ӘБІЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫ МЕН МОҒОЛСТАННЫҢ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. XV ғасырдың 50-жылдары Әбілқайыр хандығында саяси жүйе дағдарысқа ұшырап, мемлекет ішінде хан билігіне қарсы халық наразылығы күшейе бастады. Әбілқайыр хан жүргізген үздіксіз соғыстар халыққа ауыр тиді. 1457 жылы хан әскерінің калмақтардан жеңілуі Әбілқайырдың мемлекет пен халықты қорғай алмайтын дәрменсіздігін көрсетті. Бұл жеңілістен кейін Ақ Орданың ханы Орыс ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек сұлтандар бастаған халықтың бір бөлігі Әбілқайыр ханға қарсы көтеріліп, Моғолстан мемлекетінің солтүстік-батысына қоныс аударады. Моғолстан ханы Есен-Бұға Керей мен Жәнібек сұлтандарды құшақ жая қарсы алып, қашқындарға Жетісудың батысында, Шу мен Қозыбасы аралығында жер бөліп береді. Жәнібек пен Керей сұлтандардың қол астындағылары қазақ, яғни еркін адамдар, қашқындар, өз ұлысынан бөлініп кеткендер атауын қабылдайды. М.Х.Дулатидың Та'рих-и Рашиди еңбегінде Қазақ хандығының құрылған уақыты 1465-1466 жылдар деп белгіленген.
1468 жылы Әбілқайыр хан қайтыс болып, билік үшін өзара соғыс басталды. Соның нәтижесінде мемлекет құлдырап, оның бір бөлігін Керей мен Жәнібек хандар өз билігіне қаратты. Қазақтың алғашқы хандары Керей мен Жәнібектің және оның ұрпақтары Бұрындық пен Қасым хандардың хандықты күшейтіп, Сырдария қалалары мен Жетісуды басып алуға ұмтылысы көрші мемлекеттермен қақтығыстарға алып келді. Сырдария мен Жетісу аймағын иелену үшін қазақтардан басқа шайбанилер, моғолдар мен Әмір Темір ұрпақтары күрес жүргізді. XVI ғасырдың соңында ғана Тәуекел ханның тұсында қазақтар Сырдария мен Жетісу жерлерін толық өзіне қаратып, Түркістан мен Ташкент қалаларын Қазақ хандығының құрамына түпкілікті қосты. Осылайша, XV-XVI ғасырлар аралығында Қазақ хандығы нығайып, орталықтанған мықты мемлекетке айналды.
2015 жылы Қазақстанда Қазақ хандығының 550 жылдығы аталып өтеді. Сондықтан Қазақ хандығының тарихы Қазақстан тарихының ең өзекті мәселелерінің қатарына жатады.
Зерттеу жұмысының мақсаты - XV-XVI ғасырлардағы Қазақ хандығының тарихына талдау жасай отырып, хандықтың даму кезеңдерін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Қазақ хандығының құрылу алғышарттарын көрсетіп, оның құрылған уақытын анықтау;
- Қазақ хандарының Сырдария мен Жетісу аймағын иелену үшін жүргізген сыртқы соғыстарын баяндау;
- XVI ғасырдағы Қазақ хандығының саяси, әлеуметтік және экономикалық жағдайын сипаттау.
Зерттеу жұмысының нысаны: XV-XVI ғасырлардағы Қазақ хандығы.
Зерттеу пәні: Қазақ хандығының қалыптасуы мен нығаюы.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақ хандығының тарихын зерттеуде XVIII ғасырдағы орыс зерттеушілері үлкен рөл атқарды. Қазақ хандығының Ресей империясына қосыла бастауына байланысты қазақ жерінде болған Орынбор ведомствосының шенеуніктері көптеген құнды жазбалар қалдырып кетті. И.К.Кирилов, В.Н.Татищев, П.И.Рычков [46], А.И.Тевкелев, Г.Ф.Миллер, Г.Георги, П.С.Паллас, И.П.Фальк сияқты зерттеушілер мен орыс шенеуніктері Қазақ хандығы жөнінде алғашқы мәліметтерді ғылыми айналымға енгізді. Алайда бұл зерттеулердің басым бөлігі XVII-XVIII ғасырлардағы Қазақ хандығына байланысты болып келеді. XV-XVI ғасырлар аралығындағы Қазақ хандығының тарихы өте аз зерттелген болып келеді. Бұл кезеңдегі Қазақ хандығының тарихы Мұхаммед Хайдар Дулатидің Та'рих-и Рашиди [19], Фазаллах ибн Рузбихан Исфаханидің Михман-наме-йи Бухара [21], Махмуд ибн Валидің Бахр ал-асрар [40], Бинаи Камал ад-Диннің Шейбани-наме [22], Усман Кухистанидің Тарихи Абулхайр-хани [8] еңбектерінде көрініс береді. Дегенмен бұл жылнамашылардың көпшілігі Шайбани әулетінің тарихын жазғандықтан, Қазақ хандығының тарихын бұрмалап жазуы мүмкін.
1943 жылы А.М.Панкратованың басшылығымен дайындалған Қазақ КСР тарихы Қазақ хандығының тарихын зерттеуге алғашқы бастамалардың негізін салды. Сондықтан XV-XVI ғасырлардағы Қазақ хандығының тарихы әлі де зерттеуді қажет етеді. Соңғы жылдары тәуелсіз Қазақстанның тарихшылары Қазақ хандығының алғашқы кезеңінің тарихын парсы, араб, қытай деректері негізінде зерттей бастады.
Зерттеу әдістері. Мәселені зерттеу барысында тарихилық (историзм) және ғылыми объективтілік принциптері қолданылды. Тарихилық принциптің негізінде Қазақ хандығы тарихының негізгі кезеңдерін салыстыра отырып, материалды хронология бойынша беруге тырыстым.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен тәжірибелік мәні. Зерттеу жұмысы барысында XV-XVI ғасырлардағы Қазақ хандығы бойынша негізі деректер талданып, қорытындылар шығарылды. Бұл кезеңдегі Қазақ хандығының тарихын орыс, араб, шағатай, парсы және моғол деректері негізінде беруге тырыстым. Дипломдық жұмыста Қазақ хандығының құрылу уақыты бойынша көптеген ғалымдардың тұжырымдары берілген. Аталған дипломдық жұмыс Қазақ хандығының құрылуы мен алғашқы кезеңіне жаңаша көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік мәні оның аз зерттелген Қазақ хандығының алғашқы кезеңі туралы толыққанды мағлұмат беріп, оны жаңғыртуында болып табылады. Зерттеу жұмысының нәтижелері XV-XVI ғасырлардағы Қазақ хандығының тарихын жан-жақты зерттеуге негіз бола алады деп ойлаймын.
Диплом жұмысының тәжірибелік базасы Қазақ хандығының 550 жылдық базасы болып табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Қазақ хандығының құрылу алғышарттары, алғашқы қазақ хандары - Керей мен Жәнібек хандар туралы мәліметтер және Қазақ хандығының құрылу барысы баяндалған.
Екінші тарауда Қазақ хандығының нығайып, Сырдария, Жетісу мен Шығыс Дешті Қыпшақтағы билік үшін жүргізген соғыстары берілген.
Үшінші тарауда Қасым, Бұйдаш, Тахир, Хақназар және Тәуекел хандардың тұсындағы Қазақ хандығының тарихы көрсетілген.
Зерттеу жұмысының нәтижелері қорытындыда айқындалған.
1 XV ҒАСЫРДА ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ. ӘБІЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫ МЕН МОҒОЛСТАННЫҢ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ
1.1 Қазақ хандығы құрылуының алғышарттары
Қазақ хандығының пайда болуы Шығыс Дешті Қыпшақтың, Жетісу мен Түркістанның кең-байтақ аумағындағы әлеуметтік-экономикалық процестердің заңды қорытындысы болды. Аралас экономикалы, көшпелі мал шаруашылығы мен отырықшы-егіншілік, қала шаруашылығы қалыптасқан өлкелердің табиғи интеграциясы негізінде XIV-XV ғасырларда тұтас экономикалық ауданның құрылуы аймақтың бүкіл жерінің бір саяси құрылымға бірігуіне қолайлы жағдай жасады. Аймақтың көшпелі және отырықшы халқының экономикалық, мәдени, қоғамдық-саяси байланыстарының нығаюы қазақ рулары мен тайпаларының этникалық жағынан бірігуіне, халықтың ұзаққа созылған қалыптасу процесінің іс жүзінде аяқталуына себепші болды. Өз кезегінде Ақ Орда, Моғолстан, Әбілқайыр хандығы, Ноғай Ордасы шеңберінде жергілікті этникалық негізде мемлекеттің даму тәжірибесі қалыптасып жатқан біртұтас халықтың саяси жағынан бірігу қажет екенін түсінуіне жәрдемдесті.
Қазақ хандығы құрылуының объективті себептері мен шарттары осы жағадайлар болды. Ірі этникалық-әлеуметтік қауымдастықтың өзінің біртұтас әлеуметтік-аумақтық мемлекеттік ұйымын құруға ұмтылуы соңғы уақытқа - ұлттардың құрылуы кезеңіне ғана емес, Орталық Азия аймағының қазіргі халықтары қалыптасқан орта ғасырларға да тән еді. Мемлекеттің этникалық қауымдастықты айқындайтын көптеген элементтерді - тіл, материалдық мәдениет, тұрмыс, тарихи зерде, халықтың әдет-ғұрпы, ойлау салты элементтерін қайта жаңғыртуда, оны дамыту мен этникалық аумағын қорғауда жетекші рөл атқаратыны белгілі.
Жоғарыда айтылып кеткендей, XIV-XV ғасырлар соңғы орта ғасырлардағы Қазақстан өмірінде ерекше маңызды кезең болды. Бұл қазақ халқының құрылуы, оның мемлекеттілігінің, этникалық аумағының негізгі нобайларының қалыптасуы аяқталған кез еді. Жоғарыда монғолдар жаулап алғаннан кейінгі алғашқы онжылдықтардағы күйзелістің орнына келген шаруашылықтың қайтадан жаңғыру фактілері атап өтілді. Әлеуметтік-зкономикалық қатынастардың даму саласында үлкен өзгерістер орын алды. Монғолдардан кейінгі уақытта жоғарыда айтылған мемлекеттерде азды-көпті тұрақты шаруашылық жағдайларының қалпына келтірілуі, Орта Азияда, Кавказда, Иран сыртында, орыс жерлерінде де болғаны сияқты, Қазақстанда да қоғамдық қатынастардың үдемелі түрде ілгері басуын қамтамасыз етті. Қазақстанның бүкіл аумағында, әсіресе оңтүстік аймақтарда әлеуметтік қатынастардың рулық-тайпалық белгілері мен рулық байланыстардың пәрменділігі барған сайын кеми берді, хандардың, сұлтандардың, әмірлердің, байлардың, билердің, мұсылман дінбасыларының еңбекші бұқара халық жөніндегі саясаты барған сайын өктем бола түсті. Ақ Орда, Моғолстан, Ноғай Ордасы және Әбілқайыр хандығы мемлекеттеріндегі әлеуметтік-экономикалық қатынастар мәселелерін әлі де жете зерттеуге тура келеді, дегенмен қоғамдық қатынастардың, әсіресе отырықшы-егіншілік дамыған аудандарда патриархаттық-рулық шеңберден біртіндеп арылуы мағынасында алғанда, ол қатынастардың дамуындағы кейбір ілгері басушылық туралы қазір де қорытынды жасауға болады. Ақ Орданың билеушілері Жошыдан тараған сұлтандар мен көшпелі тайпалардың шонжарларына үлестік иеліктер мен үлестік жерлер бөліп беру жүйесін ретке келтіру жөнінде бірқатар шаралар қолданды. Бұл көшіп-қонудың ежелден қалыптасқан жолдарын ескере отырып, жайылымдық және егістік аймақтарды иелену және пайдалану құқығымен жүзеге асырылса да, көп жағынан алғанда дәстүрлі жер пайдалануды бұзбай қойға жоқ, өйткені сыйға тартылған сойырғалдардың өзге тайпалар көсемдерінің қолына түсуі жиі кездесетін еді.
Қоғамдық қатынастар жүйесінің одан әрі дамуы, Моғолстанда сияқты, Ақ Ордада, кейін Әбілқайыр хандығында малды ғана емес, жерді де меншіктеудің нығайтылуынан көрінді. Мұны жайылым үшін барған сайын өрістей түскен күрес те растайды, бұған Әбілқайыр ханның Өзбек хандығындағы сияқты, аталған мемлекеттердің тарихы жөніндегі жазбаша деректемелерде дәлелдер бар. Өз мемлекеттілігінің құрылуына байланысты көшпелі шонжарлардың экономикалық және саяси күш-қуаты арта түсті. Қазақстанның оңтүстігінде қалалардың дамуы және қала халқын осы мемлекеттердің билеушілері мен қалаларды үлес-сойырғалға алған көшпелі шонжарлардың қанау мүмкіндіктерінің артуы, сондай-ақ мал санының көбеюі, жайлымдық жердің кеңеюі - осының бәрі шонжарлардың күш-қуаты артуы және қатардағы көшпелілердің, егіншілер мен қала тұрғындарының әлеуметтік жағынан саралануының өсуі үшін жаңа мүмкіндіктерді айқындап берді.
Моғолстандағы сияқты, Ақ Ордада да қоғамдық қатынастардың одан әрі дамуы туғызған осы құбылыстардың бәрі рулық және тайпалық байланыстарды барған сайын үзе түсіп, жекелеген этникалық топтардың этникалық жағынан араласуына, халық ретінде қалыптасудың жеделдеуіне жеткізді. Халықтардың этногенезі проблемаларын зерттеушілер барлық этностар мен халықтардың қалыптасу процесінде мемлекеттік, экономикалық, мәдени және басқа да әлеуметтік байланыстардың айқындаушы рөл атқаратынын атап көрсетеді [1]. Этностың қалыптасуына әлеуметтік факторлардың ықпалы этникалық қарым-қатынасты жанама түрде көрсететін экономикалық байланыстармен ғана шектелмейді, ол қоғам дамуының басқа да көптеген қырларынан көрінеді. Егер қоғамдық өндіріс барысында материалдық игіліктерді өндіру ең алдымен этникалық қауымдастықтың физикалық жағынан өмір сүруі мен дамуына мүмкіндік берсе, халықтың түрлі топтарының экономикалық байланыстарының барысында мәдени ақпарат алмасу жүріп жатады. Экономикалық байланыстар тиісті мемлекеттік құрылымдардың құрамдас бөліктерінің саяси қауымдастығын нығайтады. Халықты этникалық жағынан топтастыру мен оның өз тұтастығы сақтауы үшін оның мүшелерінің жаулап алушыларға қарсы бірлескен күресінің, этникалық аумақты бірлесіп қорғауының зор маңызы бар.
Этностың қалыптасуына әлеуметтік-экономикалық факторларының оң ықпал етуінің осы барлық көріністерін қазақ халқының құрылуы барысынан да көруге болады.
Қазақ халқының қалыптасуы процесінің баяулауына,оның уақыт жағынан ұзаққа созылуына моңғолдар жаулап алғаннан кейін Қазақстан аумағында пайда болған мемлекеттердің - әуелі моңғол ұлыстарының,содан соң Ақ Орданың,Моғолстанның,Әбілқайыр хандығының,Ноғай Ордасының бір орталыққа бағынбауы,көшпелі және жартылай көшпелі қоғамдағы қоғамдық қатынастардың баяу дамуы,сыртқы саяси жағдайлардың қолайсыз болуы (моңғолдардың жаулап алуы,Темірдің және Темір ұрпақтарының агрессиялық саясат,одан кейінгі ойрат феодалдарының Қазақстанды қаңыратып кеткен,халықты тікелей қырып - жойған,қоныстарды қиратқан,туыстас этникалық топтарды бөлшектеп,бытыратып жіберген шапқыншылықтары)салқынын тигізді.Қазақ халқының қалыптасуына қазақ қоғамы дамуының бүкіл барысындағы ұзаққа созылған ішкі соғыстар мен талас - тартыстар және қазақ билеушілерінің көршілес Орта Азия,Шығыс Түркістан,Сібір,Жоңғария аумақтарындағы өздері жүргізген сыртқы соғыстары сияқты факторлардың да теріс ықпал жасағаны аз болған жоқ. Соғыс қимылдары обьективті түрде пайда болған шаруашылық, мәденижәне этникалық байланыстарды қайта-қайта үзіп отырды. Қазақ этногенезінің барысына жекелеген этникалық топтарды қалыптасқан халықтан шығарып тастаған немесе оған сырттан келгендерін қосып отырған халықтың көші-қоны айтарлықтай теріс ықпал жасады. Этникалық топтардың осылайша орын ауыстыруының халық топтасуының процесіне тежеуші ықпал жасайтыны бірқатар зерттеу әдебиетінде атап өтілген . Моғолстанныіс ықпал жасады. Этникалық топтардың осылайша орын ауыстыруының халық топтасуының процесіне тежеуші ықпал жасайтыны бірқатар зерттеу әдебиетінде атап өтілген . Моғолстанның, Ақ Орда мен Әбілқайыр хандығының тарихы сондай және басқа да фактілерге толы. Сонымен бірге көші қон этникалық тегі жағынан жақын ұжымдардың қарым-қатынас жасауына мүмкіндік туғызды. Мысалы, Қазақстан даласы көшпелі қоғамының дамуы да, көшпелілер мен жартылай көшпелілерінің отырықшылануы сияқты нәтижелері де нақ осы бағыттар болды. Жоғарыда аталған соғыстар мен талас-тартыстардың,жұттардың салдарынан қатардағы көшпелі малшылардың күйзеліске ұшырауы, әсіресе оларды Сырдария қалаларымен Жетісу ауданында, яғни ежелгі егіншілік мәдениеті ауданында отырықшы болуға амалсыздан әкеп соқтырды. Жерге отырықшыланған бұрынғы көшпелілер түркі тілді, араб тілді және басқа тілді өзге де этникалық қауымдастықтарға жататын жергілікті тұрғындармен шаруашылық, мәдени және этникалық байланыстар жасап, нақ Оңтүстік Қазақстан халқына тән өз ерекшеліктері бар этникалық топтар құрады [2].
Біртұтас мемлекет қана халықтың этникалық құралу процесіндегі ықпалдардың әсерін жойып,оның этнос ретіндегі мәдени - шаруашылық дамуын қамтамасыз етеді.
Осыған орай көшпелілердің мемлекеттілігі туралы мәселе көтеріледі.Осы мәселе жайлы дау-дамайға тереңдеп енбей-ақ, бірқатар зерттеушілер көшпелілердің мемлекеттілігі егінші өңір мен қалаларды жаулап алуы арқылы қалыптасады деген пікір ұстанатынын атап өткен жөн.Бірақ тарихи шындыққа қарағанда арғы ата - бабалары сияқты қазақтар таза көшпелі мал шаруашылығымен ғана айналыспаған,олар отырықшы,жартылай отырықшы болған,егіншілікті де,қала мәдениетін де білген.Қазақ мемлекеттілігінің құлылуы мен нығаюына ерекше дамыған екі аудан - Түркістан мен Жетісу маңызды рөл атқарды.
Қазақстанның батыс - орталық бөлігінің аудандарымен, сондай-ақ Жетісумен және Шығыс Қазақстанмен қатар,Оңтүстік Қазақстан мен Сырдарияның орта және төменгі өңірінің қалалары, Орталық Қазақстанды қоса алғанда, қазақ этногенезі мен политогенезінің аса ірі үш торабының бірі саналады.ХІІІ - ХІV ғасырлар шебінде - ақ Алтын Орданың зорлық- зомбылығының артуы жағдайында қалыптасып жатқан жергілікті халық мемлекеттігінің саяси орталығы Оңтүстік Қазақстан мен Оңтүстік - Шығыс Қазақстанға қарай ойыса бнргенімен,қазақ мемлекеттігінің дамуы да осы аталған ірі орталықтардың тарихымен тығыз байланысты болды.Қазақ хандығының саяси орталығы әуелі Батыс Жетісу,бірнеше жылдан кейін - Сыр өңірінің қалалары мен Қаратау беткейлерінің солтүстік бөлігіндегі ауданға (басты қалалары Сығанақ пен Сауран болған),ал ХVІ ғасырдың аяғынан бастап Түркістан қаласына ауысты.Қазақ хандығыда мемлекет орталығын таңдау мәселесінде ХІV - ХV ғасырларда Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында одан бұрын болған мемлекеттер - Ақ Орда мен Әбілқайыр хандығы (көшпелі өзбектер мемлекеті) дәстүрлерінің жалғастырылуы кездейсоқ емес.Оңтүстік Қазақстанның нақ осы ауданына ноғай (маңғыт) феодал шонжарлары,атап айтқанда, әмір Едіге ұрпақтары мүдделерінің аударылуы жиі кездесетін және заңды болатын.
Түркістан мен Жетісу қазақ мемлекетінің өмір сүре бастаған алғашқы онжылдықтарынан бастап ұйытқысы болды.Оның пайда болу алғышшарттарының осы аймақтың алдыңғы кезеңдегі, ХІV - ХV ғасырлардағы тарихымен байланысты болғаны сияқты,оның тағдырын нақ осы жерлердегі оқиғалар айқындап берді.Қазақ хандығының бүкіл дамуы, оның саяси тарихы өмірі Түркістан мен Жетісу тарихына тығыз байланысты болды. Түркістан мен оның қалалары қазақтардың Орта Азмя халықтарымен өзара экономикалық,мәдени,саяси қатынастарында,ал Жетісу қазақтардың қырғыздармен және Шығыс Түркістан халқымен қатынастарында зор рөл атқарды.Бұл қатынастардың феодалдық күрестен,ұзаққа созылған соғыстардан көрініс табуы сирек болмайтын,бірақ көбінесе бейбіт емес қатынастар бейбіт,тіпті достық қатынастармен ауысып отыратын.
Түркістан және Жетісу аудандарының қазақтың мемлекеттік,сол сияқты этникалық аумағының қалыптасуында маңызды болғаны күмәнсіз.Алайда тарихи әдебиетте қазақтың этникалық топтары бұл аумаққа ХVІ ғасырда не одан неғұрлым ертеректегі уақытта басқа жақтан қоныс аударған деген де пікір бар.
Шынына келгенде, қазақ мемлекеттегі Ақ Орданың өзінде-ақ қалыптасқан. Халықтың шаруашылық үлгісінің ортақтығы, бірдей материалдық мәдениеті мен тұрмысы, Қазақстан аумағында түгелдей басым болған түркі тілдес тайпалар мен тайпа бірлестіктерінің тіл жөнінен жақындығы орын алған. Ақ Орда мен Әбілқайыр хандығын да, Қазақ хандығында да халықтың ортақ қоныстау аумағы болды.
ХV ғасырда Ақ Орда әлсірегенімен, Түркістанда және оған жапсарлас жатқан далалық аумақта Барақтың иелігі қалады. Феодалдық талас- тартыстар жағдайында және Барақ ханның қаза болуына байланысты Қазақстан даласының көп бөлігінде биліктің Шайбани ұрпағы Әбілқайырдың қолына көшуі - нақ сол Жошы ұрпақтары әулеттерінің алмасуы ғана болып табылады. Ал халық өзгермей, нақ сол аймақ шеңберінде қалды, оны шаруашылықтың, материалдық мәдениет пен тұрмыстың ортақ түрлері біріктірді. Дешті Қыпшақтың шығыс бөлігіндегі этникалық жағынан туыс түрік тайпалары, сондай - ақ әлдеқашан түріктеніп кеткен монғол тайпалары XV ғасырдың аяғы - XVI басындағы тарихи шығармалар авторларының түсінігінде - ақ этникалық жағынан біртұтас болып саналады. Әбілқайырдың көшпелі өзбектер мемлекеті ыдырағанға дейін - ақ және әсіресе осы оқиғадан кейін Қазақстан халқы (Жетісуды қоспағанда) екі саяси бірлестікке бөлінгенімен, олар нақ сол этникалық топтардан тұрды. Қазақстан аумағында біртұтас мемлекеттілік Алтын Орданың бөлінуі кезінен бастап, Қазақ хандығы пайда болып, нығайғанға дейін жергілікті этникалық негізде қалыптасты. Әбілқайыр хандығы ыдырағаннан кейін нақ сол қалыптасқан халықта, нақ сол этникалық аумақта, нақ сол шаруашылық - экономикалық жағдайларда билеуші әулет қана алмасып, Жошы ұрпақтарының бұрынғы тармағының билігі қалпына келтіріледі.
Билеуші әулеттердің алмасуы, саясат саласында болған өзгерістер қоғамның экономикалық негізіне әсер еткен жоқ.
Жәнібек пен Керей қазақтарының Әбілқайыр өзбектерінен этникалық құрамы жөнінде де, әлеуметтік - мәдени дамуы, кәсібінің тегі, материалдық тұрмысы шаруашылығы жөнінен де еш айырмашылығы болмады. Сондықтан өзбектерді (бұл арада XIV- XV ғаырларда Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында мекендеген өзбектер айтылып отыр) Сырдариядағы еіншілікпен тығыз байланысты, ал қазақтарды тек далалық аудандарда тұрған, егіншілік және отырықшы өмірді білмеген таза көшпелілер деп санаған бірқатар зерттеушілердің пікіре қате болып табылады. Өзбектердің Шығыс Дешті Қыпшақтан Мауаранахрға ауысуын бұл зерттеушілер олардың Сырдарияда бастан кешіре бастаған жер тарлығынан болды деп түсіндіреді.
Ақ Орда мемлекетін, Әбілқайыр хандығын, Моғолстанның солтүстік бөлігін (Жетісуды) және Ноғай Ордасын қазақ халқының ірі-ірі этникалық топтары мекендеді. Қазақ хандығы Ақ Орда, Әбілқайыр хандығы мемлекеттілігінің және жоғарыда айтылған басқа да мемлекеттердің тікелей жалғасы болды. Осы мемлекеттер шеңберінде қазақ халқы қалыптасуының ұзаққа созылған процесі, ал Қазақ хандығында біртұтас халықтың біржола топтасуы аяқталды. Этникалық процестермен бірге қазақ мемлекеттігінің өзі де қалыптасып дамиды, ол бұрын Қазақстан аумағында мекендеген тайпалар мен халықтардың (қимақтардың, қыпшақтардың, наймандардың және басқа да түркі халықтарының) феодалдық мемлекеттігі дамуының тікелей жалғасы болды.
Қазақ хандығының құрылу себептері әлеуметтік-экономикалық факторлардың тұтас кешенінде, қоғамдық қатынастардың одан әрі дамуында жатыр. Әбілқайыр сынды рулық-тайпалық үстем таптың феодалдық құқықтарын қорғаушыдан айырылған шонжарлардың мүдделері оның немересі Мұхаммед Шайбани ғана емес, сонымен қатар бөлініп кеткен қазақ хандарынан да неғұрлым құдіретті қамқоршы іздестіруде болып табылады.
Көшіп кету қазақтардың екі тобын - Орта және Ұлы жүз тайпаларын бір мемлекетке байланыстыру, жаңа саяси бірлестіктің құрылуына себеп болды. Хандық көшіп кету басталғаннан кейін 10 жыл өткен соң ғана құрылды. Оның құрылуы Әбілқайыр билігі құлауының және бүкіл Қазақстан аумағында, барлық қазақтарға, соның ішінде Кіші жүзге де Жошы ұрпақтарынан тараған Ақ Орда тармағы хандарының билігі орнатылу себептерінің бірі болды, ал Кіші жүз аумағына сол кезде-ақ Жәнібек хан, одан соң Бұрындық, әсіресе Қасым хан өз ықпалын таратқан еді.
Ақ Орда мемлекетінде, Әбілқайыр хандығында, Ноғай Ордасы мен Моғолстанда мемлекеттік даму, шаруашылық, мәдениет саласында монғолдар жаулап алуының теріс зардаптарын біртіндеп жоюмен бірге XIV-XV ғасырларда қазақ халқының одан әрі бірігу, топтасу процесі жүріп жатты.
Бұл мемлекеттердің бәрінің - Қазақ хандығы ізашарларының құрылуы прогресшіл болғаны күмәнсіз. Ақ Орданы да, Әбілқайыр хандығын да Шыңғыс ұрпақтары басқарғанымен, Алтын Ордадан айырмашылығы - олар жергілікті тайпалар одағының негізінде, шын мәнінде - қалыптасқан қазақ халқының негізінде пайда болды. Өйткені Әбілқайыр хандығынан да көптеген көшпелілер, солардың ішінде 200 мың қазақ көшіп кетіп, Жәнібек пен Керей маңына жиналды. Әскербасыларының көбі Әбілқайыр ханның мирасқоры Шайх-Хйдардан кетіп, Жәнібек пен Керейге қосылды. Мұхаммед Шайбанимен бірге Орта Азияға бұрынғы Әбілқайыр хандығының рулары мен тайпаларының азын-аулақ бөлігі ғана кетті.
XIII-XV ғасырларда Қазақстанда татар-монғол жаулап алушыларының билігі Жошы ұлысының батыс бөлігі Алтын Ордадағы сияқты тікелей болған жоқ, қайта бұл далада монғол-татар ақсүйектерінің ұлыс басқаруының дамымағандығы себепті жергілікті шығыс қыпшақ ақсүйектерімен едәуір дәрежеде жанама түрде болды [3]. Мұндағы ұлыстар - жергілікті феодалдардың нақты феодалдық иеліктері. Едіге мен оның ұрпақтарының, Шайбани мен оның ұрпағы Әбілқайырдың ұлыстары, Ұрыс хан мен Барақ ханның мұрагерлері Жәнібек пен Керейдің ұлысы осындай жеке феодалдық иеліктерді құрады. Қазақ мемлекеттігінің қалыптасу процесінде жергілікті феодал шонжарлардың Алтын Орда хандарына тәуелсіз қоғамдық-саяси рөлі елеулі болды.
Этникалық сана-сезімнің нығаюы этностың өз әлеуметтік-аумақтық ұйымына ұмтылуымен ұштасатыны мәлім. Нақ осының өзі этностың тұрақты тіршілік етуін, этносты айқындайтын көптеген элементтерінің, яғни тілдің, материалдық мәдениет пен тұрмыстың тұрақты ерекшеліктері сақталуын, өзінің этникалық жақындығын, бірлікті (этникалық сана-сезім) және ең алдымен аумақтық бірлікті ұғынуды қамтамасыз етеді [4].
Мемлекет ел өміріндегі қазақ қоғамының шаруашылық жағынан оқшауланған этникалық автономиялы бөліктерін біріктіретін аса маңызды интеграциялаушы күш болды (капитализмге дейінгі дәуірде мұның басқа да Шығыс халықтарының даму тарихында болғаны сияқты). Монғолдар жаулап алуының зардаптарын жоюдың бүкіл кезеңі бойында, Қазақстан аумағында Ақ Орда, Әбілқайыр хандығы, Моғолстан, Ноғай Ордасы өмір сүрген кезең бойында нақ қазақ мемлекеттігін нығайту міндеті алда тұрды.
Жүздер тайпалары құрамының біржола қалыптасуы, тұрақтануы нақ XIV-XV ғасырларда Ақ Орда мен Моғолстанның нығаюы кезеңінде, қазақ тайпаларының мемлекеттік-саяси, әлеуметтік-экономикалық, этникалық-мәдени байланыстарының айтарлықтай дамуымен сипатталатын кезеңде халық қалыптасуының ұзаққа созылған процесінің соңғы кезеңімен қосарласа жүрді. Сол кездегі Қазақстанның этникалық тарихының негізгі мазмұнын - халық қалыптасуының біржола аяқталуы, қазақ жүздері тайпалары құрамының анықталып-бөлінуі, ертедегі автохтондық этникалық ұйытқыны толықтырған тайпалар мен рулардың XVII-XIX ғасырлардағы деректемелерде көрсетілген ең кейінгі өз аймақтарына ауысуы құрайды. Халық құралуының ұзаққа созылатын процесс екені белгілі, оның жекелеген кезеңдерін, аяқталған уақытын әлдебір онжылдыққа жатқызуға болмайды, сол сияқты қазақ халқының этникалық тарихының оны жүздерге бөлу тәрізді ерекше белгілерінің пайда болуын да белгілі бір қысқа уақыт аралығына жатқызуға болмайды.
Қазақ халқы қалыптасуының сан ғасырлық процесінің XIV-XV ғасырлардағы аяқталу кезеңі оның қыпшақтардың, өзбектердің, ноғайлардың, моғолдардың этникалық-саяси қауымдастығына кірген бөліктерінің бірігуімен және сонымен бірге Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісудың жекелеген рулары мен көптеген тайпалары бөлімшелерінің басқа да қалыптасқан түрік құрамына енуімен сипатталады. Мысалы, XVI ғасырдың басында Қазақстанның Жетісу мен оған шектес аудандардағы тайпаларының бір бөлігі Мұхаммед Шайбани ханмен бірге Орта Азияға кетеді, дулаттардың, қаңлылардың, қыпшақтардың, наймандарыдың, керейіттердің жекелеген топтары өз тайпаластарының негізгі бұқарасынан бөлініп, қырғыздардың құрамына кіреді [5].
Алайда қалыптасқан қазақ халқының жекелеген бөліктернің монғол ұлыстарының күйреген орындарында пайда болған бірнеше саяяи құрылымдарға - мемлекеттерге (Ақ Ордаға, Моғолстанға, Әбілқайыр хандығына, Ноғай Ордасына, Сібір хандығына) қарауы, сондай-ақ Жошы ұрпақтарының және рулар мен тайпалардың федалдық үстем таптарының өндіргіш күштерінің, соның ішінде адам ресурстарының кемуіне, экономикалық құлдырауға, туыстас этникалық топтардың бөлшектелуіне, саяси және шаруашылық байланыстардың үзілуіне әкеп соққан үздіксіз соғыстары мен талас-тартыстары бұл процесті қатты тежеді. Этникалық жағынан жақын топтардың саяси бытыраңқылығын жою, сол кезде ақ іс жүзінде халық болып қалыптасқан қазақ тайпалары мен руларын мемлекет етіп біріктіру міндеті барынша қажет болды. Оны нақты шешуге біртұтас мемлекет құру жәрдемдесе алатын еді.
Моғолдардан кейінгі кезеңде халықтың әлеуметтік экономикалық, этникалық-саяси, мәдени дамуы қазақ халқының саяси жағынан біртұтас болып бірігуіне жағдай жасады. Ол кейінгі ғасырларда қазақ халқының топтасуын, оның этникалық аумағының тұтастығын, сан ғасырлық мәдениетінің дамуын қамтамасыз еткен Қазақ хандығы болуға тиіс еді.
1.2 Қазақтың тұңғыш хандары - Жәнібек пен Керей
Қазақ халқының түрлі мемлекеттік бірлестіктерге бытырап, саяси бөлшектелуін жоюға әрекет жасау Жошы ұрпақтары Жәнібек пен Керейдің үлесіне тиді. Олардың Шайбани ханның ұрпақтарымен бұрынғы Жоышы ұлысының мұраға қалған жерлерінде билік жүргізу құқығы жолындағы тайталастағы әулеттік мүдделері топтасқан халықтың дербес мемлекет құруға ұмтылысын шынайы түрде бейнелеген еді. Қазақ хандары мемлекеттікке және ұзақ уақытқа созылған өзара байланысты Шығыс Дешті Қыпшақ, Жетісу және Түркістан аумағын мекендеген этникалық топтардың этникалық-саяси, шаруашылық-мәдени дамуы арқылы бірігуге дайындалып та қойған жерлерді топтастырғанын атап өткен жөн.
Әбілқайыр хандығы мен Моғолстанның әлсіреуі және ыдырауы жағдайында аталған кең байтақ аумақтың рулары мен тайпаларының ең ықпалды көсемдері саяси тәуелсіздікке ұмтылды немесе әлдебір Шыңғыс ұрпағы арқылы қамқоршы іздестірді. Олардың көбісі алғашқы қазақ хандарының біртұтас мемлекет құру мен оны нығайтуға бағытталған іс-әрекеттерін қолдады.
Қазақ рулары мен тайпаларының едәуір бөлігі сонау XV ғасырдың 40-50 жылдардың өзінде Қазақстанның оңтүстігіндегі жерлерде - Қаратау баурайларында, Сырдарияның төменгі ағысында, Түркістанның солтүстік бөлігінде Керей мен Жәнібектің төңірегіне жиналды. Әбілқайыр хан Дешті Қыпшақ даласында өз билігін нығайту жолындағы күреспен, көптеген Жошы ұрпақтарының және рулар мен тайпалардың бағынбаған басшыларының қарсылығын басумен әлек болып жүргенде, Ақ Орда хандарының мұрагерлері бұл аумақта тұрақты билігін қамтамасыз етті.
Тарихи әдебиетте Ұрұс хан, ал сол арқылы Барақ хан мен Қазақ хандығының негізін қалаушылыр Жәнібек пен Керей де Орда Еженнің ұрпақтары деп саналатын болған, дегенмен бұл деректемелерде нақты мәліметтер жоқ. Теңге деректері мен Му'ин ад-дин Натанзидің Мунтахаб ат-таварих Му'ини шығармасының мәліметтеріне қарағанда, Ұрұс ханның генеологиясы Сасы-Бұға ханға барып тіреледі: Сасы-Бұға - оның ұлы Ерхен хан (мүмкін Мүбәрак-Қожа хан) - оның ұлы Шымтай - Шымтайдың ұлы Ұрұс хан. Алайда бұл деректемеде Сасы-Бұғаның тегі Орда-Ежен емес, Алтын Орданың әмірі Ноғай деп саналады, дегенмен бұл басқа деректермен қуатталмайды. Рашид ад-Диннің айтуынша, Ақ Ордада Сасы-Бұғаға дейін Орда-Ежен - Сартақ - Қуынжы (Қоңшы) - Байан билік еткен [6]. Сасы-Бұғаның Орда ұрпақтарының бұл тармағымен генеологиялық байланысы дәлелденбеген, дегенмен де дәстүр бойынша Ұрұс хан Орда-Еженнің ұрпағы саналады.
Жошы ұрпақтарының генеологиясына қатысыты басқа деркетемелерде қазақ хандарының генеологиясын Жошының 13-ұлы Тоқа Темірге апарып тірейді: Жошы - Тоқа Темір - Үз Темір - Қожа - Бәдік - Ұрұс хан - Каруджақ (Құйыршық) - Барақ хан - Жәнібек хан. Керей хан мен Жәнібек ханды Махмұд бен Уәли Жошы ханның ұлы Тоқа-Темір ханның ұрпағына жатқызады (Барақ сұлтанның ұлы Жәнібек хан - Тоқа-Темірден шыққан сұлтандардан). Қадырғали Жалаири де Ұрұс ханды Жошының 13-ұлы Тоқа-Темірдің ұрпағы деп атайды [7]. Бұл шығармаларда келтірілген генеологияларда кейінгі кездердегі қазақ хандары мен сұлтандарының есімдері бар, оларды XV ғасырдағы басқа да деректемелер растап отыр. Барақтың, Жәнібектің, Керейдің, Бұрындықтың ұлдары мен қыздарының есімдері келтірілген; олардың анықтығы күмән туғызбайды. Олардың арасындағы туыстық қатынастар туралы мәселені шешудің XIV-XV ғасырларда Қазақстан аумағында өмір сүрген мемлекеттік құрылымдардың саяси тарихы фактілерін түсіну үшін зор маңызы бар. Ұрұс хан мен оның ұрпақтарының Жошы тармағындағы Тоқа-Темірден тарайтындығының немесе олардың тегі Орда Еженмен байланысыты болуының принципті маңызы жоқ. Олардың екеуі де дәстүр бойынша Ақ Орданың дәрежесі тең билеушілері деп саналған, өйткені Тоқа-Темір ағалары Орданың ұлысында үлес берілген және барлығы бірігіп Жошы иеліктері мен әскерінің сол жақ қанатын құрған ағайынды төртеудің (Удурмен, Шингкуммен және Шинкурмен бірге) ішінде болған. Тоқа-Темір ұрпақтары XIII ғасырдың өзінде-ақ Орда Ежен ұлысына жатады деп саналған. Бірақ XIV-XV ғасырлар шебінде Алтын Орданың ыдырауы кезеңінде олардың көбі оның Сарайдағы тағына үміткер болды. Бұл жөнінен Сарайда 1428-1429 жылдары орнығып алған Ұлық-Мұхаммед ханның, сонан соң оның інісі, Сарайды 1438 жылы алған Кіші Мұхаммед ханның мейлінше жолы болған еді. Шайбаны ұлысының ханы Әбілқайыр, - деп хабарлайды Махмұд бен Уәли, - Ұлыстағы билікті қолына алған бойдан-ақ өз иеліктерін әліг Тоқа-Темір ұрпақтарына тәуелсіз, яғни Алтын Ордаға тәуелсіз деп жариялаған. Батысқа кеткенде Тоқа-Темір ұрпақтары өздерін дәстүр бойынша Ақ Орда аумағының, соның ішінде Шайбани ұлысының да заңды иеленушілері дап санаған.
Осы әулетке жатқан Ахмет хан мен Махмұд хан (олардың генеологиясы: Жошы - Тоқа-Темір - Үз Темір - Абай - Томған - Құтлық - Темір - Темірбек - Темір - Мұхаммед хан - Ахмед хан және Махмұд хан). Әбілқайыр ханға көп қарсылық көрсетті. Шайбанилік ханның 1431-1432 жылы әскерімен Хорезмді шабуға кеткенін пайдаланып, сол жерлерден үміткер және сол кезде Арал өңірінде көшіп жүрген Ахмет пен Махмұт өздерінің іс-қимылын жандандыра түсті. Ма'суд Кухистанидің сөзімен айтқанда, бүлік пен бұзақылық туын көтеріп, бағынбау және құлақ аспау жағында тұрды [8]. Осы Тоқа-Темір ұрпақтары әскерлерінің өз ұлысына басып кіруінен қорыққан Әбілқайыр Хорезмнен қайтып келеді.
Қарсылығын Әбілқайыр ақырына дейін баса алмаған Жошыдан тарайтын сұлтандар ішінде деректемелерде Ұрұс хан мен Барақ ханның ұрпақтары Жәнібек пен Керей сұлтандар да аталады, ал олар туралы алғашқы мәліметтер Мұхаммед Хайдар Мырза Дулаттидың Та'рих-и Рашиди деген шығармасында (ал одан кейін басқа да шығармаларда, мысалы, Хондемирдің Хабиб ас-Сийарында, Бахр әл-асрарда) XV ғасырдың 50-ғасырдың екінші жартысына байланысты ғана пайда болады. Бұл кезге дейін олар Ақ Орданың 20-жылдарда Барақ ханның билігі мейлінше берік болған және одан кейінгі жиырма жыл бойы Әбілқайыр хан аттап баса алмаған нақ сол оңтүстік бөлігінде болған еді. Олар Барақтың осы аумақтағы билігін мұраға алды және Ахмед хан мен Махмұд ханның өздерінің мұраға алған жерге көз алартқан Әбілқайыр ханға қарсы күресінде оларға одақтас болғаны күмәнсіз. Олардың келісе отырып іс-қимыл жасауы да мүмкін, Жәнібек пен Керейдің алыс болса да, неғұрлым құдіретті осы туыстарымен одақ жасасып қана қоймай, сонымен қатар қамқорлығында болуы да ықтимал еді. П.П.Иванов Жәнібек пен Керейдің арғы атасы Барақ ханның атасы, Алтын Орда ханы Ұрұс, Астрахан әулетінің бабасы, яғни Кіші Мұхаммедтің балалары Ахмет пен Махмұд ханның да атасы болған деп санайды [9]. Ал егер Ұрұс хан Тоқа-Темір әулетінен шыққан болса да, оның оның Кіші Мұхаммедпен туыстығы, жоғарыда келтірілген генеологияның көрсеткеніндей, дегенмен де оның бабасы деп санауға тым алыс болған.
Жәнібек пен Керей жастары жағынан Ахмет хан мен Махмұт ханның замандастары, қатарлары ғана емес, сонымен бірге олардың серіктері де болуы мүмкін еді (Керей хан мен Ахмет хан шамамен қатар өлген, біріншісі 1470 жыл шамасында, екіншісі 1481 жылы қайтыс болған). Жәнібек пен Керейдің туған кезі туралы дәл деректер болмағанымен, жанама деректер олардың жас шамасын анықтауға мүмкіндік береді. Бұған, атап айтқанда, олардың бір-бірімен туыстық қатынастарын анықтауға көмектеседі.
Таварих-и гузида-йи нусрат-намеде берілген шежіреге сәйкес, Қазақ хандығының негізін қалаушылар Жәнібек пен Керей немере ағайын болған, яғни өте жақын туыс болмаған. Керей ханның (деректерде Кирай хан) шежңресі: Ұрұс хан - Тоқтақия - Полад - Керей хан. Жәнібек ханның шежіресі: Ұрұс хан - Құйыршық - Барақ хан - Жәнібек хан. Осы қосарласып билік еткен қазақ хандарының XV ғасырдың 60-70 жылдардағы іс-қимылдары туралы баяндайтын деректемелерде осы екі ханның қайсысы басты хан болғаны дәл түсіндірілмейді, олардың есімдері қатар жазылады, бірақ қатаң ретпен жазылмайды. Жәнібек хан өз әкесі Барақ ханның тура мұрагері және мирасқоры болатын, оның атасы Құйыршық та хан болған. Керей ханның Жәнібектен жасы үлкен болған және ол Ұрұс ханның үлкен ұлы және мирасқоры, бірақ Ұрұс ханнан кейін көп ұзамай қайтыс болған (1376-1377 жж.) Тоқтақияның немересі еді, ал Жәнібек Ұрұс ханның төртінші ұлы Құйыршықтың немересі болатын. Бірақ орта ғасырлардағы Қазақстан мемлекеттерінде XIV ғасырдан бастап бірте-бірте орныққан хан билігін тікелей мұраға алу принципімен қатар хан билігіне беделді рубасы құқығының басым болатын бұрынғы түрік-монғол принципі де сақталып қалған еді, яғни ағасы (ханның ағасы) өзінің немересінен (ханның ұлынан) үлкен саналатын, демек Жәнібек сұлтан сияқты хан атағына Керей сұлтан да үміт ете алатын.
Тіпті олардың кішісі Жәнібек те өздері Жетісуға көшіп кетпестен көп бұрын, яғни 30-40 жылдарда Әбілқайырға қарсыластар қатарында бола алатын еді. Егер Жәнібек сұлтан (немесе Жәнібек оғлан) әкесі Барақ хан қаза тапқанға дейін бірнеше жыл бұрын, мысалы, 1420 жылы туған болса, 1436 жылдың өзінде-ақ ол 16-17 жасқа толған және Әбілқайырдың қарсыластарын қатарында бола алатын (Әбілқайыр 17 жасында хан көтерілді; мұнда ең бастысы ханның жеке басына және оның жасына емес, оны қолдайтын топтарға, шонжарларға байланысты болды). 1446 жылы (Әбілқайыр хан Сырдария қалаларын алған кезде) Жәнібек 26-27 жаста, 50-жылдардың аяғында көшіп кеткен кезде 38-40 жаста болуы мүмкін: 1480 жылға дейін, яғни 58-60 жасында қайтыс болған. Бұл деректер жас шамасын тағы да 10 жыл әрі жылжытуға мүмкіндік береді, айталы, егер ол 1410 жыл шамасында туған болса, Әбілқайырдың Екіретүп маңындағы Ахметпен және Махмұдпен шайқасы кезінде Жәнібек 20-21 жаста болған. Керей сұлтан Жәнібектен де үлкен еді, яғни екеуі де Әбілқайыр хан билік еткен алғашқы жылдардан бастап-ақ (1428 жылдан) оның саналы қарсыластары болды.
Қазақстанның оңтүстік аудандарында Керей мен Жәнібекке рулар мен тайпалардың едәуір бөлігі бағынды, олардың төңірегіне көшпелі рулық-тайпалық шонжарлардың айтарлықтай топтары, әсіресе үстем таптың Барақ қанды қолдаған және Сырдариядағы қалалармен байланысты бөлігі топтасты. Шонжарлардың бұл топтары өздерінің Сыр өңірінің отырықшы-егінші халқын қанауға, жергілікті қалалардың саудасы мен қолөнер кәсіпшілігінен пайда алуға дәмеленуін қамтамасыз ететін берік хан билігіне мүдделі болатын. Әбілқайыр хан қырда өз билігін нығайту жолындағы жиырма жылға жуық күреспен, көптеген Жошы ұрпақтарының және рулар мен тайпалардың бағынбаған басшыларының қарсылықтарын басумен айналасып жүргенде, Қазақстанның оңтүстігінде мұндай күшті бмлікті Ақ Орда хандарының мұрагерлері қамтамасыз ете алатын еді. Оларға рулар мен тайпалардың Әбілқайырға наразы көптеген көсемдері өз бодандарымен бірге ағылып келіп жатты. Қаратау баурайлары мен Сырдариядағы қала орталықтары мен бекіністер - Созақ, Сығанақ, бәлкім Сауран мен басқа да онша ірі емес бекіністер, сірә Жәнібек пен Керейдің қолында болса керек.
Бұл жорамал әбден орынды, өйткені деректемеде 1446 жылы бұл қалаларды Әбілқайыр ханның кімнен тартып алғаны айтылмайды. Б.А.Ахмедов 40-жылдары Керей мен Жәнібек Сырдария бойында болмаған, әйтпесе олар Ақ Ордаға қарайтын осы қалалардың бірінде болса, онда Мұстафа ханмен шайқаста күші әлсіреген Әбіқайырға қарсылық көрсетер еді деп санайды [10]. Бірақ жоғарыда айтылғандай, Әбілқайырдың қалаларды алғанын жеткізуші бұл бірден-бір деректемеде қазақ хандары туралы да, олардың Әбілқайырға қарсылығы туралы да, көшіп кету туралы да, Әбілқайырдың қазақ хандарына қарсы Моғолстанға жорығы туралы да мүлде еш нәрсе айтылмайды - жалпы қазақ хандарына байланысты ләм демейді, Әбілқайыр серіктерінің бірде-бір егжей-тегжейлі тізімінде олардың есімдері аталмайды. Сірә әдейі айтылмаған болса керек.
Ұрұс хан мен Барақ хан ұрпақтарының осы уақыттың бәрінде Ақ Орда аумағының оңтүстік бөлігін - Түркістанның солтүстік бөлігін, Сырдарияның төменгі ағысын, Қаратау баурайларын, Шу мен Таластың төменгі ағыстарын іс жүзінде билеушілер болғаны әбден айқын және Жәнібек пен Керейді олар Жетісуға кеткенге дейін-ақ, яғни XV ғасырдың 50-жылдарының аяғына дейін Дешті Қыпшақ рулары мен тайпаларының бір бөлігі хан деп таныған фактісі деректемелерде көрініс тапқан. Мысалы, Махмұд бен Уәли мұны былай жеп растайды: Әбілқайыр хан Дешті Қыпшақ аймағында өз жауларының балаларын жеңіп шыққан кезде, Жошы ханның ұлы Тоқа-Темір ұрпақтарының кейбіреулері, мысалы, Керей хан мен Жәнібек хан... бағыну және мойынсұну шеңберінен шығып, отанынан кетіп қалғанды жөн көрді. Олар (бабаларынан) мұраға алған елден бас тартып, жат жерге апаратын жолға шықты. Мойындауға лайықты адамдар тобымен бірге олар Моғолстанға апаратын жолды таңдап алды.
Мырза Мұхаммед Хайдар Дуғлат осыған байланысты Керей хан мен Жәнібек хан Жетісуға өздерінің сансыз көп халқынан бөлініп кетті дейді, яғни замандастары оларды Өзбек ұлысында билік еткен хандардың мұрагерлері, Шығыс Дешті Қыпшақ аумағының бір бөлігінің иелері, көшпелі халық рулары мен тайпаларының әлдеқашан-ақ бөлініп шыққан бөлігінің билеушілері деп әбден орынды санаған.
Алайда, Қазақстанның оңтүстігіндегі иеліктерінде Керей мен Жәнібектің жағдайы өте қолайсыз болды. Түркістанның солтүстік бөлігіндегі бекініс-қалаларда олар осы бекіністерді өз қолдарына қайтарып алуға тырысқан Темір ұрпақтарының билеушілеріне, сондай-ақ моғолдарға да үнемі тойтарыс беріп отыруға тиіс болды. Керей мен Жәнібектің көшпелі тайпалардан тұратын бодандары Әбілқайыр ханның көшпелі бодандары иеленіп алған Қазақстан даласында көктем-жаз кезінде дәстүр бойынша маусымдық тереңдеп көшіп баруына мүмкіндіктерінің болмауы себепті өз жағдайларында ерекше қиындық көрді. Өз кезегінде Әбілқайыр бодандары да, тым болмағанда, олардың едәуір бөлігі қалалар ауданында өздеріне жау қазақ сұлтандарының бодандары болғандықтан, Төменгі және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. XV ғасырдың 50-жылдары Әбілқайыр хандығында саяси жүйе дағдарысқа ұшырап, мемлекет ішінде хан билігіне қарсы халық наразылығы күшейе бастады. Әбілқайыр хан жүргізген үздіксіз соғыстар халыққа ауыр тиді. 1457 жылы хан әскерінің калмақтардан жеңілуі Әбілқайырдың мемлекет пен халықты қорғай алмайтын дәрменсіздігін көрсетті. Бұл жеңілістен кейін Ақ Орданың ханы Орыс ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек сұлтандар бастаған халықтың бір бөлігі Әбілқайыр ханға қарсы көтеріліп, Моғолстан мемлекетінің солтүстік-батысына қоныс аударады. Моғолстан ханы Есен-Бұға Керей мен Жәнібек сұлтандарды құшақ жая қарсы алып, қашқындарға Жетісудың батысында, Шу мен Қозыбасы аралығында жер бөліп береді. Жәнібек пен Керей сұлтандардың қол астындағылары қазақ, яғни еркін адамдар, қашқындар, өз ұлысынан бөлініп кеткендер атауын қабылдайды. М.Х.Дулатидың Та'рих-и Рашиди еңбегінде Қазақ хандығының құрылған уақыты 1465-1466 жылдар деп белгіленген.
1468 жылы Әбілқайыр хан қайтыс болып, билік үшін өзара соғыс басталды. Соның нәтижесінде мемлекет құлдырап, оның бір бөлігін Керей мен Жәнібек хандар өз билігіне қаратты. Қазақтың алғашқы хандары Керей мен Жәнібектің және оның ұрпақтары Бұрындық пен Қасым хандардың хандықты күшейтіп, Сырдария қалалары мен Жетісуды басып алуға ұмтылысы көрші мемлекеттермен қақтығыстарға алып келді. Сырдария мен Жетісу аймағын иелену үшін қазақтардан басқа шайбанилер, моғолдар мен Әмір Темір ұрпақтары күрес жүргізді. XVI ғасырдың соңында ғана Тәуекел ханның тұсында қазақтар Сырдария мен Жетісу жерлерін толық өзіне қаратып, Түркістан мен Ташкент қалаларын Қазақ хандығының құрамына түпкілікті қосты. Осылайша, XV-XVI ғасырлар аралығында Қазақ хандығы нығайып, орталықтанған мықты мемлекетке айналды.
2015 жылы Қазақстанда Қазақ хандығының 550 жылдығы аталып өтеді. Сондықтан Қазақ хандығының тарихы Қазақстан тарихының ең өзекті мәселелерінің қатарына жатады.
Зерттеу жұмысының мақсаты - XV-XVI ғасырлардағы Қазақ хандығының тарихына талдау жасай отырып, хандықтың даму кезеңдерін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Қазақ хандығының құрылу алғышарттарын көрсетіп, оның құрылған уақытын анықтау;
- Қазақ хандарының Сырдария мен Жетісу аймағын иелену үшін жүргізген сыртқы соғыстарын баяндау;
- XVI ғасырдағы Қазақ хандығының саяси, әлеуметтік және экономикалық жағдайын сипаттау.
Зерттеу жұмысының нысаны: XV-XVI ғасырлардағы Қазақ хандығы.
Зерттеу пәні: Қазақ хандығының қалыптасуы мен нығаюы.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақ хандығының тарихын зерттеуде XVIII ғасырдағы орыс зерттеушілері үлкен рөл атқарды. Қазақ хандығының Ресей империясына қосыла бастауына байланысты қазақ жерінде болған Орынбор ведомствосының шенеуніктері көптеген құнды жазбалар қалдырып кетті. И.К.Кирилов, В.Н.Татищев, П.И.Рычков [46], А.И.Тевкелев, Г.Ф.Миллер, Г.Георги, П.С.Паллас, И.П.Фальк сияқты зерттеушілер мен орыс шенеуніктері Қазақ хандығы жөнінде алғашқы мәліметтерді ғылыми айналымға енгізді. Алайда бұл зерттеулердің басым бөлігі XVII-XVIII ғасырлардағы Қазақ хандығына байланысты болып келеді. XV-XVI ғасырлар аралығындағы Қазақ хандығының тарихы өте аз зерттелген болып келеді. Бұл кезеңдегі Қазақ хандығының тарихы Мұхаммед Хайдар Дулатидің Та'рих-и Рашиди [19], Фазаллах ибн Рузбихан Исфаханидің Михман-наме-йи Бухара [21], Махмуд ибн Валидің Бахр ал-асрар [40], Бинаи Камал ад-Диннің Шейбани-наме [22], Усман Кухистанидің Тарихи Абулхайр-хани [8] еңбектерінде көрініс береді. Дегенмен бұл жылнамашылардың көпшілігі Шайбани әулетінің тарихын жазғандықтан, Қазақ хандығының тарихын бұрмалап жазуы мүмкін.
1943 жылы А.М.Панкратованың басшылығымен дайындалған Қазақ КСР тарихы Қазақ хандығының тарихын зерттеуге алғашқы бастамалардың негізін салды. Сондықтан XV-XVI ғасырлардағы Қазақ хандығының тарихы әлі де зерттеуді қажет етеді. Соңғы жылдары тәуелсіз Қазақстанның тарихшылары Қазақ хандығының алғашқы кезеңінің тарихын парсы, араб, қытай деректері негізінде зерттей бастады.
Зерттеу әдістері. Мәселені зерттеу барысында тарихилық (историзм) және ғылыми объективтілік принциптері қолданылды. Тарихилық принциптің негізінде Қазақ хандығы тарихының негізгі кезеңдерін салыстыра отырып, материалды хронология бойынша беруге тырыстым.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен тәжірибелік мәні. Зерттеу жұмысы барысында XV-XVI ғасырлардағы Қазақ хандығы бойынша негізі деректер талданып, қорытындылар шығарылды. Бұл кезеңдегі Қазақ хандығының тарихын орыс, араб, шағатай, парсы және моғол деректері негізінде беруге тырыстым. Дипломдық жұмыста Қазақ хандығының құрылу уақыты бойынша көптеген ғалымдардың тұжырымдары берілген. Аталған дипломдық жұмыс Қазақ хандығының құрылуы мен алғашқы кезеңіне жаңаша көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік мәні оның аз зерттелген Қазақ хандығының алғашқы кезеңі туралы толыққанды мағлұмат беріп, оны жаңғыртуында болып табылады. Зерттеу жұмысының нәтижелері XV-XVI ғасырлардағы Қазақ хандығының тарихын жан-жақты зерттеуге негіз бола алады деп ойлаймын.
Диплом жұмысының тәжірибелік базасы Қазақ хандығының 550 жылдық базасы болып табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Қазақ хандығының құрылу алғышарттары, алғашқы қазақ хандары - Керей мен Жәнібек хандар туралы мәліметтер және Қазақ хандығының құрылу барысы баяндалған.
Екінші тарауда Қазақ хандығының нығайып, Сырдария, Жетісу мен Шығыс Дешті Қыпшақтағы билік үшін жүргізген соғыстары берілген.
Үшінші тарауда Қасым, Бұйдаш, Тахир, Хақназар және Тәуекел хандардың тұсындағы Қазақ хандығының тарихы көрсетілген.
Зерттеу жұмысының нәтижелері қорытындыда айқындалған.
1 XV ҒАСЫРДА ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ. ӘБІЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫ МЕН МОҒОЛСТАННЫҢ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ
1.1 Қазақ хандығы құрылуының алғышарттары
Қазақ хандығының пайда болуы Шығыс Дешті Қыпшақтың, Жетісу мен Түркістанның кең-байтақ аумағындағы әлеуметтік-экономикалық процестердің заңды қорытындысы болды. Аралас экономикалы, көшпелі мал шаруашылығы мен отырықшы-егіншілік, қала шаруашылығы қалыптасқан өлкелердің табиғи интеграциясы негізінде XIV-XV ғасырларда тұтас экономикалық ауданның құрылуы аймақтың бүкіл жерінің бір саяси құрылымға бірігуіне қолайлы жағдай жасады. Аймақтың көшпелі және отырықшы халқының экономикалық, мәдени, қоғамдық-саяси байланыстарының нығаюы қазақ рулары мен тайпаларының этникалық жағынан бірігуіне, халықтың ұзаққа созылған қалыптасу процесінің іс жүзінде аяқталуына себепші болды. Өз кезегінде Ақ Орда, Моғолстан, Әбілқайыр хандығы, Ноғай Ордасы шеңберінде жергілікті этникалық негізде мемлекеттің даму тәжірибесі қалыптасып жатқан біртұтас халықтың саяси жағынан бірігу қажет екенін түсінуіне жәрдемдесті.
Қазақ хандығы құрылуының объективті себептері мен шарттары осы жағадайлар болды. Ірі этникалық-әлеуметтік қауымдастықтың өзінің біртұтас әлеуметтік-аумақтық мемлекеттік ұйымын құруға ұмтылуы соңғы уақытқа - ұлттардың құрылуы кезеңіне ғана емес, Орталық Азия аймағының қазіргі халықтары қалыптасқан орта ғасырларға да тән еді. Мемлекеттің этникалық қауымдастықты айқындайтын көптеген элементтерді - тіл, материалдық мәдениет, тұрмыс, тарихи зерде, халықтың әдет-ғұрпы, ойлау салты элементтерін қайта жаңғыртуда, оны дамыту мен этникалық аумағын қорғауда жетекші рөл атқаратыны белгілі.
Жоғарыда айтылып кеткендей, XIV-XV ғасырлар соңғы орта ғасырлардағы Қазақстан өмірінде ерекше маңызды кезең болды. Бұл қазақ халқының құрылуы, оның мемлекеттілігінің, этникалық аумағының негізгі нобайларының қалыптасуы аяқталған кез еді. Жоғарыда монғолдар жаулап алғаннан кейінгі алғашқы онжылдықтардағы күйзелістің орнына келген шаруашылықтың қайтадан жаңғыру фактілері атап өтілді. Әлеуметтік-зкономикалық қатынастардың даму саласында үлкен өзгерістер орын алды. Монғолдардан кейінгі уақытта жоғарыда айтылған мемлекеттерде азды-көпті тұрақты шаруашылық жағдайларының қалпына келтірілуі, Орта Азияда, Кавказда, Иран сыртында, орыс жерлерінде де болғаны сияқты, Қазақстанда да қоғамдық қатынастардың үдемелі түрде ілгері басуын қамтамасыз етті. Қазақстанның бүкіл аумағында, әсіресе оңтүстік аймақтарда әлеуметтік қатынастардың рулық-тайпалық белгілері мен рулық байланыстардың пәрменділігі барған сайын кеми берді, хандардың, сұлтандардың, әмірлердің, байлардың, билердің, мұсылман дінбасыларының еңбекші бұқара халық жөніндегі саясаты барған сайын өктем бола түсті. Ақ Орда, Моғолстан, Ноғай Ордасы және Әбілқайыр хандығы мемлекеттеріндегі әлеуметтік-экономикалық қатынастар мәселелерін әлі де жете зерттеуге тура келеді, дегенмен қоғамдық қатынастардың, әсіресе отырықшы-егіншілік дамыған аудандарда патриархаттық-рулық шеңберден біртіндеп арылуы мағынасында алғанда, ол қатынастардың дамуындағы кейбір ілгері басушылық туралы қазір де қорытынды жасауға болады. Ақ Орданың билеушілері Жошыдан тараған сұлтандар мен көшпелі тайпалардың шонжарларына үлестік иеліктер мен үлестік жерлер бөліп беру жүйесін ретке келтіру жөнінде бірқатар шаралар қолданды. Бұл көшіп-қонудың ежелден қалыптасқан жолдарын ескере отырып, жайылымдық және егістік аймақтарды иелену және пайдалану құқығымен жүзеге асырылса да, көп жағынан алғанда дәстүрлі жер пайдалануды бұзбай қойға жоқ, өйткені сыйға тартылған сойырғалдардың өзге тайпалар көсемдерінің қолына түсуі жиі кездесетін еді.
Қоғамдық қатынастар жүйесінің одан әрі дамуы, Моғолстанда сияқты, Ақ Ордада, кейін Әбілқайыр хандығында малды ғана емес, жерді де меншіктеудің нығайтылуынан көрінді. Мұны жайылым үшін барған сайын өрістей түскен күрес те растайды, бұған Әбілқайыр ханның Өзбек хандығындағы сияқты, аталған мемлекеттердің тарихы жөніндегі жазбаша деректемелерде дәлелдер бар. Өз мемлекеттілігінің құрылуына байланысты көшпелі шонжарлардың экономикалық және саяси күш-қуаты арта түсті. Қазақстанның оңтүстігінде қалалардың дамуы және қала халқын осы мемлекеттердің билеушілері мен қалаларды үлес-сойырғалға алған көшпелі шонжарлардың қанау мүмкіндіктерінің артуы, сондай-ақ мал санының көбеюі, жайлымдық жердің кеңеюі - осының бәрі шонжарлардың күш-қуаты артуы және қатардағы көшпелілердің, егіншілер мен қала тұрғындарының әлеуметтік жағынан саралануының өсуі үшін жаңа мүмкіндіктерді айқындап берді.
Моғолстандағы сияқты, Ақ Ордада да қоғамдық қатынастардың одан әрі дамуы туғызған осы құбылыстардың бәрі рулық және тайпалық байланыстарды барған сайын үзе түсіп, жекелеген этникалық топтардың этникалық жағынан араласуына, халық ретінде қалыптасудың жеделдеуіне жеткізді. Халықтардың этногенезі проблемаларын зерттеушілер барлық этностар мен халықтардың қалыптасу процесінде мемлекеттік, экономикалық, мәдени және басқа да әлеуметтік байланыстардың айқындаушы рөл атқаратынын атап көрсетеді [1]. Этностың қалыптасуына әлеуметтік факторлардың ықпалы этникалық қарым-қатынасты жанама түрде көрсететін экономикалық байланыстармен ғана шектелмейді, ол қоғам дамуының басқа да көптеген қырларынан көрінеді. Егер қоғамдық өндіріс барысында материалдық игіліктерді өндіру ең алдымен этникалық қауымдастықтың физикалық жағынан өмір сүруі мен дамуына мүмкіндік берсе, халықтың түрлі топтарының экономикалық байланыстарының барысында мәдени ақпарат алмасу жүріп жатады. Экономикалық байланыстар тиісті мемлекеттік құрылымдардың құрамдас бөліктерінің саяси қауымдастығын нығайтады. Халықты этникалық жағынан топтастыру мен оның өз тұтастығы сақтауы үшін оның мүшелерінің жаулап алушыларға қарсы бірлескен күресінің, этникалық аумақты бірлесіп қорғауының зор маңызы бар.
Этностың қалыптасуына әлеуметтік-экономикалық факторларының оң ықпал етуінің осы барлық көріністерін қазақ халқының құрылуы барысынан да көруге болады.
Қазақ халқының қалыптасуы процесінің баяулауына,оның уақыт жағынан ұзаққа созылуына моңғолдар жаулап алғаннан кейін Қазақстан аумағында пайда болған мемлекеттердің - әуелі моңғол ұлыстарының,содан соң Ақ Орданың,Моғолстанның,Әбілқайыр хандығының,Ноғай Ордасының бір орталыққа бағынбауы,көшпелі және жартылай көшпелі қоғамдағы қоғамдық қатынастардың баяу дамуы,сыртқы саяси жағдайлардың қолайсыз болуы (моңғолдардың жаулап алуы,Темірдің және Темір ұрпақтарының агрессиялық саясат,одан кейінгі ойрат феодалдарының Қазақстанды қаңыратып кеткен,халықты тікелей қырып - жойған,қоныстарды қиратқан,туыстас этникалық топтарды бөлшектеп,бытыратып жіберген шапқыншылықтары)салқынын тигізді.Қазақ халқының қалыптасуына қазақ қоғамы дамуының бүкіл барысындағы ұзаққа созылған ішкі соғыстар мен талас - тартыстар және қазақ билеушілерінің көршілес Орта Азия,Шығыс Түркістан,Сібір,Жоңғария аумақтарындағы өздері жүргізген сыртқы соғыстары сияқты факторлардың да теріс ықпал жасағаны аз болған жоқ. Соғыс қимылдары обьективті түрде пайда болған шаруашылық, мәденижәне этникалық байланыстарды қайта-қайта үзіп отырды. Қазақ этногенезінің барысына жекелеген этникалық топтарды қалыптасқан халықтан шығарып тастаған немесе оған сырттан келгендерін қосып отырған халықтың көші-қоны айтарлықтай теріс ықпал жасады. Этникалық топтардың осылайша орын ауыстыруының халық топтасуының процесіне тежеуші ықпал жасайтыны бірқатар зерттеу әдебиетінде атап өтілген . Моғолстанныіс ықпал жасады. Этникалық топтардың осылайша орын ауыстыруының халық топтасуының процесіне тежеуші ықпал жасайтыны бірқатар зерттеу әдебиетінде атап өтілген . Моғолстанның, Ақ Орда мен Әбілқайыр хандығының тарихы сондай және басқа да фактілерге толы. Сонымен бірге көші қон этникалық тегі жағынан жақын ұжымдардың қарым-қатынас жасауына мүмкіндік туғызды. Мысалы, Қазақстан даласы көшпелі қоғамының дамуы да, көшпелілер мен жартылай көшпелілерінің отырықшылануы сияқты нәтижелері де нақ осы бағыттар болды. Жоғарыда аталған соғыстар мен талас-тартыстардың,жұттардың салдарынан қатардағы көшпелі малшылардың күйзеліске ұшырауы, әсіресе оларды Сырдария қалаларымен Жетісу ауданында, яғни ежелгі егіншілік мәдениеті ауданында отырықшы болуға амалсыздан әкеп соқтырды. Жерге отырықшыланған бұрынғы көшпелілер түркі тілді, араб тілді және басқа тілді өзге де этникалық қауымдастықтарға жататын жергілікті тұрғындармен шаруашылық, мәдени және этникалық байланыстар жасап, нақ Оңтүстік Қазақстан халқына тән өз ерекшеліктері бар этникалық топтар құрады [2].
Біртұтас мемлекет қана халықтың этникалық құралу процесіндегі ықпалдардың әсерін жойып,оның этнос ретіндегі мәдени - шаруашылық дамуын қамтамасыз етеді.
Осыған орай көшпелілердің мемлекеттілігі туралы мәселе көтеріледі.Осы мәселе жайлы дау-дамайға тереңдеп енбей-ақ, бірқатар зерттеушілер көшпелілердің мемлекеттілігі егінші өңір мен қалаларды жаулап алуы арқылы қалыптасады деген пікір ұстанатынын атап өткен жөн.Бірақ тарихи шындыққа қарағанда арғы ата - бабалары сияқты қазақтар таза көшпелі мал шаруашылығымен ғана айналыспаған,олар отырықшы,жартылай отырықшы болған,егіншілікті де,қала мәдениетін де білген.Қазақ мемлекеттілігінің құлылуы мен нығаюына ерекше дамыған екі аудан - Түркістан мен Жетісу маңызды рөл атқарды.
Қазақстанның батыс - орталық бөлігінің аудандарымен, сондай-ақ Жетісумен және Шығыс Қазақстанмен қатар,Оңтүстік Қазақстан мен Сырдарияның орта және төменгі өңірінің қалалары, Орталық Қазақстанды қоса алғанда, қазақ этногенезі мен политогенезінің аса ірі үш торабының бірі саналады.ХІІІ - ХІV ғасырлар шебінде - ақ Алтын Орданың зорлық- зомбылығының артуы жағдайында қалыптасып жатқан жергілікті халық мемлекеттігінің саяси орталығы Оңтүстік Қазақстан мен Оңтүстік - Шығыс Қазақстанға қарай ойыса бнргенімен,қазақ мемлекеттігінің дамуы да осы аталған ірі орталықтардың тарихымен тығыз байланысты болды.Қазақ хандығының саяси орталығы әуелі Батыс Жетісу,бірнеше жылдан кейін - Сыр өңірінің қалалары мен Қаратау беткейлерінің солтүстік бөлігіндегі ауданға (басты қалалары Сығанақ пен Сауран болған),ал ХVІ ғасырдың аяғынан бастап Түркістан қаласына ауысты.Қазақ хандығыда мемлекет орталығын таңдау мәселесінде ХІV - ХV ғасырларда Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында одан бұрын болған мемлекеттер - Ақ Орда мен Әбілқайыр хандығы (көшпелі өзбектер мемлекеті) дәстүрлерінің жалғастырылуы кездейсоқ емес.Оңтүстік Қазақстанның нақ осы ауданына ноғай (маңғыт) феодал шонжарлары,атап айтқанда, әмір Едіге ұрпақтары мүдделерінің аударылуы жиі кездесетін және заңды болатын.
Түркістан мен Жетісу қазақ мемлекетінің өмір сүре бастаған алғашқы онжылдықтарынан бастап ұйытқысы болды.Оның пайда болу алғышшарттарының осы аймақтың алдыңғы кезеңдегі, ХІV - ХV ғасырлардағы тарихымен байланысты болғаны сияқты,оның тағдырын нақ осы жерлердегі оқиғалар айқындап берді.Қазақ хандығының бүкіл дамуы, оның саяси тарихы өмірі Түркістан мен Жетісу тарихына тығыз байланысты болды. Түркістан мен оның қалалары қазақтардың Орта Азмя халықтарымен өзара экономикалық,мәдени,саяси қатынастарында,ал Жетісу қазақтардың қырғыздармен және Шығыс Түркістан халқымен қатынастарында зор рөл атқарды.Бұл қатынастардың феодалдық күрестен,ұзаққа созылған соғыстардан көрініс табуы сирек болмайтын,бірақ көбінесе бейбіт емес қатынастар бейбіт,тіпті достық қатынастармен ауысып отыратын.
Түркістан және Жетісу аудандарының қазақтың мемлекеттік,сол сияқты этникалық аумағының қалыптасуында маңызды болғаны күмәнсіз.Алайда тарихи әдебиетте қазақтың этникалық топтары бұл аумаққа ХVІ ғасырда не одан неғұрлым ертеректегі уақытта басқа жақтан қоныс аударған деген де пікір бар.
Шынына келгенде, қазақ мемлекеттегі Ақ Орданың өзінде-ақ қалыптасқан. Халықтың шаруашылық үлгісінің ортақтығы, бірдей материалдық мәдениеті мен тұрмысы, Қазақстан аумағында түгелдей басым болған түркі тілдес тайпалар мен тайпа бірлестіктерінің тіл жөнінен жақындығы орын алған. Ақ Орда мен Әбілқайыр хандығын да, Қазақ хандығында да халықтың ортақ қоныстау аумағы болды.
ХV ғасырда Ақ Орда әлсірегенімен, Түркістанда және оған жапсарлас жатқан далалық аумақта Барақтың иелігі қалады. Феодалдық талас- тартыстар жағдайында және Барақ ханның қаза болуына байланысты Қазақстан даласының көп бөлігінде биліктің Шайбани ұрпағы Әбілқайырдың қолына көшуі - нақ сол Жошы ұрпақтары әулеттерінің алмасуы ғана болып табылады. Ал халық өзгермей, нақ сол аймақ шеңберінде қалды, оны шаруашылықтың, материалдық мәдениет пен тұрмыстың ортақ түрлері біріктірді. Дешті Қыпшақтың шығыс бөлігіндегі этникалық жағынан туыс түрік тайпалары, сондай - ақ әлдеқашан түріктеніп кеткен монғол тайпалары XV ғасырдың аяғы - XVI басындағы тарихи шығармалар авторларының түсінігінде - ақ этникалық жағынан біртұтас болып саналады. Әбілқайырдың көшпелі өзбектер мемлекеті ыдырағанға дейін - ақ және әсіресе осы оқиғадан кейін Қазақстан халқы (Жетісуды қоспағанда) екі саяси бірлестікке бөлінгенімен, олар нақ сол этникалық топтардан тұрды. Қазақстан аумағында біртұтас мемлекеттілік Алтын Орданың бөлінуі кезінен бастап, Қазақ хандығы пайда болып, нығайғанға дейін жергілікті этникалық негізде қалыптасты. Әбілқайыр хандығы ыдырағаннан кейін нақ сол қалыптасқан халықта, нақ сол этникалық аумақта, нақ сол шаруашылық - экономикалық жағдайларда билеуші әулет қана алмасып, Жошы ұрпақтарының бұрынғы тармағының билігі қалпына келтіріледі.
Билеуші әулеттердің алмасуы, саясат саласында болған өзгерістер қоғамның экономикалық негізіне әсер еткен жоқ.
Жәнібек пен Керей қазақтарының Әбілқайыр өзбектерінен этникалық құрамы жөнінде де, әлеуметтік - мәдени дамуы, кәсібінің тегі, материалдық тұрмысы шаруашылығы жөнінен де еш айырмашылығы болмады. Сондықтан өзбектерді (бұл арада XIV- XV ғаырларда Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында мекендеген өзбектер айтылып отыр) Сырдариядағы еіншілікпен тығыз байланысты, ал қазақтарды тек далалық аудандарда тұрған, егіншілік және отырықшы өмірді білмеген таза көшпелілер деп санаған бірқатар зерттеушілердің пікіре қате болып табылады. Өзбектердің Шығыс Дешті Қыпшақтан Мауаранахрға ауысуын бұл зерттеушілер олардың Сырдарияда бастан кешіре бастаған жер тарлығынан болды деп түсіндіреді.
Ақ Орда мемлекетін, Әбілқайыр хандығын, Моғолстанның солтүстік бөлігін (Жетісуды) және Ноғай Ордасын қазақ халқының ірі-ірі этникалық топтары мекендеді. Қазақ хандығы Ақ Орда, Әбілқайыр хандығы мемлекеттілігінің және жоғарыда айтылған басқа да мемлекеттердің тікелей жалғасы болды. Осы мемлекеттер шеңберінде қазақ халқы қалыптасуының ұзаққа созылған процесі, ал Қазақ хандығында біртұтас халықтың біржола топтасуы аяқталды. Этникалық процестермен бірге қазақ мемлекеттігінің өзі де қалыптасып дамиды, ол бұрын Қазақстан аумағында мекендеген тайпалар мен халықтардың (қимақтардың, қыпшақтардың, наймандардың және басқа да түркі халықтарының) феодалдық мемлекеттігі дамуының тікелей жалғасы болды.
Қазақ хандығының құрылу себептері әлеуметтік-экономикалық факторлардың тұтас кешенінде, қоғамдық қатынастардың одан әрі дамуында жатыр. Әбілқайыр сынды рулық-тайпалық үстем таптың феодалдық құқықтарын қорғаушыдан айырылған шонжарлардың мүдделері оның немересі Мұхаммед Шайбани ғана емес, сонымен қатар бөлініп кеткен қазақ хандарынан да неғұрлым құдіретті қамқоршы іздестіруде болып табылады.
Көшіп кету қазақтардың екі тобын - Орта және Ұлы жүз тайпаларын бір мемлекетке байланыстыру, жаңа саяси бірлестіктің құрылуына себеп болды. Хандық көшіп кету басталғаннан кейін 10 жыл өткен соң ғана құрылды. Оның құрылуы Әбілқайыр билігі құлауының және бүкіл Қазақстан аумағында, барлық қазақтарға, соның ішінде Кіші жүзге де Жошы ұрпақтарынан тараған Ақ Орда тармағы хандарының билігі орнатылу себептерінің бірі болды, ал Кіші жүз аумағына сол кезде-ақ Жәнібек хан, одан соң Бұрындық, әсіресе Қасым хан өз ықпалын таратқан еді.
Ақ Орда мемлекетінде, Әбілқайыр хандығында, Ноғай Ордасы мен Моғолстанда мемлекеттік даму, шаруашылық, мәдениет саласында монғолдар жаулап алуының теріс зардаптарын біртіндеп жоюмен бірге XIV-XV ғасырларда қазақ халқының одан әрі бірігу, топтасу процесі жүріп жатты.
Бұл мемлекеттердің бәрінің - Қазақ хандығы ізашарларының құрылуы прогресшіл болғаны күмәнсіз. Ақ Орданы да, Әбілқайыр хандығын да Шыңғыс ұрпақтары басқарғанымен, Алтын Ордадан айырмашылығы - олар жергілікті тайпалар одағының негізінде, шын мәнінде - қалыптасқан қазақ халқының негізінде пайда болды. Өйткені Әбілқайыр хандығынан да көптеген көшпелілер, солардың ішінде 200 мың қазақ көшіп кетіп, Жәнібек пен Керей маңына жиналды. Әскербасыларының көбі Әбілқайыр ханның мирасқоры Шайх-Хйдардан кетіп, Жәнібек пен Керейге қосылды. Мұхаммед Шайбанимен бірге Орта Азияға бұрынғы Әбілқайыр хандығының рулары мен тайпаларының азын-аулақ бөлігі ғана кетті.
XIII-XV ғасырларда Қазақстанда татар-монғол жаулап алушыларының билігі Жошы ұлысының батыс бөлігі Алтын Ордадағы сияқты тікелей болған жоқ, қайта бұл далада монғол-татар ақсүйектерінің ұлыс басқаруының дамымағандығы себепті жергілікті шығыс қыпшақ ақсүйектерімен едәуір дәрежеде жанама түрде болды [3]. Мұндағы ұлыстар - жергілікті феодалдардың нақты феодалдық иеліктері. Едіге мен оның ұрпақтарының, Шайбани мен оның ұрпағы Әбілқайырдың ұлыстары, Ұрыс хан мен Барақ ханның мұрагерлері Жәнібек пен Керейдің ұлысы осындай жеке феодалдық иеліктерді құрады. Қазақ мемлекеттігінің қалыптасу процесінде жергілікті феодал шонжарлардың Алтын Орда хандарына тәуелсіз қоғамдық-саяси рөлі елеулі болды.
Этникалық сана-сезімнің нығаюы этностың өз әлеуметтік-аумақтық ұйымына ұмтылуымен ұштасатыны мәлім. Нақ осының өзі этностың тұрақты тіршілік етуін, этносты айқындайтын көптеген элементтерінің, яғни тілдің, материалдық мәдениет пен тұрмыстың тұрақты ерекшеліктері сақталуын, өзінің этникалық жақындығын, бірлікті (этникалық сана-сезім) және ең алдымен аумақтық бірлікті ұғынуды қамтамасыз етеді [4].
Мемлекет ел өміріндегі қазақ қоғамының шаруашылық жағынан оқшауланған этникалық автономиялы бөліктерін біріктіретін аса маңызды интеграциялаушы күш болды (капитализмге дейінгі дәуірде мұның басқа да Шығыс халықтарының даму тарихында болғаны сияқты). Монғолдар жаулап алуының зардаптарын жоюдың бүкіл кезеңі бойында, Қазақстан аумағында Ақ Орда, Әбілқайыр хандығы, Моғолстан, Ноғай Ордасы өмір сүрген кезең бойында нақ қазақ мемлекеттігін нығайту міндеті алда тұрды.
Жүздер тайпалары құрамының біржола қалыптасуы, тұрақтануы нақ XIV-XV ғасырларда Ақ Орда мен Моғолстанның нығаюы кезеңінде, қазақ тайпаларының мемлекеттік-саяси, әлеуметтік-экономикалық, этникалық-мәдени байланыстарының айтарлықтай дамуымен сипатталатын кезеңде халық қалыптасуының ұзаққа созылған процесінің соңғы кезеңімен қосарласа жүрді. Сол кездегі Қазақстанның этникалық тарихының негізгі мазмұнын - халық қалыптасуының біржола аяқталуы, қазақ жүздері тайпалары құрамының анықталып-бөлінуі, ертедегі автохтондық этникалық ұйытқыны толықтырған тайпалар мен рулардың XVII-XIX ғасырлардағы деректемелерде көрсетілген ең кейінгі өз аймақтарына ауысуы құрайды. Халық құралуының ұзаққа созылатын процесс екені белгілі, оның жекелеген кезеңдерін, аяқталған уақытын әлдебір онжылдыққа жатқызуға болмайды, сол сияқты қазақ халқының этникалық тарихының оны жүздерге бөлу тәрізді ерекше белгілерінің пайда болуын да белгілі бір қысқа уақыт аралығына жатқызуға болмайды.
Қазақ халқы қалыптасуының сан ғасырлық процесінің XIV-XV ғасырлардағы аяқталу кезеңі оның қыпшақтардың, өзбектердің, ноғайлардың, моғолдардың этникалық-саяси қауымдастығына кірген бөліктерінің бірігуімен және сонымен бірге Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісудың жекелеген рулары мен көптеген тайпалары бөлімшелерінің басқа да қалыптасқан түрік құрамына енуімен сипатталады. Мысалы, XVI ғасырдың басында Қазақстанның Жетісу мен оған шектес аудандардағы тайпаларының бір бөлігі Мұхаммед Шайбани ханмен бірге Орта Азияға кетеді, дулаттардың, қаңлылардың, қыпшақтардың, наймандарыдың, керейіттердің жекелеген топтары өз тайпаластарының негізгі бұқарасынан бөлініп, қырғыздардың құрамына кіреді [5].
Алайда қалыптасқан қазақ халқының жекелеген бөліктернің монғол ұлыстарының күйреген орындарында пайда болған бірнеше саяяи құрылымдарға - мемлекеттерге (Ақ Ордаға, Моғолстанға, Әбілқайыр хандығына, Ноғай Ордасына, Сібір хандығына) қарауы, сондай-ақ Жошы ұрпақтарының және рулар мен тайпалардың федалдық үстем таптарының өндіргіш күштерінің, соның ішінде адам ресурстарының кемуіне, экономикалық құлдырауға, туыстас этникалық топтардың бөлшектелуіне, саяси және шаруашылық байланыстардың үзілуіне әкеп соққан үздіксіз соғыстары мен талас-тартыстары бұл процесті қатты тежеді. Этникалық жағынан жақын топтардың саяси бытыраңқылығын жою, сол кезде ақ іс жүзінде халық болып қалыптасқан қазақ тайпалары мен руларын мемлекет етіп біріктіру міндеті барынша қажет болды. Оны нақты шешуге біртұтас мемлекет құру жәрдемдесе алатын еді.
Моғолдардан кейінгі кезеңде халықтың әлеуметтік экономикалық, этникалық-саяси, мәдени дамуы қазақ халқының саяси жағынан біртұтас болып бірігуіне жағдай жасады. Ол кейінгі ғасырларда қазақ халқының топтасуын, оның этникалық аумағының тұтастығын, сан ғасырлық мәдениетінің дамуын қамтамасыз еткен Қазақ хандығы болуға тиіс еді.
1.2 Қазақтың тұңғыш хандары - Жәнібек пен Керей
Қазақ халқының түрлі мемлекеттік бірлестіктерге бытырап, саяси бөлшектелуін жоюға әрекет жасау Жошы ұрпақтары Жәнібек пен Керейдің үлесіне тиді. Олардың Шайбани ханның ұрпақтарымен бұрынғы Жоышы ұлысының мұраға қалған жерлерінде билік жүргізу құқығы жолындағы тайталастағы әулеттік мүдделері топтасқан халықтың дербес мемлекет құруға ұмтылысын шынайы түрде бейнелеген еді. Қазақ хандары мемлекеттікке және ұзақ уақытқа созылған өзара байланысты Шығыс Дешті Қыпшақ, Жетісу және Түркістан аумағын мекендеген этникалық топтардың этникалық-саяси, шаруашылық-мәдени дамуы арқылы бірігуге дайындалып та қойған жерлерді топтастырғанын атап өткен жөн.
Әбілқайыр хандығы мен Моғолстанның әлсіреуі және ыдырауы жағдайында аталған кең байтақ аумақтың рулары мен тайпаларының ең ықпалды көсемдері саяси тәуелсіздікке ұмтылды немесе әлдебір Шыңғыс ұрпағы арқылы қамқоршы іздестірді. Олардың көбісі алғашқы қазақ хандарының біртұтас мемлекет құру мен оны нығайтуға бағытталған іс-әрекеттерін қолдады.
Қазақ рулары мен тайпаларының едәуір бөлігі сонау XV ғасырдың 40-50 жылдардың өзінде Қазақстанның оңтүстігіндегі жерлерде - Қаратау баурайларында, Сырдарияның төменгі ағысында, Түркістанның солтүстік бөлігінде Керей мен Жәнібектің төңірегіне жиналды. Әбілқайыр хан Дешті Қыпшақ даласында өз билігін нығайту жолындағы күреспен, көптеген Жошы ұрпақтарының және рулар мен тайпалардың бағынбаған басшыларының қарсылығын басумен әлек болып жүргенде, Ақ Орда хандарының мұрагерлері бұл аумақта тұрақты билігін қамтамасыз етті.
Тарихи әдебиетте Ұрұс хан, ал сол арқылы Барақ хан мен Қазақ хандығының негізін қалаушылыр Жәнібек пен Керей де Орда Еженнің ұрпақтары деп саналатын болған, дегенмен бұл деректемелерде нақты мәліметтер жоқ. Теңге деректері мен Му'ин ад-дин Натанзидің Мунтахаб ат-таварих Му'ини шығармасының мәліметтеріне қарағанда, Ұрұс ханның генеологиясы Сасы-Бұға ханға барып тіреледі: Сасы-Бұға - оның ұлы Ерхен хан (мүмкін Мүбәрак-Қожа хан) - оның ұлы Шымтай - Шымтайдың ұлы Ұрұс хан. Алайда бұл деректемеде Сасы-Бұғаның тегі Орда-Ежен емес, Алтын Орданың әмірі Ноғай деп саналады, дегенмен бұл басқа деректермен қуатталмайды. Рашид ад-Диннің айтуынша, Ақ Ордада Сасы-Бұғаға дейін Орда-Ежен - Сартақ - Қуынжы (Қоңшы) - Байан билік еткен [6]. Сасы-Бұғаның Орда ұрпақтарының бұл тармағымен генеологиялық байланысы дәлелденбеген, дегенмен де дәстүр бойынша Ұрұс хан Орда-Еженнің ұрпағы саналады.
Жошы ұрпақтарының генеологиясына қатысыты басқа деркетемелерде қазақ хандарының генеологиясын Жошының 13-ұлы Тоқа Темірге апарып тірейді: Жошы - Тоқа Темір - Үз Темір - Қожа - Бәдік - Ұрұс хан - Каруджақ (Құйыршық) - Барақ хан - Жәнібек хан. Керей хан мен Жәнібек ханды Махмұд бен Уәли Жошы ханның ұлы Тоқа-Темір ханның ұрпағына жатқызады (Барақ сұлтанның ұлы Жәнібек хан - Тоқа-Темірден шыққан сұлтандардан). Қадырғали Жалаири де Ұрұс ханды Жошының 13-ұлы Тоқа-Темірдің ұрпағы деп атайды [7]. Бұл шығармаларда келтірілген генеологияларда кейінгі кездердегі қазақ хандары мен сұлтандарының есімдері бар, оларды XV ғасырдағы басқа да деректемелер растап отыр. Барақтың, Жәнібектің, Керейдің, Бұрындықтың ұлдары мен қыздарының есімдері келтірілген; олардың анықтығы күмән туғызбайды. Олардың арасындағы туыстық қатынастар туралы мәселені шешудің XIV-XV ғасырларда Қазақстан аумағында өмір сүрген мемлекеттік құрылымдардың саяси тарихы фактілерін түсіну үшін зор маңызы бар. Ұрұс хан мен оның ұрпақтарының Жошы тармағындағы Тоқа-Темірден тарайтындығының немесе олардың тегі Орда Еженмен байланысыты болуының принципті маңызы жоқ. Олардың екеуі де дәстүр бойынша Ақ Орданың дәрежесі тең билеушілері деп саналған, өйткені Тоқа-Темір ағалары Орданың ұлысында үлес берілген және барлығы бірігіп Жошы иеліктері мен әскерінің сол жақ қанатын құрған ағайынды төртеудің (Удурмен, Шингкуммен және Шинкурмен бірге) ішінде болған. Тоқа-Темір ұрпақтары XIII ғасырдың өзінде-ақ Орда Ежен ұлысына жатады деп саналған. Бірақ XIV-XV ғасырлар шебінде Алтын Орданың ыдырауы кезеңінде олардың көбі оның Сарайдағы тағына үміткер болды. Бұл жөнінен Сарайда 1428-1429 жылдары орнығып алған Ұлық-Мұхаммед ханның, сонан соң оның інісі, Сарайды 1438 жылы алған Кіші Мұхаммед ханның мейлінше жолы болған еді. Шайбаны ұлысының ханы Әбілқайыр, - деп хабарлайды Махмұд бен Уәли, - Ұлыстағы билікті қолына алған бойдан-ақ өз иеліктерін әліг Тоқа-Темір ұрпақтарына тәуелсіз, яғни Алтын Ордаға тәуелсіз деп жариялаған. Батысқа кеткенде Тоқа-Темір ұрпақтары өздерін дәстүр бойынша Ақ Орда аумағының, соның ішінде Шайбани ұлысының да заңды иеленушілері дап санаған.
Осы әулетке жатқан Ахмет хан мен Махмұд хан (олардың генеологиясы: Жошы - Тоқа-Темір - Үз Темір - Абай - Томған - Құтлық - Темір - Темірбек - Темір - Мұхаммед хан - Ахмед хан және Махмұд хан). Әбілқайыр ханға көп қарсылық көрсетті. Шайбанилік ханның 1431-1432 жылы әскерімен Хорезмді шабуға кеткенін пайдаланып, сол жерлерден үміткер және сол кезде Арал өңірінде көшіп жүрген Ахмет пен Махмұт өздерінің іс-қимылын жандандыра түсті. Ма'суд Кухистанидің сөзімен айтқанда, бүлік пен бұзақылық туын көтеріп, бағынбау және құлақ аспау жағында тұрды [8]. Осы Тоқа-Темір ұрпақтары әскерлерінің өз ұлысына басып кіруінен қорыққан Әбілқайыр Хорезмнен қайтып келеді.
Қарсылығын Әбілқайыр ақырына дейін баса алмаған Жошыдан тарайтын сұлтандар ішінде деректемелерде Ұрұс хан мен Барақ ханның ұрпақтары Жәнібек пен Керей сұлтандар да аталады, ал олар туралы алғашқы мәліметтер Мұхаммед Хайдар Мырза Дулаттидың Та'рих-и Рашиди деген шығармасында (ал одан кейін басқа да шығармаларда, мысалы, Хондемирдің Хабиб ас-Сийарында, Бахр әл-асрарда) XV ғасырдың 50-ғасырдың екінші жартысына байланысты ғана пайда болады. Бұл кезге дейін олар Ақ Орданың 20-жылдарда Барақ ханның билігі мейлінше берік болған және одан кейінгі жиырма жыл бойы Әбілқайыр хан аттап баса алмаған нақ сол оңтүстік бөлігінде болған еді. Олар Барақтың осы аумақтағы билігін мұраға алды және Ахмед хан мен Махмұд ханның өздерінің мұраға алған жерге көз алартқан Әбілқайыр ханға қарсы күресінде оларға одақтас болғаны күмәнсіз. Олардың келісе отырып іс-қимыл жасауы да мүмкін, Жәнібек пен Керейдің алыс болса да, неғұрлым құдіретті осы туыстарымен одақ жасасып қана қоймай, сонымен қатар қамқорлығында болуы да ықтимал еді. П.П.Иванов Жәнібек пен Керейдің арғы атасы Барақ ханның атасы, Алтын Орда ханы Ұрұс, Астрахан әулетінің бабасы, яғни Кіші Мұхаммедтің балалары Ахмет пен Махмұд ханның да атасы болған деп санайды [9]. Ал егер Ұрұс хан Тоқа-Темір әулетінен шыққан болса да, оның оның Кіші Мұхаммедпен туыстығы, жоғарыда келтірілген генеологияның көрсеткеніндей, дегенмен де оның бабасы деп санауға тым алыс болған.
Жәнібек пен Керей жастары жағынан Ахмет хан мен Махмұт ханның замандастары, қатарлары ғана емес, сонымен бірге олардың серіктері де болуы мүмкін еді (Керей хан мен Ахмет хан шамамен қатар өлген, біріншісі 1470 жыл шамасында, екіншісі 1481 жылы қайтыс болған). Жәнібек пен Керейдің туған кезі туралы дәл деректер болмағанымен, жанама деректер олардың жас шамасын анықтауға мүмкіндік береді. Бұған, атап айтқанда, олардың бір-бірімен туыстық қатынастарын анықтауға көмектеседі.
Таварих-и гузида-йи нусрат-намеде берілген шежіреге сәйкес, Қазақ хандығының негізін қалаушылар Жәнібек пен Керей немере ағайын болған, яғни өте жақын туыс болмаған. Керей ханның (деректерде Кирай хан) шежңресі: Ұрұс хан - Тоқтақия - Полад - Керей хан. Жәнібек ханның шежіресі: Ұрұс хан - Құйыршық - Барақ хан - Жәнібек хан. Осы қосарласып билік еткен қазақ хандарының XV ғасырдың 60-70 жылдардағы іс-қимылдары туралы баяндайтын деректемелерде осы екі ханның қайсысы басты хан болғаны дәл түсіндірілмейді, олардың есімдері қатар жазылады, бірақ қатаң ретпен жазылмайды. Жәнібек хан өз әкесі Барақ ханның тура мұрагері және мирасқоры болатын, оның атасы Құйыршық та хан болған. Керей ханның Жәнібектен жасы үлкен болған және ол Ұрұс ханның үлкен ұлы және мирасқоры, бірақ Ұрұс ханнан кейін көп ұзамай қайтыс болған (1376-1377 жж.) Тоқтақияның немересі еді, ал Жәнібек Ұрұс ханның төртінші ұлы Құйыршықтың немересі болатын. Бірақ орта ғасырлардағы Қазақстан мемлекеттерінде XIV ғасырдан бастап бірте-бірте орныққан хан билігін тікелей мұраға алу принципімен қатар хан билігіне беделді рубасы құқығының басым болатын бұрынғы түрік-монғол принципі де сақталып қалған еді, яғни ағасы (ханның ағасы) өзінің немересінен (ханның ұлынан) үлкен саналатын, демек Жәнібек сұлтан сияқты хан атағына Керей сұлтан да үміт ете алатын.
Тіпті олардың кішісі Жәнібек те өздері Жетісуға көшіп кетпестен көп бұрын, яғни 30-40 жылдарда Әбілқайырға қарсыластар қатарында бола алатын еді. Егер Жәнібек сұлтан (немесе Жәнібек оғлан) әкесі Барақ хан қаза тапқанға дейін бірнеше жыл бұрын, мысалы, 1420 жылы туған болса, 1436 жылдың өзінде-ақ ол 16-17 жасқа толған және Әбілқайырдың қарсыластарын қатарында бола алатын (Әбілқайыр 17 жасында хан көтерілді; мұнда ең бастысы ханның жеке басына және оның жасына емес, оны қолдайтын топтарға, шонжарларға байланысты болды). 1446 жылы (Әбілқайыр хан Сырдария қалаларын алған кезде) Жәнібек 26-27 жаста, 50-жылдардың аяғында көшіп кеткен кезде 38-40 жаста болуы мүмкін: 1480 жылға дейін, яғни 58-60 жасында қайтыс болған. Бұл деректер жас шамасын тағы да 10 жыл әрі жылжытуға мүмкіндік береді, айталы, егер ол 1410 жыл шамасында туған болса, Әбілқайырдың Екіретүп маңындағы Ахметпен және Махмұдпен шайқасы кезінде Жәнібек 20-21 жаста болған. Керей сұлтан Жәнібектен де үлкен еді, яғни екеуі де Әбілқайыр хан билік еткен алғашқы жылдардан бастап-ақ (1428 жылдан) оның саналы қарсыластары болды.
Қазақстанның оңтүстік аудандарында Керей мен Жәнібекке рулар мен тайпалардың едәуір бөлігі бағынды, олардың төңірегіне көшпелі рулық-тайпалық шонжарлардың айтарлықтай топтары, әсіресе үстем таптың Барақ қанды қолдаған және Сырдариядағы қалалармен байланысты бөлігі топтасты. Шонжарлардың бұл топтары өздерінің Сыр өңірінің отырықшы-егінші халқын қанауға, жергілікті қалалардың саудасы мен қолөнер кәсіпшілігінен пайда алуға дәмеленуін қамтамасыз ететін берік хан билігіне мүдделі болатын. Әбілқайыр хан қырда өз билігін нығайту жолындағы жиырма жылға жуық күреспен, көптеген Жошы ұрпақтарының және рулар мен тайпалардың бағынбаған басшыларының қарсылықтарын басумен айналасып жүргенде, Қазақстанның оңтүстігінде мұндай күшті бмлікті Ақ Орда хандарының мұрагерлері қамтамасыз ете алатын еді. Оларға рулар мен тайпалардың Әбілқайырға наразы көптеген көсемдері өз бодандарымен бірге ағылып келіп жатты. Қаратау баурайлары мен Сырдариядағы қала орталықтары мен бекіністер - Созақ, Сығанақ, бәлкім Сауран мен басқа да онша ірі емес бекіністер, сірә Жәнібек пен Керейдің қолында болса керек.
Бұл жорамал әбден орынды, өйткені деректемеде 1446 жылы бұл қалаларды Әбілқайыр ханның кімнен тартып алғаны айтылмайды. Б.А.Ахмедов 40-жылдары Керей мен Жәнібек Сырдария бойында болмаған, әйтпесе олар Ақ Ордаға қарайтын осы қалалардың бірінде болса, онда Мұстафа ханмен шайқаста күші әлсіреген Әбіқайырға қарсылық көрсетер еді деп санайды [10]. Бірақ жоғарыда айтылғандай, Әбілқайырдың қалаларды алғанын жеткізуші бұл бірден-бір деректемеде қазақ хандары туралы да, олардың Әбілқайырға қарсылығы туралы да, көшіп кету туралы да, Әбілқайырдың қазақ хандарына қарсы Моғолстанға жорығы туралы да мүлде еш нәрсе айтылмайды - жалпы қазақ хандарына байланысты ләм демейді, Әбілқайыр серіктерінің бірде-бір егжей-тегжейлі тізімінде олардың есімдері аталмайды. Сірә әдейі айтылмаған болса керек.
Ұрұс хан мен Барақ хан ұрпақтарының осы уақыттың бәрінде Ақ Орда аумағының оңтүстік бөлігін - Түркістанның солтүстік бөлігін, Сырдарияның төменгі ағысын, Қаратау баурайларын, Шу мен Таластың төменгі ағыстарын іс жүзінде билеушілер болғаны әбден айқын және Жәнібек пен Керейді олар Жетісуға кеткенге дейін-ақ, яғни XV ғасырдың 50-жылдарының аяғына дейін Дешті Қыпшақ рулары мен тайпаларының бір бөлігі хан деп таныған фактісі деректемелерде көрініс тапқан. Мысалы, Махмұд бен Уәли мұны былай жеп растайды: Әбілқайыр хан Дешті Қыпшақ аймағында өз жауларының балаларын жеңіп шыққан кезде, Жошы ханның ұлы Тоқа-Темір ұрпақтарының кейбіреулері, мысалы, Керей хан мен Жәнібек хан... бағыну және мойынсұну шеңберінен шығып, отанынан кетіп қалғанды жөн көрді. Олар (бабаларынан) мұраға алған елден бас тартып, жат жерге апаратын жолға шықты. Мойындауға лайықты адамдар тобымен бірге олар Моғолстанға апаратын жолды таңдап алды.
Мырза Мұхаммед Хайдар Дуғлат осыған байланысты Керей хан мен Жәнібек хан Жетісуға өздерінің сансыз көп халқынан бөлініп кетті дейді, яғни замандастары оларды Өзбек ұлысында билік еткен хандардың мұрагерлері, Шығыс Дешті Қыпшақ аумағының бір бөлігінің иелері, көшпелі халық рулары мен тайпаларының әлдеқашан-ақ бөлініп шыққан бөлігінің билеушілері деп әбден орынды санаған.
Алайда, Қазақстанның оңтүстігіндегі иеліктерінде Керей мен Жәнібектің жағдайы өте қолайсыз болды. Түркістанның солтүстік бөлігіндегі бекініс-қалаларда олар осы бекіністерді өз қолдарына қайтарып алуға тырысқан Темір ұрпақтарының билеушілеріне, сондай-ақ моғолдарға да үнемі тойтарыс беріп отыруға тиіс болды. Керей мен Жәнібектің көшпелі тайпалардан тұратын бодандары Әбілқайыр ханның көшпелі бодандары иеленіп алған Қазақстан даласында көктем-жаз кезінде дәстүр бойынша маусымдық тереңдеп көшіп баруына мүмкіндіктерінің болмауы себепті өз жағдайларында ерекше қиындық көрді. Өз кезегінде Әбілқайыр бодандары да, тым болмағанда, олардың едәуір бөлігі қалалар ауданында өздеріне жау қазақ сұлтандарының бодандары болғандықтан, Төменгі және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz