АДАМ АНАТОМИЯСЫ пәнінен ДӘРІСТЕР ЖИНАҒЫ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
БИОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
АДАМ АНАТОМИЯСЫ
пәнінен
ДӘРІСТЕР ЖИНАҒЫ
ТҮРКІСТАН
050607, 5B060700, 050113, 5B011300-Биология
мамандығының студенттеріне арналған
Дәрістер жинағы кафедраның мәжілісінде қаралды. Хаттама № ____
______________20___
Құрастырушылар: б.ғ.к., доцент З.С.Ажибаева
б.ғ.к., аға оқытушысы А.М.Бостанова
б.ғ.к., аға оқытушы А.М.Дүйсебекова
магистр – оқытушы А.Е.Сержанова
магистр – оқытушы А.Б.Алпамысова
магистр А.А.Абдрашитов
Кафедра меңгерушісі, б.ғ.к., доцент
З.С.Ажибаева
Дәрістер жинағы факультет мәжілісінде қаралды. Хаттама № ____
______________20___
Оқу-әдістемелік кеңесінің төрайымы
б.ғ.к., доцент
А.К.Убайдуллаева
КІРІСПЕ
Пән туралы қысқаша сипаттама: Адам анатомиясы морфология ғылымының бір
саласы, ол адам денесінің сыртқы пішіні мен ішкі құрылысын зерттеумен
бірге, олардың өзара байланысын және сыртқы ортамен қатынасын және
біртұтастығын дәлелдейді.
Пәннің мақсаты: Адам анатомиясы мүшелердін онтогенез және филогенез
барысындағы дамуын әрі олардың өзара байланыстарын зерттеу. Студенттерге
адам организмінің жүйелері, қызметі, олардың био-әлеуметтік ортамен
байланыстылығы туралы білімді қалыптастыру.
Пәннің міндеттері:
- Адам анатомиясы ағзаның құрылысы мен пішін сипаттау;
- Құрылысын атқару қызметіне қарай зерттеу;
- Адам денесіндегі органдардың орналасу тәртібінің өзара байланысын
зерттеу;
- Адам денесінің сырт пішінін, оның мүшелерінің пропорциясын зерттеу;
- Ағзадағы мүшелердін қалыптасуын, еңбекке, жұмыс әрекетіне және сыртқы
ортаға бейімделуін зерттейді;
- Адам денесіндегі тірек-қимыл аппаратының құрылысын зерттеп, дене
шынықтыруға және спортқа қажетті материал береді;
- Адамның жасына қарай пайда болатын ерекшеліктерін, өзгерісін зерттеу;
- Ұлпалық, жасушалық құрылысын препараттар арқылы тексеріп зерттеу;
- Лабораториялық сабақтарды өз бетімен тәжірибелік ғылыми зерттеу
жүргізуге үйрету;
- Әртүрлі жастағы адамдармен келешек жұмыс жасайтын мамандарды анатомия
пәнінен алған білімдерін пайдалана білуге үйрету.
Пререквизиттер: Орта білім беру орындарындағы алған биологиялық
білімдерден, жас ерекшелік физиологиясынан, мектептегі және жоғарғы оқу
орындарында өткізілетін валеологиядан, цитология мен гистологиядан, өзіңді
өзің тани біл, тіршілік қауіпсіздігін сақтау және т.б. бастапқы пәндерден
хабардар болуы керек.
Постреквизиттер: Адам анатомиясы курсын таңдап игергеннен кейін
биохимияны, биофизиканы, генетиканы, эволюциялық ілімді, иммунологияны,
микробиологияны, молекулалық биологияны, қолданбалы биологияны, экологияны
студент жеңіл қабылдайды және жақсы игереді.
Клетка, ұлпа, мүше, мүшелер жүйелері, аппараттар
Адам анатомиялық тұрғыдан зерттеу кезінде шартты түрде клеткалар,
ұлпалар, мүшелер, мүшелер жүйесі, аппараттар және біртұтас организм деп
бөлінеді.
Клетканың құрылысы мен оның атқаратын қызметі бұрынғы курста өтілген
цитология пәнінде толық айтылғандықтан, клетка жалпы тірі организмдердің
әрі құрылымдық, әрі қызметтік бірлігі екендігін еске түсіріп кету керек.
Ұлпалардың түрлері және олардың құрылысы мен атқаратын қызметі де бұрын
өтілген гистология пәнінде айтылғандықтан да, ұлпалардың жеке топтарына,
олардың қандай мүшелердің құрамында кездесетініне және атқаратын қызметіне
қысқаша ғана шолу жасау қажет.
Жануарлар мен адам денесінде ұлпалардың 4 тобы кездеседі. Олар –
эпителий, дәнекер, бұлшық ет және жүйке ұлпалары деп аталады.
Ұлпа дегеніміз – шығу тегі, құрылысы және атқаратын қызметі біркелкі
клеткалар мен клетка аралық заттардың жиынтығынан тұрады.
1. Эпители ұлпасы адам терісінің сыртқы қабатыр, ішкі мүшелердің ішкі
сілемейлі қабығын, дегендегі бездерді түзеді де, жабын және қорғаныштық
қызмет атқарады. Эпителий ұлпалары бір қабатты, көп қабатты, бір клеткалы
және көп клеткалы (экзокринді, эндокринді және аралас) эпителий деп
бөлінеді.
2. Дәнекер ұлпасы – нағыз дәнекер (борпылдақ және тығыз талшық),
ретикулярлыө, майлы, қатты (шеміршекті, сүйекті) және сұйық (қан, лимфа)
дәнекер ұлпа деп бөлінеді. Дәнекер ұлпасы тіректік, қорғаныштық, қоректік
қызмет атқарады. Дәнекер ұлпаның құрамында клетка аралық заттар басым орын
алады.
3. Бұлшықет ұлпасы – бірыңғай салалы және көлденең жолақты (қаңқа
еттері, жүрек, кейбір ішкі мүшелер) деп бөлінеді. Бірыңғай салалы бұлшықет
ұлпасы адам еркінен тыс жиырылады. Жүрек бұлшықеттері құрылысы жағынан
көлденең жолақты болғанымен адам еркінен тыс жиырылады. Ал, адам
денесіндегі қаңқасындағы көлденең жолақты бұлшықет ұлпалары адам еркіне сай
жиырылады.
4. Жүйке ұлпасы – орталық жүйке жүйесі (ми, жұлын) мен шекті жүйке
жүйесін (жүйкелерді, жүйке түрлерін, ганглияларды) және нейроглияларды
түзеді. Жүйке ұлпасы сезгіштік, қозғыштық, байланыстырғыш, тіректік,
қорғаныштық және қоректік қызмет атқарады. Жүйке ұлпасының ең кіші
құрылымдық және қызметтік бірлігін – нейрон деп атайды. Жүйке ұлпасы сезім
мүшелерінен келетін импульстарды талдап, саралап жауап қайтарады. Сонымен
бірге, жүйке ұлпасы организмдегі жеке мүшелер жүйесін бір – бірімен және
оларды сыртқы ортамен үнемі байланыстырып, олардың қызметін үйлестіріп,
организімнің біртұтастығын қамтамасыз етіп отырады.
Мүше - өзінің белгілі бір пішіні, құрылысы және белгілі қызмет атқаруы
арқылы ерекшеленеді. әрбір мүшенің құрамында 4 ұлпаның бәрі де кездеседі.
Бірақ ондағы бір ғана ұлпа көбірек кездесіп әрі басты қызмет атқарады.
Мысалы, бауырда, өкпеде, бүйректе, бездерде – эпителий ұлпасы негізгі рөл
арқарса, сүйектерде – дәнекер ұлпа, ал ми мен жұлында – жүйке ұлпасы басты
қызмет атқаруымен ерекшеленеді.
Мүшелер жүйесі – шығу тегі, құрылысы және атқаратын қызметтері
біркелкі, бірнеше жеке мүшелерден құрылады. Мысалы, асқорту, тынысалу,
жүрек – қантамырлар т.б.
Аппараттар – денеміздегі кейбір мүшелердің бірге қызмет атқарумен
ерекшеленеді. Адам организмінде – тірек – қимыл зәр жыныстық және
эндокриндік деп жеке үш аппаратты ажыратады. Тірек – қимыл аппаратына –
адам қаңқасы (пассиві бөлімі) мен бұлшық еттер (активті) жатады. Зәр –
жыныстық аппаратына – зәр шығару және жыныс жүйелері, ал эндокриндік
аппаратқа – ішкі секреция бездері жатады.
Адам денесінде барлық мүшелер жүйесі және аппараттар бірігіп біртұтас
организмді құрайды. Бұлардың барлығының қызметі бір – бірімен үйлесімді
жүріп отырады. Организмнің өсуі, дамуы және қалыпты тіршілігі сыртқы орта
жағдайларымен тығыз байланысты, сондықтан да адам организмін сыртқы орта
жағдайларынан мүлде бөліп қарауға болмайды.
Ағзадағы жазықтарға және осьтерге қатысты мүшелердің орналасуының
негізгі латын терминдері
(А.Рақышев Анатомия терминдерінің сөздігінен алынған)
Латынша атауы Орысша Қазақша
medianus срединный ортаңғы
sagittalis сагиттальный сагиттальды
frontalis фронтальный фронтальды, маңдайлы
transversalis поперечный көлденең
medialis лежащий ближе к серединной орталық жазықтыққа жақын
плоскости орналасады
lateralis лежащий дальше от серединной орталық жазықтықтан алыс
плоскости, боковой орналасады, бүйілі
intermedius промежуточный аралық
medius средний ортада
anterior передний алдыңғы
posterior задний артқы
ventralis брюшной, вентральный, переднийқұрсақтық, алдыңғы, іш жақ
dorsalis спинной, дорсальный, тыльный арқа жақ
internus внутренний ішкі жақ
externus наружный сыртқы жақ
dexter правый оң жақ
sinister левый сол жақ
longitudinalisпродольный бойлай, ұзына бойы
cranialis черепной, лежащий ближе к бас сүйекті, бас жаққа жақын
головному концу орналасуы
caudalis хвостовой, лежащий ближе к құйрық, құйымшаққа жақын
хвостовому концу орналасуы
superior верхний жоғарғы, үстінгі
interior нижний төменгі, астыңғы
superficialis поверхностный беткей
profundus глубокий батыңқы, терең
proximalis проксимальный, лежащий ближе ктұлғаға, жүрекке жақын
сердцу орналасуы
distalis дистальный, лежащий дальше от тұлғадан, жүректен алыс
сердца орналасуы
1 дәріс: Сүйектер туралы ілім (Оsteologia)
Жоспары:
1. Скелет құрылысы
2. Сүйектің құрылысы
3. Сүйектің химиялық құрамы
4. Сүйектердің байланысу түрлері
Сабақтың мақсаты: Студенттерді скелеттің, сүйектің құрылысымен,
химиялық құрамы мен және сүйек түрлерімен таныстырып, остеология туралы
негізгі білімін қалыптастыру.
Қаңқа құрылысы: Қаңка – скелет (sceleton – грек сөзі skele – кептіру,
skeletos – кепкен) негізінде 200-ден аса сүйектерден түзілген. Көбі жұп
келеді. Дененің жалпы салмағымен салыстырғанда сүйектер 10% қана болады.
Бұл жағдай да жалпы сүйек құрылысының жеңілдігін дәлелдейді.
Сүйек — адамның денесіндегі негізгі жанды мүше болып табылады. Ол
өзінің қаттылық қасиетінің арқасында денені қимылға келтірумен бірге
тіректік қызмет атқарады. Сүйекте негізгі сүйек ұлпадан басқа нерв (жүйке)
және дәнекер ұлпалары да болады. Олар сүйек құрылысында қан, лимфа
тамырларын және нерв талшықтарын түзеді.
Сүйекті сыртынан дәнекер ұлпадан тұратын сүйек қабы қоршап жатады. Ол
қан тамырлы болады, осы қан тамырлары арқылы сүйек қоректеніп отырады. Қан
тамырлары мен нерв талшықтары сүйек ішіне арнаулы тесіктер арқылы еніп
қоректенумен қатар нервтендіреді, сонымен бірге сүйек қабы қорғаныштық
қызмет атқарады. Ол екі қабаттан түзілген. Сыртқы қалың дәнекер ұлпасы және
ішкі — остеобласт қабаты. Сыртқы қабатына бұлшық еттердің сіңір талшықтары
мен буын сіңірлері жалғаса жатады. Сүйек қабының ішкі қабаты сүйек жасайтын
клеткалардан — остеобластардан түзілген. Осы сүйек жасушаларының кебеюі
нәтижесінде сүйекте жаңа қабаттар пайда болып, сүйекті көлденең өсіреді.
Сүйек сынған жағдайда екі сынық аралығында остеобласт жасушалары шорланып
сынықтың бітуіне себеп болады.
Сүйектің құрылысы
Сүйекті ұзына бойына жарып көрсек, оның құрылысының бірыңғай емес
екендігін көруге болады. Оның сырт жағы қатты заттан түзілсе, ішкі жағында
кемік заты жатады. Сүйектің тығыз жағының қалыңдығы мен кемікті затының
бағыты сүйекке түсетін салмаққа байланысты келеді. Мысалы, аяқ жіліктерінің
сыртқы тығыз заты қол жіліктерінің тығыз затына қарағанда қалыңдау келеді.
Сүйектің кемікті заты сүйек қабыршақтарының (пластинкалары) жату жағдайына
байланысты. Олар бір-біріне әр түрлі бағытта жатып, өз аралықтарында
саңылау қалдырады. Ол саңылауларда сүйек майы орналасады.
1 – сүйектің
денесі
2 – сүйек қабы
3 – остеон
4 – сүйек басы
(эпифиз)
5 - кемікті зат
6 – жілік май
түтігі
7 – қан тамырлары
8 – қызыл май
9 – кеуекті зат
10 – тығыз зат
Кемік затының сүйек қабыршақтары әр түрлі бағытта жатқанымен, орналасу
тәртібі сүйекке түсетін салмаққа байланысты келеді. Мұндай құрылыс сүйекке
беріктік қасиет береді. Кемікті заттар жалпақ, қысқа (қабырға, омыртқа)
сүйектерде тұтасынан толтыра жатса, жілік сүйектерінің бас жағында ғана
кездеседі. Сүйектің тығыз заты сыртқы, ортаңғы, ішкі деп аталатын үш
қабаттан түзілген. Сыртқы қабаты бір-біріне қабаттала жатқан цилиндрлерге
ұқсайды. Бұлар сүйекті қоршап жатқан сыртқы жалпы қабатын түзеді.
Ішкі қабаты жіліктің май түтігіне жақын жатып ішкі жалпы қабатын
жасайды. Сыртқы және ішкі жалпы қабаттарының арасында ортаңғы қабаты
жатады. Осы айтылып кеткен тығыз зат құрылысы негізінен остеондардан
түзілген. Олар сүйекке мықтылық, беріктік қасиеттерін береді. Көп салмақ
түсетін сүйектерде остеондар жиі орналасады да, аралық пластинкалар сирек
келеді, ал аз күш түсетін сүйектерде керісінше. Жалпы сүйектің ішкі
құрылысы адамның жасына, атқаратын қызметіне қарай өзгеріп отырады. Бұл
жағдай ескі остеондардың жойылып жаңа остеондардың пайда болуына байланысты
келеді. Сүйек ішінде жілік майы жатады, оның өзі түсіне, атқаратын жұмысына
қарай сары және қызыл май деп бөлінеді.
Сары май жілік қуысын (диафиз бөлігін) толтыра жатса, қызыл май жілік
басында, кемікті зат аралығында кездеседі. Бұл қан түйіршіктерін шығаратын
мезодермалық тканьнен түзілген. Әсіресе жасөспірім балада қызыл май көбірек
болады.
Сүйектің химиялық құрамы
Сүйек құрамына органикалық және минералды заттар кіреді. Минералды
заттарға негізінен кальций, фосфор тұздары мен магнезия, көмір қышқыл
хлорлы натрий жатады. Олар сүйектің 23 бөлігін, органикалық (оссейн)
заттар 13 бөлігін алады. Сүйектің осындай химиялық құрамы оған қаттылық
қасиетімен бірге серпімділік қасиетін де береді. Мысалы, екі метр
биіктіктен тасталған бас сүйегі серпімділігінің нәтижесінде сынбай, майысып
барып қайта қалпына келуі мүмкін. Жалпы сүйек беріктігі жағынан темір-
бетонға ғана тең келеді.
Сүйек құрамындағы органикалық және минералды заттардың барлығын мынадай
тәжірибелермен анықтауға болады. Егер сүйекті отқа салып жақсақ,
органикалық заттары жанып кетіп, минералды заттары қалады. Ондай сүйек
пішінін қалпында сақтағанмен, серпімділік қасиетін жойып, уатылғыш, сынғыш
келеді. Ал, егер сүйекті тұз қышқылының ерітіндісіне біраз уақыт салып
қойсақ, минералды заттары еріп органикалық заттары ғана қалады. Мұндай
сүйек қаттылық қасиетінен айрылып өте жұмсақ, майысқыш келеді.
Сүйектегі органикалық заттар мен минералды заттардың мөлшері әрдайым
бірдей бола бермейді. Жас өспірім балалардың сүйегінде органикалық заттар
көбірек, сондықтан да өте майысқыш әрі серпімді болады. Олардың дұрыс
қалыптасып жетілуіне қатты назар аудару керек. Ол үшін балаларды фосфор
қышқылы тұздарының сүйекте пайда болуына, сүйектің қатаюына жағдай жасайтын
құрамында Д витаминдері бар тағамдармен көбірек қоректендіру керек. Жас
ұлғайған сайын сүйек құрамындағы минералды заттардың мөлшері артып,
сүйектің серпімділік қасиеті төмендейді. Сондықтан да кәрі адамның
сүйектері тез сынғыш келеді.
Сүйектердің химиялық құрамы атқаратын жұмысына қарай да өзгереді. Дене
салмағы көп түсетін сүйектерде мысалы: бел омыртқаларында, аяқ, сан, сирақ
сүйектерінде минералды заттар көп болады. Салмақ аздау түсетін мойын
омыртқаларында, қол сүйектерінде минералды заттар керісінше аз болады.
Осыған байланысты спортшылардың да дене мүшелері өздері шұғылданатын спорт
түріне қарай жетіледі. Мысалы, футболшылардың аяқ сүйектері жақсы жетілсе,
гимнастардың иық белдеуінің сүйектері ірі келеді.
Сүйектердің байланысу түрлері
(Синдесмология Syndesmologia)
Сабақтың мақсаты: Сүйектердің байланысу түрлері туралы білімін
қалыптастыру.
Жұмыстың қысқаша теориялық мағлұматы:
Сүйектердің байланысу түрлері (синдесмология Syndesmologia). Адам
денесіндегі сүйектер байланысын негізінде екі түрге бөлеміз. Егер сүйектер
бір-бірімен тікелей саңылаусыз, қимылсыз қосылса, оларды қимылсыз
(синартрозды synarthrosis) байланыстар дейді. Егер сүйектер бір-бірімен
аралық саңылау қалдырып қимылды қосылса, оларды қимылды (ди-артрозды
diarthrosis) байланыстар деп атайды.
Бұл екі түрлі байланыстың шығу тегін зерттесек қимылсыз байланыс ерте
пайда болған, сол себептен олар төменгі сатыдағы омыртқалыларда көбірек
кездеседі.
Қимылсыз байланыстар
Қимылсыз байланыстарды сүйекаралық ткань қасиетіне қарай үш түрге
бөлеміз. Екі сүйек аралығын шеміршек ткані байланыстырып жатса,
синхондрозды байланыс деп атайды.
Сүйекаралық шеміршектер гиалин және талшықты деп бөлінеді. Гиалин
шеміршегі арқылы байланыс өте серпімді, иілмелі қимылды келеді, ал талшықты
шеміршек арқылы сүйектер неғұрлым берік қосылады. Сол себептен сүйек
аралығында қимыл мүлдем болмайды. Бұл байланыстарды омыртқа аралықтарында,
ми сауытының сүйек аралықтарында, 1-қабырға мен төс аралығында
кездестіреміз.
Екі сүйек аралығын дәнекер ткані байланыстырып жатса, оны синдесмозды
байланыс деп атайды. Бұларға білек және сирақ сүйектерінің аралығындағы
сүйекаралық жарғақтар, жамбастың қолсұғар тесігін жауып тұрған жарғақ,
денедегі сіңір байламдары, бас сүйектерінің жік аралық дәнекер талшықтары
жатады. Осы айтылған байланыстар арасында қимыл өте аз, жоқ деуге де
болады.
Сүйектердің сүйек ткані арқылы байланысуын немесе сүйектену процесін
синостозды байланыс деп атайды. Бұл жағдай жас балаға қарағанда ересек
адамдарда кебірек кездеседі. Себебі, жас адамда, кебірек кездесетін
шеміршек ткані жас ұлғайған сайын сүйектене бастайды. Мысалы, 16 жасқа
дейін арасы шеміршек тканімен байланысқан үш бөліктен тұратын жамбас сүйегі
бара-бара бірігіп, сүйектеніп кетеді. Сондай сүйектену процесіне шүйде мен
сына сүйектері, 1-ші қабырға мен төс аралықтары жатады.
1 омыртқа аралық 2 тісті жік 6 қабыршақты жік
диск (синхондроз) (синдесмоздың бір түрі)
3 сол жіктің сүйектеніп
кеткені (синостоз)
4 сақиналы
сіңір байлам
(синдесмоз)
5 сүйек аралық
жарғақ
(синдесмоз)
7 тегіс жік 8 сүйектердің ет арқылы9 жартылай буын
байланысуы (синсаркоз)
Қимылды байланыстар
Қимылды байланыстарға адам денесіндегі буынды қосылыстар жатады.
Бұлардың қүрылысы өте күрделі.
Буын қүрылысына қатысатын сүйек санына қарай жай және күрделі буындар
деп бөлінеді.
Жай буын деп екі сүйек қосылысынан пайда болған буынды айтса, күрделі
буын деп үш одан да кеп сүйектер қосылысынан пайда болған буындарды атайды.
Жай буындарға: иық, жамбас, бұғана т.б. буындар жатады. Әрбір буын буын
бетінен, оны жауып жатқан буын шеміршегінен және буын қапшығынан түзілген.
Буын беті деп екі сүйектің бір-біріне қараған, беттескен жерін айтады.
Буындасушы сүйектердің беттері бір-біріне сай келеді. Бірі ойыс болып
келсе, екіншісі соған сай дөңес болып бітеді. Мысалы, ортан жіліктің шар
басына, жамбастың ұршық ойысы сай келсе, тоқпан жілік басына жауырынның
буын ойысы сай келеді.
Сүйектердің буын беттері шеміршекпен жабылады. Оны гиалин шеміршегі
дейді. Ол өте тегіс ашық-көгілдір келеді. Бұл сүйектердің бір-біріне
қажалмай еркін қимылдап тұруына себеп болады.
Буын қуысы деп екі сүйек аралығындағы саңылау қуыстықты айтамыз. Бұл
қуыстық буын қапшығымен айнала тұйықталып жатады. Буын беттерін ылғалдап
тұратын буын сүйықтығы ол арқылы өтетін қимыл әрекеттерді оңайлатады, әрі
сүйек аралық үйкеліс болмауын қамтамасыз етеді. Буын қуысындағы қысым
атмосфералық қысымнан төмен болғандықтан беттескен сүйектер бір-біріне
жабысып, буын беттерінің таймауына себеп болады.
Буын қапшығы байланыс жасап жатқан сүйектердің буын жиектеріне бекіп
жатады. Буын қапшығы екі қабаттан тұрады. Сыртқы фиброзды, ішкі —
синовиялды деп аталатын екі қабаттан тұрады. Сыртқы қабат талшықты дәнекер
тканінен түзілген. Бұл қабаты буын қапшығын сырт жағынан жауып, сүйек
қапшығына тіркеледі. Өте берік келеді, қорғаныштық қызмет атқарады.
Буын қапшығының ішкі қабаты қан тамырларына бай, әрі синовиялды
түкшелер түзеді. Бұл түкшелер буын сұйықтығын бөліп, сүйектердің буын
беттерін ылғалдап отырады. Кейбір буындарда (иық, тізе) синовиялды қабаттар
буын ішіне қарай қатпарлар, бір бүйіріне қарай қалталар жасайды. Бұл
құрылыстар ет сіңірлерінің өтер жерінде де жатып, сүйекті үйкеліс жағдайдан
қорғайды.
Буының қозғалғыштығы оның пішініне сай келеді. Буын басының үлкен-
кішілігі, оның ойыстарының саяз-тереңдігі әр түрлі болады. Буын ойындысы
қаншалық саяз, жазық болса, соншалық бекемдігі азырақ келеді. Бұған тізе,
иық буындарын айтуға болады. Егер буын басы ойындығы терең орналасса оның
бекемділігі орнықты болады.
Буынның негізгі құрылысында қосымша буын байламдары, буын еріндері,
буын аралық шеміршектері және сесам сүйектері болады. Буын байламдары тығыз
талшықты дәнекер тканінен түзілген. Олардың қайсысы буын қапшығының
сыртынан, кейбіреулері ішінен өтіп, сүйектер арасын жалғап, байланыстырып
жатады. Бұлар буын қозғалысын тежеп, тайып кетуден сақтап тұрады.
Буын еріндері фиброзды шеміршектерден түзілген, буын ойыстарының шетін
сақиналана қоршап оның бетін үлкейтеді. Бұл жағдай буынның бекемділігін
арттырып, қимылын азайтады. Осында сақиналанып жатқан шеміршектерді
жауырынның, жамбастың буын ойыстарының жиектерінен көруге болады.
Буынаралық шеміршектер пішіні дөңгелек диска, не жарты ай тәрізді болып
келеді. Олар байланысатын сүйек аралығында жатып, буын қуысында орналасады.
Бұл шеміршектер буын қуысын екіге бөліп, шет жақ жиектеріме буын қапшығына
бекиді. Бұлар байланысушы сүйектерді буын беттерінің бір-біріне толық
беттесуіне, үйлесуіне жағдай жасайды. Буынаралық шеміршектердің тағы бір
үлкен маңызы олар (жүргенде, жүгіргенде, секіргенде) сүйектердің бір-біріне
соғылу күшін кемітеді (амортизациялық қызмет атқарады). Буын қапшықтарының
жанында сесам сүйектері де болады. Бұған тізе буынындағы тізе тобығы,
саусақ бақайшықтарының жанындағы майда сүйектер жатады.
Буындарды шар, эллипс, ер, шығыршық (блок), цилиндр тәрізді, жазық
пішінді деп бөледі. Осы аталған пішіндеріне байланысты әр буыннын, тек
өзіне тән біліктікі айналу қимылдары бар. Осыған орай бір білікті, екі
білікті, үш немесе көп білікті буындар деп бөлінеді.
Бір білікті буындарға цилиндр және шығыршық (блок) пішінді буындар
жатады. Цилиндр тәрізді буындардың буындасушы беттері бір-бірін цилиндр
тәрізді айнала қоршап жатады. Айналу білігі сүйектен ұзына бойы төмен қарай
түсіп, сүйекті ішке қарай (пронацио) жәна сыртқа қарай (супинацио)
айналдырып қимылға келтіреді. Оған шынтақ жілік пен шыбық сүйектің
арасындағы буынды жатқызуға болады. Шығыршықты буын цилиндр тәрізді. Одан
айырмашылығы буындасушы сүйектердің біреуінің буын беті ойыс-жылға болып
келсе, екіншісінің буын беті соған сәйкес қырлы-дөңес келеді. Айналу білігі
буын бетіне көлденең өтеді. Осы білік бойымен жазу және бүгу қозғалыстары
ғана өтеді. Мысалға шынтақ буынды, саусақ бақайшықтарының аралығындағы
буындарды алуға болады
Қос білікті буындарға сопақша және ер тәрізді буындар жатады.
Эллипс тәрізді буынның буындасушы беттері эллипс кесіндісіне ұқсас
келеді. Буынның бір беті эллипс (ұзыныннан жарған жұмыртқа) тәрізді дөңес
келсе, екінші беті соған сәйкес ойыс болады. Қозғалысы өзара перпендикуляр
екі білік арқылы жүреді. Біліктің біреуі сагитальды, екіншісі фронтальды
бағытта өтеді. Осыған орай фронтальды білік бойымен бүгу-жазу, ал
сагитальды білік бойымен әкелу-әкету қозғалыстары өтеді. Оған шыбық сүйек
пен білезік сүйектерді, шүйде мен атлант арасындағы буындарды атауға
болады.
Ер тәрізді буындар атына байланысты екі сүйек бет тері бір-біріне
айқасып беттесе жатқан ер секілді келеді. Мұндай буындардың қозғалыс-қимылы
өзара перпендикулярлы өтетін екі біліктен айнала өтеді. Олар білезік
суйектеріндегі үлкен бұрышты сүйек пен бірінші алақан сүйегінің арасындағы
буын. Бұл буындарда бүгу-жазу, әкелу-әкету қозғалыстары болады.
Көп білікті буындарға шар тәрізді, жаңғақ тәрізді және жазық буындар
жатады.
Шар тәрізді буын ең қозғалғыш буындар қатарына жатады Буындасушы сүйек
беттерінің бір жағы шар тәрізді дөңес болып, екінші жағы соған сәйкес болып
келеді. Шар тәрізді буында қозғалыс өзара перпендикулярлы жатқан үш білік
арқылы (бүгу-жазу, әкету-әкелу, ішке, сыртқа бұрау) өтеді. Сонымен қатар
бұл буында айналмалы қозғалыс жасауға да мүмкіндік бар. Мысалы, қолды, иық
буыны арқылы шексіз білік бойымен айналдыруға болады.
Шар тәрізді буынның бір түрін жаңғақ тәрізді буын деп атайды. Бұның шар
тәрізді буыннан айырмашылығы буын ойысы тереңірек болып келеді. Бұл жағдай
буын қимылын тежеп, буынды тұрақты етеді. Оған мысалға жамбастың ұршық
буынын алуға болады.
Жазық буында сүйектердің бір-бірімен буындасар беттері тегіс, жазық
келеді. Олардың қимылы өте баяу өзара аз жылжумен бітеді. Сондықтан оларды
баяу қимылды буындар деп атайды. Бұларға сегізкөз-жамбас, білезік-аралық,
толарсақ-аралық буындар жатады.
Шар тәрізді Иық буын Эллипс тәріздіКәрі жілік білезік
буыны
Ер тәрізді Бас бармақтың Тегіс буын Омыртқалардың буын
білезік – өсінділердің арасындағы
алақан буыны
Блок (шығыршық) БақайшақаралықЦилиндр тәрізді Кәрі жілік – шынтақ
тәрізді буын жілік буыны
ІІІемірішек арқылы жалғасқан байланысты жартылай буындар дейді. Бұл
байланыстардың синхондроздан айырмашылығы буын қуысының болуы. Жартылай
буындар деп аталатын себебі бұлардың буын қапшықтары жоқ. Оған шат
сүйектерінің арасындағы қасаға қосылысы (симфиз) жатады.
Буындардың бекем болып тұруына негізінде үш жағдай әсер етеді:
1) сіңір байламдарының қатуы;
2) бұлшық еттердің тартымы (тонусы);
3) буын қуысындағы қысымның атмосфералық қысымға қарағанда кем болуы.
2 дәріс: Адамның қаңқасы
Жоспары
1. Омыртқа жотасы
2. Көкірек қуысы
3. Тұлға сүйектерінің байланысы
Сабақтың мақсаты: Омыртка жотасының құрылысымен танысу, әрбір бөлігінде
жатқан омырткалылардың ерекшеліктерін зерттеп, ажырата білу. Омыртқа жотасы
мен көкірек клеткасының сүйек аралық байланысымен танысу.
Адам скелеті дене мүшелеріне сәйкес топтасып тұлға, бас сүйектеріне
бөлінеді.
Тұлға сүйектері омыртқа жотасы мен көкірек клеткасынан құралады.
Омыртқа жотасы ұзына бой тізбектеле орналасқан 33-34 омыртқалардан тұрады.
Көкірек клеткасы алдынан төс сүйегімен, арт жағынан көкірек омыртқаларымен
12 жұп қабырғалардан түзілген.
Омыртқа жотасы және көкірек клеткасы
Омыртқа жотасы – 33–34 омыртқалардан түзілген адам скелетінің негізгі
тірегі, оның 24–і жеке, ал қалғаны біріккен немесе жалған омыртқалар болып
саналады. Жеке жатқан омыртқалар өзара омыртқааралық шеміршектер, буындар
және сіңір байламдары арқылы жалғасқан. Олардың өздеріне тән ерекшеліктері
де болады. Жалған омыртқаларға өзара бірігіп кеткен сегізкөз және құйымшақ
сүйектері жатады.
Омыртқа жотасы орналасу жағдайына қарай бес бөлікке бөлінеді: мойын
бөлігі – 7, көкірек бөлігі – 12, бел бөлігі – 5, сегізкөз – 5, құйымшақ
бөлімі – 4 – 5 омыртқалардан түзілген. Сегізкөз және құйымшақ бөліктерінің
омыртқалары бірігіп әрқайсысы өз алдына сегізкөз және құйымшақ сүйектерін
түзеді.
Омыртқа жотасы
(columna
vertebralis).
А — алдынан
көрінісі;
Б — артынан
қөрінісі;
В —жанынан
көрінісі.
1 — мойын
бөлімі;
2 — кеуде
бөлімі;
3 — бел бөлімі;
4 — сегізкөз;
5 — құйымшақ.
Жеке омыртқалар саны – 24, әрбір жеке омыртқаның алдыңғы толық келген
жерін омыртқа денесі, артқы жағынан омыртқа тесігін қоршай жатқан бөлігі
доғасы, ал доғасынан айнала шығыңқы жерлерін өсінділері, олардың артқа
қарап жатқан тақ өсінділерін бүйір өсінділері дейді. Бұлардан басқа
омыртқалар аралығын буындастырып жатқан жоғары және төменгі буын өсінділері
бар. Олар да тақ болып келеді. Омыртқа тесіктері бір-бірімен бірігіп жұлын
жататын омыртқа каналын түзеді.
Омыртқа доғасы мен дөңесінің қосылар жерінде төменгі және жоғарғы
ойындылары болады.Бұл ойындылар омыртқалардың байланысы нәтижесінде
омыртқааралық тесіктер түзеді. Бұл тесіктерден жұлын нервтері мен қан
тамырлары өтеді.
Мойын омыртқалары. Мойын омыртқаларының жалпы көлемі кішкентай, арқа
өсінділері қысқа, ұштары екі айырлы келеді. Көлденең өсінділерінің
негізінде тесік болады. Олар арқылы омыртқа артериясы миға өтеді. Осы
ерекшеліктері арқылы мойын омыртқаларын басқа омыртқалардан ажыратуға
болады.
I мойын омыртқа
(атлант—atlas).
Үстінен көрінісі.
1-артқы төмпегі;
2-артқы доға;
3-жұлын тесігі;
4-жұлын артериясының ізі;
5-жоғарғы кебіс тәрізді буын
ойысы;
6-бүйір тесігі;
7-бүйір өсіндісі;
8-латеральдық масса;
9-тіс ойысы;
10-алдыңғы төмпегі;
11 –алдынғы доға
ІІ мойын омыртқасы
(осевой-axis).
Артынан және үстінен көрінісі
1-тіс тәрізді өсіндісі;
2-артқы буын беті;
3-омыртқа денесі;
4-жоғарғы буын беті;
5-көлденен өсіндісі;
6-төменгі буын өсіндісі;
7-омыртқа доғасы;
8-арқа өсіндісі.
Мойын омыртқа (vertebra
cervicalis).
Үстінен көрінісі
1- арқа өсіндісі;
2-омыртқа тесігі;
3-омыртқа доғасы;
4-жоғарғы буынды өсінд;
5-көлденен өсінді;
6-көлденен өсіндінін артқы
төмпешік;
7-алдынғы (сонный) төмпешік;
8-көлденен тесік
9-омыртқа денесі.
VI мойын омыртқаның көлденең өсіндісінің алдыңғы жағындағы бұдырды ұйқы
төмпегі дейді. Оған жанаса ұйқы артериясы миға етеді. Егер қанды тоқтату
керек болса, төмпектің тұсынан тамырды басып қанды тоқтатуға болады. Мойын
омыртқаларының басқа омыртқаларға қарағанда қозғалу жағдайы молырақ келеді.
Жұлын тесігі кең, пішіні үш бұрышты.
Мойын омыртқалардың ішінде I және ІІ омыртқалардың құрылысы ерекше. Сол
себептен I мойын омыртқаны ерекше атпен атлант, ал II мойын омыртқаны
эпистрофей дейді. I мойын омыртқаның тесігі үлкен болғандықтан ауыз омыртқа
деп те атайды. Ауыз омыртқаның денесі мен арқа өсіндісі болмайды. Оның
орнына алдыңғы, артқы доғасы және бүйір бөліктері болады. Бұл омыртқаның
денесі ұрықтың даму кезеңінде II мойын омыртқаға көшіп тіс тәрізді
өсіндісін түзеді. І мойын омыртқаның II омыртқамен және шүйде сүйегімен
байланысатын бірнеше буын беттері болады. Жоғары жағында кебіс тәрізді буын
ойысы шүйде сүйегімен, төменгі жағындағы буын беті II мойын омыртқамен
жалғасады. Ал атланттың алдыңғы доғасының іш жағындағы буын беті II мойын
омыртканың тіс тәрізді өсіндісімен буынды байланыс жасайды. I мойын омыртқа
бастың шүйде сүйегімен біргі II мойын омыртқаның тіс тәрізді өсіндісінен
айналмалы қозғалысқа келіп отырады. Осы буынды байланыстар арқасында басты
оңға-солға бұруға, алға-артқа июге болады.
II мойын омыртқаның ерекшелігі болып саналатын тіс тәрізді өсіндісі,
оның үстіңгі екі бүйір бөліміндегі буын беті үстіңгі омыртқамен, астыңғы
жағындағы жатқан буын беті астыңғы омыртқамен жалғасады. Бұның арқа
өсіндісі қысқа, екі айырлы келеді.
VII мойын омыртқаның арқа өсіндісі өте ұзын, сол себепті оны шығыңқы
омыртқа деп те атайды. Бұл өсіндісін мойынның арт жағынан ұстап тері астын
байқауға болады. Сол себептен осы омыртқадан төмен қарай санау жүргізіледі.
Көкірек омыртқалары мойын омыртқаларға қарағанда ірілеу жетілген.
Олардың әрқайсысына келіп қабырғалар тіркеледі. Сол себептен көлденең
өсіндісі мен денесінде буын беттері болады. Көлденең өсіндісіндегі буын
беті алдыңғы жағында жатады.
Дене бөлігіндегі (жоғарғы және төменгі) жартылай буын ойыстары омыртқа
жотасын түзе келгенде бір-бірімен қосылып, бүтін буын ойысын түзеді. Осы
екі омыртқа денесінің қосылысынан пайда болған ойысқа қабырға басы кірігіп
орналасады. Сонымен бір қабырға басы көрші жатқан екі омыртқа денесімен
буындасады.
Көкрек омыртқасы. Үстінен
көрінісі
1-арқа өсіндісі;
2-омыртқа доғасы;
3-көлденен өсіндісі;
4-омыртқа тесігі;
5-омыртқа доғасының аяқшасы;
6-омыртқа денесі;
7-қабырға ойысы;
8-жоғарғы буын өсіндісі;
9-көлденен қабырға ойысы
I—XI—XII омыртқалар денесінде бүтін ойыстары болғандықтан оларға өз
қабырғалары тікелей келіп байланысады. Осы ерекшеліктерімен бірге тағы бір
айта кететін жағдай бұл омыртқалардың арқа өсінділері ұзын әрі сәл қарай
бағыт алған. Осының нәтижесінде көкірек омыртқаларының қимылы басқа
омыртқаларға қарағанда аздау келеді.
Бел омыртқалар бесеу. Дене салмағының көбірек түсуіне байланысты жоғары
жатқан омыртқаларға қарағанда күшті жетілген. Әсіресе ең соңғы V омыртқа
ірілеу. Көлденең өсінділері қабырға қалдығының болуына байланысты ұзындау
келген. Арқа өсінділері жалпақ, тіке артқа қарап, бір-біріне параллель
жатады. Сол себептен адамның, бел бөлігі басқа бөліктерге қарағанда
қозғалғыш келеді.
Бел омыртқасы (vertebra
lumbalis). Үстінен көрінісі
1-омыртқа өсіндісі;
2-омыртқа доғасы;
3-жоғарғы буын өсіндісі:
4-емізікшетәрізді өсіндісі
5-қосымша өсінді
6- көлденең өсіндісі;
7- омыртқа тесігі;
8-омыртқа доғасының аяқшасы
9-омыртқа денесі.
Сегізкөз сүйегі сегізкөз омыртқаларының бірігу нәтижесінде пайда
болған. Сырт пішіні үш бұрышты келген. Жоғарғы жағы кеңейіп, V бел
омыртқасымен төменгі жағы сүйірленіп құйымшақ омыртқаларына байланысады.
Сегізкөз (os sacrum). Алдынан
көрінісі (тазовая
поверхность).
1-Сегізкөз негізі;
2-жоғарғы буын өсінді;
3-латеральды бөлімі;
4-көлденең сызығы;
5-сегізкөз тесіктері;
6-сегізкөз ұшы;
7-құйымшақ;
8-сегізкөз омыртқалары.
Сегізкөз (os sacrum). Артынан
көрінісі (дорсальная
поверхность).
1-сегізкөз каналы (жоғарғы
тесік);
2-жоғарғы буынды өсінді;
3-сегізкөз төмпешіктері;
4-буын беті;
5-латеральды сегізкөз қыры;
6-аралық сегізкөз қыры;
7- сегізкөз саңылауы (нижнее
отверстие крестцового
канала);
8- сегізкөз мүйзі;
9-құйымшақ (копчиковые
позвонки);
10-құйымшақ мүйізі;
11-дорсальды (задние)
сегізкөз саңылаулары;
12-ортанғы сегізкөз қыры
Бүйір бөліктерінде екі жамбас сүйектерімен буындасатын құлақ қалқаны
тәрізді буын беті болады. Сегізкөз сүйегінің алдынғы бетінде омыртқа
денелерінің бірігуі нәтижесінде пайда болған көлденең сызықтар жатады.
Артқы жақ беті өсінділерінің бірігуі нәтижесінде бұдырлы келеді. Сегізкөз
сүйегінің ортасымен ұзына бойы төмен түскен бұдырын ортаңғы бұдыры дейді.
Ол арқа өсінділерінің бірігуі нәтижесінда пайда болған. Оның екі жағында
өсінділерінің бірігуі нәтижесінде пайда болған буын бұдырмағы, ал оның екі
жағында көлденең өсінділерінің бірігуі нәтижесінде пайда болған бүйір
қалыңы жатады. Сегізкөздің ішінде каналы бар. Оның алдыңғы және артқы
бетінде нервтер мен қан тамырлары өтетін тесіктері болады. Сол себептен бұл
сүйекті сегізкөз деп те атайды. Сегізкөз құрылысында жыныстық айырмашылық
та байқалады. Ер адамда сегізкөз ұзындау, әрі жіңішкелеу, ал әйел адамда
жалпақ, әрі қысқа болады.
Құйымшақ омыртқаларының өсінділері жойылып, омыртқа денесі ғана
сақталған 4—5 қалдық омыртқалардың бірігуі нәтижесінде пайда болады. Бұл
жануарлардың құйрық бөліміне сәйкес келген қалдық омыртқалар. Сондықтан
олардың өсінділері жойылып, домалақ келген сүйекшелерге ұқсайды.
Көкірек қуысы
Көкірек қуысы алдыңғы жағынан төс сүйегіне, арт жағынан көкірек
омыртқаларына жалғасады. Бұл 12 жұп қабырғадан түзілген. Көкірек қуысының
жоғарғы жиегін I көкірек омыртқасы, I қабырға, төс тұтқасы қоршап жатады.
Бұл жиектің алдыңғы жағы арт жағына қарағанда төмендеу келеді. Көкірек
қуысының төменгі жиегін XII көкірек омыртқасы, төменгі қабырғалар, шеміршек
бөліктері және төстің семсер өсіндісі жиектеп жатады.
Кеуде құысы (thorax). Алдынан
көрінісі
1-I кеуде омыртқасы;
2-бірінші қабырғаның басы;
3- I қабырға;
4-төстін бұғана жағы;
5-төс тұтқасы;
6-II қабырғасы;
7-төс денесі;
8-қабырға шеміршегі;
9-семсертәрізді өсінді;
10-қабырға доғасы;
11-бірінші бел омыртқасының
қабырғалық өсінді;
12-төсасты бұрышы;
13-XII қабырға;
14-VII қабырға;
15-VIII қабырға.
Көкірек құысының пішіні әр түрлі болып келеді. Оның жыныстық және
жастық ерекшеліктері де бар. Көкірек қуысында негізінен жүрек пен өкпе
орналасқан. Қабырға шеміршектері көкірек клеткасына серпімділік қасиет
береді. Көкірек клеткасының жалпы сырт пішіні конус тәріздес, оның мұндай
пішінінде болуы қолдың еңбек құралына айналуына байланысты. Ал жануарлардың
көкірек клеткасы керісінше, екі бүйірінен қысыңқы келеді. Жаңа туған балада
да осыны байқаймыз. Сондықтан олар жиі тыныстап, қысқа дем алады. Өсе келе
көкірек клеткасы дөңгелене бастайды. Оның жақсы дамып, дұрыс қалыптасуы
үшін балаларды дене тәрбиесімен шұғылдандырып тұру керек. Рахит ауруымен
ауырған балалардың көкірек клеткасы алдына қарай шығыңқы құс көкіректі
келеді. Ересек адамда көкірек клеткасының пішіні жалпы физиологиялық жетілу
жағдайына байланысты болады. Ал кәрі адамда бұлшық ет систамасының
нашарлауына байланысты төмен түсіп, кішірейе бастайды. Әйел адамдарда ер
адамдарға қарағанда көкірек клеткасы қысқалау келеді.
Қабырға құрылысы. Бұл жұқа иіліп келген 12 жұп сүйектерден түзілген.
Жеке қабырғаның құрылысына келсек оның орта жерін қабырға денесі дейді. Ал
алдыңғы және артқы бөліктері қабырға ұшымен аяқталады. Арт жағындағы сәл
жуандап келген қабырға басы омыртқа денесіме жалғасады. Қабырға басынан
кейінгі сәл жіңішкеріп келген жерін қабырға мойны, одан кейінгі дөңесті
қабырға бұдыры дейді.
Қабырғалардың төменгі жиегі жоғарғы жиегіне қарағанда өткірлеу келеді.
Төменгі жиегінің ішкі жағымен өтетін қабырға сайы арқылы қан тамырлары мен
нерв талшықтары өтеді.
Әр қабырға өзіне сай омыртқаларымен екі буын жасап қабырға басы омыртқа
денесімен, ал қабырға бұдыры омыртқаның көлденең өсіндісімен қосылады. Әр
қабырғаның алдыңғы бөлігі шеміршек арқылы төске жалғасқан.
Қабырға (costae). А—I; Б-II ребро;
В-VIII қабырға.
A. 1-қабырға басы; 2-мойны;
3-төмпешегі; 4-бұғана асты
артерияның сайы; 5-алдынғы сатылы
бұлшық еттің төмпегі; 6- бұғана асты
артерияның сайы.
Б. 1--қабырға басы; 2-мойны;
3-төмпешегі,
B. 1--қабырға басы; 2-қабырға
басының буын беті; 3- қабырға
басының қыры; 4-қабырға сайы;
5-қабырға денесі; 6-қабырғаның төс
жағы.
Қабырғалардың тікелей төске байланысатын жоғарғы жетеуін нағыз
қабырғалар деп атаса, қалған 5 қабырғаны жалған қабырғалар дейді.
Соңғыларының үшеуі шеміршектер арқылы өзара бірігіп барып VII қабырғаның
шеміршегі арқылы төске жалғасады. Ал XI және ХІІ қабырғаларда бос
қабырғалар дейді, себебі олар төспен байланыспай құрсақ етінің арасында
бос аяқталмалады. Әр қабырғаның өз құрылысына қарай айырмашылығы да бар. I
қабырға басқаларына қарағанда жалпақтау келеді әрі көлденең орналасқан.
Оның жоғарғы бетінде мойынның сатылы еттері тіркелетін бұдырмақтары бар. Ол
алдыңғы жағынан төс тұтқасына, арт жағынан I көкірек омыртқасына жалғасады.
Төс сүйегі жалпақ келген сүйек, ол 16 жасқа дейін төс тұтқасынан, төс
денесінен және семсер өсіндісінен тұрады. Төс тұтқасының үстінде мойындырық
ойындысы, екі жағында бұғана және I қабырғамен байланысатын ойындылары
болады. Төс тұтқасы мен денесінің қосылар жерінде ІІ қабырға, ал одан төмен
қарай Ш-ден VІІ-ші қабырғаларға дейінгі буын ойындыларын түзіп, қимылды
байланысын жасайды.
Төс (sternum). I кеуде омыртқасы
1-мойындырық;
2-бұғана ойындысы;
3-1 қабырғамен байланыстыратын
ойындысы (реберная вырезка);
4-төс бұрышы;
5-ІІ қабырғанын ойындысы;
6-ІІІ қабырғанын ойындысы;
7—IV қабырғанын ойындысы;
8-V қабырғанын ойындысы;
9-VI қабырғанын ойындысы;
10-VIІ қабырғанын ойындысы;
11-семсертәрізді өсінді;
12-төс денесі;
13-төс тұтқасы.
Тұлға сүйектерінің байланысы. Тұлға сүйектері өзара қимылды
(диартрозды) және қимылсыз (синартрозды) байланыстар жасайды. Омыртқа
жотасының бас сүйектерімен байланысуын шүйде-атлант буыны дейді. Бұл эллипс
тәрізді буындар қатарына жатады. Ал атлант пен эпистрофей омыртқаларының
арасында үш түрлі буынды байланыс бар. Оның екеуі осы омыртқалардың астыңғы
және үстіңгі буын беттерінің байланысуынан пайда болса, үшінші буыңдасуы I
омыртқаның алдыңғы доғасымен II омыртқаның тіс өсіндісінің арасында пайда
болады. Омыртқааралық шеміршектер бір омыртқа денесінің астыңғы бетін
екінші омыртқа денесінің үстіңгі бетімен байланыстырып отырады Олар
жоғарыдан төмен қарай қалыңдай түседі. Омыртқааралық шеміршектер омыртқа
жотасына серпімділік (рессорлық) әрі еркін қимылды қасиет беріп, дененің
қимылын арттырады. Сонымен бірге жүргенде, жүгіргенде, секіргенде де
омыртқалардың бір-біріне түсетін салмағын баяулатады. Омыртқалардың буын
өсінділері өзара байланысып буын түзеді. Мойын, көкірек омыртқаларының
арасында жазық буын болса, бел омыртқалар арасында цилиндр тәрізді буындар
жатады.
Омырткалардың байланысы (екі бел
омыртканың сагитальды кесіндесі)
1- омыртқаның денесі;
2-омыртқа аралық дисктың қоймалжын
ядросы;
3-алдыңғы көлденен байлам;
4- омыртқа аралық дисктың фиброзды
шеңбер;
5-бел омыртқаның жоғарғы буын өсіндісі;
6- артқы көлденен байлам;
7-омыртқа аралық саңылау;
8-сары байлам;
9-буын капсуласы;
10-өсінді аралық байлам;
11-өсінді үсті байлам.
Омыртқа жотасы жалпы сіңір байламдары арқылы бекемделіп тұрады. Оларға
омыртқа жотасының алдыңғы бетімен ұзына бойы өтетін алдыңғы ұзынша сіңір
байламы және омыртқа денелерінің арт жағымен (омыртқа каналының ішімен)
өтетін артқы ұзынша сіңір байламы жатады. Омыртқалар өсінділерінің араларын
байланыстырып жататын көлденең және арқа өсінді аралық сіңір байламдары
болады.
Бұл аталған шүйде-атлант, атлант-эпистрофей аралығындағы буындар өте
күрделі құрылыстағы буындарға жатады. Осы буындар арқылы басты оңға-солға,
алға-артқа июге, екі жағына айналдыруға болады. Бұл буындар буын
сінірлерімен бірге бұлшық еттер арқылы да бекімделіп тұрады. Осы буын
сіңірлерінің ішінде ең жақсы жетілгені – көлденең сіңір. Ол эпистрофейдің
тіс тәрізді өсіндісінің арт жағынан өтіп, оның бекем орналасуына көмек
етеді.
Атлан-шүйде және атлант-осты буындары
(articulatio atlanto-occipitalis et
articulationes atlantoaxialis)
Алдынын көрінісі
1-шүйде сүегі;
2-атланттың кресттәрізді байламның
көлденен бумалары;
3-тіласты нервтың каналы;
4-қанаттәрізді байлам;
5-атлант-шүйде буының буын саңылауы;
6-атланттың кресттәрізді байлам;
7-атлант-ось буының бүйірлі буын
саңылауы;
8-атланттың кресттәрізді байламның
көлденен бумалары;
9-атлант-шүйде буының капсуласы.
Қабырғалар арт жағынан көкірек омыртқаларымен, ал алдыңғы жағынан төс
сүйегімен жалғасып, көкірек клеткасын түзеді. Қабырға басы омыртқа
денесіне, қабырға бұдыры омыртқаның көлденең өсіндісіне жанасып екі буын
жасайды. Оларды қабырға-омыртқа және қабырға-көлденең өсінді буындары
дейді. Бұл буындар аралас буындарға жатады, себебі қимыл әрекеттері бір
уақытта өтеді. Қозғалыс кезінде қабырғалар алға және жоғары қарай көтеріліп
көкірек клеткасының көлемін кеңейтеді де тыныс алуға себеп болады.
Қабырғалар алдыңғы шеміршекті бөліктерімен төс сүйегіне жалғасады. I
қабырға төспен қимылсыз байланысады, қалғандары буын түзеді. Оларды төс-
қабырға буындары деп атайды. Бұл буындар сіңірлер арқылы бекітілген.
Ортаңғы атлант-ось буыны (articulatio
atlantoaxialis mediana)
Үстінен көрінісі.
1-атланттың артқы төмпешегі;
2-омыртқа тесігі ;
3-атланттың жоғарғы буын ойығы;
4-атланттың көлденен өсіндісінің
тесігі;
5-атланттың көлденен байламы;
6-ортаңғы атлант-ось буыны (артқы
бөлімі);
7-эпистрофейдің тіс тәрізді өсіндісі;
8- ортаңғы атлант-ось буыны (алдыңғы
бөлімі);
9-передний бугорок атланта;
10-крыловидная связка.
Қорытып айтқанда омыртқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
БИОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
АДАМ АНАТОМИЯСЫ
пәнінен
ДӘРІСТЕР ЖИНАҒЫ
ТҮРКІСТАН
050607, 5B060700, 050113, 5B011300-Биология
мамандығының студенттеріне арналған
Дәрістер жинағы кафедраның мәжілісінде қаралды. Хаттама № ____
______________20___
Құрастырушылар: б.ғ.к., доцент З.С.Ажибаева
б.ғ.к., аға оқытушысы А.М.Бостанова
б.ғ.к., аға оқытушы А.М.Дүйсебекова
магистр – оқытушы А.Е.Сержанова
магистр – оқытушы А.Б.Алпамысова
магистр А.А.Абдрашитов
Кафедра меңгерушісі, б.ғ.к., доцент
З.С.Ажибаева
Дәрістер жинағы факультет мәжілісінде қаралды. Хаттама № ____
______________20___
Оқу-әдістемелік кеңесінің төрайымы
б.ғ.к., доцент
А.К.Убайдуллаева
КІРІСПЕ
Пән туралы қысқаша сипаттама: Адам анатомиясы морфология ғылымының бір
саласы, ол адам денесінің сыртқы пішіні мен ішкі құрылысын зерттеумен
бірге, олардың өзара байланысын және сыртқы ортамен қатынасын және
біртұтастығын дәлелдейді.
Пәннің мақсаты: Адам анатомиясы мүшелердін онтогенез және филогенез
барысындағы дамуын әрі олардың өзара байланыстарын зерттеу. Студенттерге
адам организмінің жүйелері, қызметі, олардың био-әлеуметтік ортамен
байланыстылығы туралы білімді қалыптастыру.
Пәннің міндеттері:
- Адам анатомиясы ағзаның құрылысы мен пішін сипаттау;
- Құрылысын атқару қызметіне қарай зерттеу;
- Адам денесіндегі органдардың орналасу тәртібінің өзара байланысын
зерттеу;
- Адам денесінің сырт пішінін, оның мүшелерінің пропорциясын зерттеу;
- Ағзадағы мүшелердін қалыптасуын, еңбекке, жұмыс әрекетіне және сыртқы
ортаға бейімделуін зерттейді;
- Адам денесіндегі тірек-қимыл аппаратының құрылысын зерттеп, дене
шынықтыруға және спортқа қажетті материал береді;
- Адамның жасына қарай пайда болатын ерекшеліктерін, өзгерісін зерттеу;
- Ұлпалық, жасушалық құрылысын препараттар арқылы тексеріп зерттеу;
- Лабораториялық сабақтарды өз бетімен тәжірибелік ғылыми зерттеу
жүргізуге үйрету;
- Әртүрлі жастағы адамдармен келешек жұмыс жасайтын мамандарды анатомия
пәнінен алған білімдерін пайдалана білуге үйрету.
Пререквизиттер: Орта білім беру орындарындағы алған биологиялық
білімдерден, жас ерекшелік физиологиясынан, мектептегі және жоғарғы оқу
орындарында өткізілетін валеологиядан, цитология мен гистологиядан, өзіңді
өзің тани біл, тіршілік қауіпсіздігін сақтау және т.б. бастапқы пәндерден
хабардар болуы керек.
Постреквизиттер: Адам анатомиясы курсын таңдап игергеннен кейін
биохимияны, биофизиканы, генетиканы, эволюциялық ілімді, иммунологияны,
микробиологияны, молекулалық биологияны, қолданбалы биологияны, экологияны
студент жеңіл қабылдайды және жақсы игереді.
Клетка, ұлпа, мүше, мүшелер жүйелері, аппараттар
Адам анатомиялық тұрғыдан зерттеу кезінде шартты түрде клеткалар,
ұлпалар, мүшелер, мүшелер жүйесі, аппараттар және біртұтас организм деп
бөлінеді.
Клетканың құрылысы мен оның атқаратын қызметі бұрынғы курста өтілген
цитология пәнінде толық айтылғандықтан, клетка жалпы тірі организмдердің
әрі құрылымдық, әрі қызметтік бірлігі екендігін еске түсіріп кету керек.
Ұлпалардың түрлері және олардың құрылысы мен атқаратын қызметі де бұрын
өтілген гистология пәнінде айтылғандықтан да, ұлпалардың жеке топтарына,
олардың қандай мүшелердің құрамында кездесетініне және атқаратын қызметіне
қысқаша ғана шолу жасау қажет.
Жануарлар мен адам денесінде ұлпалардың 4 тобы кездеседі. Олар –
эпителий, дәнекер, бұлшық ет және жүйке ұлпалары деп аталады.
Ұлпа дегеніміз – шығу тегі, құрылысы және атқаратын қызметі біркелкі
клеткалар мен клетка аралық заттардың жиынтығынан тұрады.
1. Эпители ұлпасы адам терісінің сыртқы қабатыр, ішкі мүшелердің ішкі
сілемейлі қабығын, дегендегі бездерді түзеді де, жабын және қорғаныштық
қызмет атқарады. Эпителий ұлпалары бір қабатты, көп қабатты, бір клеткалы
және көп клеткалы (экзокринді, эндокринді және аралас) эпителий деп
бөлінеді.
2. Дәнекер ұлпасы – нағыз дәнекер (борпылдақ және тығыз талшық),
ретикулярлыө, майлы, қатты (шеміршекті, сүйекті) және сұйық (қан, лимфа)
дәнекер ұлпа деп бөлінеді. Дәнекер ұлпасы тіректік, қорғаныштық, қоректік
қызмет атқарады. Дәнекер ұлпаның құрамында клетка аралық заттар басым орын
алады.
3. Бұлшықет ұлпасы – бірыңғай салалы және көлденең жолақты (қаңқа
еттері, жүрек, кейбір ішкі мүшелер) деп бөлінеді. Бірыңғай салалы бұлшықет
ұлпасы адам еркінен тыс жиырылады. Жүрек бұлшықеттері құрылысы жағынан
көлденең жолақты болғанымен адам еркінен тыс жиырылады. Ал, адам
денесіндегі қаңқасындағы көлденең жолақты бұлшықет ұлпалары адам еркіне сай
жиырылады.
4. Жүйке ұлпасы – орталық жүйке жүйесі (ми, жұлын) мен шекті жүйке
жүйесін (жүйкелерді, жүйке түрлерін, ганглияларды) және нейроглияларды
түзеді. Жүйке ұлпасы сезгіштік, қозғыштық, байланыстырғыш, тіректік,
қорғаныштық және қоректік қызмет атқарады. Жүйке ұлпасының ең кіші
құрылымдық және қызметтік бірлігін – нейрон деп атайды. Жүйке ұлпасы сезім
мүшелерінен келетін импульстарды талдап, саралап жауап қайтарады. Сонымен
бірге, жүйке ұлпасы организмдегі жеке мүшелер жүйесін бір – бірімен және
оларды сыртқы ортамен үнемі байланыстырып, олардың қызметін үйлестіріп,
организімнің біртұтастығын қамтамасыз етіп отырады.
Мүше - өзінің белгілі бір пішіні, құрылысы және белгілі қызмет атқаруы
арқылы ерекшеленеді. әрбір мүшенің құрамында 4 ұлпаның бәрі де кездеседі.
Бірақ ондағы бір ғана ұлпа көбірек кездесіп әрі басты қызмет атқарады.
Мысалы, бауырда, өкпеде, бүйректе, бездерде – эпителий ұлпасы негізгі рөл
арқарса, сүйектерде – дәнекер ұлпа, ал ми мен жұлында – жүйке ұлпасы басты
қызмет атқаруымен ерекшеленеді.
Мүшелер жүйесі – шығу тегі, құрылысы және атқаратын қызметтері
біркелкі, бірнеше жеке мүшелерден құрылады. Мысалы, асқорту, тынысалу,
жүрек – қантамырлар т.б.
Аппараттар – денеміздегі кейбір мүшелердің бірге қызмет атқарумен
ерекшеленеді. Адам организмінде – тірек – қимыл зәр жыныстық және
эндокриндік деп жеке үш аппаратты ажыратады. Тірек – қимыл аппаратына –
адам қаңқасы (пассиві бөлімі) мен бұлшық еттер (активті) жатады. Зәр –
жыныстық аппаратына – зәр шығару және жыныс жүйелері, ал эндокриндік
аппаратқа – ішкі секреция бездері жатады.
Адам денесінде барлық мүшелер жүйесі және аппараттар бірігіп біртұтас
организмді құрайды. Бұлардың барлығының қызметі бір – бірімен үйлесімді
жүріп отырады. Организмнің өсуі, дамуы және қалыпты тіршілігі сыртқы орта
жағдайларымен тығыз байланысты, сондықтан да адам организмін сыртқы орта
жағдайларынан мүлде бөліп қарауға болмайды.
Ағзадағы жазықтарға және осьтерге қатысты мүшелердің орналасуының
негізгі латын терминдері
(А.Рақышев Анатомия терминдерінің сөздігінен алынған)
Латынша атауы Орысша Қазақша
medianus срединный ортаңғы
sagittalis сагиттальный сагиттальды
frontalis фронтальный фронтальды, маңдайлы
transversalis поперечный көлденең
medialis лежащий ближе к серединной орталық жазықтыққа жақын
плоскости орналасады
lateralis лежащий дальше от серединной орталық жазықтықтан алыс
плоскости, боковой орналасады, бүйілі
intermedius промежуточный аралық
medius средний ортада
anterior передний алдыңғы
posterior задний артқы
ventralis брюшной, вентральный, переднийқұрсақтық, алдыңғы, іш жақ
dorsalis спинной, дорсальный, тыльный арқа жақ
internus внутренний ішкі жақ
externus наружный сыртқы жақ
dexter правый оң жақ
sinister левый сол жақ
longitudinalisпродольный бойлай, ұзына бойы
cranialis черепной, лежащий ближе к бас сүйекті, бас жаққа жақын
головному концу орналасуы
caudalis хвостовой, лежащий ближе к құйрық, құйымшаққа жақын
хвостовому концу орналасуы
superior верхний жоғарғы, үстінгі
interior нижний төменгі, астыңғы
superficialis поверхностный беткей
profundus глубокий батыңқы, терең
proximalis проксимальный, лежащий ближе ктұлғаға, жүрекке жақын
сердцу орналасуы
distalis дистальный, лежащий дальше от тұлғадан, жүректен алыс
сердца орналасуы
1 дәріс: Сүйектер туралы ілім (Оsteologia)
Жоспары:
1. Скелет құрылысы
2. Сүйектің құрылысы
3. Сүйектің химиялық құрамы
4. Сүйектердің байланысу түрлері
Сабақтың мақсаты: Студенттерді скелеттің, сүйектің құрылысымен,
химиялық құрамы мен және сүйек түрлерімен таныстырып, остеология туралы
негізгі білімін қалыптастыру.
Қаңқа құрылысы: Қаңка – скелет (sceleton – грек сөзі skele – кептіру,
skeletos – кепкен) негізінде 200-ден аса сүйектерден түзілген. Көбі жұп
келеді. Дененің жалпы салмағымен салыстырғанда сүйектер 10% қана болады.
Бұл жағдай да жалпы сүйек құрылысының жеңілдігін дәлелдейді.
Сүйек — адамның денесіндегі негізгі жанды мүше болып табылады. Ол
өзінің қаттылық қасиетінің арқасында денені қимылға келтірумен бірге
тіректік қызмет атқарады. Сүйекте негізгі сүйек ұлпадан басқа нерв (жүйке)
және дәнекер ұлпалары да болады. Олар сүйек құрылысында қан, лимфа
тамырларын және нерв талшықтарын түзеді.
Сүйекті сыртынан дәнекер ұлпадан тұратын сүйек қабы қоршап жатады. Ол
қан тамырлы болады, осы қан тамырлары арқылы сүйек қоректеніп отырады. Қан
тамырлары мен нерв талшықтары сүйек ішіне арнаулы тесіктер арқылы еніп
қоректенумен қатар нервтендіреді, сонымен бірге сүйек қабы қорғаныштық
қызмет атқарады. Ол екі қабаттан түзілген. Сыртқы қалың дәнекер ұлпасы және
ішкі — остеобласт қабаты. Сыртқы қабатына бұлшық еттердің сіңір талшықтары
мен буын сіңірлері жалғаса жатады. Сүйек қабының ішкі қабаты сүйек жасайтын
клеткалардан — остеобластардан түзілген. Осы сүйек жасушаларының кебеюі
нәтижесінде сүйекте жаңа қабаттар пайда болып, сүйекті көлденең өсіреді.
Сүйек сынған жағдайда екі сынық аралығында остеобласт жасушалары шорланып
сынықтың бітуіне себеп болады.
Сүйектің құрылысы
Сүйекті ұзына бойына жарып көрсек, оның құрылысының бірыңғай емес
екендігін көруге болады. Оның сырт жағы қатты заттан түзілсе, ішкі жағында
кемік заты жатады. Сүйектің тығыз жағының қалыңдығы мен кемікті затының
бағыты сүйекке түсетін салмаққа байланысты келеді. Мысалы, аяқ жіліктерінің
сыртқы тығыз заты қол жіліктерінің тығыз затына қарағанда қалыңдау келеді.
Сүйектің кемікті заты сүйек қабыршақтарының (пластинкалары) жату жағдайына
байланысты. Олар бір-біріне әр түрлі бағытта жатып, өз аралықтарында
саңылау қалдырады. Ол саңылауларда сүйек майы орналасады.
1 – сүйектің
денесі
2 – сүйек қабы
3 – остеон
4 – сүйек басы
(эпифиз)
5 - кемікті зат
6 – жілік май
түтігі
7 – қан тамырлары
8 – қызыл май
9 – кеуекті зат
10 – тығыз зат
Кемік затының сүйек қабыршақтары әр түрлі бағытта жатқанымен, орналасу
тәртібі сүйекке түсетін салмаққа байланысты келеді. Мұндай құрылыс сүйекке
беріктік қасиет береді. Кемікті заттар жалпақ, қысқа (қабырға, омыртқа)
сүйектерде тұтасынан толтыра жатса, жілік сүйектерінің бас жағында ғана
кездеседі. Сүйектің тығыз заты сыртқы, ортаңғы, ішкі деп аталатын үш
қабаттан түзілген. Сыртқы қабаты бір-біріне қабаттала жатқан цилиндрлерге
ұқсайды. Бұлар сүйекті қоршап жатқан сыртқы жалпы қабатын түзеді.
Ішкі қабаты жіліктің май түтігіне жақын жатып ішкі жалпы қабатын
жасайды. Сыртқы және ішкі жалпы қабаттарының арасында ортаңғы қабаты
жатады. Осы айтылып кеткен тығыз зат құрылысы негізінен остеондардан
түзілген. Олар сүйекке мықтылық, беріктік қасиеттерін береді. Көп салмақ
түсетін сүйектерде остеондар жиі орналасады да, аралық пластинкалар сирек
келеді, ал аз күш түсетін сүйектерде керісінше. Жалпы сүйектің ішкі
құрылысы адамның жасына, атқаратын қызметіне қарай өзгеріп отырады. Бұл
жағдай ескі остеондардың жойылып жаңа остеондардың пайда болуына байланысты
келеді. Сүйек ішінде жілік майы жатады, оның өзі түсіне, атқаратын жұмысына
қарай сары және қызыл май деп бөлінеді.
Сары май жілік қуысын (диафиз бөлігін) толтыра жатса, қызыл май жілік
басында, кемікті зат аралығында кездеседі. Бұл қан түйіршіктерін шығаратын
мезодермалық тканьнен түзілген. Әсіресе жасөспірім балада қызыл май көбірек
болады.
Сүйектің химиялық құрамы
Сүйек құрамына органикалық және минералды заттар кіреді. Минералды
заттарға негізінен кальций, фосфор тұздары мен магнезия, көмір қышқыл
хлорлы натрий жатады. Олар сүйектің 23 бөлігін, органикалық (оссейн)
заттар 13 бөлігін алады. Сүйектің осындай химиялық құрамы оған қаттылық
қасиетімен бірге серпімділік қасиетін де береді. Мысалы, екі метр
биіктіктен тасталған бас сүйегі серпімділігінің нәтижесінде сынбай, майысып
барып қайта қалпына келуі мүмкін. Жалпы сүйек беріктігі жағынан темір-
бетонға ғана тең келеді.
Сүйек құрамындағы органикалық және минералды заттардың барлығын мынадай
тәжірибелермен анықтауға болады. Егер сүйекті отқа салып жақсақ,
органикалық заттары жанып кетіп, минералды заттары қалады. Ондай сүйек
пішінін қалпында сақтағанмен, серпімділік қасиетін жойып, уатылғыш, сынғыш
келеді. Ал, егер сүйекті тұз қышқылының ерітіндісіне біраз уақыт салып
қойсақ, минералды заттары еріп органикалық заттары ғана қалады. Мұндай
сүйек қаттылық қасиетінен айрылып өте жұмсақ, майысқыш келеді.
Сүйектегі органикалық заттар мен минералды заттардың мөлшері әрдайым
бірдей бола бермейді. Жас өспірім балалардың сүйегінде органикалық заттар
көбірек, сондықтан да өте майысқыш әрі серпімді болады. Олардың дұрыс
қалыптасып жетілуіне қатты назар аудару керек. Ол үшін балаларды фосфор
қышқылы тұздарының сүйекте пайда болуына, сүйектің қатаюына жағдай жасайтын
құрамында Д витаминдері бар тағамдармен көбірек қоректендіру керек. Жас
ұлғайған сайын сүйек құрамындағы минералды заттардың мөлшері артып,
сүйектің серпімділік қасиеті төмендейді. Сондықтан да кәрі адамның
сүйектері тез сынғыш келеді.
Сүйектердің химиялық құрамы атқаратын жұмысына қарай да өзгереді. Дене
салмағы көп түсетін сүйектерде мысалы: бел омыртқаларында, аяқ, сан, сирақ
сүйектерінде минералды заттар көп болады. Салмақ аздау түсетін мойын
омыртқаларында, қол сүйектерінде минералды заттар керісінше аз болады.
Осыған байланысты спортшылардың да дене мүшелері өздері шұғылданатын спорт
түріне қарай жетіледі. Мысалы, футболшылардың аяқ сүйектері жақсы жетілсе,
гимнастардың иық белдеуінің сүйектері ірі келеді.
Сүйектердің байланысу түрлері
(Синдесмология Syndesmologia)
Сабақтың мақсаты: Сүйектердің байланысу түрлері туралы білімін
қалыптастыру.
Жұмыстың қысқаша теориялық мағлұматы:
Сүйектердің байланысу түрлері (синдесмология Syndesmologia). Адам
денесіндегі сүйектер байланысын негізінде екі түрге бөлеміз. Егер сүйектер
бір-бірімен тікелей саңылаусыз, қимылсыз қосылса, оларды қимылсыз
(синартрозды synarthrosis) байланыстар дейді. Егер сүйектер бір-бірімен
аралық саңылау қалдырып қимылды қосылса, оларды қимылды (ди-артрозды
diarthrosis) байланыстар деп атайды.
Бұл екі түрлі байланыстың шығу тегін зерттесек қимылсыз байланыс ерте
пайда болған, сол себептен олар төменгі сатыдағы омыртқалыларда көбірек
кездеседі.
Қимылсыз байланыстар
Қимылсыз байланыстарды сүйекаралық ткань қасиетіне қарай үш түрге
бөлеміз. Екі сүйек аралығын шеміршек ткані байланыстырып жатса,
синхондрозды байланыс деп атайды.
Сүйекаралық шеміршектер гиалин және талшықты деп бөлінеді. Гиалин
шеміршегі арқылы байланыс өте серпімді, иілмелі қимылды келеді, ал талшықты
шеміршек арқылы сүйектер неғұрлым берік қосылады. Сол себептен сүйек
аралығында қимыл мүлдем болмайды. Бұл байланыстарды омыртқа аралықтарында,
ми сауытының сүйек аралықтарында, 1-қабырға мен төс аралығында
кездестіреміз.
Екі сүйек аралығын дәнекер ткані байланыстырып жатса, оны синдесмозды
байланыс деп атайды. Бұларға білек және сирақ сүйектерінің аралығындағы
сүйекаралық жарғақтар, жамбастың қолсұғар тесігін жауып тұрған жарғақ,
денедегі сіңір байламдары, бас сүйектерінің жік аралық дәнекер талшықтары
жатады. Осы айтылған байланыстар арасында қимыл өте аз, жоқ деуге де
болады.
Сүйектердің сүйек ткані арқылы байланысуын немесе сүйектену процесін
синостозды байланыс деп атайды. Бұл жағдай жас балаға қарағанда ересек
адамдарда кебірек кездеседі. Себебі, жас адамда, кебірек кездесетін
шеміршек ткані жас ұлғайған сайын сүйектене бастайды. Мысалы, 16 жасқа
дейін арасы шеміршек тканімен байланысқан үш бөліктен тұратын жамбас сүйегі
бара-бара бірігіп, сүйектеніп кетеді. Сондай сүйектену процесіне шүйде мен
сына сүйектері, 1-ші қабырға мен төс аралықтары жатады.
1 омыртқа аралық 2 тісті жік 6 қабыршақты жік
диск (синхондроз) (синдесмоздың бір түрі)
3 сол жіктің сүйектеніп
кеткені (синостоз)
4 сақиналы
сіңір байлам
(синдесмоз)
5 сүйек аралық
жарғақ
(синдесмоз)
7 тегіс жік 8 сүйектердің ет арқылы9 жартылай буын
байланысуы (синсаркоз)
Қимылды байланыстар
Қимылды байланыстарға адам денесіндегі буынды қосылыстар жатады.
Бұлардың қүрылысы өте күрделі.
Буын қүрылысына қатысатын сүйек санына қарай жай және күрделі буындар
деп бөлінеді.
Жай буын деп екі сүйек қосылысынан пайда болған буынды айтса, күрделі
буын деп үш одан да кеп сүйектер қосылысынан пайда болған буындарды атайды.
Жай буындарға: иық, жамбас, бұғана т.б. буындар жатады. Әрбір буын буын
бетінен, оны жауып жатқан буын шеміршегінен және буын қапшығынан түзілген.
Буын беті деп екі сүйектің бір-біріне қараған, беттескен жерін айтады.
Буындасушы сүйектердің беттері бір-біріне сай келеді. Бірі ойыс болып
келсе, екіншісі соған сай дөңес болып бітеді. Мысалы, ортан жіліктің шар
басына, жамбастың ұршық ойысы сай келсе, тоқпан жілік басына жауырынның
буын ойысы сай келеді.
Сүйектердің буын беттері шеміршекпен жабылады. Оны гиалин шеміршегі
дейді. Ол өте тегіс ашық-көгілдір келеді. Бұл сүйектердің бір-біріне
қажалмай еркін қимылдап тұруына себеп болады.
Буын қуысы деп екі сүйек аралығындағы саңылау қуыстықты айтамыз. Бұл
қуыстық буын қапшығымен айнала тұйықталып жатады. Буын беттерін ылғалдап
тұратын буын сүйықтығы ол арқылы өтетін қимыл әрекеттерді оңайлатады, әрі
сүйек аралық үйкеліс болмауын қамтамасыз етеді. Буын қуысындағы қысым
атмосфералық қысымнан төмен болғандықтан беттескен сүйектер бір-біріне
жабысып, буын беттерінің таймауына себеп болады.
Буын қапшығы байланыс жасап жатқан сүйектердің буын жиектеріне бекіп
жатады. Буын қапшығы екі қабаттан тұрады. Сыртқы фиброзды, ішкі —
синовиялды деп аталатын екі қабаттан тұрады. Сыртқы қабат талшықты дәнекер
тканінен түзілген. Бұл қабаты буын қапшығын сырт жағынан жауып, сүйек
қапшығына тіркеледі. Өте берік келеді, қорғаныштық қызмет атқарады.
Буын қапшығының ішкі қабаты қан тамырларына бай, әрі синовиялды
түкшелер түзеді. Бұл түкшелер буын сұйықтығын бөліп, сүйектердің буын
беттерін ылғалдап отырады. Кейбір буындарда (иық, тізе) синовиялды қабаттар
буын ішіне қарай қатпарлар, бір бүйіріне қарай қалталар жасайды. Бұл
құрылыстар ет сіңірлерінің өтер жерінде де жатып, сүйекті үйкеліс жағдайдан
қорғайды.
Буының қозғалғыштығы оның пішініне сай келеді. Буын басының үлкен-
кішілігі, оның ойыстарының саяз-тереңдігі әр түрлі болады. Буын ойындысы
қаншалық саяз, жазық болса, соншалық бекемдігі азырақ келеді. Бұған тізе,
иық буындарын айтуға болады. Егер буын басы ойындығы терең орналасса оның
бекемділігі орнықты болады.
Буынның негізгі құрылысында қосымша буын байламдары, буын еріндері,
буын аралық шеміршектері және сесам сүйектері болады. Буын байламдары тығыз
талшықты дәнекер тканінен түзілген. Олардың қайсысы буын қапшығының
сыртынан, кейбіреулері ішінен өтіп, сүйектер арасын жалғап, байланыстырып
жатады. Бұлар буын қозғалысын тежеп, тайып кетуден сақтап тұрады.
Буын еріндері фиброзды шеміршектерден түзілген, буын ойыстарының шетін
сақиналана қоршап оның бетін үлкейтеді. Бұл жағдай буынның бекемділігін
арттырып, қимылын азайтады. Осында сақиналанып жатқан шеміршектерді
жауырынның, жамбастың буын ойыстарының жиектерінен көруге болады.
Буынаралық шеміршектер пішіні дөңгелек диска, не жарты ай тәрізді болып
келеді. Олар байланысатын сүйек аралығында жатып, буын қуысында орналасады.
Бұл шеміршектер буын қуысын екіге бөліп, шет жақ жиектеріме буын қапшығына
бекиді. Бұлар байланысушы сүйектерді буын беттерінің бір-біріне толық
беттесуіне, үйлесуіне жағдай жасайды. Буынаралық шеміршектердің тағы бір
үлкен маңызы олар (жүргенде, жүгіргенде, секіргенде) сүйектердің бір-біріне
соғылу күшін кемітеді (амортизациялық қызмет атқарады). Буын қапшықтарының
жанында сесам сүйектері де болады. Бұған тізе буынындағы тізе тобығы,
саусақ бақайшықтарының жанындағы майда сүйектер жатады.
Буындарды шар, эллипс, ер, шығыршық (блок), цилиндр тәрізді, жазық
пішінді деп бөледі. Осы аталған пішіндеріне байланысты әр буыннын, тек
өзіне тән біліктікі айналу қимылдары бар. Осыған орай бір білікті, екі
білікті, үш немесе көп білікті буындар деп бөлінеді.
Бір білікті буындарға цилиндр және шығыршық (блок) пішінді буындар
жатады. Цилиндр тәрізді буындардың буындасушы беттері бір-бірін цилиндр
тәрізді айнала қоршап жатады. Айналу білігі сүйектен ұзына бойы төмен қарай
түсіп, сүйекті ішке қарай (пронацио) жәна сыртқа қарай (супинацио)
айналдырып қимылға келтіреді. Оған шынтақ жілік пен шыбық сүйектің
арасындағы буынды жатқызуға болады. Шығыршықты буын цилиндр тәрізді. Одан
айырмашылығы буындасушы сүйектердің біреуінің буын беті ойыс-жылға болып
келсе, екіншісінің буын беті соған сәйкес қырлы-дөңес келеді. Айналу білігі
буын бетіне көлденең өтеді. Осы білік бойымен жазу және бүгу қозғалыстары
ғана өтеді. Мысалға шынтақ буынды, саусақ бақайшықтарының аралығындағы
буындарды алуға болады
Қос білікті буындарға сопақша және ер тәрізді буындар жатады.
Эллипс тәрізді буынның буындасушы беттері эллипс кесіндісіне ұқсас
келеді. Буынның бір беті эллипс (ұзыныннан жарған жұмыртқа) тәрізді дөңес
келсе, екінші беті соған сәйкес ойыс болады. Қозғалысы өзара перпендикуляр
екі білік арқылы жүреді. Біліктің біреуі сагитальды, екіншісі фронтальды
бағытта өтеді. Осыған орай фронтальды білік бойымен бүгу-жазу, ал
сагитальды білік бойымен әкелу-әкету қозғалыстары өтеді. Оған шыбық сүйек
пен білезік сүйектерді, шүйде мен атлант арасындағы буындарды атауға
болады.
Ер тәрізді буындар атына байланысты екі сүйек бет тері бір-біріне
айқасып беттесе жатқан ер секілді келеді. Мұндай буындардың қозғалыс-қимылы
өзара перпендикулярлы өтетін екі біліктен айнала өтеді. Олар білезік
суйектеріндегі үлкен бұрышты сүйек пен бірінші алақан сүйегінің арасындағы
буын. Бұл буындарда бүгу-жазу, әкелу-әкету қозғалыстары болады.
Көп білікті буындарға шар тәрізді, жаңғақ тәрізді және жазық буындар
жатады.
Шар тәрізді буын ең қозғалғыш буындар қатарына жатады Буындасушы сүйек
беттерінің бір жағы шар тәрізді дөңес болып, екінші жағы соған сәйкес болып
келеді. Шар тәрізді буында қозғалыс өзара перпендикулярлы жатқан үш білік
арқылы (бүгу-жазу, әкету-әкелу, ішке, сыртқа бұрау) өтеді. Сонымен қатар
бұл буында айналмалы қозғалыс жасауға да мүмкіндік бар. Мысалы, қолды, иық
буыны арқылы шексіз білік бойымен айналдыруға болады.
Шар тәрізді буынның бір түрін жаңғақ тәрізді буын деп атайды. Бұның шар
тәрізді буыннан айырмашылығы буын ойысы тереңірек болып келеді. Бұл жағдай
буын қимылын тежеп, буынды тұрақты етеді. Оған мысалға жамбастың ұршық
буынын алуға болады.
Жазық буында сүйектердің бір-бірімен буындасар беттері тегіс, жазық
келеді. Олардың қимылы өте баяу өзара аз жылжумен бітеді. Сондықтан оларды
баяу қимылды буындар деп атайды. Бұларға сегізкөз-жамбас, білезік-аралық,
толарсақ-аралық буындар жатады.
Шар тәрізді Иық буын Эллипс тәріздіКәрі жілік білезік
буыны
Ер тәрізді Бас бармақтың Тегіс буын Омыртқалардың буын
білезік – өсінділердің арасындағы
алақан буыны
Блок (шығыршық) БақайшақаралықЦилиндр тәрізді Кәрі жілік – шынтақ
тәрізді буын жілік буыны
ІІІемірішек арқылы жалғасқан байланысты жартылай буындар дейді. Бұл
байланыстардың синхондроздан айырмашылығы буын қуысының болуы. Жартылай
буындар деп аталатын себебі бұлардың буын қапшықтары жоқ. Оған шат
сүйектерінің арасындағы қасаға қосылысы (симфиз) жатады.
Буындардың бекем болып тұруына негізінде үш жағдай әсер етеді:
1) сіңір байламдарының қатуы;
2) бұлшық еттердің тартымы (тонусы);
3) буын қуысындағы қысымның атмосфералық қысымға қарағанда кем болуы.
2 дәріс: Адамның қаңқасы
Жоспары
1. Омыртқа жотасы
2. Көкірек қуысы
3. Тұлға сүйектерінің байланысы
Сабақтың мақсаты: Омыртка жотасының құрылысымен танысу, әрбір бөлігінде
жатқан омырткалылардың ерекшеліктерін зерттеп, ажырата білу. Омыртқа жотасы
мен көкірек клеткасының сүйек аралық байланысымен танысу.
Адам скелеті дене мүшелеріне сәйкес топтасып тұлға, бас сүйектеріне
бөлінеді.
Тұлға сүйектері омыртқа жотасы мен көкірек клеткасынан құралады.
Омыртқа жотасы ұзына бой тізбектеле орналасқан 33-34 омыртқалардан тұрады.
Көкірек клеткасы алдынан төс сүйегімен, арт жағынан көкірек омыртқаларымен
12 жұп қабырғалардан түзілген.
Омыртқа жотасы және көкірек клеткасы
Омыртқа жотасы – 33–34 омыртқалардан түзілген адам скелетінің негізгі
тірегі, оның 24–і жеке, ал қалғаны біріккен немесе жалған омыртқалар болып
саналады. Жеке жатқан омыртқалар өзара омыртқааралық шеміршектер, буындар
және сіңір байламдары арқылы жалғасқан. Олардың өздеріне тән ерекшеліктері
де болады. Жалған омыртқаларға өзара бірігіп кеткен сегізкөз және құйымшақ
сүйектері жатады.
Омыртқа жотасы орналасу жағдайына қарай бес бөлікке бөлінеді: мойын
бөлігі – 7, көкірек бөлігі – 12, бел бөлігі – 5, сегізкөз – 5, құйымшақ
бөлімі – 4 – 5 омыртқалардан түзілген. Сегізкөз және құйымшақ бөліктерінің
омыртқалары бірігіп әрқайсысы өз алдына сегізкөз және құйымшақ сүйектерін
түзеді.
Омыртқа жотасы
(columna
vertebralis).
А — алдынан
көрінісі;
Б — артынан
қөрінісі;
В —жанынан
көрінісі.
1 — мойын
бөлімі;
2 — кеуде
бөлімі;
3 — бел бөлімі;
4 — сегізкөз;
5 — құйымшақ.
Жеке омыртқалар саны – 24, әрбір жеке омыртқаның алдыңғы толық келген
жерін омыртқа денесі, артқы жағынан омыртқа тесігін қоршай жатқан бөлігі
доғасы, ал доғасынан айнала шығыңқы жерлерін өсінділері, олардың артқа
қарап жатқан тақ өсінділерін бүйір өсінділері дейді. Бұлардан басқа
омыртқалар аралығын буындастырып жатқан жоғары және төменгі буын өсінділері
бар. Олар да тақ болып келеді. Омыртқа тесіктері бір-бірімен бірігіп жұлын
жататын омыртқа каналын түзеді.
Омыртқа доғасы мен дөңесінің қосылар жерінде төменгі және жоғарғы
ойындылары болады.Бұл ойындылар омыртқалардың байланысы нәтижесінде
омыртқааралық тесіктер түзеді. Бұл тесіктерден жұлын нервтері мен қан
тамырлары өтеді.
Мойын омыртқалары. Мойын омыртқаларының жалпы көлемі кішкентай, арқа
өсінділері қысқа, ұштары екі айырлы келеді. Көлденең өсінділерінің
негізінде тесік болады. Олар арқылы омыртқа артериясы миға өтеді. Осы
ерекшеліктері арқылы мойын омыртқаларын басқа омыртқалардан ажыратуға
болады.
I мойын омыртқа
(атлант—atlas).
Үстінен көрінісі.
1-артқы төмпегі;
2-артқы доға;
3-жұлын тесігі;
4-жұлын артериясының ізі;
5-жоғарғы кебіс тәрізді буын
ойысы;
6-бүйір тесігі;
7-бүйір өсіндісі;
8-латеральдық масса;
9-тіс ойысы;
10-алдыңғы төмпегі;
11 –алдынғы доға
ІІ мойын омыртқасы
(осевой-axis).
Артынан және үстінен көрінісі
1-тіс тәрізді өсіндісі;
2-артқы буын беті;
3-омыртқа денесі;
4-жоғарғы буын беті;
5-көлденен өсіндісі;
6-төменгі буын өсіндісі;
7-омыртқа доғасы;
8-арқа өсіндісі.
Мойын омыртқа (vertebra
cervicalis).
Үстінен көрінісі
1- арқа өсіндісі;
2-омыртқа тесігі;
3-омыртқа доғасы;
4-жоғарғы буынды өсінд;
5-көлденен өсінді;
6-көлденен өсіндінін артқы
төмпешік;
7-алдынғы (сонный) төмпешік;
8-көлденен тесік
9-омыртқа денесі.
VI мойын омыртқаның көлденең өсіндісінің алдыңғы жағындағы бұдырды ұйқы
төмпегі дейді. Оған жанаса ұйқы артериясы миға етеді. Егер қанды тоқтату
керек болса, төмпектің тұсынан тамырды басып қанды тоқтатуға болады. Мойын
омыртқаларының басқа омыртқаларға қарағанда қозғалу жағдайы молырақ келеді.
Жұлын тесігі кең, пішіні үш бұрышты.
Мойын омыртқалардың ішінде I және ІІ омыртқалардың құрылысы ерекше. Сол
себептен I мойын омыртқаны ерекше атпен атлант, ал II мойын омыртқаны
эпистрофей дейді. I мойын омыртқаның тесігі үлкен болғандықтан ауыз омыртқа
деп те атайды. Ауыз омыртқаның денесі мен арқа өсіндісі болмайды. Оның
орнына алдыңғы, артқы доғасы және бүйір бөліктері болады. Бұл омыртқаның
денесі ұрықтың даму кезеңінде II мойын омыртқаға көшіп тіс тәрізді
өсіндісін түзеді. І мойын омыртқаның II омыртқамен және шүйде сүйегімен
байланысатын бірнеше буын беттері болады. Жоғары жағында кебіс тәрізді буын
ойысы шүйде сүйегімен, төменгі жағындағы буын беті II мойын омыртқамен
жалғасады. Ал атланттың алдыңғы доғасының іш жағындағы буын беті II мойын
омыртканың тіс тәрізді өсіндісімен буынды байланыс жасайды. I мойын омыртқа
бастың шүйде сүйегімен біргі II мойын омыртқаның тіс тәрізді өсіндісінен
айналмалы қозғалысқа келіп отырады. Осы буынды байланыстар арқасында басты
оңға-солға бұруға, алға-артқа июге болады.
II мойын омыртқаның ерекшелігі болып саналатын тіс тәрізді өсіндісі,
оның үстіңгі екі бүйір бөліміндегі буын беті үстіңгі омыртқамен, астыңғы
жағындағы жатқан буын беті астыңғы омыртқамен жалғасады. Бұның арқа
өсіндісі қысқа, екі айырлы келеді.
VII мойын омыртқаның арқа өсіндісі өте ұзын, сол себепті оны шығыңқы
омыртқа деп те атайды. Бұл өсіндісін мойынның арт жағынан ұстап тері астын
байқауға болады. Сол себептен осы омыртқадан төмен қарай санау жүргізіледі.
Көкірек омыртқалары мойын омыртқаларға қарағанда ірілеу жетілген.
Олардың әрқайсысына келіп қабырғалар тіркеледі. Сол себептен көлденең
өсіндісі мен денесінде буын беттері болады. Көлденең өсіндісіндегі буын
беті алдыңғы жағында жатады.
Дене бөлігіндегі (жоғарғы және төменгі) жартылай буын ойыстары омыртқа
жотасын түзе келгенде бір-бірімен қосылып, бүтін буын ойысын түзеді. Осы
екі омыртқа денесінің қосылысынан пайда болған ойысқа қабырға басы кірігіп
орналасады. Сонымен бір қабырға басы көрші жатқан екі омыртқа денесімен
буындасады.
Көкрек омыртқасы. Үстінен
көрінісі
1-арқа өсіндісі;
2-омыртқа доғасы;
3-көлденен өсіндісі;
4-омыртқа тесігі;
5-омыртқа доғасының аяқшасы;
6-омыртқа денесі;
7-қабырға ойысы;
8-жоғарғы буын өсіндісі;
9-көлденен қабырға ойысы
I—XI—XII омыртқалар денесінде бүтін ойыстары болғандықтан оларға өз
қабырғалары тікелей келіп байланысады. Осы ерекшеліктерімен бірге тағы бір
айта кететін жағдай бұл омыртқалардың арқа өсінділері ұзын әрі сәл қарай
бағыт алған. Осының нәтижесінде көкірек омыртқаларының қимылы басқа
омыртқаларға қарағанда аздау келеді.
Бел омыртқалар бесеу. Дене салмағының көбірек түсуіне байланысты жоғары
жатқан омыртқаларға қарағанда күшті жетілген. Әсіресе ең соңғы V омыртқа
ірілеу. Көлденең өсінділері қабырға қалдығының болуына байланысты ұзындау
келген. Арқа өсінділері жалпақ, тіке артқа қарап, бір-біріне параллель
жатады. Сол себептен адамның, бел бөлігі басқа бөліктерге қарағанда
қозғалғыш келеді.
Бел омыртқасы (vertebra
lumbalis). Үстінен көрінісі
1-омыртқа өсіндісі;
2-омыртқа доғасы;
3-жоғарғы буын өсіндісі:
4-емізікшетәрізді өсіндісі
5-қосымша өсінді
6- көлденең өсіндісі;
7- омыртқа тесігі;
8-омыртқа доғасының аяқшасы
9-омыртқа денесі.
Сегізкөз сүйегі сегізкөз омыртқаларының бірігу нәтижесінде пайда
болған. Сырт пішіні үш бұрышты келген. Жоғарғы жағы кеңейіп, V бел
омыртқасымен төменгі жағы сүйірленіп құйымшақ омыртқаларына байланысады.
Сегізкөз (os sacrum). Алдынан
көрінісі (тазовая
поверхность).
1-Сегізкөз негізі;
2-жоғарғы буын өсінді;
3-латеральды бөлімі;
4-көлденең сызығы;
5-сегізкөз тесіктері;
6-сегізкөз ұшы;
7-құйымшақ;
8-сегізкөз омыртқалары.
Сегізкөз (os sacrum). Артынан
көрінісі (дорсальная
поверхность).
1-сегізкөз каналы (жоғарғы
тесік);
2-жоғарғы буынды өсінді;
3-сегізкөз төмпешіктері;
4-буын беті;
5-латеральды сегізкөз қыры;
6-аралық сегізкөз қыры;
7- сегізкөз саңылауы (нижнее
отверстие крестцового
канала);
8- сегізкөз мүйзі;
9-құйымшақ (копчиковые
позвонки);
10-құйымшақ мүйізі;
11-дорсальды (задние)
сегізкөз саңылаулары;
12-ортанғы сегізкөз қыры
Бүйір бөліктерінде екі жамбас сүйектерімен буындасатын құлақ қалқаны
тәрізді буын беті болады. Сегізкөз сүйегінің алдынғы бетінде омыртқа
денелерінің бірігуі нәтижесінде пайда болған көлденең сызықтар жатады.
Артқы жақ беті өсінділерінің бірігуі нәтижесінде бұдырлы келеді. Сегізкөз
сүйегінің ортасымен ұзына бойы төмен түскен бұдырын ортаңғы бұдыры дейді.
Ол арқа өсінділерінің бірігуі нәтижесінда пайда болған. Оның екі жағында
өсінділерінің бірігуі нәтижесінде пайда болған буын бұдырмағы, ал оның екі
жағында көлденең өсінділерінің бірігуі нәтижесінде пайда болған бүйір
қалыңы жатады. Сегізкөздің ішінде каналы бар. Оның алдыңғы және артқы
бетінде нервтер мен қан тамырлары өтетін тесіктері болады. Сол себептен бұл
сүйекті сегізкөз деп те атайды. Сегізкөз құрылысында жыныстық айырмашылық
та байқалады. Ер адамда сегізкөз ұзындау, әрі жіңішкелеу, ал әйел адамда
жалпақ, әрі қысқа болады.
Құйымшақ омыртқаларының өсінділері жойылып, омыртқа денесі ғана
сақталған 4—5 қалдық омыртқалардың бірігуі нәтижесінде пайда болады. Бұл
жануарлардың құйрық бөліміне сәйкес келген қалдық омыртқалар. Сондықтан
олардың өсінділері жойылып, домалақ келген сүйекшелерге ұқсайды.
Көкірек қуысы
Көкірек қуысы алдыңғы жағынан төс сүйегіне, арт жағынан көкірек
омыртқаларына жалғасады. Бұл 12 жұп қабырғадан түзілген. Көкірек қуысының
жоғарғы жиегін I көкірек омыртқасы, I қабырға, төс тұтқасы қоршап жатады.
Бұл жиектің алдыңғы жағы арт жағына қарағанда төмендеу келеді. Көкірек
қуысының төменгі жиегін XII көкірек омыртқасы, төменгі қабырғалар, шеміршек
бөліктері және төстің семсер өсіндісі жиектеп жатады.
Кеуде құысы (thorax). Алдынан
көрінісі
1-I кеуде омыртқасы;
2-бірінші қабырғаның басы;
3- I қабырға;
4-төстін бұғана жағы;
5-төс тұтқасы;
6-II қабырғасы;
7-төс денесі;
8-қабырға шеміршегі;
9-семсертәрізді өсінді;
10-қабырға доғасы;
11-бірінші бел омыртқасының
қабырғалық өсінді;
12-төсасты бұрышы;
13-XII қабырға;
14-VII қабырға;
15-VIII қабырға.
Көкірек құысының пішіні әр түрлі болып келеді. Оның жыныстық және
жастық ерекшеліктері де бар. Көкірек қуысында негізінен жүрек пен өкпе
орналасқан. Қабырға шеміршектері көкірек клеткасына серпімділік қасиет
береді. Көкірек клеткасының жалпы сырт пішіні конус тәріздес, оның мұндай
пішінінде болуы қолдың еңбек құралына айналуына байланысты. Ал жануарлардың
көкірек клеткасы керісінше, екі бүйірінен қысыңқы келеді. Жаңа туған балада
да осыны байқаймыз. Сондықтан олар жиі тыныстап, қысқа дем алады. Өсе келе
көкірек клеткасы дөңгелене бастайды. Оның жақсы дамып, дұрыс қалыптасуы
үшін балаларды дене тәрбиесімен шұғылдандырып тұру керек. Рахит ауруымен
ауырған балалардың көкірек клеткасы алдына қарай шығыңқы құс көкіректі
келеді. Ересек адамда көкірек клеткасының пішіні жалпы физиологиялық жетілу
жағдайына байланысты болады. Ал кәрі адамда бұлшық ет систамасының
нашарлауына байланысты төмен түсіп, кішірейе бастайды. Әйел адамдарда ер
адамдарға қарағанда көкірек клеткасы қысқалау келеді.
Қабырға құрылысы. Бұл жұқа иіліп келген 12 жұп сүйектерден түзілген.
Жеке қабырғаның құрылысына келсек оның орта жерін қабырға денесі дейді. Ал
алдыңғы және артқы бөліктері қабырға ұшымен аяқталады. Арт жағындағы сәл
жуандап келген қабырға басы омыртқа денесіме жалғасады. Қабырға басынан
кейінгі сәл жіңішкеріп келген жерін қабырға мойны, одан кейінгі дөңесті
қабырға бұдыры дейді.
Қабырғалардың төменгі жиегі жоғарғы жиегіне қарағанда өткірлеу келеді.
Төменгі жиегінің ішкі жағымен өтетін қабырға сайы арқылы қан тамырлары мен
нерв талшықтары өтеді.
Әр қабырға өзіне сай омыртқаларымен екі буын жасап қабырға басы омыртқа
денесімен, ал қабырға бұдыры омыртқаның көлденең өсіндісімен қосылады. Әр
қабырғаның алдыңғы бөлігі шеміршек арқылы төске жалғасқан.
Қабырға (costae). А—I; Б-II ребро;
В-VIII қабырға.
A. 1-қабырға басы; 2-мойны;
3-төмпешегі; 4-бұғана асты
артерияның сайы; 5-алдынғы сатылы
бұлшық еттің төмпегі; 6- бұғана асты
артерияның сайы.
Б. 1--қабырға басы; 2-мойны;
3-төмпешегі,
B. 1--қабырға басы; 2-қабырға
басының буын беті; 3- қабырға
басының қыры; 4-қабырға сайы;
5-қабырға денесі; 6-қабырғаның төс
жағы.
Қабырғалардың тікелей төске байланысатын жоғарғы жетеуін нағыз
қабырғалар деп атаса, қалған 5 қабырғаны жалған қабырғалар дейді.
Соңғыларының үшеуі шеміршектер арқылы өзара бірігіп барып VII қабырғаның
шеміршегі арқылы төске жалғасады. Ал XI және ХІІ қабырғаларда бос
қабырғалар дейді, себебі олар төспен байланыспай құрсақ етінің арасында
бос аяқталмалады. Әр қабырғаның өз құрылысына қарай айырмашылығы да бар. I
қабырға басқаларына қарағанда жалпақтау келеді әрі көлденең орналасқан.
Оның жоғарғы бетінде мойынның сатылы еттері тіркелетін бұдырмақтары бар. Ол
алдыңғы жағынан төс тұтқасына, арт жағынан I көкірек омыртқасына жалғасады.
Төс сүйегі жалпақ келген сүйек, ол 16 жасқа дейін төс тұтқасынан, төс
денесінен және семсер өсіндісінен тұрады. Төс тұтқасының үстінде мойындырық
ойындысы, екі жағында бұғана және I қабырғамен байланысатын ойындылары
болады. Төс тұтқасы мен денесінің қосылар жерінде ІІ қабырға, ал одан төмен
қарай Ш-ден VІІ-ші қабырғаларға дейінгі буын ойындыларын түзіп, қимылды
байланысын жасайды.
Төс (sternum). I кеуде омыртқасы
1-мойындырық;
2-бұғана ойындысы;
3-1 қабырғамен байланыстыратын
ойындысы (реберная вырезка);
4-төс бұрышы;
5-ІІ қабырғанын ойындысы;
6-ІІІ қабырғанын ойындысы;
7—IV қабырғанын ойындысы;
8-V қабырғанын ойындысы;
9-VI қабырғанын ойындысы;
10-VIІ қабырғанын ойындысы;
11-семсертәрізді өсінді;
12-төс денесі;
13-төс тұтқасы.
Тұлға сүйектерінің байланысы. Тұлға сүйектері өзара қимылды
(диартрозды) және қимылсыз (синартрозды) байланыстар жасайды. Омыртқа
жотасының бас сүйектерімен байланысуын шүйде-атлант буыны дейді. Бұл эллипс
тәрізді буындар қатарына жатады. Ал атлант пен эпистрофей омыртқаларының
арасында үш түрлі буынды байланыс бар. Оның екеуі осы омыртқалардың астыңғы
және үстіңгі буын беттерінің байланысуынан пайда болса, үшінші буыңдасуы I
омыртқаның алдыңғы доғасымен II омыртқаның тіс өсіндісінің арасында пайда
болады. Омыртқааралық шеміршектер бір омыртқа денесінің астыңғы бетін
екінші омыртқа денесінің үстіңгі бетімен байланыстырып отырады Олар
жоғарыдан төмен қарай қалыңдай түседі. Омыртқааралық шеміршектер омыртқа
жотасына серпімділік (рессорлық) әрі еркін қимылды қасиет беріп, дененің
қимылын арттырады. Сонымен бірге жүргенде, жүгіргенде, секіргенде де
омыртқалардың бір-біріне түсетін салмағын баяулатады. Омыртқалардың буын
өсінділері өзара байланысып буын түзеді. Мойын, көкірек омыртқаларының
арасында жазық буын болса, бел омыртқалар арасында цилиндр тәрізді буындар
жатады.
Омырткалардың байланысы (екі бел
омыртканың сагитальды кесіндесі)
1- омыртқаның денесі;
2-омыртқа аралық дисктың қоймалжын
ядросы;
3-алдыңғы көлденен байлам;
4- омыртқа аралық дисктың фиброзды
шеңбер;
5-бел омыртқаның жоғарғы буын өсіндісі;
6- артқы көлденен байлам;
7-омыртқа аралық саңылау;
8-сары байлам;
9-буын капсуласы;
10-өсінді аралық байлам;
11-өсінді үсті байлам.
Омыртқа жотасы жалпы сіңір байламдары арқылы бекемделіп тұрады. Оларға
омыртқа жотасының алдыңғы бетімен ұзына бойы өтетін алдыңғы ұзынша сіңір
байламы және омыртқа денелерінің арт жағымен (омыртқа каналының ішімен)
өтетін артқы ұзынша сіңір байламы жатады. Омыртқалар өсінділерінің араларын
байланыстырып жататын көлденең және арқа өсінді аралық сіңір байламдары
болады.
Бұл аталған шүйде-атлант, атлант-эпистрофей аралығындағы буындар өте
күрделі құрылыстағы буындарға жатады. Осы буындар арқылы басты оңға-солға,
алға-артқа июге, екі жағына айналдыруға болады. Бұл буындар буын
сінірлерімен бірге бұлшық еттер арқылы да бекімделіп тұрады. Осы буын
сіңірлерінің ішінде ең жақсы жетілгені – көлденең сіңір. Ол эпистрофейдің
тіс тәрізді өсіндісінің арт жағынан өтіп, оның бекем орналасуына көмек
етеді.
Атлан-шүйде және атлант-осты буындары
(articulatio atlanto-occipitalis et
articulationes atlantoaxialis)
Алдынын көрінісі
1-шүйде сүегі;
2-атланттың кресттәрізді байламның
көлденен бумалары;
3-тіласты нервтың каналы;
4-қанаттәрізді байлам;
5-атлант-шүйде буының буын саңылауы;
6-атланттың кресттәрізді байлам;
7-атлант-ось буының бүйірлі буын
саңылауы;
8-атланттың кресттәрізді байламның
көлденен бумалары;
9-атлант-шүйде буының капсуласы.
Қабырғалар арт жағынан көкірек омыртқаларымен, ал алдыңғы жағынан төс
сүйегімен жалғасып, көкірек клеткасын түзеді. Қабырға басы омыртқа
денесіне, қабырға бұдыры омыртқаның көлденең өсіндісіне жанасып екі буын
жасайды. Оларды қабырға-омыртқа және қабырға-көлденең өсінді буындары
дейді. Бұл буындар аралас буындарға жатады, себебі қимыл әрекеттері бір
уақытта өтеді. Қозғалыс кезінде қабырғалар алға және жоғары қарай көтеріліп
көкірек клеткасының көлемін кеңейтеді де тыныс алуға себеп болады.
Қабырғалар алдыңғы шеміршекті бөліктерімен төс сүйегіне жалғасады. I
қабырға төспен қимылсыз байланысады, қалғандары буын түзеді. Оларды төс-
қабырға буындары деп атайды. Бұл буындар сіңірлер арқылы бекітілген.
Ортаңғы атлант-ось буыны (articulatio
atlantoaxialis mediana)
Үстінен көрінісі.
1-атланттың артқы төмпешегі;
2-омыртқа тесігі ;
3-атланттың жоғарғы буын ойығы;
4-атланттың көлденен өсіндісінің
тесігі;
5-атланттың көлденен байламы;
6-ортаңғы атлант-ось буыны (артқы
бөлімі);
7-эпистрофейдің тіс тәрізді өсіндісі;
8- ортаңғы атлант-ось буыны (алдыңғы
бөлімі);
9-передний бугорок атланта;
10-крыловидная связка.
Қорытып айтқанда омыртқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz