Мемлекеттердің егемендік теңдігінің принципі
ҚР СЫРТҚЫ САЯСАТЫНЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
І. ҚР сыртқы саясатының қалыптасуы
1.1 Қазақстанның сыртқы саясатының негізгі мақсаттары мен принциптері
1.2 Сыртқы саясатты қалыптастырудағы ішкі және сыртқы факторлар
ІІ. ҚР әлемдік саясаттағы рөлі және қазіргі халықаралық саяси
қатынастар
2.1 Әлемдік саяси ұйымдар түсінігі және Қазақстанның халықаралық саяси
ұйымдарға мүшелігі
2.2 ҚР және Ресей: екіжақты ынтымақтастық мәселелері
2.3 Қазақстан-Қытай қатынастарының даму ерекшеліктері
ІІІ. ҚР сыртқы саясатының басымдықтары мен перспективасы
3.1 ҚР сыртқы саясатының басымдықтары және оны жүзеге асыруды жетілдіру жолдары
3.2 ҚР сыртқы саясатының даму перспективасы
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына жолдауы мемлекет тарихындағы айрықша маңызды оқиғалардың бірі екені даусыз. Жолдау Қазақстан даму жолының жаңа белесіне көтеріліп, еліміздің жаһандану процесіне бейімделуге қазіргі заман талаптарына сай жаңаруға деген ұмтылысын танытады.
Республикалық дипломатияның өкілдіктері мемлекет басшысының халыққа жолдауының басты қағидаларын халықаралық аренада насихаттау жұмысын кең көлемде жүргізіп келеді. Негізгі мақсат - Қазақстан басшыларының нарықтық экономика және демократиялық қоғам құру саласындағы реформалардың жетістіктерін таныту өңірлік держава ретінде еліміздің оң және орнықты келбетін көрсету сыртқы саясат әрдайым ішкі саяси басылымдықтардан сондай-ақ, қалыптасқан халықаралық ортадан туындап мемлекет мүдделері аясында жүргізіледі[1].
Тәуелсіз еліміздің географиялық орналасуы және оның ұлттық мүдделері сияқты ұзақ мерзімді сипаты бар факторлардың ықпалымен Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының басымдық берілетін бағыттары қалыптасуда. Планеталық сипаттағы қауіп-қатердің пайда болуына ғаламдану (жаһандану) процесін және жаңа технологиялардың дамуына, жаңа экономикалық құрылымның қалыптасуына аймақтық деңгейдегі халықаралық ынтымақтастықтың тереңдеуінің сан алуандығына байланысты дүние жүзінде болып жатқан түбірлі де дүбірлі өзгерістер - мұның бәрі мемлекетіміздің сыртқы саясатының бағытына түзетулер енгізуге мәжбүр етеді. Өзекті халықаралық проблемаларды шешуге қатысты жедел әрі әрі икемді үн қатысуға осы мәселелерде жаңа көзқарастарды әзірлеуді және жүзеге асыруды талап етеді. Дегенмен сыртқы саясаттың негізге алынатын қағидаттары өзгеріссіз қала береді.
Тәуелсіздік жылдары ішінде Қазақстан халықаралық аренада елеулі сыртқы саяси табыстарға қол жеткізді, әлемдік қоғамдастықтың беделді де жауапты мүшесіне айналды. Қазақстан көптеген таяу және алыс шет елдермен достық қарым-қатынастар орнатып, өзара тиімді ынтымақтастықты дамыта түсуде. Соңғы жылдары біздің еліміздің Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына, Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа, Шанхай ынтымақтастық ұйымына, Ислам ынтымақтастығы ұйымына, Ұжымдық қауіпсіздік Шарт ұйымына және Түркі Кеңесіне төрағалық етуі мемлекетіміздің биік халықаралық беделінің айқын айғағы болды.
Президентіміздің бейбітшілік сүйгіш және сындарлы сыртқы саясатының арқасында мемлекетіміздің әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін қолайлы сыртқы жағдайлар жасалды. 23 жыл ішінде Қазақстан экономикасына 120 миллиард доллардан астам шетелдік инвестициялар тартылды. Әлемнің жетекші компаниялары еліміздегі ірі инфрақұрылымдық жобаларды жүзеге асыруға қатысуда. Бүгінгі таңда Қазақстан экономикалық өсу көрсеткіштері бойынша Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында ғана емес, сонымен бірге әлемнің көптеген елдері арасындағы жетекші мемлекеттердің бірі болып табылады.
Қазақстанның мемлекеттік шекарасының заңды тұрғыда ресімделуі сыртқы саясаттың аса маңызды жетістігі болды. Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін реттеу мәселелеріне айрықша назар аударылуда. Теңіз айдынын шектеу және қорғау жөнінде тұжырымдамалық уағдаластықтарға қол жеткізілді.
Қазақстан дипломатиясының Мемлекет Басшысы алға қойған стратегиялық мақсаттарға қол жеткізуі халықаралық аренада біздің ұлттық мүдделерімізді одан әрі ілгерілету үшін байсалды негіз болып табылады. Осыған орай, Қазақстанның сыртқы саясаты бұрынғы кездегідей, елдің ішкі қажеттіліктері мен азаматтарымыздың үміт-мақсаттарына бағытталатын [2].
Зерттеу пәні еліміз тәуелсіздік алғаннан бастап бүгінге дейінгі жылдар аралығын Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының негізгі бағыттары, басымдықтары болып табылады.
Диплом жұмысының деректік қоры. 1991-2015 жылдар аралығында тәуелсіз еліміздің сыртқы саяси қызметінің өзекті мәселелеріне арналып жатқан және бұрынырақ жазылып, соңғы жылдары жарық көрген саяси, геосаяси дипломатиялық экономикалық сипаттағы монографиялық диссертациялық зерттеулер, ғылыми мақалалар құрайды. Атап айтқанда Елбасының кітаптары, сұхбаттары, мемлекет және қоғам қайраткерлері мен саясаттанушылардың ғылыми зерттеулерінің қорытындылары мен мақалалар құрайды.
Сонымен қатар, диплом жұмысының нормативтік-құқықтық базасын Қазақстан Республикасында қабылданған сыртқы саясат туралы заңдық-нормативтік, құқықтық актілер жинағы, Қазақстан Республикасы
сыртқы саясатының 2014 - 2020 жылдарға арналған
тұжырымдамасы, мемлекеттік бағдарламалар, ҚР Президентінің Қазақстан - 2050 Стратегиясы және Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 30 елдің қатарына кіру стратегиясы, т.б. құрайды.
Мәселенің зерттелу деңгейі (тарихнамасы). Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізгеніне көп уақыт өтпесе де Қазақстанның сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы мәселелер төңірегінде жазылған ғылыми диссертациялар мен монографиялар, мақалалар да барлық. Қазақстан Республикасының сыртқы саясатындағы немесе жалпы халықаралық сипаттағы жетістіктері егеменді еліміздің тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаевтың есімімен байланыстырылады. Елбасы өзінің Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы дамуының стратегиясы Ғасырлар тоғысында, сындарлы он жыл және тағы басқа еңбектерінде республикамыздың сыртқы саясаты басымдықтары мен негізгі бағыттарын тұжырымдаған еді. Сонымен қатар еліміздің сыртқы саясатының негізгі бағыттарына және Қазақстанның халықаралық поэзияларын нығайту жөніндегі отандық дипломатия күш жігеріне жан-жақты талдау Қ.К.Тоқаевтың Қазақстан Республикасының дипломатиясы, Беласу, Халықаралық қатынастар тарихы атты еңбектерінде халықаралық жағдайлар аталып өтіп, сыртқы саясаттағы басты бағыттарын бейнелеген және тағы басқа да еңбектерінде, жасалды. Қазақстанның сыртқы саясатындағы әлемдік державалардың Қазақстандағы саясаты және мүдделері бағытындағы мәселелер жөніндегі саясаттанушы ғалымдар мен зерттеушілер: М.Тәжин, А.Дугин, С.Сейдуманов, Б.Сұлтанов, Л.Мұзапаров, А.Әбішев, В.Галямов және тағы басқалардың мақалаларының маңызы айтарлықтай. Алайда, Қазақстанның біртұтас экономикалық кеңістіктегі орны мен ролі Орталық Азия елдерімен өзара интеграциялық ықпалдастығын дамыту және тағы басқа мәселелер өзінің зерттеушілерін күтуде.
Сондай-ақ, осы тақырыпты зерттеуге арналған мақалалар еліміздегі саяси журналдардың ең беделділерінің бірі Саясат журналында көптеп жариялануда.
М. Амирбектің Дүние жүзінің халықаралық ұйымдары атты еңбегінде Әлемдегі халықаралық ұйымдардың тарихына, қызметіне, ұйымдардың құрылу мақсаттарына толық түсінік беріп, халықаралық ұйымдардың сол кезеңдегі халықаралық қатынастарға тигізген әсерінің күштелігін атап өткен.
Диплом жұмысының мақсаты. Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының қалыптасуын, Қазақстанның сыртқы саясатының негізгі мақсаттары мен принциптерін, Қазақстан Республикасының әлемдік саясаттағы орны мен рөлін анықтау. Сонымен қатар, халықаралық ұйымдарға түсініктеме бере отырып, Қазақстанның халықаралық саяси ұйымдарға мүшелігін қарастыру.
Осы мақсаттан барып мынадай міндеттер туындады:
- саяси ғылымның онық құрамдас бөлімі сыртқы саясаттың теориялық және методологиялық мәселелерін қарастыру:
- аймақтық және әлемдік дамудың серпілін Қазақстан мүдделілігін ескеретін теңдестірілген және жауапты сыртқы саяси бағытын одан әрі жүзеге асырудың маңыздылығын қарастыру;
- Ауқымды интеграциялық үрдістер шеңберінде Қазақстан - Ресей стратегиялық серіктестік қатынастарын дамыту туралы өзіндік пікір білдіру;
- Қытай Халық Республикасымен Қазақстан арасындағы экономикалық ынтымақтастық, халықаралық қауіпсіздік проблемалары бойынша белсенді саяси үн қатысуды бекемдеуге талдау жасау.
Практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында көтерілген теориялық және методологиялық мәселелер Қазақстандағы өзгерістер саяси ғылымның қалыптасуына ықпал етеді және оның бір саласы сыртқы саясатты теориялық және методолгиялық жағынан байытуда ғылыми жағынан да практикалық жағынан да маңызды роль атқарады. Қазіргі жағдайда дипломдық жұмыста берілген сыртқы саясат, халықаралық саясат және халықаралық қатынастар туралы түсініктерді және саяси тұрғыдан талдауларды жоғары оқу орындарының философиялық және саясаттану, тарих факультеттерінде материалдарды лекция ретінде оқуға, семинар сабақтарында арнайы курстарда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан бастап бүгінге дейінгі жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең Кеңестер Одағының ыдырап, мемлекеттің негізі құрылуымен, экономика мен саяси жүйенің терең кұрылымдық өзгерістерінің іске асуымен ерекше. Қазақстан Республикасы Халықаралық қауымдастықтың толыққанды мүшесі ретінде ТМД, БҰҰ, ЕурАзЭҚ т.т. шеңберінде белсенді қарым-қатынас жасауда.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан және жеті бөлімнен, қорытындыдан, сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының мақсаттары мен негізгі принциптері
Бұғанағы қатпаған жас мемлекеттiң әлемдiк саясатта өзiне тиесiлi орынға иелiк ету үшiн ұстанған өткiр де тапқыр саясаты ерiксiз бойыңды елжіретіп, жан тебiрентер сезiмге бөлейтіні анық.
Елiмiздiң сыртқы саясатын қалыптастыру Қазақстан тәуелсiздiгiнiң негiзi болып табылғаны белгiлi. Осы тұста халықаралық дәрежеде Қазақстан деген елдiң бұрын-соңды танылмағаны анықталды. Елiмiздiң егемендiгiн таныту барысында сан қилы күрделi асулардан өткен тәуелсiздiгiмiздiң бейнесiн Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Ғасырлар тоғысында атты кiтабынан да аңғаруға болады: Бiзде сыртқы саясат қызмет дәстүрлерi бұрын-соңды болған жоқ. Қазақстанның Сыртқы iстер министрлiгi нағыз дипломатиялық мiндеттер орындаған жоқ. Өзiнiң алдында осындай күрделi проблемалар тұрған, бiрақ шетелде бiрде-бiр дипломатиялық өкiлдiгi жоқ, сыртқы саясат дәстүрлерiн айтпағанның өзiнде, сыртқы саяси мәселелер жөнiнде ең қарапайым әзiрлемелерi жоқ, бiлiктi кадрлары жоқ елдi көз алдыларыңызға елестетiп көрiңiзшi... Бiздiң сол кездегi жағдайымыз ешбiр сандырақ болмағанымен, соншалықты қайғылы жағдай болды. Жеткiлiктi кемелденген әулетi, пайдалы қазбаларының орасан зор қорлары бар, бiлiктi еңбек ресурстары, өз аумағында ядролық қаруы бар мемлекет - Қазақстанның бiр де бiр халықаралық шарты болған жоқ... Егер бiз шұғыл түрде өзiмiздiң сыртқы саясатымызды қалыптастыруды бастап кетпеген болсақ, бiздiң мүдделерiмiзге орасан зор нұқсан келерi де түсiнiктi, - дегенi бар.
Баршамызға белгілі кез-келген жеке мемлекет әлемдік қоғамнан бөлек өмір сүруі мүмкін емес, оған қоса айтарымыз қазіргі өркениетті дамыған әлемде жаһандану саясаты іске асырылуда. Осы себептерден әрбір мемлекет жалпы дүниежүзілік қоғамдық еңбек бөлісуде өзіне лайықты орын алуы тиіс. Халықаралық қатынастар өз тарихи даму барысында бірнеше қалыптасу кезеңдерінен өткен, ол ішке саяси ұстаным бағыттарына тәуелді болды.
Мемлекет жүргізетін сыртқы саясат көптеген салалардағы қатынастарды реттейді, олардың ішінде: экономикалық, қауыпсіздік, еңбек ресурстары, капитал қозғалысы және т.б.
Қазақстан Республикасы ұлттық сыртқы саясатының дамуын, тәуелсіздік жариялаған соң қалыптастыра бастады. Осы кезден бері барлық халықаралық ұйымдармен, қаржы-несиелік даму институтарымен, діни басқармаларымен тығыз қарым-қатынастар құрылды, яғни дипломатиялық қызметтердің алғашы тәжірибелері қалыптаса бастады. Жаңа қалыптасқан қатынастарды реттеу, сондай-ақ консулдық қызмет пен оның құқықтық реттелуі.
Қазақстан саяси және экономикалық тұрғыда дүниежүзілік қоғамдастықпен толыққанды интеграцияланды. Ендігі жерде өз басымдықтарымызды дұрыс айқындап, ұлттық мүддені ілгерілету мен қорғаудың ұзақ мерзімді стратегиясын жасауға назар аудару қажет [3].
Елді экономикалық, әлеуметтік және саяси тұрғыда қарқынды модернизациялаға жасалған Қазақстанның бағыт-бағдары республикамыздың экономикалық және әлеуметтік дамудағы көшбасшылық ролін сақтап қалуға, Қазақстанның инвестициялар, технологиялар, білім мен білікті мамандарды өзіне тартатын тартылыс орталығына айналуына септігін тигізуге тиіс. Қазіргі бәсекелестік әлемінде еліміздің позициясын нығайтуда бұл айрықша маңызға ие.
Мемлекетімізді үдемелі дамытуға бағытталған қазіргі кезеңде біздің алдымызда дипломатиялық тұрғыда белсенді қолдауды талап ететін бірнеше басты экономикалық міндеттер тұр.
Қазақстанның сыртқы саясат мекемесі еліміздің жеке капиталын шетелдерге инвестиция ретінде шығаруға, Қазақстанды халықаралық ақша ағыны, инвестициялар мен қор рыногын реттеу процессіне кіріктіру тетіктерін жасауға түрткі болуға тиіс.
Елбасы транзиттік-транспорттық потенциалын жүзеге асыру және Бүкіләлемдік сауда ұйымына мүшелікке өту қажеттігіне баса назар аударды. "Біз саяси реформалардың жалпыұлттық бағдарламасын жасап жүзеге асыруға кірістік",- деді президент. "ЖаҺандану, ашықтық, мемлекеттердің өзара тәуелділігі, әлемдік нарыққа шығуға бағытталған бәсеке, үйреншікті емес қауіп-қатерлер, міне бұлардың барлығы да ішкі-сыртқы саясаттың сабақтастығын талап етеді",- деді Н.Назарбаев.
Қазақстанның ұлттық мүдделеріне сәйкес сыртқы саясаттағы негізгі күш-жігер мынадай негізгі мақсаттарға қол жеткізуге шоғырландырылады:
1) елдің ұлттық қауіпсіздігін, қорғанысқа қабілеттілігін, егемендігін және аумақтық тұтастығын жан-жақты қамтамасыз ету;
2) бейбітшілікті, өңірлік және жаһандық қауіпсіздікті нығайту;
3) орнықты ұстанымдарды қамтамасыз ету және әлемдік қоғамдастықта мемлекеттің жағымды бейнесін қалыптастыру;
4) Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) орталық және үйлестіруші рөлі арқылы әділ әрі демократиялық әлемдік тәртіпті орнату;
5) өңірлік және халықаралық сауда-экономикалық қатынастар жүйесіне одан әрі интеграциялану;
6) 2050 Стратегиясын ойдағыдай іске асыру, халықтың жоғары тұрмыс деңгейіне қол жеткізу, көпұлтты қоғамның, құқықтық мемлекеттің және демократиялық институттардың бірлігін нығайту, адамның құқықтары мен бостандықтарын іске асыру үшін қолайлы сыртқы жағдайлар жасау;
7) ұлттық экономиканы әртараптандыру, индустриялық-технологиялық дамыту және оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру;
8) елдің жасыл даму жолына біртіндеп көшуі және әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіру;
9) ұлттық-мәдени өзіндік ерекшелікті сақтау және мемлекетті одан әрі дамытудың өзіндік жолымен жүру;
10) шет елдерде Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғаларының құқықтарын, олардың жеке, отбасылық және іскерлік мүдделерін қорғау;
11) шет елдердегі қазақ диаспорасына және қазақ тіліне қолдау көрсету[4].
1991 ж. желтоқсанда мемлекеттік егемендікті жариялау Қазақстан Республикасының алдына, өзінің сыртқы саясатының жалпы принциптерін қалыптастыруға байланысты міндеттер қойды. Бұл елімізге халықаралық қатынастар жүйесіндегі орнын анықтауға мүмкіндік берді және Қазақстанның стратегиялық мүдделеріне сай келді. Бұның іргетасы - әлемдік саясаттың, геосаясаттың және геостратегияның, ХХ ғасырдың аяғына қарай қалыптасқан және мемлекеттер арасындағы қатынастарды реттейтін жалпы принциптері болды.
Түрлі елдердің саяси мүдделерінің арақатынастарын белгілеуге мүмкіндік беретін сыртқы саясат принциптері барлық адамзат тарихы бойында қалыптасып келді. Ежелгі заманнан ...адамдар өз көршілерімен өзара қатынастар жасауға талпынған. Анағұрлым жоғары мемлекеттік құрылымдардың тектерінің, ұрпағының жақсы жағдайы өзара түсіністік пен сенім деңгейіне байланысты болды. Бұрынғылардың, кез келген бейбітшіліктің соғыстан артық екендігі туралы нақыл сөздері ақиқат, бірлесіп азап шегілген екендігі айқын. Алайда құжаттық рәсімделуін олар ХХ ғасырдың екінші жартысында ғана, анағұрлым беделді халықаралық ұйымдардың құжаттары - Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысы, 1970 ж. Халықаралық құқық принциптері туралы деклорация, сондай-ақ 1975 ж. Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі мәжілістің Хельсинктік Қорытынды актісі қатарынан тапты.
Сыртқы саясат пен халықаралық қатынастардың негізгі принциптері дегеніміз - жоғары императивтік заң күштері бар анағұрлым жалпы, маңызды және іргелі нормалар. Ережеге сай, халықаралық актілерде мәселе келесі он принцип туралы жүреді: мемлекеттердің егемендік теңдігі; күш немесе күшпен қауіп төндіруді қолданбау; шекаралардың бұзылмауы; мемлекеттердің аумақтық бүтіндігі; таластарды бейбітшілікпен шешу; ішкі істеріне араласпау; адам құқығы мен негізгі еркіндікті құрметтеу; халықтардың өз тағдырларын шешу теңдігі мен құқығы; мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық; халықаралық құқық бойынша міндеттерін адал орындау.
Аталған принциптердің мазмұнына талдау жүргізіп және олардың бейнесін Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты концепциясында да, оның практикалық сыртқы саяси қызметінде де бақылап көрейік.
1. Мемлекеттердің егемендік теңдігінің принципі. БҰҰ Жарғысында: Ұйым өзінің барлық мүшелерінің егемендік теңдігі принципіне негізделген деп жазылған жерінде бекітілген. Бұл принцип мемлекеттік егемендікті құрметтеу және БҰҰ барлық мемлекет мүшелерінің тең құқықтығы мен олардың өз тағдырларын шешу құқықтарын мойындау дегенді білдіреді.
Мемлекеттік егемендік мемлекеттің негізгі бөлінбес белгісі болып табылады. Барлық мемлекет, оның ішінде Қазақстан, әлемдік қауымдастықтың тең құқықты мүшелері болып табылады. Егемендік теңдік принципі дегеніміз - тіпті ең кіші әлсіз дамыған мемлекеттің халықаралық істерді шешуде ең ірі және жоғары дамыған мемлекет сияқты өз дауысы болады, әрбір мемлекет халықаралық аренада егемендік құқық ала отырып, халықаралық қауымдастықтың басқа қатысушыларындағы осындай егемендік құқықтарды құрметтеуге міндетті.
Бұл принцип Н.Ә.Назарбаевтың негізгі назар аударатын мәселесі. Көрегендік, әрі оптимистік түрде қалыптасқан саяси көшбасшы бола тұра, ол тек ... әлемдік тәртіп негізіне өзара тәуелділік және халықаралық қауымдастық мүшелерінің егемендік теңдігінің принципін қоя отырып, елдердің әлеуеттерін жаңа заман күресіне лайықты жауап беру үшін біріктіруге және ұлттық мүдделер мен халықаралық әрекеттердің қиылысуының тиімді механизмдерін құруға болады... Нақ осындай тәсіл біртұтас халықаралық процес шеңберінде тең мүмкіндіктерді, тең қауіпсіздікті және барлық мемлекетке олардың көлемдеріне, күштердің геосаяси орналасуындағы орындарына және рөлдеріне қарамастан, лайықты орынды максимум қамтамасыз етуге мүмкіндік береді [5].
2. Басқа мемлекеттердің ішкі істеріне қол сұқпау принципі егемендік теңдік принципімен байланысқан. БҰҰ Жарғысы бойынша маңызы бойынша кез келген мемлекеттің ішкі құзыретіне енетін істерге қол сұғуға тыйым салынады. 1970 ж. Халықаралық құқық принциптері туралы декларацияға сәйкес қол сұқпау принципі, мемлекет өзінің саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени жүйелерін басқа мемлекеттердің қол сұғуысыз анықтау құқығы бар екенін білдіреді және керісінше - бірде-бір мемлекет қандай түрде болмасын немесе қандай себеппен болмасын басқа мемлекеттердің ішкі және сыртқы істеріне интервенция немесе интервенцияны жүзеге асыруға немесе қол сұғуға құқығы жоқ.
Республиканың сыртқы саясаты алдында тұрған міндеттерді табысты жүзеге асыру жағдайларының бірі - жайлы халықаралық жағдай болып табылады. Сондықтан сыртқы саясат саласында, - деп хабарлайды Президент Н.Ә.Назарбаев, - басымдық желісі Қазақстанның тәуелділігі мен егемендігін дамыту және нығайту болып қалады. Біздің еліміз, келесі жүз жылдықта әлем - көп полюсті, күштер орталығы мен бөлуші сызықтардан, конфронтация мен қарсы келуден, ішкі істеріне қол сұғудан және саяси орнатуларға мәжбүрлеуден еркін мемлекеттердің пікірлеріне қосылады.
3. Мемлекеттердің халықаралық ынтымақтастық принциптері мыналармен шектеледі:
- мемлекеттер халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау мақсатында бір-бірімен ынтымақтасуға міндетті;
- мемлекеттердің ынтымақтастығы олардың әлеуметтік жүйелеріндегі айырмашылыққа тәуелді болмауы керек;
- мемлекеттер экономикалық, әлеуметтік, мәдени және гуманитарлық сипаттағы халықаралық мәселелерді шешуде ынтымақтасуы керек.
4.Халықаралық міндеттерді адал атқару принципі. Осы принциптің негізінде бұрынғы заманнан келе жатқан келісім-шарттар сақталуы керек деген белгілі қарапайым норма жатыр. БҰҰ Жарғысының 2-бабында оның мүшелерінің өздеріне қабылдаған міндеттерін адал орындау міндеттілігі туралы айтылады. Барлық мемлекеттер БҰҰ Жарғысынан шығатын міндеттемелерді сақтаулары керек. Бірде-бір мемлекет БҰҰ Жарғысы әрекеттерінің шектерімен өздерін шектей алмайды, ал халықаралық құқықтық принциптерден, сондай-ақ олармен жасалған халықаралық келісім-шарттардан шығатын барлық міндеттемелерді қалтқысыз орындауға міндетті.
Қазақстан өзінің келісім-шарттық тәжірибесінде халықаралық міндеттемелерді адал орындау принципін басшылыққа алуға талпынады. Оның үстіне, Қазақстанның келісім-шарт мәтіндеріне келісім-шарттан шығатын келісім-шарттар мен міндеттемелерді сақтау механизмін қарастыратын мақалалар енеді. Осы принципке сәйкес Президент Н.Ә.Назарбаев, 1995 ж. 15 ақпанында Алматыда Сыртқы саясат мәселесі бойынша мәжілісте сөйлеген сөзінде осыған сәйкес органдардан мынаны талап етті: қолдағы келісім-шарт базасын жүзеге асыру жөніндегі күнделікті тақырыптық жұмысты орнына келтіру. Мемлекеттік аппараттың барлық деңгейдегі қызметкерлеріне: егер мемлекет басшысы оның араласуы барысында шетелде ынтымақтастықтың нақты бағыттарының немесе жобаларының пайдасына пікір айтқан болса, онда жоғары деңгейде қол жеткізгендерді орындау жөнінде кез келген сарсаңға түсу қатаң жазалануы керек.
Президенттің осы талаптарын ескере отырып, Қазақстан Республикасы Конституциясына арнайы норма енгізілді, оған сәйкес Республика бекіткен халықаралық келісім-шарттардың оның заңдары алдында басымдығы бар және халықаралық келісім-шарттан оны қолдану үшін заң шығаруды талап ететін жағдайлардан басқасы, тікелей қолданылады.
5. Күш немесе күшпен қауіп төндіруді қолданбау принципі. БҰҰ Жарғысында: Біріккен Ұлттар Ұйымының барлық мүшелері халықаралық қарым-қатынаста күшпен қорқытуға немесе кез келген мемлекеттің аумақтық қол сұғылмауына немесе саяси тәуелсіздігіне қарсы күш қолдануға бармайды, деп жазылған. Күш немесе күшпен қорқытуды қолданбау принципі - жаңа заманғы халықаралық құқықтың игілігі. Оның мәнісі - мемлекеттердің соғысу құқығына тиым салды, ол агрессиялық соғысты халықаралық қылмыс деп білдіреді. Бірақ осыған орай ел агрессорына қарсы қарулы күш қолдану, күш қолданбау принципіне қарсы келмейді. Оның үстіне, БҰҰ Жарғысының 51-бабына сәйкес, шабуылға ұшыраған мемлекет жеке немесе ұжыммен өзін-өзі қорғауға құқығы бар.
6. Шекара тұтастығының принципі. Халықаралық құжаттарға сәйкес берілген принцип күш қолданбау принципінің құрамды бөлігі болып табылады. Ол Хельсинки Қорытынды актісінде 1975 ж. дербестік алды, онда әрбір мемлекет күшпен қорқытуға немесе оны басқа мемлекеттің бұрыннан келе жатқан халықаралық шекараларын бұзу мақсатында қолданудан аулақ болуы тиіс. Актіге сәйкес шекараларды зорлық әдістермен бұзуға болмайды. Бірақ келіскен жақтардың келісілген, өз еріктері бойынша шектес мемлекеттер арасындағы шекарадан өтуді өзгертуге тыйым салынбайды.
Қазақстан басқа да бейбітшілік сүйгіш мемлекеттер сияқты, шекараның бүтіндік принципін ұстанады. Бұл, жеке алғанда, Қазақстан-Қытай шекарасының режимі бойынша Қытаймен қол жеткізген келісімшіліктен өз бейнесін тапты.
7. Мемлекеттердің аумақтық бүтіндігі принципі. Хельсинки Қорытынды актісінде дербес халықаралық принцип ретінде бекітілді. Осы құжатта, мемлекеттер БҰҰ Жарғысына қарама-қайшы тұрған және мемлекеттердің аумақтық бүтіндігіне қарсы бағытталған кез келген әрекеттерден аулақ болулары керек.
Аумақтық бүтіндік принциптері мен шекараның тұтастығы өздеріне, ХХ ғ. 90-жылдарының басында кеңес үкіметінен кейінгі кеңістікте құрылған жас тәуелсіз мемлекеттердің ерекше назарын аударды. Олар ТМД мүше мемлекеттердің кездесулері мен бірнеше рет талқылауының құралы болды.
Егемендікті, аумақтық тұтастықты және ТМД қатысушы мемлекеттердің шекараларына қол сұғылмау туралы 1994 ж. 15 сәуірдегі Декларациясында - ТМД мүше мемлекеттердің басшылары, халықаралық құқықтың жалпы мойындалған нормаларын, БҰҰ Жарғысының, Еуропада қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі келісімнің мақсаттары мен принциптерін басшылыққа ала отырып, аумақтық бүтіндік, шекара тұтастығын дәлелдей отырып, құқыққа қарсы, аумақтық алымдардан және басқа да бөтен аумақты бөлшектейтін кез келген әрекеттерден бас тартуда, сондай-ақ әскери, саяси, экономикалық немесе блокаданы қосқанда, кез келген қысым түріне, әрі қандай да бір достастыққа қатысушы мемлекеттерінің бірінің аумақтық бүтіндігі мен қол сұғылмауына қарсы сепаратизмін қолдауға және пайдалануға бармайды. Қазақстан сыртқы саяси бағыттың шынайы бейбітшілік сүйгіштігін жариялайды, сондықтан оның шекарасының периметрі бойынша, берік саяси және халықаралық-құқықтық негізге негізделген сенімдік, адал көршілестік пен достық белдеуі қалыптасты.
8. Халықаралық таластарда бейбітшілік жолымен шешу принципі дегеніміз - мемлекет өздерінің арасындағы таластарын, халықаралық қауіпсіздік пен әділдікке қауіп төндірмес үшін зорлық құралдарымен және әдістерімен емес тек бейбітшілік жолымен шешуі тиіс. Бұның айқын дәлелі ретінде 1962 ж. Кариб дағдарысының шешімі қызмет етеді, мұнда екі жоғарғы державаның (КСРО мен АҚШ) келіссөз жүргізуі арқылы бүкіл әлем ядролық апат аузында тұрды.
Қазақстан бұрын Таулы Қарабахтағы оқиғаларға байланысты Азербайжан мен Армения арасындағы таластарды реттеу мақсатында делдалдықты жүзеге асырды. Қазіргі кезде Пәкістан мен Үндістан, Израиль мен Иранның өзара қарым-қатынастарындағы талас тудыратын мәселелерді шешуде өз қызметін ұсынады. 2000 жылы БҰҰ мың жылдығы Саммитіндегі сөйлеген сөзінде Қазақстан Президенті БҰҰ қызметін жетілдіруді ұсына отырып, былай деді: оның құрылымында жағдайды жаһандық талдау негізінде толғағы жеткен жанжалдар туралы алдын-ала ескерте алатын, белгілі бір жағдайға ерте кезден араласуға арналған ұсыныстар қалыптастыратын және сақтандыру дипломатиясын тиімді пайдалана отырып, жанжалдарды шешудің әскери әдістерін болдырмайтын институттарды дамыту мақсатты болған болар еді.
9.Халықтар мен ұлттардың өзін-өзі анықтау принципі. Осы принципке сәйкес барлық халық еркін, сырттан қол сұғусыз және қысымсыз өзінің саяси статусын анықтауға және өзінің дамуын жүзеге асыруға құқығы бар. Әрбір халық және әрбір этнос өз даму жолдарын таңдауда еркін. Осы принципті практикада жүзеге асыру капиталистік, отарлық жүйелері сияқты, социалистік жүйенің: бірінші - ХХ ғасырдың 50-60 жж., ал екіншісі 80-90 жж. құлдырауына әкелді.
КСРО құлағаннан кейін, Қазақстан халқы егеменді, тәуелсіз мемлекет құру түрінде өзін-өзі анықтауда өз құқығын жүзеге асырды.
10. Адам құқығы мен негізгі еркіндігін құрметтеу принципі - соңғы он жылдықта (Адам құқықтарының бүкіл әлемдік декларациясы 1948 жылы қабылданды) дербестігін ала түскен халықаралық құқық принциптерінің негізін қалаушы принциптерінің бірі. Хельсинки Қорытынды актісіне сәйкес 1975 ж. адам құқығы мен негізгі еркіндігін құрметтеу принципі - барлық мемлекеттер өздерінің аумақтарында тұратын барлық тұлғалардың құқықтары мен еркіндіктерін құрметтеуге тиіс, практика жүзінде адамның саяси, азаматтық, экономикалық, әлеуметтік құқықтарын ешбір кемсітушіліксіз жүзеге асыруға міндетті [6].
Адамның құқығы мен негізгі еркіндіктерін құрметтеу принципі нақты жеке тұлғаны мемлекеттің заңсыз әрекеттерінен қорғауды болжайды; өз елінің нақты тұлғасы, кез келген адамы халықаралық құқықтың дербес субъектісі болатын ережені бекітеді. Қоғамдық құндылықтар жүйесінде бірінші жоспарда адамның жеке тұлғасы алға қойылады.
Демократияның өз бұлжымастығы мен адам құқығын құрметтеу туралы Қазақстан бірнеше қайталап айтып келеді. Біз бұл жолды стратегиялық мақсатқа жету - тұрақты даму және халықтың жайлы тұрмысын жақсарту үшін өз еркімізбен таңдадық, - деп мәлімдейді Президент Н.Ә.Назарбаев. Осы негізін қалаушы принциптер басымдық алуда және барлық халықаралық келісім-шарттар мен келісімдерде, мәлімдемелерде, декларацияларда және Қазақстанның мемлекеттік билігінің жоғарғы органдарының қаулыларында көрініс табуда. Қазақстан БҰҰ мүшесі, ЕҚЫҰ қатысушысы бола тұра, өзінің сыртқы саясатын халықаралық құқық принциптері негізінде қалауда, өзінің сыртқы саясатында 1975 ж. Хельсинкиде қабылданған Қорытынды акті декларацияларының 10 принципіне сүйенеді.
Қазақстанның сыртқы саясатын толықтыратын және түзететін бірқатар басқа да принциптер бар.
1. Сыртқы және ішкі саясаттың тығыз байланысу принципі. Адамзат тарихы, кез келген мемлекеттің саясаты сыртқы және ішкі саясатқа бөлінетінін, осыған орай олар тығыз байланысты екенін куәландырады. Мемлекеттің ішкі саясаты, оның қоғамдық саяси жүйесінің тұрақтылығы, экономикасының тиімділігі, сөзсіз, халықаралық қатынастар саласында жобаланады. Сондықтан Қазақстанның сыртқы саясатының одан әрі дамуы елімізде жүргізілетін экономикалық реформаның табысымен тікелей байланысты. Өз кезегінде сыртқы саясат та еліміздің ішінде реформаны табысты өткізу үшін жайлы халықаралық жағдайлар жасауы керек.
2.Принциптіліктің және мығымдықтың икемділікпен үйлесуінде байқалатын принцип.
Кез келген мемлекеттің сыртқы саясаты, ең алдымен ұлттық мүдделерді білдіреді, сақтайды және қорғайды. Берілген жағдайда принциптілік дегеніміз - мемлекет өзінің ұлттық мүдделерін сақтап қалудағы өз ұстанымдарында нығыз тұруы керектігін білдіреді; икемділік, керісінше, - мемлекет міндетті түрде басқа көзқарасты ескеруі керек және қиын мәселелерді шешу кезінде мәмілеге келе білу керек. Бұл қажет, себебі көптеген мемлекеттердің ұлттық мүдделері тоғысады, егер олардың бәрі өз мүдделерін толық көлемде қорғаса, олар ортақ шешімге келе алады.
3.Баланстық пен көп векторлық принцип. Осында, яғни Қазақстанның сыртқы саясаты принципінде толығырақ тоқталуға болады. Бұл принцип оның маңызын көрсетеді және Қазақстан Республикасы әлемнің барлық мемлекеттерімен бірдей қарқынды қатынастар жасайтынын білдіреді, яғни өзінің сыртқы саясатында сол немесе басқа мемлекетке ерекше ынта танытпайды. Көп векторлық - Қазақстан өзінің сыртқы саясатын көптеген бағытта және көптеген елдермен бір мезгілде орнатады дегенді білдіреді.
Қазақстан өзінің геосаяси орналасуы мен экономикалық әлеуетіне қарай тар аумақтық мәселелерде қалып қоюға құқығы жоқ. Бұл тек біздің көп ұлтты халқымызға ғана емес, барлық әлемдік қоғамдастыққа да түсініксіз болар еді. Қазақстан болашағы - Азияда да, Еуропада да, Шығыста да, Батыста да [7].
2001 ж. сәуірде түркі тілдес мемлекеттердің басшыларының жетінші саммитінің жұмысы күндері өткізілген қазақстандық журналистерге арналған баспасөз конференциясында Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев саясаткерлер мен әлем қауымдастығының назарын тағы да, Қазақстанның көп векторлығы халықаралық аренада өзгеріссіз қалуда. Біз үшін Ресеймен, Қытаймен және ислам әлемімен кең пейіл және жемісті қарым-қатынастар маңызы, түрік бауырластармен болғаннан кем емес. Және біздің бәрімен достықта және келісімде өмір сүруге талпынуымыз - қауіпсіздік және экономикалық мақсаттылық мәселесіне аударуды қажет деп тапты.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының келесі 4-принципінің де - қауіпсіздік тұтастығының принципінің маңызы аз емес. Ол барлық элементтердің тығыз байланысын білдіреді. Қауіпсіздік бөлінбеу керек. Бұл - қауіпсіздікке қатысты барлық мәселелер кешенді түрде шешілуі керек дегенді білдіреді. Яғни ұлттық қауіпсіздікті - мемлекеттіктен, аймақтықты - континенттіктен, континенттікті - жаһандыққа бөлуге болмайды. Бұл, ең алдымен, әлем біртұтас және шоғырлану оның субъектілерінің дамуының басты бағыты болып келеді және қауіпсіздіктің барлық мәселелері өзара тығыз байланысқан, олардың біреуін шешу басқасының алдын ала шешілуін талап етеді.
Осыған орай, барлық мемлекеттер бірдей дәрежеде жаңа заманғы қауіп-қатерден қорғалуы және олардың байқалуына ортақ жауапкершілік жүктеу маңызды. Осымен ұлттық және әлемдік прогреске бейімделген халықаралық қатынастар жүйесінің тұрақтылығы шектеледі. Н.Ә.Назарбаев - социализмнен кейінгі елдердің ішіндегі бірінші көшбасшыларының бірі - тәуелсіздік мемлекетінің басшысы ретінде өз міндетін - бейбітшілікті сақтау және халықаралық қауіпсіздікті нығайту деп білді.
Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының негізгі принциптерінің қарастырылған мазмұны - негізін қалаушы принциптер өзара қарым-қатынастардың құқықтық негізін салу шеңберінде қызмет етсе, онда соңғысы Қазақстанның сыртқы саяси және сыртқы экономикалық мүдделерін жүзеге асыру жағдайын, әдістері мен тәсілдерін құрайтынын білдіреді [8].
Сыртқы саясатты қалыптастырудағы ішкі және сыртқы факторлар
Қазақстанның әлемдегі беделінің нығая түсуі, оның Европа Одағына біріккен мемлекеттерімен байланысының жақсаруымен байланысты. Президент Н.Ә. Назарбаев сыртқы саясаттың осы бағытын Жандандыру мақсатында Европаға жол бағдарламасын ұсынды. Әлемде озық технология, жоғарғы сапа мен тиімділікке негізделген экономикасы бар Еуропа елдерімен жан-жақты байланыстар орнату Қазақстан үшін өте пайдалы. Қазақстан осы бағытты қалыптастыруды 1992 жылы Европаға ынтымақтастық және қауіпсіздік ұйымына (ЕЫҚҰ) мүше болумен басталды. Қазақстан дипломатиясы әлемдік нарықтың негізгі үш орталығы АҚШ, Батыс Европа және Жапония деп есептеді. Олармен ынтымақтасу елді әлемдік қауымдастыққа енгізудің ең оңтайлы жолы саналады. Батыс Европамен қатынастардың жақсаруы ең алдымен ЕЫҚҰ, НАТО, Европарламент, Европа Кеңесі сияқты халықаралық ұйымдардың қызметіне Қазақстанның белсене араласуына байланысты болды.
Евроодақ елдерінің ұлы державаларға қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар:
Бірінші, Евроодақ экономикалық, саяси және әлеуметтік интеграцияға түскен мемлекеттердің бірлестігі. Дамыған Еуропа елдеріндегі бұл интеграциялану, өзара жақындасу үдерістері әлі де жалғасуда.
Екінші, ЕО мүшесінің халықаралық еңбек бөлінісінде өз орны бар, өзіндік ерекше мүдделері бар. Олардың ұлттық мүдделерін қорғауы бұл елдің толық бірлесіп кетуіне жібермеуде.
Үшіншіден, ЕО елдерінің даму деңгейлері әркелкі. Әсіресе, ЕО кейінірек кірген Орталық және Шығыс Европа елдерінің даму деңгейі төмен. ЕО тірегі Германия мен Франция сияқты қуатты экономикалық державалар. Төртіншіден, 1951 жылы құрылған Европадағы көмір мен болат бірлестігі негізінде пайда болған ЕО өзінің ғаламдық мәселелерге қатысты саясатын АҚШ-тың ұлттық мүдделерін қорғау саясатымен тығыз байланыстырады. АҚШ пен ЕО экономикалық қана емес әскери одақтастар. Бесіншіден, ЕО мемлекеттері Қазақстанның мұнай, газ, түсті металдар секторына қызығушылық танытады. Атом электр станциялары аса көп Франция, Ұлыбритания сияқты мемлекеттер Қазақстанның уран өнімдеріне зәру. Европалық трансұлттық компанияларды Қазақстандағы қолайлы инвестициялық ахуал қызықтырады [9, 60-61 бб.].
Тоқсаныншы жылдардың бас кезінде ЕО елдерінің Қазақстанмен танысуы бас - талып, 1992 жылы ресми дипломатиялық қатынастар орнатылды. Ал, тоқсаныншы жылдардың ортасынан бастап Батыс Европалық компаниялардың Қазақстанның мұнай, газ секторын игеруіге кірісті. ХХ ғасырдың аяқ шенінде Ауғанстандағы тәлібтер режимінің теократиялық, фундаменталды мемлекет құрып әлемдік терроризмнің, наркотрафиктің, діни экстремизмнің тірегіне айналуы европалық қауіпсіздікке зиянын тигізе бастады. Заңсыз қару сату, адам саудасы, жасырын иммиграция сияқты құбылыстар да ЕО елдерінде алаңдаушылық әкелді. Сондықтан, ЕО мемлекеттері Ауғанстанға жақын орналасқан Орталық Азия елдері мен Қазақстанды өзіне тартып, ынтымақтастық қатынастар орнатуға мүдделі болды. Бір жағынан мұнай, газға деген зәрулік, екінші жағынан халықаралық терроризм мен наркотрафикке қарсы күрес мүдделері ЕО пен Қазақстанның әріптестігінің нығаюына объективті себеп болды.
Қазақстанда қомақты саны бар неміс, поляк диаспораларының болуы Германия мен Польша сияқты ЕО ірі мемлекеттердің Қазақстанмен мәдени-әлеуметтік қатынас - тарды тереңдетуге деген мүдделігін тудырды. Қазақстанның ұлы державалардың мүдделері түйіскен геосаяси нүктеде тұруы, Оңтүстік-Шығыс Азиядағы діни экстремистік күштерден қорғаудағы Қазақстанның буферлік рөлі, оның ашық демократиялық мемлекет құруға деген құлшынысы және т.б. фактілер ЕО мемлекеттерінің Қазақстанмен тығыз ынтымақтастық қатынастар орнатуға мүдделі болуына объективті себеп болды. Қазақстанға инвестиция құю, саяси және мәдени-гуманитарлық ынтымақты нығайту арқылы ЕО елдері өзінің геосаяси мүдделерін қорғауды мақсат тұтты. ЕО елдері Қазақстанда нарықтық реформалар жасауға, экономиканы либерализациялауға, денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек, ғылыми зерттеулер салаларының жұмыстарын жандандыруға көмектесті. 1992-2000 жылдар тек ТАСИС бағдарламасы шеңберінде Қазақстанға 120 млн. евро көлемінде техникалық көмек берілді. Бұл көмектің 50 пайызы банк секторын жандандыруға, шағын және орта бизнесті ұйымдастыруға кеңестер беруге, ал 25 пайызы шағын жобаларды жасауды қаржыландыруға жұмсалды. Қазақстандағы нарықтық қатынастарды ұйымдастырудың әдістемелік істерін игеруде ЕО елдерінің көмегінің пайдасы зор болды [10, 56-58 бб.].
Қазақстан үшін ТАСИС-тің эколо - гиялық бағдарламалары қажет болды. Семей ядролық полигонында жасалған сынақтарының салдарын анықтау және жою, Арал теңізі бассейнінің мәселелерін шешу, Алматы қаласының әуе бассейнінің ластауын азайту мәселелеріне қатысты бағдарламалардың әкелген пайдасы қомақты болды. Сонымен қатар, Қазақстанда азаматтық қоғам институттарын дамыту шараларына қатысты жобаларды да қаржыландырды. Жалпы Қазақстандағы демократия үдерістерінің өрістеуінде және құқықтық мемлекет қалыптастыруда Батыс Европа мемлекеттерінің үлгісінің ықпалды болғандығын айта кеткен дұрыс. Мысалы, әлеуметтік жағынан нашар халық топтарына көмек көрсету ұйымдарын қолдануға ТАСИС бағдарламасынан 300 мың евро бөлінді. Осымен қатар ТРАСЕКА (Европа-Кавказ-Орталық Азия тасымалдау дәлізін ашуға көмектесу); ИНОГЕИТ (Орталық Азиядан Европаға көмірсутекті шикізат тасымалдау жүйесін әртараптандыру инвестициялау жобасы); Темпус (ЕО жағынан білім беру саласынан көмек бағдарламасы) сияқты түрлі жобалар Қазақстанда дамыған өркениетті қоғам құруға өз септігін тигізеді.
Қазақстан Евроодаққа кіретін мемлекеттермен өзара қарым-қатынастарын Европадағы ынтымақтастық пен қауіпсіздік ұйымының қызметіне белсене араласу арқылы жандандыра түсті. ЕЫҚҰ мүшелері көптеген талқылаулардан соң 2007 жылы желтоқсанда осы ұйымның төрағасы ретінде ТМД мемлекеттерінің ішінен алғашқы болып Қазақстанды таңдады. ЕЫҚҰ қауымдасқан 56 мемлекеттің сыртқы істер министрлері Қазақстанға өз даусын берді. 2010 жылғы Қазақстанның сыртқы саясатының даму бағыттары мен басымдылықтарын ЕЫҚҰ төрағалық қызмет атқарды анықтады деп есептеуге болады. Қазақстан бұл ұйымның қызметін ренимациялау жоспарын іске асыра алды. Қазақстандық төрағалықтың шешуші міндеті қауіпсіздіктің іргелі мәселелері бойынша консенсус алаңын кеңейту және нығайту болды. Қазіргі қауіп-қатерлер мен сынақтарды түсіну және сараптау арқылы мемлекеттердің үйлесімді іс-қимылдар жасауы мәселесі ұсынылды. 2010 жылы 1-2 желтоқсанда ЕЫҚҰ кіретін 56 мемлекеттің басшылары мен өкілдері Астана саммитіне жиналды. Бұл саммитке 28 елдің президенті, 10 елдің премьер-министрі, 75 делегация, 700 журналистер келді. Әлемдік беделді халықаралық ұйымдар Астана саммитіне өз делегацияларын жіберді.
Қазақстанда осы уақытқа дейін осыншама елдердің басшылары жиналған жиын болған емес. Сондықтан, ЕЫҚҰ Астана саммиті Қазақстан үшін тарихи оқиға болды [11, 17-20 бб.].
Қазақстан ЕЫҚҰ-на өзінің ғасырлар бойы қалыптасқан қиыншылықтар мен келіспеушіліктерді бірлік, келісім, толе - ранттық, сұхбаттасу арқылы бейбіт жол - дармен шешу тәжірибесін ұсынды. Қазақстанның тәуелсіздік ала салысымен өз жеріндегі ядролық қарулардан бас тартуы осы бейбітшілікті жақтау саясатының заңды көрінісі еді. Егеменді Қазақстан 1991 жылдан бастап өзінің сыртқы саясатында ынтымақтасу, бейбітшілік, өзара пайдалы сауда-экономикалық қатынастар, өркениеттердің үн қатысуы принциптерін бұлжытпай басшылыққа алып отырды. Соның нәтижесінде ЕЫҚҰ Қазақстан төрағалығы Trust - Traditions - Transparency -- Tolerance немесе сенім, дәстүр, ашық - тық, төзімділік ұрандарымен жүрді.
Қазақ - стан, біріншіден Батыс пен Шығысты жақындастыруға, олардың өзара үн қосуына үлес қосуды көздеді. Екіншіден, әлемдік қайшылықтар мен аймақтық соғыстарға себеп болып отырған күрделі мәселелер: Ауғанстан, Таулы Қарабақ, Днестр бойы, Кавказдағы соғыстар сияқты қайшылықтар көзін шешуді мақсат тұтты. Төрағалық қызметі барысында Қазақстанның сыртқы істер министрлігі өкілдері осындай қауіпті нүктелердің барлығында болып, Евразия кеңістігінде бейбітшілікті нақты нығайту шараларын қарастырды. Қазақстан осымен қатар, үшіншіден, әлемдік қаржылық-экономикалық дағдарыстардан шығудың жолдары мен тәсілдерін Евразия мем - ле - кеттеріне ұсынды. Төртіншіден, гума - нитарлық, діни, мәдени салалардағы толеранттылық пен мәдениетаралық сұхбат мәселелері көтерілді.
Қазақстанның ЕЫҚҰ төрағалық қыз - метінің белсенділігінің нәтижесінде Ванкуверден Владивостокқа дейінгі кеңістікте орналасқан 56 мемлекетті қам - титын Евро - атлантикалық және Евразиялық қауіпсіздік парадигмасы берік орнықты. Қазақстанның әлемдік ядролық сынақтарды тоқтату, ядролық қаруларды таратпау туралы ұсыныстарды БҰҰ, НАТО, ЕО, ШЫҰ, ТМД, ҰҚШҰ (ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы), ИЫҰ (ислам ынтымақтастық ұйымы) сияқты халықаралық ұйымдардан белсенді қолдау тапты. Қазақстан әлемдік саясатты Кеңес Одағы мен Батыс арасында суық соғыс жылдары (ХХ ғасырдың 50-ші 70-ші жылдары) қалыптасқан екі қоғамдық жүйе арасындағы конфронтация идеологиясын және санасын жеңу жолдарын ұсынды. Шығыс пен Батыс өрке - ниет - тердің өзгешеліктеріне қарамастан бір - тұтас азаматтық құндылықтар төңірегінде топтасуға міндетті.
Қазақстан ЕЫҚҰ-ын тек дамыған елдер үшін ғана емес, дамушы елдер үшін де қауіпсіздік негіздерін қалыптастыратын ұйымға айналдыруды көздеді. Ұйымға төраға ел ретінде Қазақстан гуманитарлық немесе адами өлшемдерді есепке ала отырып Ұйымның үш корзинасын бірдей толықтыруға ұмтылды. Біріншіден, діндер мен халықтар арасындағы диалогты күшейту. Бұл іске Қазақстанда өткізіліп жүрген Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің Форумы маңызды рөл атқармақ. Екіншіден, 1975 жылдан бастау алған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. ҚР сыртқы саясатының қалыптасуы
1.1 Қазақстанның сыртқы саясатының негізгі мақсаттары мен принциптері
1.2 Сыртқы саясатты қалыптастырудағы ішкі және сыртқы факторлар
ІІ. ҚР әлемдік саясаттағы рөлі және қазіргі халықаралық саяси
қатынастар
2.1 Әлемдік саяси ұйымдар түсінігі және Қазақстанның халықаралық саяси
ұйымдарға мүшелігі
2.2 ҚР және Ресей: екіжақты ынтымақтастық мәселелері
2.3 Қазақстан-Қытай қатынастарының даму ерекшеліктері
ІІІ. ҚР сыртқы саясатының басымдықтары мен перспективасы
3.1 ҚР сыртқы саясатының басымдықтары және оны жүзеге асыруды жетілдіру жолдары
3.2 ҚР сыртқы саясатының даму перспективасы
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына жолдауы мемлекет тарихындағы айрықша маңызды оқиғалардың бірі екені даусыз. Жолдау Қазақстан даму жолының жаңа белесіне көтеріліп, еліміздің жаһандану процесіне бейімделуге қазіргі заман талаптарына сай жаңаруға деген ұмтылысын танытады.
Республикалық дипломатияның өкілдіктері мемлекет басшысының халыққа жолдауының басты қағидаларын халықаралық аренада насихаттау жұмысын кең көлемде жүргізіп келеді. Негізгі мақсат - Қазақстан басшыларының нарықтық экономика және демократиялық қоғам құру саласындағы реформалардың жетістіктерін таныту өңірлік держава ретінде еліміздің оң және орнықты келбетін көрсету сыртқы саясат әрдайым ішкі саяси басылымдықтардан сондай-ақ, қалыптасқан халықаралық ортадан туындап мемлекет мүдделері аясында жүргізіледі[1].
Тәуелсіз еліміздің географиялық орналасуы және оның ұлттық мүдделері сияқты ұзақ мерзімді сипаты бар факторлардың ықпалымен Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының басымдық берілетін бағыттары қалыптасуда. Планеталық сипаттағы қауіп-қатердің пайда болуына ғаламдану (жаһандану) процесін және жаңа технологиялардың дамуына, жаңа экономикалық құрылымның қалыптасуына аймақтық деңгейдегі халықаралық ынтымақтастықтың тереңдеуінің сан алуандығына байланысты дүние жүзінде болып жатқан түбірлі де дүбірлі өзгерістер - мұның бәрі мемлекетіміздің сыртқы саясатының бағытына түзетулер енгізуге мәжбүр етеді. Өзекті халықаралық проблемаларды шешуге қатысты жедел әрі әрі икемді үн қатысуға осы мәселелерде жаңа көзқарастарды әзірлеуді және жүзеге асыруды талап етеді. Дегенмен сыртқы саясаттың негізге алынатын қағидаттары өзгеріссіз қала береді.
Тәуелсіздік жылдары ішінде Қазақстан халықаралық аренада елеулі сыртқы саяси табыстарға қол жеткізді, әлемдік қоғамдастықтың беделді де жауапты мүшесіне айналды. Қазақстан көптеген таяу және алыс шет елдермен достық қарым-қатынастар орнатып, өзара тиімді ынтымақтастықты дамыта түсуде. Соңғы жылдары біздің еліміздің Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына, Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа, Шанхай ынтымақтастық ұйымына, Ислам ынтымақтастығы ұйымына, Ұжымдық қауіпсіздік Шарт ұйымына және Түркі Кеңесіне төрағалық етуі мемлекетіміздің биік халықаралық беделінің айқын айғағы болды.
Президентіміздің бейбітшілік сүйгіш және сындарлы сыртқы саясатының арқасында мемлекетіміздің әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін қолайлы сыртқы жағдайлар жасалды. 23 жыл ішінде Қазақстан экономикасына 120 миллиард доллардан астам шетелдік инвестициялар тартылды. Әлемнің жетекші компаниялары еліміздегі ірі инфрақұрылымдық жобаларды жүзеге асыруға қатысуда. Бүгінгі таңда Қазақстан экономикалық өсу көрсеткіштері бойынша Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында ғана емес, сонымен бірге әлемнің көптеген елдері арасындағы жетекші мемлекеттердің бірі болып табылады.
Қазақстанның мемлекеттік шекарасының заңды тұрғыда ресімделуі сыртқы саясаттың аса маңызды жетістігі болды. Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін реттеу мәселелеріне айрықша назар аударылуда. Теңіз айдынын шектеу және қорғау жөнінде тұжырымдамалық уағдаластықтарға қол жеткізілді.
Қазақстан дипломатиясының Мемлекет Басшысы алға қойған стратегиялық мақсаттарға қол жеткізуі халықаралық аренада біздің ұлттық мүдделерімізді одан әрі ілгерілету үшін байсалды негіз болып табылады. Осыған орай, Қазақстанның сыртқы саясаты бұрынғы кездегідей, елдің ішкі қажеттіліктері мен азаматтарымыздың үміт-мақсаттарына бағытталатын [2].
Зерттеу пәні еліміз тәуелсіздік алғаннан бастап бүгінге дейінгі жылдар аралығын Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының негізгі бағыттары, басымдықтары болып табылады.
Диплом жұмысының деректік қоры. 1991-2015 жылдар аралығында тәуелсіз еліміздің сыртқы саяси қызметінің өзекті мәселелеріне арналып жатқан және бұрынырақ жазылып, соңғы жылдары жарық көрген саяси, геосаяси дипломатиялық экономикалық сипаттағы монографиялық диссертациялық зерттеулер, ғылыми мақалалар құрайды. Атап айтқанда Елбасының кітаптары, сұхбаттары, мемлекет және қоғам қайраткерлері мен саясаттанушылардың ғылыми зерттеулерінің қорытындылары мен мақалалар құрайды.
Сонымен қатар, диплом жұмысының нормативтік-құқықтық базасын Қазақстан Республикасында қабылданған сыртқы саясат туралы заңдық-нормативтік, құқықтық актілер жинағы, Қазақстан Республикасы
сыртқы саясатының 2014 - 2020 жылдарға арналған
тұжырымдамасы, мемлекеттік бағдарламалар, ҚР Президентінің Қазақстан - 2050 Стратегиясы және Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 30 елдің қатарына кіру стратегиясы, т.б. құрайды.
Мәселенің зерттелу деңгейі (тарихнамасы). Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізгеніне көп уақыт өтпесе де Қазақстанның сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы мәселелер төңірегінде жазылған ғылыми диссертациялар мен монографиялар, мақалалар да барлық. Қазақстан Республикасының сыртқы саясатындағы немесе жалпы халықаралық сипаттағы жетістіктері егеменді еліміздің тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаевтың есімімен байланыстырылады. Елбасы өзінің Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы дамуының стратегиясы Ғасырлар тоғысында, сындарлы он жыл және тағы басқа еңбектерінде республикамыздың сыртқы саясаты басымдықтары мен негізгі бағыттарын тұжырымдаған еді. Сонымен қатар еліміздің сыртқы саясатының негізгі бағыттарына және Қазақстанның халықаралық поэзияларын нығайту жөніндегі отандық дипломатия күш жігеріне жан-жақты талдау Қ.К.Тоқаевтың Қазақстан Республикасының дипломатиясы, Беласу, Халықаралық қатынастар тарихы атты еңбектерінде халықаралық жағдайлар аталып өтіп, сыртқы саясаттағы басты бағыттарын бейнелеген және тағы басқа да еңбектерінде, жасалды. Қазақстанның сыртқы саясатындағы әлемдік державалардың Қазақстандағы саясаты және мүдделері бағытындағы мәселелер жөніндегі саясаттанушы ғалымдар мен зерттеушілер: М.Тәжин, А.Дугин, С.Сейдуманов, Б.Сұлтанов, Л.Мұзапаров, А.Әбішев, В.Галямов және тағы басқалардың мақалаларының маңызы айтарлықтай. Алайда, Қазақстанның біртұтас экономикалық кеңістіктегі орны мен ролі Орталық Азия елдерімен өзара интеграциялық ықпалдастығын дамыту және тағы басқа мәселелер өзінің зерттеушілерін күтуде.
Сондай-ақ, осы тақырыпты зерттеуге арналған мақалалар еліміздегі саяси журналдардың ең беделділерінің бірі Саясат журналында көптеп жариялануда.
М. Амирбектің Дүние жүзінің халықаралық ұйымдары атты еңбегінде Әлемдегі халықаралық ұйымдардың тарихына, қызметіне, ұйымдардың құрылу мақсаттарына толық түсінік беріп, халықаралық ұйымдардың сол кезеңдегі халықаралық қатынастарға тигізген әсерінің күштелігін атап өткен.
Диплом жұмысының мақсаты. Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының қалыптасуын, Қазақстанның сыртқы саясатының негізгі мақсаттары мен принциптерін, Қазақстан Республикасының әлемдік саясаттағы орны мен рөлін анықтау. Сонымен қатар, халықаралық ұйымдарға түсініктеме бере отырып, Қазақстанның халықаралық саяси ұйымдарға мүшелігін қарастыру.
Осы мақсаттан барып мынадай міндеттер туындады:
- саяси ғылымның онық құрамдас бөлімі сыртқы саясаттың теориялық және методологиялық мәселелерін қарастыру:
- аймақтық және әлемдік дамудың серпілін Қазақстан мүдделілігін ескеретін теңдестірілген және жауапты сыртқы саяси бағытын одан әрі жүзеге асырудың маңыздылығын қарастыру;
- Ауқымды интеграциялық үрдістер шеңберінде Қазақстан - Ресей стратегиялық серіктестік қатынастарын дамыту туралы өзіндік пікір білдіру;
- Қытай Халық Республикасымен Қазақстан арасындағы экономикалық ынтымақтастық, халықаралық қауіпсіздік проблемалары бойынша белсенді саяси үн қатысуды бекемдеуге талдау жасау.
Практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында көтерілген теориялық және методологиялық мәселелер Қазақстандағы өзгерістер саяси ғылымның қалыптасуына ықпал етеді және оның бір саласы сыртқы саясатты теориялық және методолгиялық жағынан байытуда ғылыми жағынан да практикалық жағынан да маңызды роль атқарады. Қазіргі жағдайда дипломдық жұмыста берілген сыртқы саясат, халықаралық саясат және халықаралық қатынастар туралы түсініктерді және саяси тұрғыдан талдауларды жоғары оқу орындарының философиялық және саясаттану, тарих факультеттерінде материалдарды лекция ретінде оқуға, семинар сабақтарында арнайы курстарда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан бастап бүгінге дейінгі жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең Кеңестер Одағының ыдырап, мемлекеттің негізі құрылуымен, экономика мен саяси жүйенің терең кұрылымдық өзгерістерінің іске асуымен ерекше. Қазақстан Республикасы Халықаралық қауымдастықтың толыққанды мүшесі ретінде ТМД, БҰҰ, ЕурАзЭҚ т.т. шеңберінде белсенді қарым-қатынас жасауда.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан және жеті бөлімнен, қорытындыдан, сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының мақсаттары мен негізгі принциптері
Бұғанағы қатпаған жас мемлекеттiң әлемдiк саясатта өзiне тиесiлi орынға иелiк ету үшiн ұстанған өткiр де тапқыр саясаты ерiксiз бойыңды елжіретіп, жан тебiрентер сезiмге бөлейтіні анық.
Елiмiздiң сыртқы саясатын қалыптастыру Қазақстан тәуелсiздiгiнiң негiзi болып табылғаны белгiлi. Осы тұста халықаралық дәрежеде Қазақстан деген елдiң бұрын-соңды танылмағаны анықталды. Елiмiздiң егемендiгiн таныту барысында сан қилы күрделi асулардан өткен тәуелсiздiгiмiздiң бейнесiн Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Ғасырлар тоғысында атты кiтабынан да аңғаруға болады: Бiзде сыртқы саясат қызмет дәстүрлерi бұрын-соңды болған жоқ. Қазақстанның Сыртқы iстер министрлiгi нағыз дипломатиялық мiндеттер орындаған жоқ. Өзiнiң алдында осындай күрделi проблемалар тұрған, бiрақ шетелде бiрде-бiр дипломатиялық өкiлдiгi жоқ, сыртқы саясат дәстүрлерiн айтпағанның өзiнде, сыртқы саяси мәселелер жөнiнде ең қарапайым әзiрлемелерi жоқ, бiлiктi кадрлары жоқ елдi көз алдыларыңызға елестетiп көрiңiзшi... Бiздiң сол кездегi жағдайымыз ешбiр сандырақ болмағанымен, соншалықты қайғылы жағдай болды. Жеткiлiктi кемелденген әулетi, пайдалы қазбаларының орасан зор қорлары бар, бiлiктi еңбек ресурстары, өз аумағында ядролық қаруы бар мемлекет - Қазақстанның бiр де бiр халықаралық шарты болған жоқ... Егер бiз шұғыл түрде өзiмiздiң сыртқы саясатымызды қалыптастыруды бастап кетпеген болсақ, бiздiң мүдделерiмiзге орасан зор нұқсан келерi де түсiнiктi, - дегенi бар.
Баршамызға белгілі кез-келген жеке мемлекет әлемдік қоғамнан бөлек өмір сүруі мүмкін емес, оған қоса айтарымыз қазіргі өркениетті дамыған әлемде жаһандану саясаты іске асырылуда. Осы себептерден әрбір мемлекет жалпы дүниежүзілік қоғамдық еңбек бөлісуде өзіне лайықты орын алуы тиіс. Халықаралық қатынастар өз тарихи даму барысында бірнеше қалыптасу кезеңдерінен өткен, ол ішке саяси ұстаным бағыттарына тәуелді болды.
Мемлекет жүргізетін сыртқы саясат көптеген салалардағы қатынастарды реттейді, олардың ішінде: экономикалық, қауыпсіздік, еңбек ресурстары, капитал қозғалысы және т.б.
Қазақстан Республикасы ұлттық сыртқы саясатының дамуын, тәуелсіздік жариялаған соң қалыптастыра бастады. Осы кезден бері барлық халықаралық ұйымдармен, қаржы-несиелік даму институтарымен, діни басқармаларымен тығыз қарым-қатынастар құрылды, яғни дипломатиялық қызметтердің алғашы тәжірибелері қалыптаса бастады. Жаңа қалыптасқан қатынастарды реттеу, сондай-ақ консулдық қызмет пен оның құқықтық реттелуі.
Қазақстан саяси және экономикалық тұрғыда дүниежүзілік қоғамдастықпен толыққанды интеграцияланды. Ендігі жерде өз басымдықтарымызды дұрыс айқындап, ұлттық мүддені ілгерілету мен қорғаудың ұзақ мерзімді стратегиясын жасауға назар аудару қажет [3].
Елді экономикалық, әлеуметтік және саяси тұрғыда қарқынды модернизациялаға жасалған Қазақстанның бағыт-бағдары республикамыздың экономикалық және әлеуметтік дамудағы көшбасшылық ролін сақтап қалуға, Қазақстанның инвестициялар, технологиялар, білім мен білікті мамандарды өзіне тартатын тартылыс орталығына айналуына септігін тигізуге тиіс. Қазіргі бәсекелестік әлемінде еліміздің позициясын нығайтуда бұл айрықша маңызға ие.
Мемлекетімізді үдемелі дамытуға бағытталған қазіргі кезеңде біздің алдымызда дипломатиялық тұрғыда белсенді қолдауды талап ететін бірнеше басты экономикалық міндеттер тұр.
Қазақстанның сыртқы саясат мекемесі еліміздің жеке капиталын шетелдерге инвестиция ретінде шығаруға, Қазақстанды халықаралық ақша ағыны, инвестициялар мен қор рыногын реттеу процессіне кіріктіру тетіктерін жасауға түрткі болуға тиіс.
Елбасы транзиттік-транспорттық потенциалын жүзеге асыру және Бүкіләлемдік сауда ұйымына мүшелікке өту қажеттігіне баса назар аударды. "Біз саяси реформалардың жалпыұлттық бағдарламасын жасап жүзеге асыруға кірістік",- деді президент. "ЖаҺандану, ашықтық, мемлекеттердің өзара тәуелділігі, әлемдік нарыққа шығуға бағытталған бәсеке, үйреншікті емес қауіп-қатерлер, міне бұлардың барлығы да ішкі-сыртқы саясаттың сабақтастығын талап етеді",- деді Н.Назарбаев.
Қазақстанның ұлттық мүдделеріне сәйкес сыртқы саясаттағы негізгі күш-жігер мынадай негізгі мақсаттарға қол жеткізуге шоғырландырылады:
1) елдің ұлттық қауіпсіздігін, қорғанысқа қабілеттілігін, егемендігін және аумақтық тұтастығын жан-жақты қамтамасыз ету;
2) бейбітшілікті, өңірлік және жаһандық қауіпсіздікті нығайту;
3) орнықты ұстанымдарды қамтамасыз ету және әлемдік қоғамдастықта мемлекеттің жағымды бейнесін қалыптастыру;
4) Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) орталық және үйлестіруші рөлі арқылы әділ әрі демократиялық әлемдік тәртіпті орнату;
5) өңірлік және халықаралық сауда-экономикалық қатынастар жүйесіне одан әрі интеграциялану;
6) 2050 Стратегиясын ойдағыдай іске асыру, халықтың жоғары тұрмыс деңгейіне қол жеткізу, көпұлтты қоғамның, құқықтық мемлекеттің және демократиялық институттардың бірлігін нығайту, адамның құқықтары мен бостандықтарын іске асыру үшін қолайлы сыртқы жағдайлар жасау;
7) ұлттық экономиканы әртараптандыру, индустриялық-технологиялық дамыту және оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру;
8) елдің жасыл даму жолына біртіндеп көшуі және әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіру;
9) ұлттық-мәдени өзіндік ерекшелікті сақтау және мемлекетті одан әрі дамытудың өзіндік жолымен жүру;
10) шет елдерде Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғаларының құқықтарын, олардың жеке, отбасылық және іскерлік мүдделерін қорғау;
11) шет елдердегі қазақ диаспорасына және қазақ тіліне қолдау көрсету[4].
1991 ж. желтоқсанда мемлекеттік егемендікті жариялау Қазақстан Республикасының алдына, өзінің сыртқы саясатының жалпы принциптерін қалыптастыруға байланысты міндеттер қойды. Бұл елімізге халықаралық қатынастар жүйесіндегі орнын анықтауға мүмкіндік берді және Қазақстанның стратегиялық мүдделеріне сай келді. Бұның іргетасы - әлемдік саясаттың, геосаясаттың және геостратегияның, ХХ ғасырдың аяғына қарай қалыптасқан және мемлекеттер арасындағы қатынастарды реттейтін жалпы принциптері болды.
Түрлі елдердің саяси мүдделерінің арақатынастарын белгілеуге мүмкіндік беретін сыртқы саясат принциптері барлық адамзат тарихы бойында қалыптасып келді. Ежелгі заманнан ...адамдар өз көршілерімен өзара қатынастар жасауға талпынған. Анағұрлым жоғары мемлекеттік құрылымдардың тектерінің, ұрпағының жақсы жағдайы өзара түсіністік пен сенім деңгейіне байланысты болды. Бұрынғылардың, кез келген бейбітшіліктің соғыстан артық екендігі туралы нақыл сөздері ақиқат, бірлесіп азап шегілген екендігі айқын. Алайда құжаттық рәсімделуін олар ХХ ғасырдың екінші жартысында ғана, анағұрлым беделді халықаралық ұйымдардың құжаттары - Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысы, 1970 ж. Халықаралық құқық принциптері туралы деклорация, сондай-ақ 1975 ж. Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі мәжілістің Хельсинктік Қорытынды актісі қатарынан тапты.
Сыртқы саясат пен халықаралық қатынастардың негізгі принциптері дегеніміз - жоғары императивтік заң күштері бар анағұрлым жалпы, маңызды және іргелі нормалар. Ережеге сай, халықаралық актілерде мәселе келесі он принцип туралы жүреді: мемлекеттердің егемендік теңдігі; күш немесе күшпен қауіп төндіруді қолданбау; шекаралардың бұзылмауы; мемлекеттердің аумақтық бүтіндігі; таластарды бейбітшілікпен шешу; ішкі істеріне араласпау; адам құқығы мен негізгі еркіндікті құрметтеу; халықтардың өз тағдырларын шешу теңдігі мен құқығы; мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық; халықаралық құқық бойынша міндеттерін адал орындау.
Аталған принциптердің мазмұнына талдау жүргізіп және олардың бейнесін Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты концепциясында да, оның практикалық сыртқы саяси қызметінде де бақылап көрейік.
1. Мемлекеттердің егемендік теңдігінің принципі. БҰҰ Жарғысында: Ұйым өзінің барлық мүшелерінің егемендік теңдігі принципіне негізделген деп жазылған жерінде бекітілген. Бұл принцип мемлекеттік егемендікті құрметтеу және БҰҰ барлық мемлекет мүшелерінің тең құқықтығы мен олардың өз тағдырларын шешу құқықтарын мойындау дегенді білдіреді.
Мемлекеттік егемендік мемлекеттің негізгі бөлінбес белгісі болып табылады. Барлық мемлекет, оның ішінде Қазақстан, әлемдік қауымдастықтың тең құқықты мүшелері болып табылады. Егемендік теңдік принципі дегеніміз - тіпті ең кіші әлсіз дамыған мемлекеттің халықаралық істерді шешуде ең ірі және жоғары дамыған мемлекет сияқты өз дауысы болады, әрбір мемлекет халықаралық аренада егемендік құқық ала отырып, халықаралық қауымдастықтың басқа қатысушыларындағы осындай егемендік құқықтарды құрметтеуге міндетті.
Бұл принцип Н.Ә.Назарбаевтың негізгі назар аударатын мәселесі. Көрегендік, әрі оптимистік түрде қалыптасқан саяси көшбасшы бола тұра, ол тек ... әлемдік тәртіп негізіне өзара тәуелділік және халықаралық қауымдастық мүшелерінің егемендік теңдігінің принципін қоя отырып, елдердің әлеуеттерін жаңа заман күресіне лайықты жауап беру үшін біріктіруге және ұлттық мүдделер мен халықаралық әрекеттердің қиылысуының тиімді механизмдерін құруға болады... Нақ осындай тәсіл біртұтас халықаралық процес шеңберінде тең мүмкіндіктерді, тең қауіпсіздікті және барлық мемлекетке олардың көлемдеріне, күштердің геосаяси орналасуындағы орындарына және рөлдеріне қарамастан, лайықты орынды максимум қамтамасыз етуге мүмкіндік береді [5].
2. Басқа мемлекеттердің ішкі істеріне қол сұқпау принципі егемендік теңдік принципімен байланысқан. БҰҰ Жарғысы бойынша маңызы бойынша кез келген мемлекеттің ішкі құзыретіне енетін істерге қол сұғуға тыйым салынады. 1970 ж. Халықаралық құқық принциптері туралы декларацияға сәйкес қол сұқпау принципі, мемлекет өзінің саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени жүйелерін басқа мемлекеттердің қол сұғуысыз анықтау құқығы бар екенін білдіреді және керісінше - бірде-бір мемлекет қандай түрде болмасын немесе қандай себеппен болмасын басқа мемлекеттердің ішкі және сыртқы істеріне интервенция немесе интервенцияны жүзеге асыруға немесе қол сұғуға құқығы жоқ.
Республиканың сыртқы саясаты алдында тұрған міндеттерді табысты жүзеге асыру жағдайларының бірі - жайлы халықаралық жағдай болып табылады. Сондықтан сыртқы саясат саласында, - деп хабарлайды Президент Н.Ә.Назарбаев, - басымдық желісі Қазақстанның тәуелділігі мен егемендігін дамыту және нығайту болып қалады. Біздің еліміз, келесі жүз жылдықта әлем - көп полюсті, күштер орталығы мен бөлуші сызықтардан, конфронтация мен қарсы келуден, ішкі істеріне қол сұғудан және саяси орнатуларға мәжбүрлеуден еркін мемлекеттердің пікірлеріне қосылады.
3. Мемлекеттердің халықаралық ынтымақтастық принциптері мыналармен шектеледі:
- мемлекеттер халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау мақсатында бір-бірімен ынтымақтасуға міндетті;
- мемлекеттердің ынтымақтастығы олардың әлеуметтік жүйелеріндегі айырмашылыққа тәуелді болмауы керек;
- мемлекеттер экономикалық, әлеуметтік, мәдени және гуманитарлық сипаттағы халықаралық мәселелерді шешуде ынтымақтасуы керек.
4.Халықаралық міндеттерді адал атқару принципі. Осы принциптің негізінде бұрынғы заманнан келе жатқан келісім-шарттар сақталуы керек деген белгілі қарапайым норма жатыр. БҰҰ Жарғысының 2-бабында оның мүшелерінің өздеріне қабылдаған міндеттерін адал орындау міндеттілігі туралы айтылады. Барлық мемлекеттер БҰҰ Жарғысынан шығатын міндеттемелерді сақтаулары керек. Бірде-бір мемлекет БҰҰ Жарғысы әрекеттерінің шектерімен өздерін шектей алмайды, ал халықаралық құқықтық принциптерден, сондай-ақ олармен жасалған халықаралық келісім-шарттардан шығатын барлық міндеттемелерді қалтқысыз орындауға міндетті.
Қазақстан өзінің келісім-шарттық тәжірибесінде халықаралық міндеттемелерді адал орындау принципін басшылыққа алуға талпынады. Оның үстіне, Қазақстанның келісім-шарт мәтіндеріне келісім-шарттан шығатын келісім-шарттар мен міндеттемелерді сақтау механизмін қарастыратын мақалалар енеді. Осы принципке сәйкес Президент Н.Ә.Назарбаев, 1995 ж. 15 ақпанында Алматыда Сыртқы саясат мәселесі бойынша мәжілісте сөйлеген сөзінде осыған сәйкес органдардан мынаны талап етті: қолдағы келісім-шарт базасын жүзеге асыру жөніндегі күнделікті тақырыптық жұмысты орнына келтіру. Мемлекеттік аппараттың барлық деңгейдегі қызметкерлеріне: егер мемлекет басшысы оның араласуы барысында шетелде ынтымақтастықтың нақты бағыттарының немесе жобаларының пайдасына пікір айтқан болса, онда жоғары деңгейде қол жеткізгендерді орындау жөнінде кез келген сарсаңға түсу қатаң жазалануы керек.
Президенттің осы талаптарын ескере отырып, Қазақстан Республикасы Конституциясына арнайы норма енгізілді, оған сәйкес Республика бекіткен халықаралық келісім-шарттардың оның заңдары алдында басымдығы бар және халықаралық келісім-шарттан оны қолдану үшін заң шығаруды талап ететін жағдайлардан басқасы, тікелей қолданылады.
5. Күш немесе күшпен қауіп төндіруді қолданбау принципі. БҰҰ Жарғысында: Біріккен Ұлттар Ұйымының барлық мүшелері халықаралық қарым-қатынаста күшпен қорқытуға немесе кез келген мемлекеттің аумақтық қол сұғылмауына немесе саяси тәуелсіздігіне қарсы күш қолдануға бармайды, деп жазылған. Күш немесе күшпен қорқытуды қолданбау принципі - жаңа заманғы халықаралық құқықтың игілігі. Оның мәнісі - мемлекеттердің соғысу құқығына тиым салды, ол агрессиялық соғысты халықаралық қылмыс деп білдіреді. Бірақ осыған орай ел агрессорына қарсы қарулы күш қолдану, күш қолданбау принципіне қарсы келмейді. Оның үстіне, БҰҰ Жарғысының 51-бабына сәйкес, шабуылға ұшыраған мемлекет жеке немесе ұжыммен өзін-өзі қорғауға құқығы бар.
6. Шекара тұтастығының принципі. Халықаралық құжаттарға сәйкес берілген принцип күш қолданбау принципінің құрамды бөлігі болып табылады. Ол Хельсинки Қорытынды актісінде 1975 ж. дербестік алды, онда әрбір мемлекет күшпен қорқытуға немесе оны басқа мемлекеттің бұрыннан келе жатқан халықаралық шекараларын бұзу мақсатында қолданудан аулақ болуы тиіс. Актіге сәйкес шекараларды зорлық әдістермен бұзуға болмайды. Бірақ келіскен жақтардың келісілген, өз еріктері бойынша шектес мемлекеттер арасындағы шекарадан өтуді өзгертуге тыйым салынбайды.
Қазақстан басқа да бейбітшілік сүйгіш мемлекеттер сияқты, шекараның бүтіндік принципін ұстанады. Бұл, жеке алғанда, Қазақстан-Қытай шекарасының режимі бойынша Қытаймен қол жеткізген келісімшіліктен өз бейнесін тапты.
7. Мемлекеттердің аумақтық бүтіндігі принципі. Хельсинки Қорытынды актісінде дербес халықаралық принцип ретінде бекітілді. Осы құжатта, мемлекеттер БҰҰ Жарғысына қарама-қайшы тұрған және мемлекеттердің аумақтық бүтіндігіне қарсы бағытталған кез келген әрекеттерден аулақ болулары керек.
Аумақтық бүтіндік принциптері мен шекараның тұтастығы өздеріне, ХХ ғ. 90-жылдарының басында кеңес үкіметінен кейінгі кеңістікте құрылған жас тәуелсіз мемлекеттердің ерекше назарын аударды. Олар ТМД мүше мемлекеттердің кездесулері мен бірнеше рет талқылауының құралы болды.
Егемендікті, аумақтық тұтастықты және ТМД қатысушы мемлекеттердің шекараларына қол сұғылмау туралы 1994 ж. 15 сәуірдегі Декларациясында - ТМД мүше мемлекеттердің басшылары, халықаралық құқықтың жалпы мойындалған нормаларын, БҰҰ Жарғысының, Еуропада қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі келісімнің мақсаттары мен принциптерін басшылыққа ала отырып, аумақтық бүтіндік, шекара тұтастығын дәлелдей отырып, құқыққа қарсы, аумақтық алымдардан және басқа да бөтен аумақты бөлшектейтін кез келген әрекеттерден бас тартуда, сондай-ақ әскери, саяси, экономикалық немесе блокаданы қосқанда, кез келген қысым түріне, әрі қандай да бір достастыққа қатысушы мемлекеттерінің бірінің аумақтық бүтіндігі мен қол сұғылмауына қарсы сепаратизмін қолдауға және пайдалануға бармайды. Қазақстан сыртқы саяси бағыттың шынайы бейбітшілік сүйгіштігін жариялайды, сондықтан оның шекарасының периметрі бойынша, берік саяси және халықаралық-құқықтық негізге негізделген сенімдік, адал көршілестік пен достық белдеуі қалыптасты.
8. Халықаралық таластарда бейбітшілік жолымен шешу принципі дегеніміз - мемлекет өздерінің арасындағы таластарын, халықаралық қауіпсіздік пен әділдікке қауіп төндірмес үшін зорлық құралдарымен және әдістерімен емес тек бейбітшілік жолымен шешуі тиіс. Бұның айқын дәлелі ретінде 1962 ж. Кариб дағдарысының шешімі қызмет етеді, мұнда екі жоғарғы державаның (КСРО мен АҚШ) келіссөз жүргізуі арқылы бүкіл әлем ядролық апат аузында тұрды.
Қазақстан бұрын Таулы Қарабахтағы оқиғаларға байланысты Азербайжан мен Армения арасындағы таластарды реттеу мақсатында делдалдықты жүзеге асырды. Қазіргі кезде Пәкістан мен Үндістан, Израиль мен Иранның өзара қарым-қатынастарындағы талас тудыратын мәселелерді шешуде өз қызметін ұсынады. 2000 жылы БҰҰ мың жылдығы Саммитіндегі сөйлеген сөзінде Қазақстан Президенті БҰҰ қызметін жетілдіруді ұсына отырып, былай деді: оның құрылымында жағдайды жаһандық талдау негізінде толғағы жеткен жанжалдар туралы алдын-ала ескерте алатын, белгілі бір жағдайға ерте кезден араласуға арналған ұсыныстар қалыптастыратын және сақтандыру дипломатиясын тиімді пайдалана отырып, жанжалдарды шешудің әскери әдістерін болдырмайтын институттарды дамыту мақсатты болған болар еді.
9.Халықтар мен ұлттардың өзін-өзі анықтау принципі. Осы принципке сәйкес барлық халық еркін, сырттан қол сұғусыз және қысымсыз өзінің саяси статусын анықтауға және өзінің дамуын жүзеге асыруға құқығы бар. Әрбір халық және әрбір этнос өз даму жолдарын таңдауда еркін. Осы принципті практикада жүзеге асыру капиталистік, отарлық жүйелері сияқты, социалистік жүйенің: бірінші - ХХ ғасырдың 50-60 жж., ал екіншісі 80-90 жж. құлдырауына әкелді.
КСРО құлағаннан кейін, Қазақстан халқы егеменді, тәуелсіз мемлекет құру түрінде өзін-өзі анықтауда өз құқығын жүзеге асырды.
10. Адам құқығы мен негізгі еркіндігін құрметтеу принципі - соңғы он жылдықта (Адам құқықтарының бүкіл әлемдік декларациясы 1948 жылы қабылданды) дербестігін ала түскен халықаралық құқық принциптерінің негізін қалаушы принциптерінің бірі. Хельсинки Қорытынды актісіне сәйкес 1975 ж. адам құқығы мен негізгі еркіндігін құрметтеу принципі - барлық мемлекеттер өздерінің аумақтарында тұратын барлық тұлғалардың құқықтары мен еркіндіктерін құрметтеуге тиіс, практика жүзінде адамның саяси, азаматтық, экономикалық, әлеуметтік құқықтарын ешбір кемсітушіліксіз жүзеге асыруға міндетті [6].
Адамның құқығы мен негізгі еркіндіктерін құрметтеу принципі нақты жеке тұлғаны мемлекеттің заңсыз әрекеттерінен қорғауды болжайды; өз елінің нақты тұлғасы, кез келген адамы халықаралық құқықтың дербес субъектісі болатын ережені бекітеді. Қоғамдық құндылықтар жүйесінде бірінші жоспарда адамның жеке тұлғасы алға қойылады.
Демократияның өз бұлжымастығы мен адам құқығын құрметтеу туралы Қазақстан бірнеше қайталап айтып келеді. Біз бұл жолды стратегиялық мақсатқа жету - тұрақты даму және халықтың жайлы тұрмысын жақсарту үшін өз еркімізбен таңдадық, - деп мәлімдейді Президент Н.Ә.Назарбаев. Осы негізін қалаушы принциптер басымдық алуда және барлық халықаралық келісім-шарттар мен келісімдерде, мәлімдемелерде, декларацияларда және Қазақстанның мемлекеттік билігінің жоғарғы органдарының қаулыларында көрініс табуда. Қазақстан БҰҰ мүшесі, ЕҚЫҰ қатысушысы бола тұра, өзінің сыртқы саясатын халықаралық құқық принциптері негізінде қалауда, өзінің сыртқы саясатында 1975 ж. Хельсинкиде қабылданған Қорытынды акті декларацияларының 10 принципіне сүйенеді.
Қазақстанның сыртқы саясатын толықтыратын және түзететін бірқатар басқа да принциптер бар.
1. Сыртқы және ішкі саясаттың тығыз байланысу принципі. Адамзат тарихы, кез келген мемлекеттің саясаты сыртқы және ішкі саясатқа бөлінетінін, осыған орай олар тығыз байланысты екенін куәландырады. Мемлекеттің ішкі саясаты, оның қоғамдық саяси жүйесінің тұрақтылығы, экономикасының тиімділігі, сөзсіз, халықаралық қатынастар саласында жобаланады. Сондықтан Қазақстанның сыртқы саясатының одан әрі дамуы елімізде жүргізілетін экономикалық реформаның табысымен тікелей байланысты. Өз кезегінде сыртқы саясат та еліміздің ішінде реформаны табысты өткізу үшін жайлы халықаралық жағдайлар жасауы керек.
2.Принциптіліктің және мығымдықтың икемділікпен үйлесуінде байқалатын принцип.
Кез келген мемлекеттің сыртқы саясаты, ең алдымен ұлттық мүдделерді білдіреді, сақтайды және қорғайды. Берілген жағдайда принциптілік дегеніміз - мемлекет өзінің ұлттық мүдделерін сақтап қалудағы өз ұстанымдарында нығыз тұруы керектігін білдіреді; икемділік, керісінше, - мемлекет міндетті түрде басқа көзқарасты ескеруі керек және қиын мәселелерді шешу кезінде мәмілеге келе білу керек. Бұл қажет, себебі көптеген мемлекеттердің ұлттық мүдделері тоғысады, егер олардың бәрі өз мүдделерін толық көлемде қорғаса, олар ортақ шешімге келе алады.
3.Баланстық пен көп векторлық принцип. Осында, яғни Қазақстанның сыртқы саясаты принципінде толығырақ тоқталуға болады. Бұл принцип оның маңызын көрсетеді және Қазақстан Республикасы әлемнің барлық мемлекеттерімен бірдей қарқынды қатынастар жасайтынын білдіреді, яғни өзінің сыртқы саясатында сол немесе басқа мемлекетке ерекше ынта танытпайды. Көп векторлық - Қазақстан өзінің сыртқы саясатын көптеген бағытта және көптеген елдермен бір мезгілде орнатады дегенді білдіреді.
Қазақстан өзінің геосаяси орналасуы мен экономикалық әлеуетіне қарай тар аумақтық мәселелерде қалып қоюға құқығы жоқ. Бұл тек біздің көп ұлтты халқымызға ғана емес, барлық әлемдік қоғамдастыққа да түсініксіз болар еді. Қазақстан болашағы - Азияда да, Еуропада да, Шығыста да, Батыста да [7].
2001 ж. сәуірде түркі тілдес мемлекеттердің басшыларының жетінші саммитінің жұмысы күндері өткізілген қазақстандық журналистерге арналған баспасөз конференциясында Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев саясаткерлер мен әлем қауымдастығының назарын тағы да, Қазақстанның көп векторлығы халықаралық аренада өзгеріссіз қалуда. Біз үшін Ресеймен, Қытаймен және ислам әлемімен кең пейіл және жемісті қарым-қатынастар маңызы, түрік бауырластармен болғаннан кем емес. Және біздің бәрімен достықта және келісімде өмір сүруге талпынуымыз - қауіпсіздік және экономикалық мақсаттылық мәселесіне аударуды қажет деп тапты.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының келесі 4-принципінің де - қауіпсіздік тұтастығының принципінің маңызы аз емес. Ол барлық элементтердің тығыз байланысын білдіреді. Қауіпсіздік бөлінбеу керек. Бұл - қауіпсіздікке қатысты барлық мәселелер кешенді түрде шешілуі керек дегенді білдіреді. Яғни ұлттық қауіпсіздікті - мемлекеттіктен, аймақтықты - континенттіктен, континенттікті - жаһандыққа бөлуге болмайды. Бұл, ең алдымен, әлем біртұтас және шоғырлану оның субъектілерінің дамуының басты бағыты болып келеді және қауіпсіздіктің барлық мәселелері өзара тығыз байланысқан, олардың біреуін шешу басқасының алдын ала шешілуін талап етеді.
Осыған орай, барлық мемлекеттер бірдей дәрежеде жаңа заманғы қауіп-қатерден қорғалуы және олардың байқалуына ортақ жауапкершілік жүктеу маңызды. Осымен ұлттық және әлемдік прогреске бейімделген халықаралық қатынастар жүйесінің тұрақтылығы шектеледі. Н.Ә.Назарбаев - социализмнен кейінгі елдердің ішіндегі бірінші көшбасшыларының бірі - тәуелсіздік мемлекетінің басшысы ретінде өз міндетін - бейбітшілікті сақтау және халықаралық қауіпсіздікті нығайту деп білді.
Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының негізгі принциптерінің қарастырылған мазмұны - негізін қалаушы принциптер өзара қарым-қатынастардың құқықтық негізін салу шеңберінде қызмет етсе, онда соңғысы Қазақстанның сыртқы саяси және сыртқы экономикалық мүдделерін жүзеге асыру жағдайын, әдістері мен тәсілдерін құрайтынын білдіреді [8].
Сыртқы саясатты қалыптастырудағы ішкі және сыртқы факторлар
Қазақстанның әлемдегі беделінің нығая түсуі, оның Европа Одағына біріккен мемлекеттерімен байланысының жақсаруымен байланысты. Президент Н.Ә. Назарбаев сыртқы саясаттың осы бағытын Жандандыру мақсатында Европаға жол бағдарламасын ұсынды. Әлемде озық технология, жоғарғы сапа мен тиімділікке негізделген экономикасы бар Еуропа елдерімен жан-жақты байланыстар орнату Қазақстан үшін өте пайдалы. Қазақстан осы бағытты қалыптастыруды 1992 жылы Европаға ынтымақтастық және қауіпсіздік ұйымына (ЕЫҚҰ) мүше болумен басталды. Қазақстан дипломатиясы әлемдік нарықтың негізгі үш орталығы АҚШ, Батыс Европа және Жапония деп есептеді. Олармен ынтымақтасу елді әлемдік қауымдастыққа енгізудің ең оңтайлы жолы саналады. Батыс Европамен қатынастардың жақсаруы ең алдымен ЕЫҚҰ, НАТО, Европарламент, Европа Кеңесі сияқты халықаралық ұйымдардың қызметіне Қазақстанның белсене араласуына байланысты болды.
Евроодақ елдерінің ұлы державаларға қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар:
Бірінші, Евроодақ экономикалық, саяси және әлеуметтік интеграцияға түскен мемлекеттердің бірлестігі. Дамыған Еуропа елдеріндегі бұл интеграциялану, өзара жақындасу үдерістері әлі де жалғасуда.
Екінші, ЕО мүшесінің халықаралық еңбек бөлінісінде өз орны бар, өзіндік ерекше мүдделері бар. Олардың ұлттық мүдделерін қорғауы бұл елдің толық бірлесіп кетуіне жібермеуде.
Үшіншіден, ЕО елдерінің даму деңгейлері әркелкі. Әсіресе, ЕО кейінірек кірген Орталық және Шығыс Европа елдерінің даму деңгейі төмен. ЕО тірегі Германия мен Франция сияқты қуатты экономикалық державалар. Төртіншіден, 1951 жылы құрылған Европадағы көмір мен болат бірлестігі негізінде пайда болған ЕО өзінің ғаламдық мәселелерге қатысты саясатын АҚШ-тың ұлттық мүдделерін қорғау саясатымен тығыз байланыстырады. АҚШ пен ЕО экономикалық қана емес әскери одақтастар. Бесіншіден, ЕО мемлекеттері Қазақстанның мұнай, газ, түсті металдар секторына қызығушылық танытады. Атом электр станциялары аса көп Франция, Ұлыбритания сияқты мемлекеттер Қазақстанның уран өнімдеріне зәру. Европалық трансұлттық компанияларды Қазақстандағы қолайлы инвестициялық ахуал қызықтырады [9, 60-61 бб.].
Тоқсаныншы жылдардың бас кезінде ЕО елдерінің Қазақстанмен танысуы бас - талып, 1992 жылы ресми дипломатиялық қатынастар орнатылды. Ал, тоқсаныншы жылдардың ортасынан бастап Батыс Европалық компаниялардың Қазақстанның мұнай, газ секторын игеруіге кірісті. ХХ ғасырдың аяқ шенінде Ауғанстандағы тәлібтер режимінің теократиялық, фундаменталды мемлекет құрып әлемдік терроризмнің, наркотрафиктің, діни экстремизмнің тірегіне айналуы европалық қауіпсіздікке зиянын тигізе бастады. Заңсыз қару сату, адам саудасы, жасырын иммиграция сияқты құбылыстар да ЕО елдерінде алаңдаушылық әкелді. Сондықтан, ЕО мемлекеттері Ауғанстанға жақын орналасқан Орталық Азия елдері мен Қазақстанды өзіне тартып, ынтымақтастық қатынастар орнатуға мүдделі болды. Бір жағынан мұнай, газға деген зәрулік, екінші жағынан халықаралық терроризм мен наркотрафикке қарсы күрес мүдделері ЕО пен Қазақстанның әріптестігінің нығаюына объективті себеп болды.
Қазақстанда қомақты саны бар неміс, поляк диаспораларының болуы Германия мен Польша сияқты ЕО ірі мемлекеттердің Қазақстанмен мәдени-әлеуметтік қатынас - тарды тереңдетуге деген мүдделігін тудырды. Қазақстанның ұлы державалардың мүдделері түйіскен геосаяси нүктеде тұруы, Оңтүстік-Шығыс Азиядағы діни экстремистік күштерден қорғаудағы Қазақстанның буферлік рөлі, оның ашық демократиялық мемлекет құруға деген құлшынысы және т.б. фактілер ЕО мемлекеттерінің Қазақстанмен тығыз ынтымақтастық қатынастар орнатуға мүдделі болуына объективті себеп болды. Қазақстанға инвестиция құю, саяси және мәдени-гуманитарлық ынтымақты нығайту арқылы ЕО елдері өзінің геосаяси мүдделерін қорғауды мақсат тұтты. ЕО елдері Қазақстанда нарықтық реформалар жасауға, экономиканы либерализациялауға, денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек, ғылыми зерттеулер салаларының жұмыстарын жандандыруға көмектесті. 1992-2000 жылдар тек ТАСИС бағдарламасы шеңберінде Қазақстанға 120 млн. евро көлемінде техникалық көмек берілді. Бұл көмектің 50 пайызы банк секторын жандандыруға, шағын және орта бизнесті ұйымдастыруға кеңестер беруге, ал 25 пайызы шағын жобаларды жасауды қаржыландыруға жұмсалды. Қазақстандағы нарықтық қатынастарды ұйымдастырудың әдістемелік істерін игеруде ЕО елдерінің көмегінің пайдасы зор болды [10, 56-58 бб.].
Қазақстан үшін ТАСИС-тің эколо - гиялық бағдарламалары қажет болды. Семей ядролық полигонында жасалған сынақтарының салдарын анықтау және жою, Арал теңізі бассейнінің мәселелерін шешу, Алматы қаласының әуе бассейнінің ластауын азайту мәселелеріне қатысты бағдарламалардың әкелген пайдасы қомақты болды. Сонымен қатар, Қазақстанда азаматтық қоғам институттарын дамыту шараларына қатысты жобаларды да қаржыландырды. Жалпы Қазақстандағы демократия үдерістерінің өрістеуінде және құқықтық мемлекет қалыптастыруда Батыс Европа мемлекеттерінің үлгісінің ықпалды болғандығын айта кеткен дұрыс. Мысалы, әлеуметтік жағынан нашар халық топтарына көмек көрсету ұйымдарын қолдануға ТАСИС бағдарламасынан 300 мың евро бөлінді. Осымен қатар ТРАСЕКА (Европа-Кавказ-Орталық Азия тасымалдау дәлізін ашуға көмектесу); ИНОГЕИТ (Орталық Азиядан Европаға көмірсутекті шикізат тасымалдау жүйесін әртараптандыру инвестициялау жобасы); Темпус (ЕО жағынан білім беру саласынан көмек бағдарламасы) сияқты түрлі жобалар Қазақстанда дамыған өркениетті қоғам құруға өз септігін тигізеді.
Қазақстан Евроодаққа кіретін мемлекеттермен өзара қарым-қатынастарын Европадағы ынтымақтастық пен қауіпсіздік ұйымының қызметіне белсене араласу арқылы жандандыра түсті. ЕЫҚҰ мүшелері көптеген талқылаулардан соң 2007 жылы желтоқсанда осы ұйымның төрағасы ретінде ТМД мемлекеттерінің ішінен алғашқы болып Қазақстанды таңдады. ЕЫҚҰ қауымдасқан 56 мемлекеттің сыртқы істер министрлері Қазақстанға өз даусын берді. 2010 жылғы Қазақстанның сыртқы саясатының даму бағыттары мен басымдылықтарын ЕЫҚҰ төрағалық қызмет атқарды анықтады деп есептеуге болады. Қазақстан бұл ұйымның қызметін ренимациялау жоспарын іске асыра алды. Қазақстандық төрағалықтың шешуші міндеті қауіпсіздіктің іргелі мәселелері бойынша консенсус алаңын кеңейту және нығайту болды. Қазіргі қауіп-қатерлер мен сынақтарды түсіну және сараптау арқылы мемлекеттердің үйлесімді іс-қимылдар жасауы мәселесі ұсынылды. 2010 жылы 1-2 желтоқсанда ЕЫҚҰ кіретін 56 мемлекеттің басшылары мен өкілдері Астана саммитіне жиналды. Бұл саммитке 28 елдің президенті, 10 елдің премьер-министрі, 75 делегация, 700 журналистер келді. Әлемдік беделді халықаралық ұйымдар Астана саммитіне өз делегацияларын жіберді.
Қазақстанда осы уақытқа дейін осыншама елдердің басшылары жиналған жиын болған емес. Сондықтан, ЕЫҚҰ Астана саммиті Қазақстан үшін тарихи оқиға болды [11, 17-20 бб.].
Қазақстан ЕЫҚҰ-на өзінің ғасырлар бойы қалыптасқан қиыншылықтар мен келіспеушіліктерді бірлік, келісім, толе - ранттық, сұхбаттасу арқылы бейбіт жол - дармен шешу тәжірибесін ұсынды. Қазақстанның тәуелсіздік ала салысымен өз жеріндегі ядролық қарулардан бас тартуы осы бейбітшілікті жақтау саясатының заңды көрінісі еді. Егеменді Қазақстан 1991 жылдан бастап өзінің сыртқы саясатында ынтымақтасу, бейбітшілік, өзара пайдалы сауда-экономикалық қатынастар, өркениеттердің үн қатысуы принциптерін бұлжытпай басшылыққа алып отырды. Соның нәтижесінде ЕЫҚҰ Қазақстан төрағалығы Trust - Traditions - Transparency -- Tolerance немесе сенім, дәстүр, ашық - тық, төзімділік ұрандарымен жүрді.
Қазақ - стан, біріншіден Батыс пен Шығысты жақындастыруға, олардың өзара үн қосуына үлес қосуды көздеді. Екіншіден, әлемдік қайшылықтар мен аймақтық соғыстарға себеп болып отырған күрделі мәселелер: Ауғанстан, Таулы Қарабақ, Днестр бойы, Кавказдағы соғыстар сияқты қайшылықтар көзін шешуді мақсат тұтты. Төрағалық қызметі барысында Қазақстанның сыртқы істер министрлігі өкілдері осындай қауіпті нүктелердің барлығында болып, Евразия кеңістігінде бейбітшілікті нақты нығайту шараларын қарастырды. Қазақстан осымен қатар, үшіншіден, әлемдік қаржылық-экономикалық дағдарыстардан шығудың жолдары мен тәсілдерін Евразия мем - ле - кеттеріне ұсынды. Төртіншіден, гума - нитарлық, діни, мәдени салалардағы толеранттылық пен мәдениетаралық сұхбат мәселелері көтерілді.
Қазақстанның ЕЫҚҰ төрағалық қыз - метінің белсенділігінің нәтижесінде Ванкуверден Владивостокқа дейінгі кеңістікте орналасқан 56 мемлекетті қам - титын Евро - атлантикалық және Евразиялық қауіпсіздік парадигмасы берік орнықты. Қазақстанның әлемдік ядролық сынақтарды тоқтату, ядролық қаруларды таратпау туралы ұсыныстарды БҰҰ, НАТО, ЕО, ШЫҰ, ТМД, ҰҚШҰ (ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы), ИЫҰ (ислам ынтымақтастық ұйымы) сияқты халықаралық ұйымдардан белсенді қолдау тапты. Қазақстан әлемдік саясатты Кеңес Одағы мен Батыс арасында суық соғыс жылдары (ХХ ғасырдың 50-ші 70-ші жылдары) қалыптасқан екі қоғамдық жүйе арасындағы конфронтация идеологиясын және санасын жеңу жолдарын ұсынды. Шығыс пен Батыс өрке - ниет - тердің өзгешеліктеріне қарамастан бір - тұтас азаматтық құндылықтар төңірегінде топтасуға міндетті.
Қазақстан ЕЫҚҰ-ын тек дамыған елдер үшін ғана емес, дамушы елдер үшін де қауіпсіздік негіздерін қалыптастыратын ұйымға айналдыруды көздеді. Ұйымға төраға ел ретінде Қазақстан гуманитарлық немесе адами өлшемдерді есепке ала отырып Ұйымның үш корзинасын бірдей толықтыруға ұмтылды. Біріншіден, діндер мен халықтар арасындағы диалогты күшейту. Бұл іске Қазақстанда өткізіліп жүрген Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің Форумы маңызды рөл атқармақ. Екіншіден, 1975 жылдан бастау алған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz