Кодекс куманикус

1. Кітап тарихы.
2. Бөлімдері.
3. Аудармалары.
4. Қосымша мағлұмат.
5. Қолданылған әдебиеттер.

Тілсіз ұлт, тілінен айырылған ұлт дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес. Ондай ұлт құрымақ. Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарт – тілі болу. Ұлттың тілі кеми бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе болмасқа тиісті. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп тұрады.
Мағжан Жұмабаев

1362 жылдың тамыз айы. Италияның оңтүстігіндегі әсем қала Венеция қасиетті храмдардың бірі Әулие Марк ғибдатханасына қайта өрлеу дәуірінің атақты ақыны Петрарка Франческо (1304-1374) көптеген кітаптармен бірге өзі оқып түсіне алмаған, сыртқы мұқабасында «Кодекс Куманикус» деп латынша жазылған қолжазбаны да сыйға тартты.
Онда автор ретінде белгілі бір адамның аты-жөні көрсетілмеген. Қолжазба готикалық көне жазумен XIV ғасырдың басында, дәлірек айтқанда, 1303 жылы Қара теңіз бойын жайлаған қыпшақтар арасында жазылған еді. Колемі 82 парақ (164 бет).
Сол асыл мұра сандаған ғасырларды артқа салып қазақ оқушыларының да қолын тиді. Дәлірек айтсақ, 1978 жылдың басында ол Қазақ ССР ғылым академиясы Тіл білімі институты ғалымдарының (А. Құрышжанов, А. Жұбанов, А. Белботаев) қолға алумен бірінші рет қазақ тіліне аударылып, «Қуманша-қазақша жиілік сөздік» деген атпен жарық көрді. Аталған ғалымдар ЭВМ-нің көмегімен құман тілінің алфавитті жиілік, кері алфавитті диілік және жиілік сөздіктерін түзген. Олар мұны «Кодекстің» түпнұсқасы бойынша жасаған. Сондықтан да кітапқа жазылған аннотацияда дұрыс көрсетілгендей, аталмыш шығарма «қазақ тілі мен қазіргі қыпшақ тілдерінің тарихын зерттеу үшін аса құнды материал болып табылады».
«Кодекс» қолжазбесы негізінен екі бөлімнен тұрған. Алғашқысын ғалымдар «Итальян бөлімі» деп атаған. Өйткені сөздіктің осы Италия зиялыларының біреуі жазуы мүмкін. Себебі «жазудың орфографиялық ерекшеліктері мен сөз өрнектеу тәсілі осы іспеттес ойларға меңзейтін көрінеді. Сөздікті түзген адамдар не садагер, не жиһангер, әлде куушы әуесқой да болуы мумкін». Аталған бөлім ықщамдай айтсақ: «Ауа райы мен аспан әлемі», «Уақыт-мерзім атауларына байланысты сөздер», «Бес сезім мүшелерінің аттары», «Табиғат құбылыстарына байланысты создер», «Үстеулер», «Зат есім сөздері мен есімдіктердің септелу үлгісі», «Сауда-саттық істеріне істеріне байланысты сөздер», «Кейбір заттар мен құбылыстардың сапалық қасиеттерін білдіретін сөздер», «Ұсталар мен ісмерлік істеріне байланысты сөздер», «Етікшілікке байланысты сөздер», «Жазу-сызу жұмыстары мен әр түрлі қызметке байланысты сөздер», «Атақ-дәрежеге байланысты сөздер», «Асыл тас атаулары», «Адамның жақсы қасиеттері туралы сөздер», «Соғыс істеріне байланысты сөздер», «Ат әбзелдеріне байланысты сөздер», «Шөп атауларына байланысты сөздер», «Құс атауларына байланысты сөздер» секілді т.б. күні бүгінге дейін күгделікті қолданылып жүрген көптеген сөздерді қамтиды. Сөйтіп, бұл – Әбжан Құрышжанов айтқандай үш бағана етіп жазылған латынша-парсыша-құманша сөздік. Бөлімдегі құмансөздерінің жартысы латынша алфавитінің тәртібі бойынша латынша бағанада келтірілген етістік сөздерінің ізімен, солардың аударма баламалары ретінде берілген. Қалған жартысы лексикалық мағыналараны қарай топтастырылған саналуан есім сөздері (бірен-саран үстеулер мен қосымшалар бар)»
Жинақтың екінші бөлімі «Неміс бөлімі» деп аталады. Оны неміс миссионерлері жазуы мүмкін. Онда діни уағыздар, нақылдар, жұмбақтар, аңыздар, өсиеттер басым. Соған қарағанда бұның әдебиет тарихы үшін де мәні бар деген ғалымдар пікірінің дұрыстығын айту ләзім. Әсіресе мұнда ауыз әдебиетімізде кездесетін көптеген нақыл сөздер мен жұмбақтар ұшырасады. Тіпті қазіргі тілімізден өзгешелігі жоқ деуге болады. Сондай-ақ онда «Құманша-немісше сөздік», «Итальян поэзиясының үлгілері», «Әулие Луканың «Інжіл» кітабынан аударма», «Құман тілі грамматикасының латынша жазылған нұсқалары»,