Сөйтіп, олар өз дәуірінің ұраншысы, келешектің жыршысы болды [2, 4-5].
Ғасырлар бойы халықпен бірге жасасып келе жатқан жыраулық поэзия өмір аренасындағы өз орнын ХІХ ғасырдың екінші ширегінен бастап ақындық поэзияға бере бастады. Өйткені , бұл кезде қазақ қоғамының көшпенді тірлігі адам таңғалаларлықтай боп өзгеріске түспегенмен дала тіршілігінде бірсыпыра өзгерістер дүниеге келді. Соның ең басты өзгешелігі бұл кезеңде қазақ даласы түгелге дерлік Ресей империясының құрамына енді. Соған байланысты қазақ қоғамының ел басқару, халық билеу дәстүрлері мен заң жобаларына өзгерістер дендеп кіре бастады. Территориялық мәселелер бірсыпыра айқындалып, жерге деген меншіктілік жағдайлары өз шешімін тапты. Ұлыстарды билейтін хандық институттардың құқығы қысқарды. Бұрын үлкен территорияларды мекендеген халықты хандық атақпен билеп, өзін әрісі бүкіл қазақтың берісі үш ұлыстың бірінің әміршісі сезінетін хан-сұлтандар тұқымының айбыны кеміді. Осыған байланысты бұрын сол хандық институтының басқару апараттың құрамында отырып ұлыстың мүддесін қорғайтын жыраулар қауымы да тарих сахнасынан біртіндеп ығыса бастады.
Бірақ жыраулардың қарасы кеміп, қарымы тарылғанымен , елдің мүддесін ойлайтын, оның арман-мүддесін паш ететін , трихынан тағлым алуға шақыратын - бойында ақындық оты мен патриоттық намысы бар ақындар аз болған жоқ. Олар Махамбет пен Шернияз, Абай мен Ыбырай, Ығылман мен Мұхамеджан Сералин т.б. еді [1,116].
Бұл кезеңде әдеби тілдің негізгі жанры - поэзия жаңа белеске көтерілді. Өсите мәнді дидактикалық толғаулар ығыстырылып, олардың орнына кең көлемді әлеуметтік тақырыптар жырланатын болды [3, 108].
Зар заман дәуірі қазақ әдебиетінің тарихында асқан дәуір болғандықтан, қазақтың жазба әдебиеті осылардан бастап әлеуметтік халін ұғып, ел қамын жоқтауға кіріседі. Өлең бұрынғыша қызық, сауық сияқты ермек емес, қауым қызметін атқара бастайды. Елдің саяси пікірі мен тілек, мақсат, мұң, зар сияқты сезімдерінің басын қосып, жаңадан ой негізін, салт санасын құра бастайды. Бұл уақытқа шейін болмаған әлеуметшілдік сарыны, азаматтық нысанасы шығады [4,194-195].
ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген қазақтың әлеумет қайраткерлеріне, оқымысты, ақын, жазушыларына, олардан қалған мұраларға біз осы тұрғыдан келсек, өмірде екі түрлі көзқарас, екі түрлі тілек, екі түрлі мүддені аңсаушылардың болғандығын көреміз. Бұны әдеби нұсқалардан айқын аңғарамыз. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиеттің идеялық мазмұнына, стиль ерекшеліктеріне қарап, біріншісін регресшіл романтизм бағытындағы әдебиет те, екіншісін реалистік және прогресшіл романтизм бағытындағы әдебиет деп бөліп қараймыз. Бірінші бағыттың басты өкілдері: Шортанбай, Әубәкір (Әбубәкір), Мұрат, Нұржан т.б. Бұл ақындардың әрқайсысы Қазақстанның әр түкпірінде өмір сүрді. Көбінің бір-бірімен қарым-қатыс, байланыстары болған жоқ. Бірақ олардан қалған мұраларды алсақ, барлығына ортақ, барлығының шығармаларына тән бірнеше ерекшеліктерді көреміз, яғни өмірге торыға қарау, заманына риза болмау, қазақ даласына жайыла бастаған капитализм элементтеріне, олармен байланысты туа бастаған жаңалықтарға қарсы болу, Қазақстанның Россияға қосылуына наразылық білдіру, өткен заманды, хандық-феодалдық құрылысты мадақтау, бар жанымен ескі өмір, көне заманға қайта бұрылу, өмірден торығу, дінге сену, бұл дүниеден безіп, ол дүниені іздеу [2, 4-5].
Бұқар жырау заманынан келе жатқан бұрынғы әлеуметшілдік, ойшылдық сарынына Махамбет заманында ісшілдік қосылса, кейінгі ақындардың тұсында жаңа әсер сияқты болып дін мен мәдениет исі кіре бастайды.
Зар заманның орта буынынан бері қарай дін сарыны біздің әдебиетте жылдан жыл өткен сайын үлкенірек орын алды. Басы Шортанбайдан басталған діншілдік, ХІХ ғасыр аяғына келгенде толып жатқан дін қиссаларына келіп соғады. Бірақ бұл жазылып отырған әдебиет тарихында біздің мақсат қылған нәрсеміз ең әуелі қазақтың нағыз өз әдебиетін ашып алу болғандықтан, дін ағымымен туып, жат жұрттың үлгісі сияқты болып көшіп келген әдебиетіне әзірше қозғамақшы емеспіз. Себебі қазақ әдебиетіне кірген дін қиссалары мен халық романдарын алсақ, барлығы да өзге елдерде туып, бізге көшірме сияқты болып келген. Сондықтан қазақтың бір қиссасын қарастырудан бұрын сол қиссаларды өзге елдердің әдебиетінен теріп, тексеру керек болар еді. Қазіргі міндет ол емес. Сондықтан біздің әдебиеттегі дін ағымын кең ауданымен қарастырмаймыз. Оның орнына жоғарыдан қарастырып келе жатқан зар заман ақындарында дінділік әсері білінді ме, қаншалық дәрежеде білінді, соны ғана әр қайсысының өлеңінен қарастырып өтеміз.
Зар заманның орта буынындағы бір жаңалық діншілдік сарыны дедік. Екінші - жоғарыда айтқан мәдениет исі. Бірақ бұл дәуірде соңғы жаңалық оншалық айқын болып, толық күйінде білінбейді. Білінсе жалғыз Алтынсаринның ғана сөздерінде білінеді. Сондықтан мұны бір үлкен жаңалық демей исі деп қана атадық.
Зар заман поэзиясындағы негізгі мотивтердің бірі - бардың жоғалуын, жаңаның тозуын, кеңейгеннің тарылуын, құндылықтың азғанын жырлау. Көбіне-көп мұндай тұжырымдар ақырзамандық сарындағы пайымдауларға тіреледі [4,211-212].
Курстық жұмыстың мақсат-міндеттері:
-ХІХ ғасыр ақындарының сара жолын анықтау;
-ХІХ ғасырақындары жырға қосқан заман бейнесін айқындау;
Курстық жұмыстың нысаны: ХІХ ғасырда өмір сүрген ақындар мен ағартушы-ғалымдарды зерттей келе, олардың шығармашылығымен толығымен танысып, сол заманның майталман ақындарының шығармаларындағы өзекті тақырыпты анықтап, ХІХ ғасырдағы заман бейнесін ашу.Жұмысты жазубарысында Ж.Тілепов, Қ.Жұмалиев, Ғ.Қалиев, Г.Боранбаев, Х.Сүйіншалиев, М.Әуезов және т.б. ақын-жазушылардың зерттеу еңбектеріндегі ғылыми тұжырымдамалары, ой-пікірлері пайдаланылды.
Курстық жұмыстың ғылымилығы:Жұмысты зерттеу келе оның ғылыми сипатын таныдық.Соның ішінде мұнда бұрын зерттелмеген ХІХ ғасырдағы заман тақырыбы зерттеліп , зертеушілердің еңбектері қолданылуы жұмыстың ғылыми сипатын танытады.
Курстық жұмыстың зерттеу әдістері: Курстық жұмыс барысында жүйелі-кешенді,тарихи-салыстырмалы, зерттеу әдіс түрлері қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспе,екі тараудан,қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ҚЫЗЫР ҚОНҒАН ҚҰДАЙДЫҢ СҮЙГЕН ҚҰЛДАРЫ

1.1 Дулат Бабатайұлы шығармаларындағы сұмдар мен қулар бейнесі
Жырау жырлағанда ел басына келе жатқан жаңа заманның ұлы денесін, нобай суретін сөз қылатын, содан қорқып толғанатын. Олар қазақ жайлаған сахараның бір шетінен шыққан шоқтай қара бұлтты көріп, соның белгісінен шошып, содан келетін бәле қандай екенін болжап, тұспал қылып айтатын.
ХІХ ғасыр ақындарының заманында сол бұлт бір есептен қазақ даласына үстінен соғып өтті. Сондықтан бұл күннің ақындары баяғыдай шыққан бұлтты сөз қылмай, содан түскен бұршақты, үй шыққан дауылды, мал ықтырған соққыңды сөз қылды. Дала жайлаған елдің өмірінде бұлттан түскен қаза менен дерт қандай болды, соларды айтып күңіренетін болды.
Сол қаза мен дерттер қайсы. Дерт көп. Біреуі, елді орыс ұлығы билегенін арман қылады. Ел мінезінің бұзылып, берекеден айырылғанын айтады. Байлық кетіп, кедей болғанына қайғырады. Екіншісі, ел жайлауын орыс алып, жер тарылғанын, зорлық көргенін айтады. Бұрынғы кең қоныс, кең өрісін жоқтайды. Үшіншісі, дін жоғалып, қарындастық қадір тозып, ру тіршілігігің шырқы бұзылғанын сөйлейді. Кейбіреулер өзгеріп тұрған заманның ауыртпалығын айтып келіп, өткен күнге жоқтау айтады. Осының бәрін санаумен бірге тығырыққа қамалып, сенделген елдің қайғылы хандары кей-кейде ем айтқысы да келеді. Бірақ мұның ешқайсысы да алдыңғы заман неге соғатынын білмейді. Өткен күннен қалған ұлы жұмбақты шеше алмайды. Сондықтан әрқайсысының демі де әр түрлі. Кейбірінікі дін, кейбірінікі таза адамшылдық, тағы бірінікі шала күйде айтатын оқу өнер. Бұлардың сөз қылған жайлары басқа-басқа сияқты болып, атаған емдері де әр түрлі болғанымен, барлығының басын қосатын ортақ жері бар. Ол ортақ жері: заман халінің қайсысынан туатын өкініш, зар өткендей ойлап, күрсініп сағынып, қазірден қажып, торығу, алдыңғыдан шошынып, қорқу, сондықтан ыңыранып зарығу. Жылауына зорлау. Зар заманның пісіп жеткен кезіндегі толық шыны осы. Енді осы халдерді жеке ақындардың өз мысалдарынан тексеріп қарайық[4,212-213].
Туған елінің тарихи бір кезеңін жырлап өткен қайталанбас ақын, Патшалық Россиияның қазақ өлкесін күшпен отарлау езеңін , одан туған зобалаңдарды өз көзімен көріп, соған барынша наразылық білдірген ел басы адамдарының бірі - Дулат Бабатайұлы[5,6].
Ақын бірсыпыра толғауларында Ресей ықпалы мен елге еніп, еміп жатқан сауда қатынастарына , елді басқару, билеу тәртібіне ашық наразылық білдіреді. Үйреншікті ел билігін бұзған өзгерістің бәрі оған ұнамайды. Бұрынғы ізгі адамдар жойылды, олардың орнын алаяқ, қулар, пайдакүнем құлқынқұмарлар, пейілсіз бай, берекесіз сұмдар мен қулар басты, ендігі би дегендеріңіз - елін сатып, шен алып, күн көріп жүрген жыртқыш аң бейнесіндегі бұзықтар, опасыз аға сұлтандар, - дейді.
Заманымыз бұзылды,
Қияметтің төріндей,
Аға сұлтан қазының,
Ел сілкінді ісінен,
Ауылдың атқа мінері,
Жемтікке қонған күшіген.
Сатылымпаз жалдап әкімдерді ақын иттің етінен бетер жек көреді. Оларға қарсы сөз заһарынан жыр төгеді. Екі жүзді, жемсауы кең бектер мен елін сатқан сұмдардың мінез-құлқын тайға таңба басқандай анық суреттеп, олардың ащы мысқыл мен жер-жебіріне жеткізе түйрейді.
Шен-шекпенге құматқан,
Қанталап көзі мұнартқан,
Саудалап елін тиынға,
Құмартып патша сыйына...
Замандастарының жағымсыз мінез-құлқын , әдепсіздіктерін термелеп, елден тірлік-бірлік деген кетіп жатыр деп қанжылады:
Арамызда тірлік жоқ,
Қай үлкенді сыйлайды,
Елімізде әдеп жоқ...
Заманында төре болған, сұлтандық құрған Барақ, Кеңесбай, Сүлеймен сияқтылардың атына арнайы өлең шығарып, оларды әділ қазы, ата-билердің жолын қумай, елінің жауы қатарында өз жұртын талап жатыр деп айыптайды. Ұлықтар мен бектерді өлімтік баққан жаман ит пен жыртқыш қасқыр деп бейнелейді.
Патша өкіметі алдында құрша жорғалап, жоқ жерде кісімсіген жағымпаз болыс бейнесін ақын шебер мысқылдайды. Олардың бойындағы екі жүзділікті , парақорлықты батыл әшкерелейді:
Майырдың алса бұйрығын,
Борбайға қысып құйрығын,
Ел пысығы жортады,
Онан өзі қорқады.
Бұл тұста ақын пысықсыған болыстар бейнесін, олардың бұлаң құйрық мінездерін дәл басып отыр. Момындар алдында әкімсіп, ұлықтар алдында құрдай жорғалайтын бейшаралықтарын әшкерелейді. Пара алып баюдан басқа арманы жоқ , алса тоймайтын кең жемсау , кердең әкімдерді мысқылдайды:
Қолбала құс секілді,
Биялайға қарайсың,
Не тұлғама тұтқа боп,
Не керекке жарайсың.
Ашылған әбден араның,
Түйені жұтсаң түгімен,
Қақалмай бір-ақ жалмайтын.
Қазақтың кейбір жаңа байларының қайырсыз, нашарға пайдасыз болып бара жатқанын айта келіп, оларды:
Қайырсыз байдан пайда жоқ,
Нашарға жәрдем бермесе.
Кем-кетікті көрмесе,
- деп мейірімбандылыққа үндейді [5,14-15].

1.2 Халық қозғалысының жалынды жаршысы - Махамбет
Халық қозғалысының жалынды жыршысы, бойындағы талантын жауға қарсы атылған жәй оғымен қабат жөнетіп, қылышымен сөзін бірге сілтеп өткен әрі батыр, әрі ақын - Махамбет Өтемісұлы [6,416].
Махамбет ақын - қазақ поэзиясының жаңа да жарқын беттерінің , оның алтын діңгектерінің бірі еді. Сондықтан әдебиет тарихын , не оның жеке мәселелелерін сөз ет кенде Махамбет шығармаларына соқпай өту мүмкін емес-ті. Оның біраз толғауларының мазмұнына қарап, олардың қай жыл, қай айларда шығарылғанын айқындауға болады. Мұндағы тірек етер уәжіміз - шаруалар көтерілісінің бүкіл рухын, тағлымды тарихының ізін қиналмай табуға болатындығы ғана емес, сол ұлы оқиғалардың мезгілі мен мекен жағынан олардың өзінен кейінгі оқиғалардан үзіле көрсетілендігі. Ақын тек өзінің бейнесін, көтерілістің көсемі Исатай образын жасау барысында ғана емес, ол өзінің бүкіл шығармашылық бетін сол көтерілістің рухымен ғана айқындайды. Сөйтіп, шындап келгенде оның шығармаларынан өзге тақырып табу қиын. Өйткені, оны көзі жұмылғанша барша тілек ниеті осындай ұлы мақсат жолында болған.
Ақынның қандасқан жауынан рақым іздемегені , өле-өлгенше арпалысып өткені былай тұрсын, ол өздері бастаған таптық күрестің жалғасын келешек ұрпақтан көруді мұрат тұтады. Туған ұлдан не пайда,қолына найза алмаса,атаның кегін қумаса... Ханнан қырық туғанша, қарадан бір-ақ тусайшы. Халықтың кегін қусайшы- артымыздан біздердің ақырып теңдік сұрарға деп өздерінің кегі мен өшін солар алса ғой деп арман етеді. М.Әуезов: Бүкіл ХІХ ғасыр әдебиетінде қимыл мен күрес жырын Махамбеттей қып жырлаған өзгеше ақын болған емес - десе, Қ.Жұмалиев: Махамбет өлеңдерінде қамшының өзегіндей тартылып жатқан идея - қанаушы тап өкілдеріне қарсы өзінің және халықтың өшпенділігін , олармен еш уақытта келісімге келмейтіндігін жеріне жеткізе жырлаушылық. Сол дәуірді алсақ, бұл мәлелеге бүкіл шығыс елінде Махамбетпен ешкім таласа алмайды деп, бағалайды. Сөз жоқ , мұның барлығы - Махамбеттің бүкіл ақындық, азаматтық болмысын, әдебиет пен тарихтағы елеулі орнын назарда ұстай отырып айтылған байыпты пікірлер [1,120-144].
Махамбет - шын мәнінде өз халқын, өз отанын сүйген патриот ақын. Әр сөзі қанаушы хан , сұлтан, би-феодалдарға қарсы айтылып, өмір шындығының бір бөлшегі тәрізді көрінеді. Халықтың ауыр тұрмысын жеңілдету үшін Жәңгір ханға айтқан сөзі деп аталатын өлеңінен бастап қарулы күреске шақырады:
Беркініп садақ асынбай,
Біртіндеп жауды қашырмай,
Білтеліге доп салмай,
Қорамсаққа қол салмай,
Қозы жаурын оқ алмай,
Атқан оғы жоғалмай,
Балдағы алтын құрыш болат,
Балдағынан қанға боялмай,
Қасарысқан жауына
Қанды көбік жұтқызбай,
Халыққа тентек атанбай,
Ерлердің ісі бітер ме?
Қай кезде болсын күрес оңайлықпен қолға түспейді. Талай қиыншылық, ауыр азап, зор бейнеттерді бастан кешіруге тура келеді. Ақын бұл жайтты да халыққа ескертіп, үлкен іс үлкен төзімділікті керек ететіндігін ашық айтты:
Толарсақтан саз кешіп,
Тоқтамай тартып шығарға,
Қас үлектен туған кәтепті
Қара нар керек біздің бұл іске.
Қабырғасын қаусатып,
Бір-біріндеп сөксе де,
Қабағын шытпас ер керек
Біздің бүйткен бұл іске.
Тап осы идеяны ақын Ереуіл атқа ер салмай деген әйгілі өлеңінде бұдан гөрі де тұжырымдырақ жырлайды. Халық мүддесіне шын берілнге ерлер Қу толағай бастанбай , іс бітіре алмайды деп түйеді.
Хан, сұлтан, би-феодалдар қаншама мықтысынып, қара халықты қанаса да, күш халықта деген идеяны кейінгілерге өсиет есебінде қалдырды. Өздері жете алмай кеткен ұлы армандарын келешек ұрпақ орындайтынына сенді және халық үшін күрескерлердің қандай сипаты болуы керек деген сұраққа да өз жауабын беріп кетті. Ол еңбекші халықтың арман-тілегін, ой-мүдделерін жырлады. Оның үгіттік, азаматтық лирикасына тақырып болғанда халықтық осы мәселелер және оның үгіттік күшінің қандай дәрежеде екендігін айқындайтын ерекшелік те ақын өлеңдеріндегі идеялардың жұртшылық тілегімен қабысуында [7,91-123].

1.3 Әкім төренің аузын буған Сүйінбай
Бетіне адам қаратпаған әрі ақын, әрі әкім төренің аузын буып, оның төріне именбей шығып, табағынан ас, малынан бас беруге мәжбүр еткен ХІХ ғасырдың майталман ақыны - Сүйінбай Аронұлы. Ақын шығармаларының бұқарашылық беті, әлеуметтік сыры айқын. Оның жүрегі елім деп , жерім деп дүрсіл қағып, тыным таппайды. Сүйінбайдың бар арманы еліне әділетті өмір орнатып, еңбек адамын бақ-дәулетке ие ету. Берекелі, бейбіт елді, елі үшін еңіреп туған ерді көрсетіп, бұқара халықты әділ жолға бастар абзал басшыны, адал азаматты қадірлеу. Ел берекесі бірлікте екенін ескеріп, әсіресе, сыртқы жауға қарсы тұру үшін ауыз бірліктің маңызы ерекше екенін баса айтады:
Жау басынар халықты,
Басқарушы оңбаса.
Малшы айдап адамды,
Орынсыз күштеп зорласа.
Ауға түскен балықтай
Шыға алмасаң бұлқынып.
Әділетшің болмаса
Күүүің көзін жасырар.
Аспанды бұлт торласа.
Елдің бағы ашылар.
Әділеттілік орнаса.
Сүйінбай шығармаларының халықтық беті айқын. Ол үстемдер тобын езілген қалың елге қарама-қарсы бейнелеп, кедей-кепшіктер мұңын жырлайды. Хан-сұлтан, төре-датқалардың халық мұңымен санасуын керек етеді. Қара халықтың қаһарын, қалың көптің қайтпас жігерін жоғары бағалап, оларға қарсы тұрар еш күштің жоқ екенін көрсете алады. Қайсар ханға қарсы ақын жырларының пафосы сол қалың бұқараның қаһарлы айбарына толы:
Қаһарланса қалың ел,
Шығармай ма миыңды?!
Бет-аузыңды қан қылып,
Бермей ме, сүйтіп, сиыңды?!
Қоғамдық қайшылықтардың бетін реалистікпен ашып, үстемдер тепкісінде күйзелген халықтың жағдайын ашына жырлайды:
Ел қадірін білмейсің,
Төремін деп мастанып,
Бұқараңа қас қылдың,
Жарлының ұрлап жалғызын,
Шығармай қырға аш қылдың...[8,38,48-49].
Еңбекші көптің үстем тап өкілдеріне қарсы күресін қолдап, әділеттіліктің жебеуші жақтасы болған Сүйінбай - жер дауы, жесір дауы, ер құны тәрізді маңызды, мәнді, жауапты жиындарда халық атынансөйлеп, өз шешімін өткізе алған дипломат шешен. Өзі қатысқан мәмле-мәжілістерде ел билеген сұлтан, төрелерді, атқа мінген болыстарды шенеген. Әрқашан да халық мұраты жайлы ойланып, өзін еңбекші елдің намысын жақтаушы уәкілімін деп санаған.
Сүйінбай - басынан өмірі сөз асырып көрмеген, қаһарлы, азуы алты арыс зоршылдылығымен аты шыққан аға сұлтан Тезек төреге қаймықпай тура қарап, оның терістігін именбей бетіне басқан бірінші адам. Қалың бұқара халықтан қолдау тапқан ақын елдің жоғын жоқтап, кездескен жерде ылғи Тезек ісінің әділетсіздігін, жүргізіп отырған әрекет-қимылдарының түгелдеу алдау мен қорлаудан , ұрлау мен тонаудан тұратындығын ашып айтқан. Ақынның Зар жылатып момынды атты өлеңі бастан-аяқ Тезек төренің зұлымдығын, тойымы жоқ дүниеқоңыздығын көрсетуге арналған. Онда Тезекке Сүйінбай еңбекші ел атынан үлкен айып тағады. Төренің зорлық-зомбылығын атап-атап санап береді. Момын шаруа халыққа соншама зәбір, қиянат шектірген Тезек төрені ел маңдайына біткен сор деп бағалайды:
Хан емессің, қиықсың,
Қалың елді айдап жеп,
Теріңе зорға сыйыпсың.
Ұры-қары зұлымның,
Бәрін өзіңе жиыпсың.
Жанға жауап ьермейтін,
Дүлей мылқау сияқты,
Қиял мінез тұйықсың!
Дүниені жұтса тоймайтын,
Түпсіз жатқан ұйықсын!
Басшылық жоқ халықта,
Аққан судан сұйықсың.
Сонымен қатар, Сүйінбай Аронұлы өмір, заман жайлы толғанып, философиялық қорытындылар жасаған терең ойлы өлеңдердің де авторы. Ақын онда өзімен-өзі қалып, келешек күнге көз жібереді.
Мысалы, Әділеттілік орнаса, Надандық өлеңдерінде ақын әлеуметтік, қоғамдық құрылысқа өзінің көзқарасын білдірген. Алғашқы өлеңде әділетсіз басқарушысы бар елдің бақытсыз күніне өз жіберген. Халықты кіріптарлыққа тап қылатын да сол әділетсіздік деп санаған:
Жау басынар халықты,
Басқарушы оңбаса,
Малша айдап адамды,
Орынсыз күштеп зорласа.
Ауға түскен балықтай,
Шыға алмассың бұлқынып,
Әділетшің болмаса.
Күннің көзін жасырар,
Аспанды бұлт торласа.
Елдің бағы ашылар,
Әділеттік орнаса.
Өлеңде жеке адамның қоғамдағы рөлі мен оның халықпен қатынас дәрежесі жайлы пікір айтылған. Халықтың мұрат-мүддесімен санаспай , оның хал күйін , тіршілік-тынысын көре білмеген басшының тек елге зиян, үлкен ауыртпалық әкелетінін ақын баса көрсеткен. Елбасқарушысының күші оның еңбекші бұқара үшін өызмет етіп, олардың сенімі мен қолдауына ие болуында жатқанын бөліп атаған. Осы өлеңінде Сүйінбай ақын зор қабілетті, сақырмас жігерлі, батыл шешімді жеке адамның халқы үшін пайдалы істер атқарып, тарихи міндеттерді шешуде көрнекті рөлге ие болатындығына көңіл бөлген.
Надандық өлеңінде ақын еркіндікке, жақсы тұрмысқа ұмтылған халықтың жолын бөгеп, кедергі болған қараңғылықты жеңуге үндейді. Бар кінәні мешеу қалған, сауатсыздық пен білімсіздік жайлаған феодалдық заманға артады:
Атасын алдар баласы,
Адамдыққа ебі жоқ,
Жамандыққа асқан заман-ай!
Білмегенге бәрібір көзін жұмған надандай.
Білімсіздік пен білместік етек алған заманда күн кешіп жатқан еңбекші кедей халқының келешегі ақынды қатты толғандырады. Көптің жұпыны, жадау тұрмысына айла-аярлық өрістеген түнек дәуірге күйзеле көз салады. Елдің ертеңгі күні туралы көп ойланып, тынысымыз толғанған зерделі ақын бұлайша азапты күнде күн кеше берудің қатерлілігін қинала сезінеді. Сол жайдың халық құлағына жеткізу долында шарқ ұрып, ой тұңғиығына шомады.
Тар заманда ел басына түскен ауыртпалық пен қиналысты Сүйінбай ақын жете түсінген. Ел тілегі еркіндік пен тыныштық екенін жүрегімен сезген. Ақын - халықтың осы зарыққан күйін дастанда батыр сұрау эпизоды арқылы шебер ашқан. Және де халқы үшін қызмет етудің оңай іс емес екендігіне баса назар аударған. Көп көңілінен шығу сын атаулының ең қаталы, ең жауаптысы да мәртебелісі деген ой аңғартқан:
Айдынды ер болмаса,
Өз басын өзі қорғаса,
Түн ұйқысын бұзбаса,
Түн жамылып тұрмаса,
Кезендей жерден кездесіп,
Ел дұшпанын ұрмаса,
Қайтіп көпке ұнайды.
Міне, Сүйінбай ел қорғаймын, жер қорғаймын деген жауынгер жігіттерге осындай талап қояды. Тынышсыз заманда тек жатуға, жеке қара бастың қызығын халық қамынан еш уақытта жоғары қоюға болмайтынын батл ескертеді [9,65-66].
Ақын ұрлық пен пара төрелердің кәсібі болып алды, бұл ұнамсыз іс, озбырлық қылықтарың үшін құдай алдында күнәға, ақіретке жазаға ұшырайсыңдар деп төрелерді дін жолымен қорқытпақ болады. Құдайдан қорық, адамшылыққа кел, мейірімді бол, әділ іс қыл деп оларды ақылға шақырады.
Ақ шалмалы қожаны пірім дейсің,
Тезек, Тезек дегенге дірілдейсің.
Пара жесең, аузың-аузың ілінбейсің,
Жылкелді мен Бапандай ұрын келсе,
Дінің қабыл болғандай күлімдейсің,
Жал мен жая ұрлықтан шайнайсың да,
Ақіретте доңыздың боғын жейсің.
Сүйінбай өзінің өлеңдерінде кедейді кемсітушілікке ашына қарсы шығып отырады. Қара халықты менсінбейтін би-болыстар мен ұлықтарды түйрей тілдеп, халық сөзін сөйледі. Батырбек деген Дулаттың бір биіне айтқан өлеңінде ол бұрынғы батырлардың ел үшін еткен еңбегін дәріптеп, оны ел қамқоршысы ретінде үлгі етіп көрсетеді. Батырбектің өз басындағы кемістіктерді міней келіп, басқа да болыс билерді сынап өтеді. Оларға ел қорғаған батырларды қарсы қояды.
Шапырашты өтіп кетті Саурық батыр,
Қырғыз, қазақ жапсарын жібермеген.
Болат сауыт-тұрманы тегіс еді,
Дулатқа Шапырашты белес еді,
Еліне ұлы жүздің кеңес еді [10,224-225].

1.4 Орынбай Кертағылұлы поэзиясындағы ел үстінен күн көрген елубасылар
Ел іреңін ақшаға құныққан елу басылары алып жатыр деп сынайды ХІХ ғасырдың майталман ақыны Орынбай Кертағылұлы. Оның бұл пікірі 1878 бейнеленген. Бір жан жоқ болыстыққа талас емес - деп басталатын ақынның бұл өлеңінің маңызы ерекше. Ақын бастан-аяқ болыстыққа таласқан қулар мен байлардың ақылсыздығын , олардың ел қамын ойламай , дауды қоздырып, оңай олжа тауып, пара алып жатқанын көрсетеді. Ел ынтымаған жойып жатқан заманның билеріне мін тағады:
Есті кісі есермен ойнамайды,
Бойы қысқа тереңге бойламайды.
Ақша берген кісіні болыс сайлап,
Елубасы ел қамын ойламайды.
Орның бар өткен биден, өткен ханнан,
Озыпжүргентұлпар бар мың мен саннан.
Көкірексізкөзіменен ой ойлайды,
Бұкүндебірліккеткенмұсылманнан...
Орынбай бұл өлеңінде сайлау заңына түгел қарсы шықпайтында секілді. Оның түсінігінше , өкімет заңы әділ, оны бұзып жатқандар қазақтың сұмдары мен қулары ғана.
Халалжүргенжігітке Алла жар-ды,
Харамжүргенжігіттіңпиғылы тар-ды.
Хүкімдердің сайлауы аділетті,
Өзқолыңабередіықтиярды, - дейді.
Сөйтсе де ақын ел билеуге, үстемдікке жеткізетін адамның жекебасының артықшылығы не даналығы емес, оның алдындағы малы мен қалтасындағы ақшаның молдығы, оның сүйенерінің күштілігі деп біледі. Ақын өз басындығы кемістіктің бірі осындай сүйенер руының аз да әлсіздігінен деп түсінеді:
Қартайып, ақылымнан танғаным жоқ,
Әлемде алдыма жан салғаным жоқ.
Руымның аздығы бұл тұрысым,
Болмаса ғибрат таппай қалғаным жоқ.
Көкірегім дариядай шалқушы еді,
Қызыл тілім кемедей қалқушы еді.
Сөйлесем мың кісінің ортасында,
Тындаған қорғасындай балқушы еді.

Қанша шешен болғанмен тілің балдай,
Қалың жұртың болмаса қара талдай,
Қара тасты балқытсын қанша тілің,
Сайлау күні болмайды керім салдай [10, 247-248].
Ақын өлеңдеріндегі келесі бір тақырыбы - өз қоғамындағы әлеуметтік теңсіздікті әшкерелеп сынау. Ел үстінен күн көрген елубасы, болыстар мен көзқаман надан байларды, жұрттың сатқан арамзаларды, арсыздарды аяусыз мінеген өлеңдері ақын поэзиясының халықтық сипатын анықтайды:
Құдайымбаршажандыжаратыптұр,
Бірін аз, бірінкөпқыптаратыптұр.
Елубасытышқандыболыссайлап,
Арыстандыаузынақаратыптұр.
Қарағайтораңғыданөсербойлап,
Елубасыісқылмастүбінойлап
Жолкөрмегенқойшыныболыссайлап,
- деп елді азғырған адамдарды мінейді [11,301].

1.5 Шөже айтысындағы рушылдық пен феодалдық сана
Байлардың сарандығын Шөже әр түрлі сипаттармен өте шебер көрсетеді. Ол бірін надан, бірін нас, сараң десе, екіншісін өз дәулетінің қызығын көре алмай, қалтырап жүрген пайдакүнем дейді. Сараң байдың енді бірін өліге де, тіріге де пайдасыз, пейілі кеткен азған адам етіп, оның сүреңсіз бейнесін жасайды.
Әкең Лаба түсімде аян берді,
Білмейтін менің балам надан деді.
Мен өлгелі берген бір қой сойып,
Соқыр-ау, не береді саған деді..
Осылайша ақын байлардың сараңдығын әр түрлі жағдайда мінеп, олардың жағымсыз бейнелерін келемеждейді.
Тәрбие көрмеген бассызелдің баласы, өнегесіз атаның ұлы екені , сондықтан ондай адамнан жақсылық күтугеболмайтыны айтылады. Еліне қарай аузын ашқан қасқыр, итке аралас дүмбілез-дөрекі бөрі текті адам болғанын және оның көрші поселкалардан нан сұрап жеп күн көрген бейшара болғанын бетіне басады.
Бөрі деген қасқырдың аты болар,
Ит пен аңға шатасқан заты болар,
Өзі сыйлық көрмеген бассыз елдің,
Кісі сыйлап күтпейтін салты болар.
Керекудің аузында қаржау күшік,
Қала десе тұрады құстай ұшып,
Жарты қалаш қойнына тығып алып,
Түнде келер үйіне мұрттай ұшып...[12,85-86].
Шөже Қаржаубайұлы жалаң мақтаумен тынбайды, оның ең басты қасиетін тап басып, дәл көрсету арқылы оңдырмай сынайды да, Сені жемқор дейді ғой елдің бәрі, жегенмен бұл халықты тауыспайсың , - деу арқылы ақын Ноғайбайдың негізгі өмір салтын көрсетіп, жұртты қанау арқылы тіршілік ету харекетін ашады. Сөйтіп, ақынның бүкіл мақтауы бір төбе де, жалғыз ауыз болса да, даттауы бір төбе. Аз болғанымен, салмақ осы жағында. Өйткені , бұл шындық сөз, бір Ноғайбай емес, ел билеп отырған әлдененеше ноғайбайлардың негізгі тұрмыс шындығы, қоғамдық, әлеуметтік бетін, орнын айқындайтын шындық [11, 287].
Ақын қазақ шаруаларының ұлықтар алдынан шын әділдік таба алмай зарыққанына, заң-законға шорқақ халыққа теңдік болмайтынына күйініш білдіреді:
Жандарал ақырады - пошел кет деп,
Сөзіңді болысыңа тапсырғанмын.
Білмеген бар закондв қазақ сорлы,
Қақпадан шыға алмаймыз төңіректеп,
Барар жер, басар тауың болмаған соң,
Күн қайда оның сөзін кетер көктеп [10,242].
Теңсіздік заманында өмір сүрген кемтар, әлді қауымға тәуелді ақынның жалпы шығармашылығында, оның ішінде айтыстарында қайшылықты ойлар, пікірлер қат-қабат кездеседі. Шөжемен қарсы айтысқан ақындардың және Шөженің өзінің де көп сөздерінде ру таласы, бәсекесі, рушылдық, феодалдық сананың терім мақтаны да кездесетін мысалдар бар, - деп жазады М.Әуезов осы ретте , - бірақ сондай қоғамдық жағынан қайшылықтары болы қатар, Шөженің үстем тап өкілдеріне қарсы айтқан сын сөздері де көп болады. Халықтың жадында сақталатын , түрлі әкімдерді масқаралап, шенейтін сөздері Шөженің атын , әсіресе, көпшілікке қадірлі еткен
Расында да ол бірде қолында билігі бар, әлді қауымды мадақтаса, енді бірде дәл сондай адамдардың сараңдығы мен парақорлығын, әлсізге жасаған зорлығы мен қорлығын жұрт алдында әшкерелейді. Оның заманында мұнан өзгені күту қиын еді. Шөженің жеке басының осындай қайшылығы болғандымен, тағы да сол сөз өнерін қоғамдық өмірдегі өзі танып білген кесірлі, кертартпа жайларды жұрт алдында өлтіре сынау, масқаралау құралы дәрежесіне дейін көтеруі құптарлық іс. Ақын шығармашылығының салмағы, бағалы жағы да осында.
Оның бізге жеткен айтыстарының ішіндегі ең таңдаулысы - Балтамен айтысы. Мұнда әлеуметтік теңсіздік, парақорлық, рушылдық мәселелері мейлінше өткір қойылып, батыл әшкереленеді[13,81].
Шөже Құнанбай мен Алшынбайдың алдап та, арбап та, тартып та алу арқылы тіршілік ету харекетін бейнелей, мысалдай айтқанда тіпті сүмірейтеді:
Болыпты бір ақсақ таз және соқыр,
Құранды мысық сопы молдаң оқыр.
Болғанда ақсақ дария, соқыр қарға,
Ортасын дарияның қарға шоқыр..., - дейді.
Бірақ ақынның негізгі көркемдік тәсілі - нәрсені өзінің атымен атау, ұрыны- ұры деп, парақорды- парақор, зорлықшыны - зорлықшы деу[13,82].
Шөженің тапқырлығы, өткірлігі әр жайда, әркімдерге байланысты көрінеді. Тек қазақтың байлары мен билері не бектері ғана емес, патша чиновниктерінің де озбырлық істерін аракідік көре және сынай білген, ең болмағанда оларға өзіндік ренішін білдіріп отырған.
Жандарал ақырады - пошел, кет деп,
Сөзіңді болысыңа тапсырғам деп.
Білмеген заң-закөңді қазақ сорлы,
Қақпадан шыға алмайды төңіректеп,
- дейді ақын қазақтардың дау-жанжалын қараған әкімшілік чиновниктері туралы. Сөйтіп болыспен өзара ауыз жаласқан әркімнің жалтарма, жалтыр сөзі мен қылығын сынайды. Өз тұсында оның замандас әріптестерінің көбі ру ақыны деңгейінен ұзай алмағанын білеміз. Рас Шөже де сөз ыңғайы келгенде ружайында айтқан. Бірақол бірнеше қауым елдің татулығын , бірлігін көп жырлады:
Шөжеге барлық қазақ бірдей еді,
Шалқыған ортасында күндей еді.
Қарауыр, Шабар - Шаншар екі құтым,
Сақтаулы әбдәрам да сүрдей еді,
- деген ақын тек жеке рулар ғана емес, көршілес отырған ұлттардың да дрстық та, татулықта болуын тілегіні сөзсіз. Сол ниетін мына төмендегі өлеңінен көрсетіп тұрған жоқ па?
Қапым бар деп келдің ғой Орынбайым,
Қашан болсын айтарлық сөзім дайын,
Қырғыз, қазақ, өзбек те алалық жоқ,
Бәрін бірдей жаратқан бір құдайым [13,83-84].

1.6 Елдің мұңын жоқтаған Мұрат
Қазақ әдебиетінде шығармалары қайшылыққа толы күрделі тұлға саналған ақындардың бірі - Мұрат Мөңкеұлы. Ескі ақындардың өмірбаянын білсек, соның әр қайсысы өмір сүрген заманның тірі пішінде белгісін тауып алғандай боламыз. Әрбір дәуірдің сондайлық бір-бір белгісі болса, темір аяқ тебендей болатын көмескі, күңгірт, ертегі заманның ұзақ сапарында қадам басып, жылжи беруге болады деген Мұхтар Әуезовтың пікіріне сүйенсек, Мұрат ақынның - шығармаларын өзі өмір сүрген қоғамнан бөліп қараудың жөні жоқ.
Мұрат өзі өмір сүрген кешкен кезеңдегі ел ішіндегі ахуалды, халықтың басына түскен ауыртпалықты жырға қосты, жұртының жағдайын ойлап, қабырғасы қайысты.
Зар заман ақындарының көрнекті өкілдері Мұрат Мөңкеұлы қазақ жері талауға түсіп, отаршылдардың ойранына айналған жылдарда халқына ұран тастады. Үш қиян, Сарыарқа, Қазтуған толғау-дастандарында ел жағдайы мен жер жағдайын байланыстыра жырлап, ата-дәстүрінің үзіліп, ата қоныстың қадірі кетіп, өлкенінің тозы тозы шыққанын сөз етті. Ақиық ақын қоғам үшін зиянды саналған Үш қиян, Сарыарқа сияқты толғау дастандары арқылы қазақ жерін отарлаушыларды батыо әшкерелеп, озбыр саясатқа қаймықпай қарсы тұрды. Ата-бабаларының қасық қаны қалғанша қорғаған жерін отарлаушылардың табанының астында таптатқызғысы келмеді. Ұлан ғайыр далаға патша өкіметінің өктемдікпен тап беруі Мұраттың ыза кегін оятты. Патша жендеттеріне деген өшпенділігі кеудесіне сыймай жыр боп құйылды. Үш қиян толғауында:
Еділді тартып алғаны,
Етекке қолды салғаны.
Жайықты тартып алғаны,
Жағаға қолды салғаны.
Ойылды тартып алғаны,
Ойдағысы болғаны,
-деп күйінсе, Сарыарқада:
Әуелі жеіп орыс Еділді алды,
Сарытау, Аштарханның жерінде алды.
Артынан еділден соң, Нарынды алды,
Тоғайдың ағаш, қамыс, талында алды,
- деп ашына жырлады. Ондағы орыс деген сөзді Мұрат ақынның өктем бағыт ұстанған патша үкіметіне бағыштап айтқаны айдан анық болса да, секемшіл саятшылардың нұсқауымен бұл толғаулар ұзақ жылдар бойы архивтердің қоймасында сақталды [14,5-9].
Мұрат - ең алдымен, елдің мұңын жоқтаған қайраткер ақын. Зар заманның шындығы, қоғамның бет-пердесіз нағыз сипаты ақын өлеңдерінен айқын көрінеді. Суырыпсалма ақынның толғаулары - ағын судай арынды, лықсыған селдей ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.