АДАМ САУДАСЫ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1 АДАМ САУДАСЫ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ ... ... ...
9
1.1 Адам саудасы қылмыстарының түсінігі және даму тарихы ... ... ... ...
9
1.2 Адамды саудаға салудың түрі ретінде кәмелетке толмағандарды саудаға салудың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
2 ҚР АДАМ САУДАСЫ САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.1 ҚР заңнамасындағы адам саудасымен күрестің құқықтық қамтамасыз етілуі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
2.2 ҚР адам саудасын болдырмаудың саяси және құқықтық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
2.3 Адам саудасы қылмыстарымен күресудегі ҚР мемлекеттік органдарының қызметі ... ... ... ..
43
3АДАМ САУДАСЫ ҚЫЛМЫСТАРЫМЕН КҮРЕСУДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАРДЫҢ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
57
3.1 Халықаралық құқықтағы адам саудасы саласындағы қылмыстардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
57
3.2 Адам саудасына қарсы тұрудың халықаралық-құқықтық негізі ... ... .
67
3.3Адам саудасы саласындағы қылмыстармен күресу мақсатында құрылған әмбебаптық және аймақтық ұйымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
84
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
89
КІРІСПЕ
Магистрлік жұмыстың жалпы сипаттамасы: Елбасымыз өзінің жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауында заң үстемдік ететін құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам қалыптастыру - еліміздің басты мақсаттарының бірі екендігін атап көрсетті. Солардың ішінде Қазақстан халқының еркін білдіріп, Адам құқықтарының жалпы декларациясында және халықаралық құқықтың нормаларында қабылданған адамның бостандықтары мен құқықтары басымдықтарын мойындап, бірінші орынға қойды [1]..
Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабында мемлекеттің жоғары құндылықтары адам, адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген. Сонымен қатар, еліміздегі 2010-2020 жылдарға дейінгі құқықтық саясат тұжырымдамасының жобасы - мемлекеттің тұрақты дамуының алғышарттары. Бұл тұжырымдаманың негізгі бағыттарының біріне азаматтар өз конституциялық құқықтарының орындалуын талап етуі үшін ұсынылған жаңалықтарды халық арасында насихаттау жатады, яғни әрбір адам өз құқықтары мен бостандықтарын қорғай алады және мемлекет оның кепілі болу қажет. Алайда, бүгінгі қоғамда адам құқықтары мен бостандықтарының бұзылу мәселесінің өзекті болуының куәгерлері болып отырамыз. Осындай адам құқықтары бұзылуының ең қауіптілерінің бірі - адам саудасы. Адам саудасы - әрбір адамның заңмен бекітілген жеке құқығын ескерместен, оларға зорлық-зомбылық көрсету, азапты, қиын жұмыстарға еріксіз салу, адамдық бостандығын аяққа таптау арқылы белгілі бір топтардың, тұлғалардың, яғни оңай табыс табу жолын көздеу арқылы, адамдарды пайда табудың көзіне айналдыру сияқты теріс сипат.
Бүгінгі күні қоғамды алаңдатып отырған келелі мәселе - ол адам саудасы.
Қазіргі уақытта, бизнестің әр түрлі жолдары дамыған кез, оның ішінде жалған хабарламалар беріп, әсіресі сымбатты да, сұлу қарындастарымызды алдамшы жолмен, шетелдік жарнамаларға жоғарғы төлем ақылы фотомодельдік немесе маникенщица т.б. қызыметтерді ұсынамыз деп алдаусыратып , шет елде, шет жерде көпшілік жағдайларда олардың өміріне жазылмастай жара салатын жағдайлар туындауы мүмкін, жасыратыны жоқ көп орайда оларды құлдыққа сатып, жезөкшелік қамытын киетін жағдайлар кездеседі. Құлдыққа сатушылардың құрбандары жас жігіттерімізбен қарындастарымыз болып табылады. осы орайда жастарға: Бәлен жерде - алтын бар, барсаң бақыр да - жоқ немесе Басқа елде - сұлтан болғанша, өз еліңде - ұлтан бол деген аталы сөздің мағанасына терең мән беріп, ойланулары қажет екендігін айтқым келеді.
Адам саудасы - қазіргі таңда қару-жарақпен, есірткі саудасынан кейінгі үшінші орында екендігі ақпараттық құралдар арқылы барлығымызға белгілі.
Осы қылмыспен айланысатын криминалдық топтардың табыстары жылына 7-8 миллиард долларға жететіндігі, аталған қылмыстың жылдан жылға өсіп отырғандығын аңғартады.. Сонымен бірге, бүгінгі күннің ең өзекті мәселесінің бірі шет ел азаматтарының Қазақстаннан бала асырап алуы, сондықтанда олардың болшағы әрине барша халықты, ұлы - қыз өсіріп отырған, бар азаматтарды толғандырмай қоймайды деп ойлаймын.
Магистрлік жұмыстың өзектілігі. Мемлекеттік дамудың, соның ішінде қылмыстық құқықтың жоғарғы дәрежедегі сапалық үлгісін қалыптастыру біршама қиын. Дегенмен, 70 жылдан астам уақыт бойына жиналған қара түнектен көзіміз ашылып, қазіргі таңда мемлекеттің орасан зор құндылығы адам құқықтары мен бостандықтары екенін мойындадық. Оған дәлел Қазақстан Республикасының 1995 жылы тамыздың 30 жұлдызында бүкіл халықтық референдум арқылы қабылданған Ата заңымыздың 1 бабында былай делінген: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды; оның ең қымбат қазынасы - адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары [2, 5 б.].
Адам саудасы - қазіргі әлемнің қауіпсіздікке байланысты ең өткір және күрделі проблемаларының бірі.
Адамды саудалау, оны бостандығынан айыру қылмыс екендігін, мұндай әрекеттер жасағаны үшін Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 125 бабының тармақтарында қаралған - адам ұрлау: төрт жылдан жеті жылға дейінгі аралықта бас бостандығынан айыруға жазаланса, ұйымдасқан немесе пайда күнемдік ниетте жасалса, екі немесе оданда көп адам қатысқан қылмыстық топ пен жасалса әрине, өз кезегінде аталған Кодекстің 125 бабының тармақтарының талабымен жеті жылдан он екі жыл аралығында, дүние мүлкін тәркілеп немесе онсыз он жылдан он бес жыл аралығында бас бостандығынан айырлуына әкеліп соғады.
Кәмелетке толмаған адамды қылмыс жасауға немесе қоғамға қарсы өзге де іс-әрекеттер жасауға тарту, мысалы, басқа біреудің баласын жезөкшелік жасату немесе қайыр сұрату және т.б. үшін пайдалану мақсатында сату-сатып алу, жалға алу; кәмелетке толмаған адамның мүшелерін немесе тінін ауыстырып салу мақсатында қылмыс жасалуыда кездесетіндігін жасыра алмаймыз. Бұл қылмыс соңғы уақытта ауыстырып салу хирургиясының дамуына байланысты кең таралып отыр. Мұндай әрекеттердің қоғамдық қауіптілігі зор болып табылады.
Кәмелетке толмаған адамды шетелге заңсыз әкету; бұл сатылған баланы жалған құжаттармен жасырын әкету жолымен де, сондай-ақ заңдарда белгіленген тәртіппен асырап алуды ресімдеу арқылы да іске асырылады, бірақ ол баланы сатумен байланысты болуы мүмкін.
Ал, кәмелетке толмағандарды саудаға салу ҚР Қылмыстық кодексінің 133-бабында қаралған, - кәмелетке толмаған адамды сатып алу, сату немесе оған қатысты өзге де мәмілелер жасау, сол сияқты оны пайдалану не азғырып-көңдіру, тасу, беру, жасыру, сондай-ақ пайдалану мақсатында өзгеде әрекеттер жасау мүлкін тәркілеп немесе онысыз - бес жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады[3, 198 б.].
Нақ сол әрекеттер:
- алдын ала сөз байласуы бойынша адамдар тобымен;
- бірнеше рет;
- өмір мен денсаулыққа қауіпті күш қолданып немесе оны қолданамын деп қорқыту арқылы;
- қару немесе қару ретінде пайдаланылатын заттарды қолданып;
- екі немесе одан да көп адамға қатысты;
- ауыстырып салу немесе өзгедей пайдалану үшін жәбірленушінің органдарын немесе тінін алу мақсатында;
- алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен;
- адам өзінің қызметтік жағдайын пайдаланып;
- кәмелетке толмаған адамды қылмыс жасауға немесе қоғамға қарсы өзге де іс-әрекеттер жасауға тарту мақсатында;
- жәбірленушінің материалдық немесе өзге тәуелділігін пайдаланып жасалғанда, - мүлкін тәркілеп немесе онсыз жеті жылдан он жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Магистрлік жұмыстың зерттелу дәрежесі. Адам саудасы ежелгі заманның өзінде де ғылыми тұрғыдан зерттелініп келді,түрлі пікірлер жазылып, баспасөз беттерінде көрініс тапты. Тіпті жезөкшелікке қатысты жеке жинақ болып шықты. Адам саудасын келесідей ғалымдар өз еңбектерінде қарастырған: С. Стокер, Л. Шелль, К.С. Раф, Ф.Л. Синица, Х. Джексон, Р.Н. Акпаров, Х.Д. Аликперов, В.П. Божьев, Л.В. Головко, С.А. Голунский, В.Л. Горичева, К.Ф. Гуценко, П.М. Давыдов, Т.Н. Добровольская, А.Я.Дубинский, А.В. Ендольцева, Н.В. Жогин, В.Ю. Ивонин, А.М. Ларин, С.И. Никулин, П.Г. Марфицин, Г.М. Миньковский, Д.Я. Мирский, В.А. Михайлов, Я.О. Мотовиловкер, Н.Г. Муратова, А.В. Савкин, А.В. Солодилов, М.С. Строгович, Ф.Н. Фаткуллин, Б.А. Филомонов, И.Я. Фойницкий, М.А. Чельцов-Бебутов, Е.А. Челышев, С.А. Шейфер, Н.Я. Якубович және т.б.
Ал, Қазақстандық заңгер ғалымдардан, бұл жұмыс көлемінде Н.А. Абдиканов, А.Н. Ағыбаев, Т.К. Айтмұхамбетов, А.Н.Ақпанов, Н.Г. Кулакова, Е.О. Алауханов, Л.Ш. Берсугурова, С.Ф. Бычкова, Е.Е. Ерешев, С.Е. Еркінов, С.М. Жалыбин, У.С. Жекебаев, С.К. Журсимбаев, Д.К. Канафин, М.Ч. Қоғамов, Қ.Ә. Мәми, С.С. Молдабаев, М.С.Нарикбаев, С.Д. Оспанов, А.А. Рзаев, И.И. Рогов, Т.Е. Сарсембаев, Г.Ж. Сулейменова, Б.Х. Төлеубекова, К.Х. Халиков, А.Л. Хан, Р.Н. Юрченко және т.б. өз үлестерін қосты.
Магистрлік зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ғылыми жұмыстың негізгі мақсаты - адам саудасы саласындағы қылмыстардың ерекшеліктерінің бүгінгі жағдайын теориялық және әдістемелік жағынан зерттеу, оны жетілдіру үшін ғылыми негізделген ұсыныстар жасау болып табылады.
Қойылған мақсаттарға сәйкес төмендегі міндеттерді шешу көзделді:
Адам саудасымен күресу тарихына шолу жасау;
Халықаралық құқықтағы адам саудасының түсінігін ашу;
Адам саудасымен күресуде әмбебаптық және аймақтық ұйымдардың рөлін анықтау;
Адам саудасымен күресуде Қазақстан Республикасының құқықтық негіздерін айқындау;
Адам саудасымен күресуде Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдардың қызметтерін ашып көрсету.
Магистрлік жұмыстың зерттеу пәні - адам саудасы қылмыстары мен оның таралу мәселелері және адам саудасы саласындағызаңнаманы жетілдіру жолдарындағы пайда болатын құқықтық қатынастар.
Магистрлік жұмыстың зерттеу объектілері - адам саудасы саласындағы қылмыстар және осы қылмыстармен күресуде туындайтын қатынастар.
Магистрлік зерттеудің әдістемелік және эмпирикалық негізін конституциялық құқық, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу құқықтары, криминалистика және т.б. салалары бойынша ғылыми жұмыстар құрайды. Зерттеу жұмысында философияның ғылыми ережелері, зерттеудің жалпы және жеке әдістері, оның ішінде, тарихи құқықтық және жүйелі құқықтық және басқа да әдістемелер, құқық қорғау органдарыны қызметінің нәтижелері пайдаланылды. Сонымен қатар, зерттеу барысын Ақтобе, Ақмола және Қызылорда облыстық соттарының қылмыстық істер бойынша 2005-2007 жылдардағы шолу материалдары және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қаулылары құрады.
Магистрлік жұмыстың нормативтік базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қылмыстық іс жүргізу заңы, Қылмыстық және Қылмыстық іс жүргізу заңдарының нормалары және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының және жалпы отырыстың Нормативтік қаулылары құрайды. Сонымен қатар, Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы, Бала туралы Конвенция, Нәсілдік кемсітудің барлық түрін жою жөніндегі Конвенция, Әйелдерге қатысты кемсітудің барлық түрлерін жою туралы Конвенция, Мәжбүрлі еңбек тіралы Конвенция, Еңбек пен халықты еңбекпен қамсыздандыру саласында дискриминация туралы Конвенция, Транс Ұлттық Ұйымдасқан Қылмыстылыққа қарсы күрес туралы Конвенция, Ұлт азшылығына жататын тұлғалардың құқықтарын қамтамасыз ету туралы Конвенция құрайды.
Магистрлік зерттеудің теориялық құндылығы. Бұл диссертацияның теориялық маңыздылығы, оның жалпы тұжырымдамасы алынған жаға ғылыми нәтижелер қылмыстық іс жүргізу ғылымының дамуына елеулі үлес қосады, себебі олар адам саудасына қатысты қазіргі заң жүйесін толықтырады.
Магистрлік зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста адамды саудаға салу мәселелеріне кешенді талдау жүргізілді.Адам саудасы саласындағы қылмыстармен күресті жетілдіруге арналған төмендегідей нақты кешенді ұсыныстар жасалған:
1. Адам саудасымен, сексуалдық, еңбек немесе өзге қанаумен байланысты қылмыстардың алдын алу және жолын кесуге бағытталған жүйелі алдын алу іс-шараларын жүргізу.
2. ҚР ІІМ және оның аумақтық органдарының адам саудасымен күрес жөніндегі арнайы бөлімшесінің кадр құрамы қосымша штат бірліктерін бере отырып жоғары білікті мамандармен күшейту.
3. Барлық облыс орталықтарында тұрмыстық зорлық-зомбылықтан, адам саудасынан және басқа да кемсіту түрлерінен жәбір көрген әйелдер мен балаларға арналған баспаналар ашу.
4. Қазақстанда адам саудасы проблемалары жөніндегі ұлттық баяндамашы институтын құрудың мүмкіндіктерін қарастыру.
5. Үкіметтік емес ұйымдармен бірлесіп құқық қорғау органдары қызметкерлері мен жұртшылық өкілдері арасында адам құқықтары жөніндегі тұрақты жұмыс істейтін курстар, семинарлар, тренингтер ұйымдастыру[5, 5 б.]..
Магистрлік зерттеу жұмысының ғылыми - тәжірибелік маңыздылығы. әуелі қорытындылары мен нәтижелерін заң шығарушылық және құқық қорғау қызметінде пайдалану мүмкіндігінде. Сонымен қатар, диссертация мазмұнындағы теоретикалық ережелер, қорытындылар мен ұсыныстар оқу үрдісінде,Қылмыстық іс жүргізу құқығы, Қылмыстарды тергеуді ұйымдастыру арнайы курстары бойынша дәріс немесе семинарлық, тәжірибелік сабақтар өткізуде, осы мәселелер бойынша оқу құралдарын әзірлеуде қолданылуы мүмкін.
Магистрлік жұмыстың зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы. Диссертациялық зерттеудің жекелеген негізгі теориялық тұжырымдары мен практикалық түйіндері халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциялар мен республикалық мерзімдік басылым беттерінде баяндалып жарық көрді:Адамды саудаға салу қылмыстарының түсінігі және оған қарсы күрес шаралары, І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, 25-26 қазан, Талдықорған, 2013, Білім-ғылым-қоғам: өзараықпалдастық мәселелері мен перспективалары Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдарында, 3 бөлім. Адам саудасы саласындағы қылмыстардың пайда болу себептері, І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, 24-25 сәуір, Талдықорған, 2014, Қазақстан жолы - 2050: Жас ғалымның көзқарасы атты студенттер мен магистранттардың ғылыми-практикалық конференция материалдарында, Адам саудасы саласындағы қылмыстарды саралау барысындағы ерекшеліктері, ЖМУ Хабаршысы, Талдықорған, 2014, № 1.
Магистрлік зерттеу бойынша жарияланған еңбектер. Диссертациялық зерттеу жұмысы бойынша жалпы көлемі 1,0 баспа табақ 3 ғылыми мақала ресми басылымдарда жарияланды.
Магистрлік жұмыстың құрылымы. Магистрлік жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Брінші бөлімде адам саудасы қылмыстарының түсінігі және даму тарихы, адамды саудаға салудың түрі ретінде кәмелетке толмағандарды саудаға салудың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы қарастырылған.
Екінші бөлімде ҚР заңнамасындағы адам саудасымен күрестің құқықтық қамтамасыз етілуіне, ҚР адам саудасын болдырмаудың саяси және құқықтық аспектілеріне, адам саудасы қылмыстарымен күресудегі ҚР мемлекеттік органдарының қызметіне талдау жасалған.
Үшінші бөлімде адам саудасына қарсы тұрудың халықаралық-құқықтық негізі, адам саудасы саласындағы қылмыстармен күресу мақсатында құрылған әмбебаптық және аймақтық ұйымдардың жұмысы жайлы айтылған.
1 АДАМ САУДАСЫ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Адам саудасы қылмыстарының түсінігі және даму тарихы
XX ғасырдың 90 жылдарынан бастап адамзат өзінің экономикалық, саяси, ғылыми және мәдени деңгейін көтеру жолында, еңбекпен қамтамасыз ету, неке және туристік компаниялар жамылғысымен құрылған ұйымдасқан қылмыстық топтардың тұзағының тұтқындары болып қалды.Адамды саудаға салу trafficking in persons, trafficking in humang being деп адамдарды пайдалану мақсатымен адамдарды пайдалану үшін азғырып көндіру, түрлі мақсатқа пайдалану үшін алып кету, өткізу, жасыру немесе адамдарды алу үшін күш көрсету арқылы қорқыту немесе басқа да мәжбүрлеу нысандары арқылы, сондай-ақ ұрлау, алаяқтық, алдау, билікті теріс және асыра пайдалану немесе дәрменсіз жағдайды пайдалану, басқа тұлғаны қадағалайтын тұлғаның келісімін алу мақсатында төлеу түрінде немесе пайда көздеу арқылы сатып алу.
Адам саудалау ұғымы таяуда ғана қолданысқа енгенімен, оның түп төркіні болып саналатынқұлдық ұғымы Қазақстан аймағында көнеден белгілі. Əдеткі құқықтың қылмыстық-құқықтықнормалары көшпенділік мəдениетінің принциптеріне негізделген ерекшелікпен сипатталады. Оны номадалық мəдениет деп атайды. Номадалық өркениеттің құрылу, даму жəне тасымалданып түрленупроцесіне Шыңғысханның - Жаса немесеЖасаң заңдылығы өз үлесін қосты [4, 47 - 49 бб.].
ХХҮІ ғасырдың басында Қазақстанда əлеуметтік қатынастардың реттеушісі Қасым ханныңзаңдары - Қасым ханның қасқа жолы болды. Ол өзіне Шыңғысханның Жасақта бекітілген əдеткіқұқық нормаларын қамтиды. Қазіргі заң техникасы ұстанымы тұрғысынан бүгінгі күнніңстандартына Тəуке ханның заңдары жақын келеді. Жеті жарғы - əдет нормаларын қорытындылаунəтижесі болып табылады. Патриархалдық-феодалдық қатынастарда əйелді некеге тұрғанға дейінкүйеуі өзінің заты ретінде, меншігі ретінде сатып алған. Көптеген халықтар сияқты қазақтарда даəйел қоғамда да, отбасында да күң жағдайында болды. Қалымның болуы əйелге мынадайқатынасты сипаттайды: əйел сатуға жəне сатып алуға болатын меншік ретінде, зат ретінде қаралды.
Қазіргі құқықтық заң бойынша18 жасқа жетпеген қызын басқа біреуге қалымға келін ретіндеберген ата-ана Қазақстан РеспубликасыныңҚылмыстық кодексінің жаңартылған133 бабыменКəмелетке жетпегенді саудалау депжіктемеленіп қылмыстық жауапкершілікке тартылады, ал көрсетілген жастан үлкен болса, Қазақстан РеспубликасыныңҚылмыстық кодексінің128 бабымен Адам саудалау деп жауапқа тартылады.
1917 жылы Қазан оқиғасынан кейін патриархалдық - рулық тұрмыстың көріністерімен, оныңішінде адам саудасымен жəне соған туыстас іс-əрекетпен күресу саласындағы қылмыстық саясатқатаңдаңды. Бұрын Қазақ ССР-нің аймағында қолданылған қылмыстық заңдылық рулық тұрмыстыңқалдығын құрайтын қылмыстық іс-əрекетке мыналарды жатқызды: келін үшін төленетінжəнеалынатын қалым(196 бап); əйелді некеге тұрғызуға немесе некелеп бірге тұруды созуға мəжбүрлеу, демек некеге тұру үшін оны ұрлау(197 бап).
1920 жылдың28 желтоқсанында Қырғыз Орталық атқару Комитеті мен Халық КомиссариатыныңКеңесіҚалымды тойтару жөнінде Декрет қабылдады. Онда мына түрдегі санкция болды: екіжақты еркіндігінен бір жылға дейін айыру, оны алған адамдардың қалымдық мүлкін екі есеөлшемментəркілеу. Бүкіл одақтық Орталық атқару Комитетінің1924 жылдың16қазанындағы ХІ шақыруының2-сессиясында(СУ№79) Ресей Кеңестік Федеративтік СоциалистікРеспубликасының автономдық республикалар үшін қылмыстық кодекске толықтырулар жөніндегі автономдық Қырғыз КСР үшін іс-əрекеттің келесі түрлерін криминалдау қарастырылған: құн алу; барымталау; қалым төлеу жəне қалым алу(230бап); əйелді күйеуге шығуға еркіне қарамай, мысалықалым төлеу жолымен мəжбүрлеу(231бап); екі əйел алу жəне көп əйел алу.
1996 жəне 1997 жылдары Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі қабылданды. Қылмыстық заңдардағы нормалар жекелеген өзгешеліктерді есептемесе Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 133 бабында Кəмелетке толмағандарды саудалау бабындағымен бірдей десе де болады. Қазақстан Республикасының 2006 жылдың 2 наурызындағыҚазақстан Республикасының адамсаудасына қарсы əрекет жасау мəселелері жөніндегі кейбір заңдылық актілеріне өзгерістермен толықтырулар енгізу жөніндегі заңымен Қазақстан РеспубликасыныңҚылмыстық кодексінде адам саудалағаны үшін жауапкершіліктіқатайтатын түзетулер енгізілді[5, 21 - 23 бб.].
Қазақстан Республикасының2005 жылдың3 маусымындағыҚазақстан Республикасының адам саудасына қарсы əрекет жасау мəселелері бойынша кейбір заңдылық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі заң жобасының түсінік хатында былай деп жазылған: Баспрокуратура мен Ішкі Істер министрлігінің адам саудасымен байланысты қылмыстардың ашылуына, жолын кесуіне жəне тергеуіне жасаған талдауы адам саудасымен байланысты қылмыстарүшінжауапкершілікті қарастыратын113, 126, 128, 133баптарының жетілмегендігін растайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 128 бабына сәйкес Адамды саудаға салу: Адамды сатып алу сату немесе оған қатысты өзге де мәселелер жасасу, сол сияқты оны пайдалану не азғырып көндіру, тасу, беру, жасыру, сондай - ақ пайдалану мақсатында өзгеде әрекеттер жасау.
"Құлдық" сөзі заң әдебиеттерінде "адамдарды сату" терминінің синонимі ретінде қолданылады. Әрине бұл терминді қолданудың өзінің себептері бар, өйткені, адамдарды сату барысында, пайдаланушы өзінің иелігіндегі адамды дәл ерте кездегі құл иеленушінің іс әрекетімен тұспа тұс келеді. Яғни, мұнда бір тұлға екінші тұлғаның еңбегін, қызметін, физикалық қасиеттерін пайдаланады. Әрине олардың арасында ерекшеліктері бар. Оларды халықаралық құқық құжаттарында берілген дефиницияға сәйкес қарастырайық.
Ұлттар Лигасымен 1926 жылы қабылданған Құлдық жайлы Конвенцияда, құлдық деп меншік құқығы жүзеге асырылған адамның жағдайы немесе жай - күйі қарастырылады, ал еріксіздерді сату деп - адамдарды құлдыққа сату мақсатымен адамдарды кепілге алу әрекеті; адамдарды айырбастау және сату мақсатымен еріксіздерді иелену әрекету; адамдарды айырбастау және сату мақсатымен еріксіздерді жіберу әрекеті, сату немесе еріксіздерді алып өту әрекеті[6, 99 - 102 бб.].
Конвецияның мемлекет қатысушылары мынандай міндеттерді өзіне жүктейді: еріксіздерді сатуды алдын-алу және төтеп беру, құлдықтың барлық түрлерін жою, өзінің шекарасындағы суларында және және олардың тулары барлық кемелерінде еріксіздерді алып өтуді алдын-алу және төтеп беру.
Осы уақытта құл иеленуші құлдың жұмыс күші мен оның өмір бойы құл иеленушінің қол астында жұмыс істеп, оның әл-аухатын едәуір көтеруін көздейтін. 1926 жылғы Конвенция дәл осындай құлдықтың жойылуын, адамның адамды заңсыз қанауын болдыртпауға бағытталған еді. Өзінің уақытында аталған Конвенция кейбір елдерде әлі күнге дейін кездесетін классикалық құлдықтың нысандарын жоятын негізгі құжаты болып табылатын. Өткен ғасырдың ортасында бұл Конвенцияға әлемнің барлық елдері қосылып, ал қоғамдық санада құлдық ескіліктің көлеңкесі ретінде қалыптасты.Сонымен қатар әлемнің көптеген елдерінде бір адамды екінші адамның қанауы сияқты үрдіске ұқсас, бірақ өзінің түр сипатымен классикалық құлдықтан алшақтау көптеген дәстүрлер мен институттар сақталды.1956 жылғы БҰҰ құлдық жайлы Конвенция құлдықты, құлдарды сатуды және құлдыққа ұқсас инстиуттар мен дәстүрлерді жоятын Конвенциямен толықтырылды. 1956 жылғы толықтырылған Конвенцияға сәйкес құлдыққа ұқсас институттардың түсінігіне кіреді: Құлдық қамыты, яғни қарызболған адам өзінің қарызын өтеу мақсатында жұмыспен өтеуге негізделсе, нәтижесінде оның жұмысы қарызын өтеуде есепке алынбайды немесе жұмыс істеу ұзақтылығы шектелмейді және анықталмайды; крепостнойлық жағдай, мұнда заң, дәстүр, келісім бойынша басқа тұлғаның жерін пайдаланушы тұлға сыйақы немесе сыйақысыз сол жерде жұмыс істеуге және тұруға міндетті, сонымен қатар басқа тұлға үшін белгілі жұмыс атқаруға міндетті.Ол өзінің жағдайын өзгерте алмайды; ақшалай немесе өзгедей сыйақы үшін әйелдің келісімінсіз, оның ата-анасының, қорғаншыларының, жанұя мүшелерінің немесе мүлдем басқа тұлғаның және бір топ тұлғалардың күйеуге беруі; ақшалай немесе өзгедей сыйақы үшін әйедің күйеуі оны басқа тұлғаға бере алады немесе күйеуі қайтыс болғаннан кейін мұра арқылы басқа тұлғаға өтеді; 18 жасқа дейінгі баланың өзін немесе еңбегін пайдалану мақсатында ата-анасы немесе қорғаншысы сыйақы үшін немесе сыйақысыз басқа тұлғаға беру институты немесе дәстүрі"[7, 121 - 123 бб.].
Жоғарыда көрсетілген жағдайларда бәріне ортақ екені белгілі, ол - құлдық қамыты да, крепостной шаруа да, зорлықпен күйеуге берілген әйел және пайдалануға берілген бала да меншік құқығының фомальды атрибуттары жүзеге аспайды. Керісінше, мұндай қанауда жүрген адамдар заң бойынша тәуелсіз, ал "меншік иесі мен қаналғандар" арасындағы қатынастар заңмен реттелмейді және бекітілмейді.Толықтырылған Конвенция күшіне енгенге дейін көптеген елдерде мұндай іс - әрекеттер заңмен қудаланатын. 1926 жылғы Конвенцияда берілген анықтама бойынша жоғарыда аталған барлық тұлғалар формальды түрде құл және еріксіз деп те аталынбайтын. Ал негізінде оларға таңдау еркі берілмегендігінен оларды қожайындарынан тәуелсіз деп те айтуға болмайды.
Адамдарды пайдалану дегеніміз басқа тұлғаларды жезөкшелікпен айналасуға немесе басқа да нәпсіқұмарлық өзгедей пайдалану үшін азғырып - көндіру, мәжбүрлі еңбек немесе қызмет көрсету, құлдық немесе құлдыққа ұқсас түрде, еріксіз күйде ұстау немесе тінін алу.
Адам саудасы мəселесі - қазіргі таңда қоғамдағы теріс құбылыстардың біріне айналуда, бұлмəселе бірінші рет ХХ ғасырдың басында құқық қорғаушылардың тарапынан көтерілген болатын.
Қазақстанда бүгінгі таңда адам саудасы тауарының көзіне жəне алып өту орнына айналып отыр. Соныменқатар, Қазақстан соңғы жеткізілім орны сипатында көрініс беріп те қалады. Мұнымен қоса, мемлекетішінде заңсыз адам саудасымен айналысу оқиғалары да тіркеліп отыр. Қазақстаннан əйелдер менқыздарды Біріккен Араб Əмірлігіне(БАƏ), Грецияға, Түркияға, Израильге, Оңтүстік Кореяға сатып жіберу оқиғалары орын алуда. Мəліметтерге сəйкес, Қазақстан арқылы Қырғыз елінен аталған мемлекеттерге əйелдер мен қыздар жеткізіліп берілген. Қырғызстаннан жұмысшыларды(ерлер мен əйелдер) Алматы облысына(тікелей Қырғыз-Қазақстан шекарасы арқылы) темекі плантациясында жұмыс жасату мақсатында заңсыз алып өту деректері тіркелген[8].
Сонымен БҰҰ трансұлтты ұйымдасқан қылмыстық топқа қарсы Конвециясын толықтыратын (Палермо, 2000 ж.), адамдарды, әсіресе әйелдер мен балаларды сатудың алдын алатын, жазалайтын және тосқауыл болатын Хаттамада құлдық және құлдарды сату терминдері мүлдем көрсетілмеген, бірақ бұл Хаттамада көрсетілген құқыққа қарсы әрекет бір адамның екінші бір адамды қанауын және пайдалануын ескереді.
Бірақ аталған барлық айырмашылақтардан бөлек екі институқа да ортақ ұқсастық бар, ол - антикалық құлдық жағдайында да, қазіргі заманғы адамдарды қанау мен пайдаланудадағы еріксіздердің өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруларына мүмкіндік бермеу. Адамды саудаға салу терминін "құлдық" синонимімен айырбастау арқылы, біз қоғамның бұл дертке теріс қарайтынын анықтай аламыз
Адамдарды сату жайлы қандайда болмасын шатасуларды болдырмау үшін, біз нақтылайтын термин ретінде "қазіргі заманғы құлдық" түсінігін ұсынамыз.
Адам саудасы жайлы Е.Бадикова былайша тұжырым жасайды: жоспарланған пайдалануға еріксіздің келісімі назарға алынбайды, яғни бұл келісімді алу мақсатында жоғарыда аталған барлық жағдайларды жасаған, сонымен қатар азғырып көндіру, әр түрлі мақсатқа пайдалану үшін әкету, өткізу, жасыру немесе баланы пайдалану мақатымен алу, оған әсер ету жағдайлары жасалмаса да - адамдарды сату болып табылады. К.Киязовтың ойынша, адамдарды сату Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес құқыққа қарсы әрекеттердің жинағын көрсетеді, оған сәйкес Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің мына баптарында көрсетілген 113, 125, 126,128, 133, 177, 270, 330 -2 (ауыстырып салу не өзгедей пайдалану үшін адамның органдарын немесе тінін алуға мәжбүр ету, адамды ұрлау, бас бостандығынан заңсыз айыру, адамды саудаға салу, кәмелтеке толмағандарды саудаға салу, алаяқтық, жезөкшелікпен айналасуға тарту, жезөкшелікпен айналасу үшін арнайы притондар ұстау, жеңгетайлық, заңсыз көші-қонды ұйымдастыру). Адамдарды сату қылмысы анықталған жағдайда басқа қылмыстардың да кездесуі әбден мүмкін, бұлар - адам өлтіру, зорлау, заңсыз кәсіпкерлік,соз ауруларын жұқтыру, ұйымдасқан топты құру және басқару, бандитизм және басқа да қылмыстар[9].
Сонымен қатар, адам сатушыларының құрбандары құқыққа қарсы әрекеттерді жасауға қатысуы мүмкін, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің мынандай баптарына сәйкес: 325бап (Жалған құжаттады, мөртаңбаларды, мөрлерді, мөрқағаздарды, мемлекеттік наградаларды қолдан жасау, дайындау немесе өткізу), 330бап (Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарсынан әдейі заңсыз өту), осыған орай бұл қылмыстың латенттілігі байқалады.
А.А. Рамазанов пен А.А. Барлубаевтың ойынша адамды саудаға салу дегеніміз химикалық өндірісте, элиталық құрылыста, ауыл шаруашылығында және құлдық фабрикаларда мәжбүрлеп жұмыс істеу үшін әйелдер мен еркектерді сату, деп есептейді.
Е. Бадикова, К. Киязовтың, сонымен қатар А.А. Рамазанов пен А.А. Барлубаевтың ойларымен келісе отырып, біздің ойымызша, адамды саудаға салу дегеніміз - адамның органдарын немесе тінін алуға мәжбүр ету, алаяқтық, жезөкшелікпен айналасуға тарту, жезөкшелікпен айналасу үшін арнайы притондар ұстау, жеңгетайлық, заңсыз көші-қонды ұйымдастыру сияқты қылмыстардың адамдарды заңсыз пайдалануға бағытталуы. Аталған құқыққа қарсы әрекеттер адамды ұрлау, алаяқтық, алдау, билікті теріс және асыра пайдалану немесе жәбірленушінің дәрменсіз жағдайын пайдалану арқылы және басқа жағдайларда жүзеге асырылады.
Көп жағдайда адам сатушыларының жәбірленушілері қылмыскерлермен жасалған түрлі қылмыстардың куәгерлерді немесе тіптен қатысушылары болып кетуі мүмкін, оған мынандай қылмыстар тән - топтық зорлау, корлау және кинау.
Қарастырып отырған қылмыс жөнінде мерзімді басылымдардың деректі сауалнамаларының қортындылай келгендегі себептеріне мыналар жатады:
психологиялық, дене, экономикалық зорлау және қысым көрсету арқылы қорқыту;
жеке басын куәландыратын құжаттарды адам саудасы болған жәбірленушілерден алып қою;
қарызды мойнына іліп қою;
еңбек етуге мәжбүрлеу;
тұлғаның қозғалуға еркін шектеу немесе қауіпсіз қозғалу құқығын жүзеге асыра алмайтындай барлық жағдайлар жасау;
сенімін алдау және ысырап ету;
құқыққа және қоғамға қарсы әрекеттер жасауға мәжбүрлеу;
тұлғаның тәуелді жағдайын пайдаланып, оны асырап алу немесе некеге тұру, сонымен қатар жалған некеге тұру;
тұлғаның құқыққа және қоғамға қарсы әрекеттерді жасау келісімін алу мақсатында қатты әсер ететін есірткі заттары, алкогольды және медициналық препараттарды қолдану. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 31 бабының 2 тармағына сәйкес: Егер қылмысқа бірлесіп жасау туралы күні бұрын уағдаласқан адамдарқатысса, ол адамдар тобы алдын ала сөз байласып жасаған қылмыс деп танылады және ол баптың 3 тармағына сәйкес: Егер қылмысты бір немесе бірнеше қылмыс жасау үшін күні бұрын біріккен адамдардың тұрақты тобы жасаса, ол ұйымдасқан топ жасаған қылмыс деп танылады.Адам сату бойынша, құқықа қарсы әрекет жәбірленушіні қанау, толығымен оны бағынуға ала отырып, еңбегін және қызметін пайдалану арқылы материалды немесе өзгедей пайда табу болып табылады. Қылмыстық ойларды жүзеге асыру үшін біріншіден, арнайы жоспарланған, реттелген және жалғасын таба алатын алдын ала сөз байласқан адамдар тобы қажет. Басқаша айтқанда өз мақсатына жету үшін, қылмыстық топ нақты уақытын есептеп, әрбір қадамын жүйелеу қажет. Тәжірибеде жиі кездесетін аталмыш топ өзінің әртүрлілігімен ерекшеленсе де, оларға жалпы болатын ортақ құрылым - қатысушылардың санының шектеулігі[10].
"Тірі тауар" бизнесін жүзеге асыратын адамдар:
азғырып көндіруші;
жәбірленушінің шекарадан өтуін қамтамасыз ететін тұлға (адам сату кезінде бір елден шығып, келесі елге аттанатын болса) ;
жәбірленушіні келіскен мемлекетте қарсы алатын және жәбірленушіні сататын тұлға;
жәбірленушіні сатып алатын және оны пайдаланатын тұлға.Сонымен қатар, жоғарыда аталған барлық тұлғалар бір-бірімен сөз байланыспаса да, басқа қатысушылардың әрекеттері жайлы біліп отырады. Жоғарыда көрсетілген қатысушыларды неғүрлым тереңірек байланысын білу үшін келесі байланысты келтіреміз: азғырып көндіруші, сатып алушыпайдаланушының сұранымындағы "тірі тауар" жайлы біледі, тіптен оны танымаса да, тікелей байланысқа түсу қажеттілігі туындамайды. Сонымен қатар азғырып көндіруші жәбірленушінің шекарадан өтуін қамтамасыз ететін тұлғамен немесе жәбірленушіні келіскен мемлекетте қарсы алатын және жәбірленушіні сататын тұлғамен тікелей байланыста болады. Азғырып көндіруші өзіне тиісті үлесті жәбірленушіден немесе жәбірленушіні келіскен мемлекетте қарсы алатын жәненемесе сатып алушыпайдаланушыдан алуы мүмкін. Төленген ақшаның жартысын жәбірленушінің шекарадан өтуін қамтамасыз ететін тұлғаның қызметіне төлеуі мүмкін, ал қалған жартысын кезекті азғырып көндіру әрекеттеріне жұмсауы мүмкін (мысалы, басылымдарға жарнама жіберу). Жәбірленушінің шекарадан өтуін қамтамасыз ететін тұлға азғырып көндірушімен тікелей байланыста болады, сонымен қатар жәбірленушіні келіскен мемлекетте қарсы алатын және сатып алушыпайдаланушымен таныс болмауы мүмкін.Бірақ мұндай бейтаныстық кінәні жеңілдетпейді, өйткені көбінесе жәбірленушіні шекарадан өтуін қамтамасыз ететін тұлға бұл - лауазымды тұлға немесе шекарадан асатын тұлғалардың құжаттарын реттеуші немесе мұндай құжаттарды беретін жерге қатысты адам болып табылады.Осыған орай заңсыз кету немесе өту кемінде лауазымды адамға тікелей немесе делдал пара беру болып тұр.Жәбірленушіні келіскен мемлекетте қарсы алатын тікелей азғырып көндірушімен және сатып алушыпайдаланушымен тікелей байланыста болады. Көп жағдайда тікелей азғырып көндіруші және сатып алушыпайдаланушы бір тұлға болып табылады. Аталған схемада азғырып көндіруші және жәбірленушіні шекарадан өтуін қамтамасыз ететін тұлға жеткізетін мемлекетте жұмысын жүргізеді. Ұйымдасқан қылмыстық топтың барлық мүшелерін тауып, қылмысты ашу барысында құқық қорғау органдары көптеген кедергілерге тап болады, себебі бұл қылмыс бір елде басталып, екінші бір елде жалғасып, басқа елде аяқталуы мүмкін. Осыдан шыға отырып, шетел мелекетінің заңнамасының біздің заңнамамен сәйкес келмеуі де әжептәуір қиындықтарға әкеледі.Қазіргі таңда көптеген елдер біріге отырып бұл дертке қарсы шығуда. Бұл қылмыстық істерді тегеу барысында әр түрлі елдердің құқық қорғау органдары екі жақты арласу арқылы біріне-бірі құқықтық көмек көрсетуде. Бұл тәжірибелерге біздің құқық қорғау органдары да қатысып, Қазақстанда Интерпол бюролары прокуратура мен ішкі істер органдарымен тығыз жұмыс істеп жатыр[11, 102 - 105 бб.].
Соңғы уақытта Қазақстан мен басқа Орта Азия елдерінде адам сату қылмысы жоғары деңгейде аса жиі талқыланатын тақырыпқа айналып отыр. Ұлттық заңнаманы жетілдіруде қадамдар жасалып, құқық қорғау органдары адам сату қылмысы бойынша істерді ашып, ал үкіметтік емес ұйымдар бұқара халық арасында адам сату қылмысын алдын алуға бағытталған ақпараттық кампанияларды жүргізіп жатыр
Адам саудасы - қазіргі әлемнің қауіпсіздікке байланысты ең өткір және күрделі проблемаларының бірі. Құрамына 56 мемлекет кіретін Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы аймағын алатын болсақ, жыл сайын жүздеген мың әйел, балалар мен ер адамдар заңсыз әкетіледі. Адам саудасы шекараны кесіп өтпей-ақ мемлекеттердің өз ішінде де болып жатады.
Үйден алыс жерлерде көптеген жағдайларда еңбекақысы мол жұмыс бар дегенге сеніп, осы заманғы құлдар өздері шыға алмайтын азапты өмірлік жағдайларға тап болады. Адам саудасы - оларды жезөкшелікпен айналысуға, тігін мәшинкелерінен бас көтертпей, далалық жұмыстарда бітпейтін ауысымдарда жұмыс жасауға немесе қылмыскерлердің қатаң қадағалауымен көшеге шығуға мәжбүрлей отырып, адамдарды тауарға айналдыратын қатыгез қылмыс.
Әлі күнге дейін адам саудасы проблемасын сәйкесінше түсіну жоқ, соның салдарынан оған жүргізіліп отырған саясатта да, сондай-ақ іс жүзіндегі қызметте де жеткілікті көңіл бөлінбей келеді. Адам саудасы адам құқықтары мен негізгі бостандықтарды, заң үстемдігін бұзуға алып келеді, экономикалық тұрақтылыққа қауіп туғызады, сыбайлас жемқорлық жағдайында күшейеді және адамдардың өмірі мен әл-ауқаты үшін шын қауіп туғызады. Ол Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы жұмысының барлық өлшемдеріне әсер етеді және кешенді көзқарасты талап етеді[12, 101 - 104 бб.].
Адам саудасы проблемасы 2000 жылдан бері саясат және адам құқығы саласының халықаралық күн тәртібінің бір тармағы болып табылса да әлі осы сауданың алдын алу, оның құрбандарын қорғау және оны жүзеге асырушыларды жазалау үшін көп жұмыс істеуге тура келіп отыр. Адам саудалаушылардың қамауға алынғандарының, оларға қарсы қозғалған қылмыстық істердің және шығарылған үкімдердің саны әлі де көп емес, сонымен бір мезгілде, құрбан болғандардың саны өсуде.
Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы осы ретте адамның құқығын дөрекі түрде аяққа басуға және адам саудасына қарсы тұруға белсенді үлес қосуда. Аталған жұмыс Ұйым қабылдаған көптеген саяси міндеттемелерде көрініс тапты. Қатысушы мемлекеттердің адам саудасы проблемасын шешудегі бірінші кезектегі жауапкершілігін растайтын және Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының жергілікті жерлердегі институттарының, құрылымдары мен бөлімшелерінің алдында нақты белгіленген салаларда міндеттер қою осы проблеманы шешудің негізі болып табылады.
2003 жылы Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымыМинистрлер кеңесі Адам саудасына қарсы күрес жөніндегі Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының Іс-қимылдар жоспарын бекітті және аталмыш ұйым шеңберінде осы жамандыққа қарсы іс-қимыл жасау тетігін жасады.
Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы дамыған ұйымдастырушылық әлеуетке ие және оның қатысушы мемлекеттерге адам саудасының жолын кесу жөніндегі олар қабылдаған міндеттемелерді орындауға тиімді көмек көрсетуге қатысты жақсы "қызмет тізімі" бар. Бұл нақты қызметке ұлттық деңгейде істерді тапсырудың және қараудың тиімді әрі жан-жақты қамтитын тетіктерін жасауға жәрдемдесу, сондай-ақ құрбан болғандарды анықтаудың және оларға көрсетілетін кепілдендірілген қолдау мен қорғау жүйесін жетілдіру кіреді.
Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының Іс-қимылдар жоспары - адам саудасымен күрес бойынша күш-жігерлердің негізінде жатқан басты құжат. Бұл жоспарда қатысушы мемлекеттерге адам саудасына қарсы тұруға қатысты әр түрлі міндеттемелерді іске асырудың жақсы жолдары мен құралдарына қатысты келешегі зор ұсынымдар, сондай-ақ қатысушы мемлекеттердің осындай күш-жігерлеріне көмек көрсету жөнінде Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымыоргандарының нақты тұжырымдалған міндеттері мазмұндалған. Іс-қимылдар жоспарының жүзеге асуы Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымыоргандарының ұзақ мерзімді міндеттемесі болып қалады[13, 151б.].
Жоспар 1975 жылғы кезең ішінде қатысушы мемлекеттер қабылдаған саяси міндеттемелердің және төменде келтірілетін салаларда оларды орындау жөніндегі ұлттық деңгейдегі ұсынымдардың арасында тікелей байланыс орнатады:
адам саудасының алдын алу;
зардап шеккендерді қорғау және оларға жәрдемдесу;
тергеу жүргізу, құқық қолдану шаралары және кінәлілерді соттық қудалау.
Бұл ұсынымдар озық тәжірибеге және жетекші халықаралық ұйымдар мен үкіметтік емес ұйымдар әзірлеген, басшылық жасайтын қағидаттарға негізделеді, сондай-ақ Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының институттары мен құрылымдарының тәжірибесіне сүйенеді. Оларды белгіленген елдердің үкіметтері жүзеге асырады деп көзделеді. Іс-қимылдар жоспары адам саудасының жолын кесу жөнінде мемлекеттердің кең ауқымды қызметінде белгілі бір рөл атқаратын қоғамдық субъектілермен және төменгі деңгейде үкіметтік емес ұйымдармен белсенді ынтымақтастыққа бағытталған, сондай-ақ осы саудаға қарсы күресте қоғамдық субъектілердің үлкен тобының стратегиялық қатысуын көздейді.
Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы жүйесінде осы мәселелер шоғырымен Адам саудасына қарсы күрес жөніндегі Арнайы өкіл мен үйлестірушінің бюросы айналысады. Ол қоғамды адам саудасының барлық нысандары туралы ақпараттандыру деңгейін көтереді және саяси еріктің онымен күресуде нығаюына көмектеседі. Қатысушы мемлекеттердің өтініші бойынша ол Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымышеңберінде қабылданған міндеттемелер мен ұсыныстарды орындауға көмектеседі. Бұдан басқа, бюро Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымышеңберінде адам саудасына қарсы күрес бойынша күш-жігерлерді үйлестіреді және басқа да халықаралық ұйымдармен, сондай-ақ азаматтық қоғамның тиісті субъектілерімен ынтымақтасады[14].
Қазіргі кезде Арнайы өкілдің бюросын адам саудасына қатысты саясат мәселелерінде саяси деңгейде Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының атынан өкілдік ететін Эва Биоде басқарады. Арнайы өкіл бюросының басты мақсаты - теорияны іс жүзіне енгізу, сондай-ақ міндеттемелер мен Іс-қимылдар жоспарын орындау. Бұл:
үкіметтермен ынтымақтастық, адам саудасын ауыздықтау жөніндегі олардың алдында тұрған міндеттерді түсінуде көмек көрсету;
жекелеген елдердің сұраныстарына және халықаралық стандарттарға жауап беретін шешімдерге шығу мақсатында адам саудасына қарсы күресті ұйымдастыру туралы мәселе бойынша ұсынымдарды ұсыну және шешімдер мен саясатты әзірлеу бағытында үкіметтерге көмектесу;
тиімді мемлекетішілік және ұлтүстілік ынтымақтастық үшін қажетті, адам саудасына қарсы күрес жөніндегі ұлттық құрылымдарды құруда үкіметтерге көмек көрсету;
осы проблеманың күрделілігіне назар аудару және жан-жақты қамтитын шешімдерді іздестіру қажеттігі мақсатында хабардар болуды арттыру;
адам саудасының, дәлірек айтқанда, жыныстық қатынастарда пайдалану, мәжбүрлеп және еркінен тыс еңбек еткізуді пайдалану мақсатында, бұған мемлекетішілік құлдықты, зорлықпен некеге тұруға мәжбүрлеу мақсатындағы сауданы, адам ағзасы мүшелерінің саудасын және балаларды саудалауды қоса алғанда, барлық өлшемдерін қарастыру;
адам саудасымен күреске қатысушы мемлекеттік органдардан және құқық қорғау органдарынан бастап үкіметтік емес ұйымдарға дейін және, әрине, сараптамалық әлеует пен технологияларды беру жолымен қолдау көрсетуші мекемелер ретіндегі халықаралық ұйымдарға дейін барлық агенттер мен мүдделі тараптардың тиімді өзара іс-қимылын қамтамасыз ету;
осы проблемаға ерекше назар аударту мақсатында Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының адам саудасымен күресінің барынша ашық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1 АДАМ САУДАСЫ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ ... ... ...
9
1.1 Адам саудасы қылмыстарының түсінігі және даму тарихы ... ... ... ...
9
1.2 Адамды саудаға салудың түрі ретінде кәмелетке толмағандарды саудаға салудың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
2 ҚР АДАМ САУДАСЫ САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.1 ҚР заңнамасындағы адам саудасымен күрестің құқықтық қамтамасыз етілуі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
2.2 ҚР адам саудасын болдырмаудың саяси және құқықтық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
2.3 Адам саудасы қылмыстарымен күресудегі ҚР мемлекеттік органдарының қызметі ... ... ... ..
43
3АДАМ САУДАСЫ ҚЫЛМЫСТАРЫМЕН КҮРЕСУДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАРДЫҢ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
57
3.1 Халықаралық құқықтағы адам саудасы саласындағы қылмыстардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
57
3.2 Адам саудасына қарсы тұрудың халықаралық-құқықтық негізі ... ... .
67
3.3Адам саудасы саласындағы қылмыстармен күресу мақсатында құрылған әмбебаптық және аймақтық ұйымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
84
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
89
КІРІСПЕ
Магистрлік жұмыстың жалпы сипаттамасы: Елбасымыз өзінің жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауында заң үстемдік ететін құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам қалыптастыру - еліміздің басты мақсаттарының бірі екендігін атап көрсетті. Солардың ішінде Қазақстан халқының еркін білдіріп, Адам құқықтарының жалпы декларациясында және халықаралық құқықтың нормаларында қабылданған адамның бостандықтары мен құқықтары басымдықтарын мойындап, бірінші орынға қойды [1]..
Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабында мемлекеттің жоғары құндылықтары адам, адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген. Сонымен қатар, еліміздегі 2010-2020 жылдарға дейінгі құқықтық саясат тұжырымдамасының жобасы - мемлекеттің тұрақты дамуының алғышарттары. Бұл тұжырымдаманың негізгі бағыттарының біріне азаматтар өз конституциялық құқықтарының орындалуын талап етуі үшін ұсынылған жаңалықтарды халық арасында насихаттау жатады, яғни әрбір адам өз құқықтары мен бостандықтарын қорғай алады және мемлекет оның кепілі болу қажет. Алайда, бүгінгі қоғамда адам құқықтары мен бостандықтарының бұзылу мәселесінің өзекті болуының куәгерлері болып отырамыз. Осындай адам құқықтары бұзылуының ең қауіптілерінің бірі - адам саудасы. Адам саудасы - әрбір адамның заңмен бекітілген жеке құқығын ескерместен, оларға зорлық-зомбылық көрсету, азапты, қиын жұмыстарға еріксіз салу, адамдық бостандығын аяққа таптау арқылы белгілі бір топтардың, тұлғалардың, яғни оңай табыс табу жолын көздеу арқылы, адамдарды пайда табудың көзіне айналдыру сияқты теріс сипат.
Бүгінгі күні қоғамды алаңдатып отырған келелі мәселе - ол адам саудасы.
Қазіргі уақытта, бизнестің әр түрлі жолдары дамыған кез, оның ішінде жалған хабарламалар беріп, әсіресі сымбатты да, сұлу қарындастарымызды алдамшы жолмен, шетелдік жарнамаларға жоғарғы төлем ақылы фотомодельдік немесе маникенщица т.б. қызыметтерді ұсынамыз деп алдаусыратып , шет елде, шет жерде көпшілік жағдайларда олардың өміріне жазылмастай жара салатын жағдайлар туындауы мүмкін, жасыратыны жоқ көп орайда оларды құлдыққа сатып, жезөкшелік қамытын киетін жағдайлар кездеседі. Құлдыққа сатушылардың құрбандары жас жігіттерімізбен қарындастарымыз болып табылады. осы орайда жастарға: Бәлен жерде - алтын бар, барсаң бақыр да - жоқ немесе Басқа елде - сұлтан болғанша, өз еліңде - ұлтан бол деген аталы сөздің мағанасына терең мән беріп, ойланулары қажет екендігін айтқым келеді.
Адам саудасы - қазіргі таңда қару-жарақпен, есірткі саудасынан кейінгі үшінші орында екендігі ақпараттық құралдар арқылы барлығымызға белгілі.
Осы қылмыспен айланысатын криминалдық топтардың табыстары жылына 7-8 миллиард долларға жететіндігі, аталған қылмыстың жылдан жылға өсіп отырғандығын аңғартады.. Сонымен бірге, бүгінгі күннің ең өзекті мәселесінің бірі шет ел азаматтарының Қазақстаннан бала асырап алуы, сондықтанда олардың болшағы әрине барша халықты, ұлы - қыз өсіріп отырған, бар азаматтарды толғандырмай қоймайды деп ойлаймын.
Магистрлік жұмыстың өзектілігі. Мемлекеттік дамудың, соның ішінде қылмыстық құқықтың жоғарғы дәрежедегі сапалық үлгісін қалыптастыру біршама қиын. Дегенмен, 70 жылдан астам уақыт бойына жиналған қара түнектен көзіміз ашылып, қазіргі таңда мемлекеттің орасан зор құндылығы адам құқықтары мен бостандықтары екенін мойындадық. Оған дәлел Қазақстан Республикасының 1995 жылы тамыздың 30 жұлдызында бүкіл халықтық референдум арқылы қабылданған Ата заңымыздың 1 бабында былай делінген: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды; оның ең қымбат қазынасы - адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары [2, 5 б.].
Адам саудасы - қазіргі әлемнің қауіпсіздікке байланысты ең өткір және күрделі проблемаларының бірі.
Адамды саудалау, оны бостандығынан айыру қылмыс екендігін, мұндай әрекеттер жасағаны үшін Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 125 бабының тармақтарында қаралған - адам ұрлау: төрт жылдан жеті жылға дейінгі аралықта бас бостандығынан айыруға жазаланса, ұйымдасқан немесе пайда күнемдік ниетте жасалса, екі немесе оданда көп адам қатысқан қылмыстық топ пен жасалса әрине, өз кезегінде аталған Кодекстің 125 бабының тармақтарының талабымен жеті жылдан он екі жыл аралығында, дүние мүлкін тәркілеп немесе онсыз он жылдан он бес жыл аралығында бас бостандығынан айырлуына әкеліп соғады.
Кәмелетке толмаған адамды қылмыс жасауға немесе қоғамға қарсы өзге де іс-әрекеттер жасауға тарту, мысалы, басқа біреудің баласын жезөкшелік жасату немесе қайыр сұрату және т.б. үшін пайдалану мақсатында сату-сатып алу, жалға алу; кәмелетке толмаған адамның мүшелерін немесе тінін ауыстырып салу мақсатында қылмыс жасалуыда кездесетіндігін жасыра алмаймыз. Бұл қылмыс соңғы уақытта ауыстырып салу хирургиясының дамуына байланысты кең таралып отыр. Мұндай әрекеттердің қоғамдық қауіптілігі зор болып табылады.
Кәмелетке толмаған адамды шетелге заңсыз әкету; бұл сатылған баланы жалған құжаттармен жасырын әкету жолымен де, сондай-ақ заңдарда белгіленген тәртіппен асырап алуды ресімдеу арқылы да іске асырылады, бірақ ол баланы сатумен байланысты болуы мүмкін.
Ал, кәмелетке толмағандарды саудаға салу ҚР Қылмыстық кодексінің 133-бабында қаралған, - кәмелетке толмаған адамды сатып алу, сату немесе оған қатысты өзге де мәмілелер жасау, сол сияқты оны пайдалану не азғырып-көңдіру, тасу, беру, жасыру, сондай-ақ пайдалану мақсатында өзгеде әрекеттер жасау мүлкін тәркілеп немесе онысыз - бес жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады[3, 198 б.].
Нақ сол әрекеттер:
- алдын ала сөз байласуы бойынша адамдар тобымен;
- бірнеше рет;
- өмір мен денсаулыққа қауіпті күш қолданып немесе оны қолданамын деп қорқыту арқылы;
- қару немесе қару ретінде пайдаланылатын заттарды қолданып;
- екі немесе одан да көп адамға қатысты;
- ауыстырып салу немесе өзгедей пайдалану үшін жәбірленушінің органдарын немесе тінін алу мақсатында;
- алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен;
- адам өзінің қызметтік жағдайын пайдаланып;
- кәмелетке толмаған адамды қылмыс жасауға немесе қоғамға қарсы өзге де іс-әрекеттер жасауға тарту мақсатында;
- жәбірленушінің материалдық немесе өзге тәуелділігін пайдаланып жасалғанда, - мүлкін тәркілеп немесе онсыз жеті жылдан он жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Магистрлік жұмыстың зерттелу дәрежесі. Адам саудасы ежелгі заманның өзінде де ғылыми тұрғыдан зерттелініп келді,түрлі пікірлер жазылып, баспасөз беттерінде көрініс тапты. Тіпті жезөкшелікке қатысты жеке жинақ болып шықты. Адам саудасын келесідей ғалымдар өз еңбектерінде қарастырған: С. Стокер, Л. Шелль, К.С. Раф, Ф.Л. Синица, Х. Джексон, Р.Н. Акпаров, Х.Д. Аликперов, В.П. Божьев, Л.В. Головко, С.А. Голунский, В.Л. Горичева, К.Ф. Гуценко, П.М. Давыдов, Т.Н. Добровольская, А.Я.Дубинский, А.В. Ендольцева, Н.В. Жогин, В.Ю. Ивонин, А.М. Ларин, С.И. Никулин, П.Г. Марфицин, Г.М. Миньковский, Д.Я. Мирский, В.А. Михайлов, Я.О. Мотовиловкер, Н.Г. Муратова, А.В. Савкин, А.В. Солодилов, М.С. Строгович, Ф.Н. Фаткуллин, Б.А. Филомонов, И.Я. Фойницкий, М.А. Чельцов-Бебутов, Е.А. Челышев, С.А. Шейфер, Н.Я. Якубович және т.б.
Ал, Қазақстандық заңгер ғалымдардан, бұл жұмыс көлемінде Н.А. Абдиканов, А.Н. Ағыбаев, Т.К. Айтмұхамбетов, А.Н.Ақпанов, Н.Г. Кулакова, Е.О. Алауханов, Л.Ш. Берсугурова, С.Ф. Бычкова, Е.Е. Ерешев, С.Е. Еркінов, С.М. Жалыбин, У.С. Жекебаев, С.К. Журсимбаев, Д.К. Канафин, М.Ч. Қоғамов, Қ.Ә. Мәми, С.С. Молдабаев, М.С.Нарикбаев, С.Д. Оспанов, А.А. Рзаев, И.И. Рогов, Т.Е. Сарсембаев, Г.Ж. Сулейменова, Б.Х. Төлеубекова, К.Х. Халиков, А.Л. Хан, Р.Н. Юрченко және т.б. өз үлестерін қосты.
Магистрлік зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ғылыми жұмыстың негізгі мақсаты - адам саудасы саласындағы қылмыстардың ерекшеліктерінің бүгінгі жағдайын теориялық және әдістемелік жағынан зерттеу, оны жетілдіру үшін ғылыми негізделген ұсыныстар жасау болып табылады.
Қойылған мақсаттарға сәйкес төмендегі міндеттерді шешу көзделді:
Адам саудасымен күресу тарихына шолу жасау;
Халықаралық құқықтағы адам саудасының түсінігін ашу;
Адам саудасымен күресуде әмбебаптық және аймақтық ұйымдардың рөлін анықтау;
Адам саудасымен күресуде Қазақстан Республикасының құқықтық негіздерін айқындау;
Адам саудасымен күресуде Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдардың қызметтерін ашып көрсету.
Магистрлік жұмыстың зерттеу пәні - адам саудасы қылмыстары мен оның таралу мәселелері және адам саудасы саласындағызаңнаманы жетілдіру жолдарындағы пайда болатын құқықтық қатынастар.
Магистрлік жұмыстың зерттеу объектілері - адам саудасы саласындағы қылмыстар және осы қылмыстармен күресуде туындайтын қатынастар.
Магистрлік зерттеудің әдістемелік және эмпирикалық негізін конституциялық құқық, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу құқықтары, криминалистика және т.б. салалары бойынша ғылыми жұмыстар құрайды. Зерттеу жұмысында философияның ғылыми ережелері, зерттеудің жалпы және жеке әдістері, оның ішінде, тарихи құқықтық және жүйелі құқықтық және басқа да әдістемелер, құқық қорғау органдарыны қызметінің нәтижелері пайдаланылды. Сонымен қатар, зерттеу барысын Ақтобе, Ақмола және Қызылорда облыстық соттарының қылмыстық істер бойынша 2005-2007 жылдардағы шолу материалдары және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қаулылары құрады.
Магистрлік жұмыстың нормативтік базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қылмыстық іс жүргізу заңы, Қылмыстық және Қылмыстық іс жүргізу заңдарының нормалары және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының және жалпы отырыстың Нормативтік қаулылары құрайды. Сонымен қатар, Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы, Бала туралы Конвенция, Нәсілдік кемсітудің барлық түрін жою жөніндегі Конвенция, Әйелдерге қатысты кемсітудің барлық түрлерін жою туралы Конвенция, Мәжбүрлі еңбек тіралы Конвенция, Еңбек пен халықты еңбекпен қамсыздандыру саласында дискриминация туралы Конвенция, Транс Ұлттық Ұйымдасқан Қылмыстылыққа қарсы күрес туралы Конвенция, Ұлт азшылығына жататын тұлғалардың құқықтарын қамтамасыз ету туралы Конвенция құрайды.
Магистрлік зерттеудің теориялық құндылығы. Бұл диссертацияның теориялық маңыздылығы, оның жалпы тұжырымдамасы алынған жаға ғылыми нәтижелер қылмыстық іс жүргізу ғылымының дамуына елеулі үлес қосады, себебі олар адам саудасына қатысты қазіргі заң жүйесін толықтырады.
Магистрлік зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста адамды саудаға салу мәселелеріне кешенді талдау жүргізілді.Адам саудасы саласындағы қылмыстармен күресті жетілдіруге арналған төмендегідей нақты кешенді ұсыныстар жасалған:
1. Адам саудасымен, сексуалдық, еңбек немесе өзге қанаумен байланысты қылмыстардың алдын алу және жолын кесуге бағытталған жүйелі алдын алу іс-шараларын жүргізу.
2. ҚР ІІМ және оның аумақтық органдарының адам саудасымен күрес жөніндегі арнайы бөлімшесінің кадр құрамы қосымша штат бірліктерін бере отырып жоғары білікті мамандармен күшейту.
3. Барлық облыс орталықтарында тұрмыстық зорлық-зомбылықтан, адам саудасынан және басқа да кемсіту түрлерінен жәбір көрген әйелдер мен балаларға арналған баспаналар ашу.
4. Қазақстанда адам саудасы проблемалары жөніндегі ұлттық баяндамашы институтын құрудың мүмкіндіктерін қарастыру.
5. Үкіметтік емес ұйымдармен бірлесіп құқық қорғау органдары қызметкерлері мен жұртшылық өкілдері арасында адам құқықтары жөніндегі тұрақты жұмыс істейтін курстар, семинарлар, тренингтер ұйымдастыру[5, 5 б.]..
Магистрлік зерттеу жұмысының ғылыми - тәжірибелік маңыздылығы. әуелі қорытындылары мен нәтижелерін заң шығарушылық және құқық қорғау қызметінде пайдалану мүмкіндігінде. Сонымен қатар, диссертация мазмұнындағы теоретикалық ережелер, қорытындылар мен ұсыныстар оқу үрдісінде,Қылмыстық іс жүргізу құқығы, Қылмыстарды тергеуді ұйымдастыру арнайы курстары бойынша дәріс немесе семинарлық, тәжірибелік сабақтар өткізуде, осы мәселелер бойынша оқу құралдарын әзірлеуде қолданылуы мүмкін.
Магистрлік жұмыстың зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы. Диссертациялық зерттеудің жекелеген негізгі теориялық тұжырымдары мен практикалық түйіндері халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциялар мен республикалық мерзімдік басылым беттерінде баяндалып жарық көрді:Адамды саудаға салу қылмыстарының түсінігі және оған қарсы күрес шаралары, І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, 25-26 қазан, Талдықорған, 2013, Білім-ғылым-қоғам: өзараықпалдастық мәселелері мен перспективалары Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдарында, 3 бөлім. Адам саудасы саласындағы қылмыстардың пайда болу себептері, І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, 24-25 сәуір, Талдықорған, 2014, Қазақстан жолы - 2050: Жас ғалымның көзқарасы атты студенттер мен магистранттардың ғылыми-практикалық конференция материалдарында, Адам саудасы саласындағы қылмыстарды саралау барысындағы ерекшеліктері, ЖМУ Хабаршысы, Талдықорған, 2014, № 1.
Магистрлік зерттеу бойынша жарияланған еңбектер. Диссертациялық зерттеу жұмысы бойынша жалпы көлемі 1,0 баспа табақ 3 ғылыми мақала ресми басылымдарда жарияланды.
Магистрлік жұмыстың құрылымы. Магистрлік жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Брінші бөлімде адам саудасы қылмыстарының түсінігі және даму тарихы, адамды саудаға салудың түрі ретінде кәмелетке толмағандарды саудаға салудың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы қарастырылған.
Екінші бөлімде ҚР заңнамасындағы адам саудасымен күрестің құқықтық қамтамасыз етілуіне, ҚР адам саудасын болдырмаудың саяси және құқықтық аспектілеріне, адам саудасы қылмыстарымен күресудегі ҚР мемлекеттік органдарының қызметіне талдау жасалған.
Үшінші бөлімде адам саудасына қарсы тұрудың халықаралық-құқықтық негізі, адам саудасы саласындағы қылмыстармен күресу мақсатында құрылған әмбебаптық және аймақтық ұйымдардың жұмысы жайлы айтылған.
1 АДАМ САУДАСЫ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Адам саудасы қылмыстарының түсінігі және даму тарихы
XX ғасырдың 90 жылдарынан бастап адамзат өзінің экономикалық, саяси, ғылыми және мәдени деңгейін көтеру жолында, еңбекпен қамтамасыз ету, неке және туристік компаниялар жамылғысымен құрылған ұйымдасқан қылмыстық топтардың тұзағының тұтқындары болып қалды.Адамды саудаға салу trafficking in persons, trafficking in humang being деп адамдарды пайдалану мақсатымен адамдарды пайдалану үшін азғырып көндіру, түрлі мақсатқа пайдалану үшін алып кету, өткізу, жасыру немесе адамдарды алу үшін күш көрсету арқылы қорқыту немесе басқа да мәжбүрлеу нысандары арқылы, сондай-ақ ұрлау, алаяқтық, алдау, билікті теріс және асыра пайдалану немесе дәрменсіз жағдайды пайдалану, басқа тұлғаны қадағалайтын тұлғаның келісімін алу мақсатында төлеу түрінде немесе пайда көздеу арқылы сатып алу.
Адам саудалау ұғымы таяуда ғана қолданысқа енгенімен, оның түп төркіні болып саналатынқұлдық ұғымы Қазақстан аймағында көнеден белгілі. Əдеткі құқықтың қылмыстық-құқықтықнормалары көшпенділік мəдениетінің принциптеріне негізделген ерекшелікпен сипатталады. Оны номадалық мəдениет деп атайды. Номадалық өркениеттің құрылу, даму жəне тасымалданып түрленупроцесіне Шыңғысханның - Жаса немесеЖасаң заңдылығы өз үлесін қосты [4, 47 - 49 бб.].
ХХҮІ ғасырдың басында Қазақстанда əлеуметтік қатынастардың реттеушісі Қасым ханныңзаңдары - Қасым ханның қасқа жолы болды. Ол өзіне Шыңғысханның Жасақта бекітілген əдеткіқұқық нормаларын қамтиды. Қазіргі заң техникасы ұстанымы тұрғысынан бүгінгі күнніңстандартына Тəуке ханның заңдары жақын келеді. Жеті жарғы - əдет нормаларын қорытындылаунəтижесі болып табылады. Патриархалдық-феодалдық қатынастарда əйелді некеге тұрғанға дейінкүйеуі өзінің заты ретінде, меншігі ретінде сатып алған. Көптеген халықтар сияқты қазақтарда даəйел қоғамда да, отбасында да күң жағдайында болды. Қалымның болуы əйелге мынадайқатынасты сипаттайды: əйел сатуға жəне сатып алуға болатын меншік ретінде, зат ретінде қаралды.
Қазіргі құқықтық заң бойынша18 жасқа жетпеген қызын басқа біреуге қалымға келін ретіндеберген ата-ана Қазақстан РеспубликасыныңҚылмыстық кодексінің жаңартылған133 бабыменКəмелетке жетпегенді саудалау депжіктемеленіп қылмыстық жауапкершілікке тартылады, ал көрсетілген жастан үлкен болса, Қазақстан РеспубликасыныңҚылмыстық кодексінің128 бабымен Адам саудалау деп жауапқа тартылады.
1917 жылы Қазан оқиғасынан кейін патриархалдық - рулық тұрмыстың көріністерімен, оныңішінде адам саудасымен жəне соған туыстас іс-əрекетпен күресу саласындағы қылмыстық саясатқатаңдаңды. Бұрын Қазақ ССР-нің аймағында қолданылған қылмыстық заңдылық рулық тұрмыстыңқалдығын құрайтын қылмыстық іс-əрекетке мыналарды жатқызды: келін үшін төленетінжəнеалынатын қалым(196 бап); əйелді некеге тұрғызуға немесе некелеп бірге тұруды созуға мəжбүрлеу, демек некеге тұру үшін оны ұрлау(197 бап).
1920 жылдың28 желтоқсанында Қырғыз Орталық атқару Комитеті мен Халық КомиссариатыныңКеңесіҚалымды тойтару жөнінде Декрет қабылдады. Онда мына түрдегі санкция болды: екіжақты еркіндігінен бір жылға дейін айыру, оны алған адамдардың қалымдық мүлкін екі есеөлшемментəркілеу. Бүкіл одақтық Орталық атқару Комитетінің1924 жылдың16қазанындағы ХІ шақыруының2-сессиясында(СУ№79) Ресей Кеңестік Федеративтік СоциалистікРеспубликасының автономдық республикалар үшін қылмыстық кодекске толықтырулар жөніндегі автономдық Қырғыз КСР үшін іс-əрекеттің келесі түрлерін криминалдау қарастырылған: құн алу; барымталау; қалым төлеу жəне қалым алу(230бап); əйелді күйеуге шығуға еркіне қарамай, мысалықалым төлеу жолымен мəжбүрлеу(231бап); екі əйел алу жəне көп əйел алу.
1996 жəне 1997 жылдары Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі қабылданды. Қылмыстық заңдардағы нормалар жекелеген өзгешеліктерді есептемесе Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 133 бабында Кəмелетке толмағандарды саудалау бабындағымен бірдей десе де болады. Қазақстан Республикасының 2006 жылдың 2 наурызындағыҚазақстан Республикасының адамсаудасына қарсы əрекет жасау мəселелері жөніндегі кейбір заңдылық актілеріне өзгерістермен толықтырулар енгізу жөніндегі заңымен Қазақстан РеспубликасыныңҚылмыстық кодексінде адам саудалағаны үшін жауапкершіліктіқатайтатын түзетулер енгізілді[5, 21 - 23 бб.].
Қазақстан Республикасының2005 жылдың3 маусымындағыҚазақстан Республикасының адам саудасына қарсы əрекет жасау мəселелері бойынша кейбір заңдылық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі заң жобасының түсінік хатында былай деп жазылған: Баспрокуратура мен Ішкі Істер министрлігінің адам саудасымен байланысты қылмыстардың ашылуына, жолын кесуіне жəне тергеуіне жасаған талдауы адам саудасымен байланысты қылмыстарүшінжауапкершілікті қарастыратын113, 126, 128, 133баптарының жетілмегендігін растайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 128 бабына сәйкес Адамды саудаға салу: Адамды сатып алу сату немесе оған қатысты өзге де мәселелер жасасу, сол сияқты оны пайдалану не азғырып көндіру, тасу, беру, жасыру, сондай - ақ пайдалану мақсатында өзгеде әрекеттер жасау.
"Құлдық" сөзі заң әдебиеттерінде "адамдарды сату" терминінің синонимі ретінде қолданылады. Әрине бұл терминді қолданудың өзінің себептері бар, өйткені, адамдарды сату барысында, пайдаланушы өзінің иелігіндегі адамды дәл ерте кездегі құл иеленушінің іс әрекетімен тұспа тұс келеді. Яғни, мұнда бір тұлға екінші тұлғаның еңбегін, қызметін, физикалық қасиеттерін пайдаланады. Әрине олардың арасында ерекшеліктері бар. Оларды халықаралық құқық құжаттарында берілген дефиницияға сәйкес қарастырайық.
Ұлттар Лигасымен 1926 жылы қабылданған Құлдық жайлы Конвенцияда, құлдық деп меншік құқығы жүзеге асырылған адамның жағдайы немесе жай - күйі қарастырылады, ал еріксіздерді сату деп - адамдарды құлдыққа сату мақсатымен адамдарды кепілге алу әрекеті; адамдарды айырбастау және сату мақсатымен еріксіздерді иелену әрекету; адамдарды айырбастау және сату мақсатымен еріксіздерді жіберу әрекеті, сату немесе еріксіздерді алып өту әрекеті[6, 99 - 102 бб.].
Конвецияның мемлекет қатысушылары мынандай міндеттерді өзіне жүктейді: еріксіздерді сатуды алдын-алу және төтеп беру, құлдықтың барлық түрлерін жою, өзінің шекарасындағы суларында және және олардың тулары барлық кемелерінде еріксіздерді алып өтуді алдын-алу және төтеп беру.
Осы уақытта құл иеленуші құлдың жұмыс күші мен оның өмір бойы құл иеленушінің қол астында жұмыс істеп, оның әл-аухатын едәуір көтеруін көздейтін. 1926 жылғы Конвенция дәл осындай құлдықтың жойылуын, адамның адамды заңсыз қанауын болдыртпауға бағытталған еді. Өзінің уақытында аталған Конвенция кейбір елдерде әлі күнге дейін кездесетін классикалық құлдықтың нысандарын жоятын негізгі құжаты болып табылатын. Өткен ғасырдың ортасында бұл Конвенцияға әлемнің барлық елдері қосылып, ал қоғамдық санада құлдық ескіліктің көлеңкесі ретінде қалыптасты.Сонымен қатар әлемнің көптеген елдерінде бір адамды екінші адамның қанауы сияқты үрдіске ұқсас, бірақ өзінің түр сипатымен классикалық құлдықтан алшақтау көптеген дәстүрлер мен институттар сақталды.1956 жылғы БҰҰ құлдық жайлы Конвенция құлдықты, құлдарды сатуды және құлдыққа ұқсас инстиуттар мен дәстүрлерді жоятын Конвенциямен толықтырылды. 1956 жылғы толықтырылған Конвенцияға сәйкес құлдыққа ұқсас институттардың түсінігіне кіреді: Құлдық қамыты, яғни қарызболған адам өзінің қарызын өтеу мақсатында жұмыспен өтеуге негізделсе, нәтижесінде оның жұмысы қарызын өтеуде есепке алынбайды немесе жұмыс істеу ұзақтылығы шектелмейді және анықталмайды; крепостнойлық жағдай, мұнда заң, дәстүр, келісім бойынша басқа тұлғаның жерін пайдаланушы тұлға сыйақы немесе сыйақысыз сол жерде жұмыс істеуге және тұруға міндетті, сонымен қатар басқа тұлға үшін белгілі жұмыс атқаруға міндетті.Ол өзінің жағдайын өзгерте алмайды; ақшалай немесе өзгедей сыйақы үшін әйелдің келісімінсіз, оның ата-анасының, қорғаншыларының, жанұя мүшелерінің немесе мүлдем басқа тұлғаның және бір топ тұлғалардың күйеуге беруі; ақшалай немесе өзгедей сыйақы үшін әйедің күйеуі оны басқа тұлғаға бере алады немесе күйеуі қайтыс болғаннан кейін мұра арқылы басқа тұлғаға өтеді; 18 жасқа дейінгі баланың өзін немесе еңбегін пайдалану мақсатында ата-анасы немесе қорғаншысы сыйақы үшін немесе сыйақысыз басқа тұлғаға беру институты немесе дәстүрі"[7, 121 - 123 бб.].
Жоғарыда көрсетілген жағдайларда бәріне ортақ екені белгілі, ол - құлдық қамыты да, крепостной шаруа да, зорлықпен күйеуге берілген әйел және пайдалануға берілген бала да меншік құқығының фомальды атрибуттары жүзеге аспайды. Керісінше, мұндай қанауда жүрген адамдар заң бойынша тәуелсіз, ал "меншік иесі мен қаналғандар" арасындағы қатынастар заңмен реттелмейді және бекітілмейді.Толықтырылған Конвенция күшіне енгенге дейін көптеген елдерде мұндай іс - әрекеттер заңмен қудаланатын. 1926 жылғы Конвенцияда берілген анықтама бойынша жоғарыда аталған барлық тұлғалар формальды түрде құл және еріксіз деп те аталынбайтын. Ал негізінде оларға таңдау еркі берілмегендігінен оларды қожайындарынан тәуелсіз деп те айтуға болмайды.
Адамдарды пайдалану дегеніміз басқа тұлғаларды жезөкшелікпен айналасуға немесе басқа да нәпсіқұмарлық өзгедей пайдалану үшін азғырып - көндіру, мәжбүрлі еңбек немесе қызмет көрсету, құлдық немесе құлдыққа ұқсас түрде, еріксіз күйде ұстау немесе тінін алу.
Адам саудасы мəселесі - қазіргі таңда қоғамдағы теріс құбылыстардың біріне айналуда, бұлмəселе бірінші рет ХХ ғасырдың басында құқық қорғаушылардың тарапынан көтерілген болатын.
Қазақстанда бүгінгі таңда адам саудасы тауарының көзіне жəне алып өту орнына айналып отыр. Соныменқатар, Қазақстан соңғы жеткізілім орны сипатында көрініс беріп те қалады. Мұнымен қоса, мемлекетішінде заңсыз адам саудасымен айналысу оқиғалары да тіркеліп отыр. Қазақстаннан əйелдер менқыздарды Біріккен Араб Əмірлігіне(БАƏ), Грецияға, Түркияға, Израильге, Оңтүстік Кореяға сатып жіберу оқиғалары орын алуда. Мəліметтерге сəйкес, Қазақстан арқылы Қырғыз елінен аталған мемлекеттерге əйелдер мен қыздар жеткізіліп берілген. Қырғызстаннан жұмысшыларды(ерлер мен əйелдер) Алматы облысына(тікелей Қырғыз-Қазақстан шекарасы арқылы) темекі плантациясында жұмыс жасату мақсатында заңсыз алып өту деректері тіркелген[8].
Сонымен БҰҰ трансұлтты ұйымдасқан қылмыстық топқа қарсы Конвециясын толықтыратын (Палермо, 2000 ж.), адамдарды, әсіресе әйелдер мен балаларды сатудың алдын алатын, жазалайтын және тосқауыл болатын Хаттамада құлдық және құлдарды сату терминдері мүлдем көрсетілмеген, бірақ бұл Хаттамада көрсетілген құқыққа қарсы әрекет бір адамның екінші бір адамды қанауын және пайдалануын ескереді.
Бірақ аталған барлық айырмашылақтардан бөлек екі институқа да ортақ ұқсастық бар, ол - антикалық құлдық жағдайында да, қазіргі заманғы адамдарды қанау мен пайдаланудадағы еріксіздердің өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруларына мүмкіндік бермеу. Адамды саудаға салу терминін "құлдық" синонимімен айырбастау арқылы, біз қоғамның бұл дертке теріс қарайтынын анықтай аламыз
Адамдарды сату жайлы қандайда болмасын шатасуларды болдырмау үшін, біз нақтылайтын термин ретінде "қазіргі заманғы құлдық" түсінігін ұсынамыз.
Адам саудасы жайлы Е.Бадикова былайша тұжырым жасайды: жоспарланған пайдалануға еріксіздің келісімі назарға алынбайды, яғни бұл келісімді алу мақсатында жоғарыда аталған барлық жағдайларды жасаған, сонымен қатар азғырып көндіру, әр түрлі мақсатқа пайдалану үшін әкету, өткізу, жасыру немесе баланы пайдалану мақатымен алу, оған әсер ету жағдайлары жасалмаса да - адамдарды сату болып табылады. К.Киязовтың ойынша, адамдарды сату Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес құқыққа қарсы әрекеттердің жинағын көрсетеді, оған сәйкес Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің мына баптарында көрсетілген 113, 125, 126,128, 133, 177, 270, 330 -2 (ауыстырып салу не өзгедей пайдалану үшін адамның органдарын немесе тінін алуға мәжбүр ету, адамды ұрлау, бас бостандығынан заңсыз айыру, адамды саудаға салу, кәмелтеке толмағандарды саудаға салу, алаяқтық, жезөкшелікпен айналасуға тарту, жезөкшелікпен айналасу үшін арнайы притондар ұстау, жеңгетайлық, заңсыз көші-қонды ұйымдастыру). Адамдарды сату қылмысы анықталған жағдайда басқа қылмыстардың да кездесуі әбден мүмкін, бұлар - адам өлтіру, зорлау, заңсыз кәсіпкерлік,соз ауруларын жұқтыру, ұйымдасқан топты құру және басқару, бандитизм және басқа да қылмыстар[9].
Сонымен қатар, адам сатушыларының құрбандары құқыққа қарсы әрекеттерді жасауға қатысуы мүмкін, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің мынандай баптарына сәйкес: 325бап (Жалған құжаттады, мөртаңбаларды, мөрлерді, мөрқағаздарды, мемлекеттік наградаларды қолдан жасау, дайындау немесе өткізу), 330бап (Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарсынан әдейі заңсыз өту), осыған орай бұл қылмыстың латенттілігі байқалады.
А.А. Рамазанов пен А.А. Барлубаевтың ойынша адамды саудаға салу дегеніміз химикалық өндірісте, элиталық құрылыста, ауыл шаруашылығында және құлдық фабрикаларда мәжбүрлеп жұмыс істеу үшін әйелдер мен еркектерді сату, деп есептейді.
Е. Бадикова, К. Киязовтың, сонымен қатар А.А. Рамазанов пен А.А. Барлубаевтың ойларымен келісе отырып, біздің ойымызша, адамды саудаға салу дегеніміз - адамның органдарын немесе тінін алуға мәжбүр ету, алаяқтық, жезөкшелікпен айналасуға тарту, жезөкшелікпен айналасу үшін арнайы притондар ұстау, жеңгетайлық, заңсыз көші-қонды ұйымдастыру сияқты қылмыстардың адамдарды заңсыз пайдалануға бағытталуы. Аталған құқыққа қарсы әрекеттер адамды ұрлау, алаяқтық, алдау, билікті теріс және асыра пайдалану немесе жәбірленушінің дәрменсіз жағдайын пайдалану арқылы және басқа жағдайларда жүзеге асырылады.
Көп жағдайда адам сатушыларының жәбірленушілері қылмыскерлермен жасалған түрлі қылмыстардың куәгерлерді немесе тіптен қатысушылары болып кетуі мүмкін, оған мынандай қылмыстар тән - топтық зорлау, корлау және кинау.
Қарастырып отырған қылмыс жөнінде мерзімді басылымдардың деректі сауалнамаларының қортындылай келгендегі себептеріне мыналар жатады:
психологиялық, дене, экономикалық зорлау және қысым көрсету арқылы қорқыту;
жеке басын куәландыратын құжаттарды адам саудасы болған жәбірленушілерден алып қою;
қарызды мойнына іліп қою;
еңбек етуге мәжбүрлеу;
тұлғаның қозғалуға еркін шектеу немесе қауіпсіз қозғалу құқығын жүзеге асыра алмайтындай барлық жағдайлар жасау;
сенімін алдау және ысырап ету;
құқыққа және қоғамға қарсы әрекеттер жасауға мәжбүрлеу;
тұлғаның тәуелді жағдайын пайдаланып, оны асырап алу немесе некеге тұру, сонымен қатар жалған некеге тұру;
тұлғаның құқыққа және қоғамға қарсы әрекеттерді жасау келісімін алу мақсатында қатты әсер ететін есірткі заттары, алкогольды және медициналық препараттарды қолдану. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 31 бабының 2 тармағына сәйкес: Егер қылмысқа бірлесіп жасау туралы күні бұрын уағдаласқан адамдарқатысса, ол адамдар тобы алдын ала сөз байласып жасаған қылмыс деп танылады және ол баптың 3 тармағына сәйкес: Егер қылмысты бір немесе бірнеше қылмыс жасау үшін күні бұрын біріккен адамдардың тұрақты тобы жасаса, ол ұйымдасқан топ жасаған қылмыс деп танылады.Адам сату бойынша, құқықа қарсы әрекет жәбірленушіні қанау, толығымен оны бағынуға ала отырып, еңбегін және қызметін пайдалану арқылы материалды немесе өзгедей пайда табу болып табылады. Қылмыстық ойларды жүзеге асыру үшін біріншіден, арнайы жоспарланған, реттелген және жалғасын таба алатын алдын ала сөз байласқан адамдар тобы қажет. Басқаша айтқанда өз мақсатына жету үшін, қылмыстық топ нақты уақытын есептеп, әрбір қадамын жүйелеу қажет. Тәжірибеде жиі кездесетін аталмыш топ өзінің әртүрлілігімен ерекшеленсе де, оларға жалпы болатын ортақ құрылым - қатысушылардың санының шектеулігі[10].
"Тірі тауар" бизнесін жүзеге асыратын адамдар:
азғырып көндіруші;
жәбірленушінің шекарадан өтуін қамтамасыз ететін тұлға (адам сату кезінде бір елден шығып, келесі елге аттанатын болса) ;
жәбірленушіні келіскен мемлекетте қарсы алатын және жәбірленушіні сататын тұлға;
жәбірленушіні сатып алатын және оны пайдаланатын тұлға.Сонымен қатар, жоғарыда аталған барлық тұлғалар бір-бірімен сөз байланыспаса да, басқа қатысушылардың әрекеттері жайлы біліп отырады. Жоғарыда көрсетілген қатысушыларды неғүрлым тереңірек байланысын білу үшін келесі байланысты келтіреміз: азғырып көндіруші, сатып алушыпайдаланушының сұранымындағы "тірі тауар" жайлы біледі, тіптен оны танымаса да, тікелей байланысқа түсу қажеттілігі туындамайды. Сонымен қатар азғырып көндіруші жәбірленушінің шекарадан өтуін қамтамасыз ететін тұлғамен немесе жәбірленушіні келіскен мемлекетте қарсы алатын және жәбірленушіні сататын тұлғамен тікелей байланыста болады. Азғырып көндіруші өзіне тиісті үлесті жәбірленушіден немесе жәбірленушіні келіскен мемлекетте қарсы алатын жәненемесе сатып алушыпайдаланушыдан алуы мүмкін. Төленген ақшаның жартысын жәбірленушінің шекарадан өтуін қамтамасыз ететін тұлғаның қызметіне төлеуі мүмкін, ал қалған жартысын кезекті азғырып көндіру әрекеттеріне жұмсауы мүмкін (мысалы, басылымдарға жарнама жіберу). Жәбірленушінің шекарадан өтуін қамтамасыз ететін тұлға азғырып көндірушімен тікелей байланыста болады, сонымен қатар жәбірленушіні келіскен мемлекетте қарсы алатын және сатып алушыпайдаланушымен таныс болмауы мүмкін.Бірақ мұндай бейтаныстық кінәні жеңілдетпейді, өйткені көбінесе жәбірленушіні шекарадан өтуін қамтамасыз ететін тұлға бұл - лауазымды тұлға немесе шекарадан асатын тұлғалардың құжаттарын реттеуші немесе мұндай құжаттарды беретін жерге қатысты адам болып табылады.Осыған орай заңсыз кету немесе өту кемінде лауазымды адамға тікелей немесе делдал пара беру болып тұр.Жәбірленушіні келіскен мемлекетте қарсы алатын тікелей азғырып көндірушімен және сатып алушыпайдаланушымен тікелей байланыста болады. Көп жағдайда тікелей азғырып көндіруші және сатып алушыпайдаланушы бір тұлға болып табылады. Аталған схемада азғырып көндіруші және жәбірленушіні шекарадан өтуін қамтамасыз ететін тұлға жеткізетін мемлекетте жұмысын жүргізеді. Ұйымдасқан қылмыстық топтың барлық мүшелерін тауып, қылмысты ашу барысында құқық қорғау органдары көптеген кедергілерге тап болады, себебі бұл қылмыс бір елде басталып, екінші бір елде жалғасып, басқа елде аяқталуы мүмкін. Осыдан шыға отырып, шетел мелекетінің заңнамасының біздің заңнамамен сәйкес келмеуі де әжептәуір қиындықтарға әкеледі.Қазіргі таңда көптеген елдер біріге отырып бұл дертке қарсы шығуда. Бұл қылмыстық істерді тегеу барысында әр түрлі елдердің құқық қорғау органдары екі жақты арласу арқылы біріне-бірі құқықтық көмек көрсетуде. Бұл тәжірибелерге біздің құқық қорғау органдары да қатысып, Қазақстанда Интерпол бюролары прокуратура мен ішкі істер органдарымен тығыз жұмыс істеп жатыр[11, 102 - 105 бб.].
Соңғы уақытта Қазақстан мен басқа Орта Азия елдерінде адам сату қылмысы жоғары деңгейде аса жиі талқыланатын тақырыпқа айналып отыр. Ұлттық заңнаманы жетілдіруде қадамдар жасалып, құқық қорғау органдары адам сату қылмысы бойынша істерді ашып, ал үкіметтік емес ұйымдар бұқара халық арасында адам сату қылмысын алдын алуға бағытталған ақпараттық кампанияларды жүргізіп жатыр
Адам саудасы - қазіргі әлемнің қауіпсіздікке байланысты ең өткір және күрделі проблемаларының бірі. Құрамына 56 мемлекет кіретін Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы аймағын алатын болсақ, жыл сайын жүздеген мың әйел, балалар мен ер адамдар заңсыз әкетіледі. Адам саудасы шекараны кесіп өтпей-ақ мемлекеттердің өз ішінде де болып жатады.
Үйден алыс жерлерде көптеген жағдайларда еңбекақысы мол жұмыс бар дегенге сеніп, осы заманғы құлдар өздері шыға алмайтын азапты өмірлік жағдайларға тап болады. Адам саудасы - оларды жезөкшелікпен айналысуға, тігін мәшинкелерінен бас көтертпей, далалық жұмыстарда бітпейтін ауысымдарда жұмыс жасауға немесе қылмыскерлердің қатаң қадағалауымен көшеге шығуға мәжбүрлей отырып, адамдарды тауарға айналдыратын қатыгез қылмыс.
Әлі күнге дейін адам саудасы проблемасын сәйкесінше түсіну жоқ, соның салдарынан оған жүргізіліп отырған саясатта да, сондай-ақ іс жүзіндегі қызметте де жеткілікті көңіл бөлінбей келеді. Адам саудасы адам құқықтары мен негізгі бостандықтарды, заң үстемдігін бұзуға алып келеді, экономикалық тұрақтылыққа қауіп туғызады, сыбайлас жемқорлық жағдайында күшейеді және адамдардың өмірі мен әл-ауқаты үшін шын қауіп туғызады. Ол Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы жұмысының барлық өлшемдеріне әсер етеді және кешенді көзқарасты талап етеді[12, 101 - 104 бб.].
Адам саудасы проблемасы 2000 жылдан бері саясат және адам құқығы саласының халықаралық күн тәртібінің бір тармағы болып табылса да әлі осы сауданың алдын алу, оның құрбандарын қорғау және оны жүзеге асырушыларды жазалау үшін көп жұмыс істеуге тура келіп отыр. Адам саудалаушылардың қамауға алынғандарының, оларға қарсы қозғалған қылмыстық істердің және шығарылған үкімдердің саны әлі де көп емес, сонымен бір мезгілде, құрбан болғандардың саны өсуде.
Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы осы ретте адамның құқығын дөрекі түрде аяққа басуға және адам саудасына қарсы тұруға белсенді үлес қосуда. Аталған жұмыс Ұйым қабылдаған көптеген саяси міндеттемелерде көрініс тапты. Қатысушы мемлекеттердің адам саудасы проблемасын шешудегі бірінші кезектегі жауапкершілігін растайтын және Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының жергілікті жерлердегі институттарының, құрылымдары мен бөлімшелерінің алдында нақты белгіленген салаларда міндеттер қою осы проблеманы шешудің негізі болып табылады.
2003 жылы Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымыМинистрлер кеңесі Адам саудасына қарсы күрес жөніндегі Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының Іс-қимылдар жоспарын бекітті және аталмыш ұйым шеңберінде осы жамандыққа қарсы іс-қимыл жасау тетігін жасады.
Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы дамыған ұйымдастырушылық әлеуетке ие және оның қатысушы мемлекеттерге адам саудасының жолын кесу жөніндегі олар қабылдаған міндеттемелерді орындауға тиімді көмек көрсетуге қатысты жақсы "қызмет тізімі" бар. Бұл нақты қызметке ұлттық деңгейде істерді тапсырудың және қараудың тиімді әрі жан-жақты қамтитын тетіктерін жасауға жәрдемдесу, сондай-ақ құрбан болғандарды анықтаудың және оларға көрсетілетін кепілдендірілген қолдау мен қорғау жүйесін жетілдіру кіреді.
Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының Іс-қимылдар жоспары - адам саудасымен күрес бойынша күш-жігерлердің негізінде жатқан басты құжат. Бұл жоспарда қатысушы мемлекеттерге адам саудасына қарсы тұруға қатысты әр түрлі міндеттемелерді іске асырудың жақсы жолдары мен құралдарына қатысты келешегі зор ұсынымдар, сондай-ақ қатысушы мемлекеттердің осындай күш-жігерлеріне көмек көрсету жөнінде Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымыоргандарының нақты тұжырымдалған міндеттері мазмұндалған. Іс-қимылдар жоспарының жүзеге асуы Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымыоргандарының ұзақ мерзімді міндеттемесі болып қалады[13, 151б.].
Жоспар 1975 жылғы кезең ішінде қатысушы мемлекеттер қабылдаған саяси міндеттемелердің және төменде келтірілетін салаларда оларды орындау жөніндегі ұлттық деңгейдегі ұсынымдардың арасында тікелей байланыс орнатады:
адам саудасының алдын алу;
зардап шеккендерді қорғау және оларға жәрдемдесу;
тергеу жүргізу, құқық қолдану шаралары және кінәлілерді соттық қудалау.
Бұл ұсынымдар озық тәжірибеге және жетекші халықаралық ұйымдар мен үкіметтік емес ұйымдар әзірлеген, басшылық жасайтын қағидаттарға негізделеді, сондай-ақ Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының институттары мен құрылымдарының тәжірибесіне сүйенеді. Оларды белгіленген елдердің үкіметтері жүзеге асырады деп көзделеді. Іс-қимылдар жоспары адам саудасының жолын кесу жөнінде мемлекеттердің кең ауқымды қызметінде белгілі бір рөл атқаратын қоғамдық субъектілермен және төменгі деңгейде үкіметтік емес ұйымдармен белсенді ынтымақтастыққа бағытталған, сондай-ақ осы саудаға қарсы күресте қоғамдық субъектілердің үлкен тобының стратегиялық қатысуын көздейді.
Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы жүйесінде осы мәселелер шоғырымен Адам саудасына қарсы күрес жөніндегі Арнайы өкіл мен үйлестірушінің бюросы айналысады. Ол қоғамды адам саудасының барлық нысандары туралы ақпараттандыру деңгейін көтереді және саяси еріктің онымен күресуде нығаюына көмектеседі. Қатысушы мемлекеттердің өтініші бойынша ол Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымышеңберінде қабылданған міндеттемелер мен ұсыныстарды орындауға көмектеседі. Бұдан басқа, бюро Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымышеңберінде адам саудасына қарсы күрес бойынша күш-жігерлерді үйлестіреді және басқа да халықаралық ұйымдармен, сондай-ақ азаматтық қоғамның тиісті субъектілерімен ынтымақтасады[14].
Қазіргі кезде Арнайы өкілдің бюросын адам саудасына қатысты саясат мәселелерінде саяси деңгейде Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының атынан өкілдік ететін Эва Биоде басқарады. Арнайы өкіл бюросының басты мақсаты - теорияны іс жүзіне енгізу, сондай-ақ міндеттемелер мен Іс-қимылдар жоспарын орындау. Бұл:
үкіметтермен ынтымақтастық, адам саудасын ауыздықтау жөніндегі олардың алдында тұрған міндеттерді түсінуде көмек көрсету;
жекелеген елдердің сұраныстарына және халықаралық стандарттарға жауап беретін шешімдерге шығу мақсатында адам саудасына қарсы күресті ұйымдастыру туралы мәселе бойынша ұсынымдарды ұсыну және шешімдер мен саясатты әзірлеу бағытында үкіметтерге көмектесу;
тиімді мемлекетішілік және ұлтүстілік ынтымақтастық үшін қажетті, адам саудасына қарсы күрес жөніндегі ұлттық құрылымдарды құруда үкіметтерге көмек көрсету;
осы проблеманың күрделілігіне назар аудару және жан-жақты қамтитын шешімдерді іздестіру қажеттігі мақсатында хабардар болуды арттыру;
адам саудасының, дәлірек айтқанда, жыныстық қатынастарда пайдалану, мәжбүрлеп және еркінен тыс еңбек еткізуді пайдалану мақсатында, бұған мемлекетішілік құлдықты, зорлықпен некеге тұруға мәжбүрлеу мақсатындағы сауданы, адам ағзасы мүшелерінің саудасын және балаларды саудалауды қоса алғанда, барлық өлшемдерін қарастыру;
адам саудасымен күреске қатысушы мемлекеттік органдардан және құқық қорғау органдарынан бастап үкіметтік емес ұйымдарға дейін және, әрине, сараптамалық әлеует пен технологияларды беру жолымен қолдау көрсетуші мекемелер ретіндегі халықаралық ұйымдарға дейін барлық агенттер мен мүдделі тараптардың тиімді өзара іс-қимылын қамтамасыз ету;
осы проблемаға ерекше назар аударту мақсатында Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының адам саудасымен күресінің барынша ашық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz