Бала дауысын тәрбиелеудің кейбір ерекшеліктері
БАЛАЛАРДЫ ЖҮЙЕЛІ ТҮРДЕ ӘН АЙТУҒА ҮЙРЕТУ
Кіріспе
Жоғары оқу орындарының музыкалық білім беру саласының алдында тұрған
маңызды міндет, қоғамның адамзатқа ұсынып отырған қазіргі заман талаптарына
сай, өсіп келе жатқан ұрпақты өз деңгейінде оқытып, тәрбие бере алатын
музыка пәнінің мұғалімдерін дайындау.
Кәсіби маман дайындау барысында, студенттердің вокалдық өнер саласында
алған білімдерін, дағдыларын мектептегі музыкалық сабақтармен түрлі көркем-
өнерпаздық жұмыстарға дарыта білуінің құндылығын ескерсек, пәннің өте
қажетті екендігі айқындалады.
Жоғары білім беру кешеніндегі оқыту мақсатынан туындайтын аталған
пәннің негізгі міндеті, академиялық ән салу мәнерін қалыптастыратын
вокалдық-педагогикалық біліммен қаруландыру және осы кәсіби ән салу
қағидаларынан алған білімдерін оның әдістемелік принциптерін бала дауысымен
жұмыс барысында пайдалана алу.
Осы жоғарыда аталған міндеттерді шешуде Балаларды жүйелі түрде ән
айтуға үйрету атты оқу құралдың қосатын елеулі үлесі бар. Оқу құралда,
балалардың дауыстарын тәрбиелеу, вокалдық дағдыларын қалыптастыру және
олардың дауысымен жас ерекшеліктеріне қарай жұмыс жүргізудің әдістемесі
берілген.
Жалпы ережелер
Ән салумен бала жастан айналысудың пайдалылығы туралы мәселе бұрыннан-
ақ зерттеліп, оңды түрде шешімін тапқан. Орта ғасырдың өзінде 7 жастан
балалар қабылдайтын мектептердің болғаны туралы вокалдық әдістеме мен
педагогика тарихының материалдарынан білуге болады.
Сондай-ақ 6-7 жастан бастап ән салуға үйреткен Италия мен Францияның
да вокалдық мектептері танымал. Бұл мектептер өте ежелден ашылған. Өкінішке
қарай, ең алғашқы кезеңнің өзін айтпағанда, ХVІІ-ХVІІІ ғғ. оқыту
әдістемесі туралы нақты, жүйелі мәліметтер жоқ, алайда кейінгі әдеби
мәліметтерге сүйенсек бұл мектептер тамаша жемісін берген көрінеді.
Көптеген ғалымдар мен педагогтар, әсіресе М.И.Глинка (1836),
А.Е.Варламов (1840), М.Н.Глубоковский (1889), д-р Авеллис (1899),
М.Успенский (1900), И.И.Левидов (1933-40 жж. еңбектері), М.Харди (1939),
Р.Мольмен (1943), М.И.Фомичев (1949), Е.М.Малинина (1933-1940 пен 1953),
В.А.Багадуров (1953) тағы басқалар балалар дауысын дамыту мәселесімен
айналысқан.
Бала жаста ән салудың пайдалылығы мен мүмкіндіктері туралы осы
зерттеулер мен пікірлерді талдай келе біз екі көзқарасқа тоқталуды жөн
көрдік.
Авторлардың көпшілігі ерте жастан ән салуға болады және пайдалы деген
пікірмен келіседі.
Олардың барлығы балалар даусын шаршатпау керек екенін, қысқа ғана,
үзіліс жасап жалғастыруды ұсынады, дәрістерде ән салу тапсырмалары балалар
даусының кішігірім көлеміне сәйкес келу керек дейді. Бұл авторлар балалар
даусын алдын-ала өңдеу есейген шақта ән салуға үйретудің қиыншылықтарын өте
жеңілдетеді дегенді мақұлдайды, өйткені көмей осы кезде барынша дамиды және
икемді болады екен. Дәріс кезінде: балаларды тым жоғары немесе өте төмен,
сондай-ақ өте қатты дауыстап ән салуға мәжбүрлеуге болмайды. Ән салғанда
терең тыныс алу қимылдарының арқасында тыныс алу органдары қатаяды деп
есептейді авторлар, ал бұл балалар денсаулығының жалпы күйі үшін пайдалы
болып табылады.
Біз дәл осы көзқараспен келісеміз. Ән салу оқушылар денсаулығының
жалпы жағдайын нығайтып қана қоймай, тыныс алу, есту және дауыс шығару
органдарын сауықтырады, есту қабілетін дамытады, сонымен қатар балалар
тәрбиесін дамытады, көркемдік талғамды тәрбиелейді, яғни баланың жалпы
дамуына оң ықпал етеді.
Екінші көзқарасты 1899 жылы д-р Авеллис, ал 1949 жылы М.И.Фомичев
білдіреді. Екі автор да балалар даусының аппаратын шамадан тыс жүктеу
мақсатқа сай болмайды деп есептейді. Олардың көзқарасы үздіксіз өсуші дауыс
аппараты ерекше нәзік, тыныштықты қалайды дегенге саяды, сондықтан
балалармен ән салумен айналысатын мектептерде бұл өнер сабағына қарағанда,
гимнастикаға жақын болып келеді (Авеллис).[1] Қыздармен де, ер балалармен
де организмді толық қалыптастырмай ән салумен айналысу нәтижесіз болып
саналады. Жалпы музыкалылықты дамыту үшін кейде балаларға ән айтқызған
жеткілікті. (Фомичев)[2].
Елімізде жалпыға ортақ музыкалық тәрбиені жүзеге асыру мүмкіндігі
пайда болған кезде балалар даусын сақтау туралы мәселе алға тартылған
болатын. Мұндай қажеттілік нәтижесі бақылаусыз ән салу мен дауысқа көңіл
бөлмеуге алып келген бала даусының жағдайындағы жаппай сәтсіздіктен
туындаған.
Балалар даусының ерекшеліктерін терең білуге, оның дамуының әр түрлі
кезеңдерін зерттеуге және қалыпты дамуды қамтамасыз ететін әдістемелік
тәсілдерді өңдеп шығаруға деген қажеттілік пайда болды. Осындай
зерттеулерді алғашқылардың бірі болып И.И.Левидов бастады.
Құнды зерттеулері қаншама еңбеке арқау болатын білікті педагогтардың
теориялық пікірлері әрдайым дәлелденді және олардың жеке вокалдық, сондай-
ақ хор сабақтарында бірегей қағидалар бойынша жүргізілетін жұмыстары
практикалық көрсетумен күні бүгінге дейін дәлелденуде және жоғары көркемдік
деңгейге қол жеткізуде.
И.И.Левидов балалар даусын қорғау мен тәрбиелеу қажеттілігін дәлелдеп
барлық вокалдық конференцияларға қызу түрде қатынасты. Педагогтар дауысты
қорғауға түсіністікпен қарау керек және белгілі жүйеде, дауыс режимін
сақтай отырып жүргізетін дәл жүйелі оқыту сияқты жүзеге асыру керек деген
тұжырымға келді. Көптеген педагогтар И.И.Левидовқа қарсы болды, қызу
пікірталастар туындады.
1940 ж. Бүкілодақтық вокалдық конференцияда И.И.Левидовтың баяндамасы
бойынша қатысқан А.Б.Гольденвейзер негізінде бала жастан ән салуды үйретуге
қарсы еместігін білдірді, бірақ балаларды жақсы педагогтар бар жерде оқыту
керек екенін басып айтты. Ол тарихи мысалдарға сақтықпен қарауға кеңес
берді, өйткені тарих бір Паттиді тәрбиелеген педагог қаншама балалар даусын
құртып алғаны туралы мәлімет бермейді. А.Б.Гольденвейзер осы сөздерімен
балалармен ән салғанда аса сақтықпен жұмыс істеу керек екенін басып айтты.
Бүгінгі таңда ән салумен бала жастан айналысу мүмкіндігі мен
пайдалылығына қатысты мәселе шешілген болып саналады. Балалар мен
жасөспірімдер дауысы балалық шақтан бастап ән салуға болмайтындықтан емес,
оның себебі – осы дауыстарға тәжірибесіз олақ қарағандықтан бұзылады екен.
Осыған байланысты ерте жастан оқыту мен тәрбиелеудің үйлесімді жүйесін
құру туралы мәселе қаралды, оқытудың барлық бөлімдерінде белгілі жүйе құру
туралы мәселе өте маңызды болып табылады.
Бұл сөзсіз түрде, ән салуға да қатысты. Ұжымда балаларды міндетті
түрде жалпыға ортақ оқыту мен тәрбиелеу кезінде педагогтардың әрбір баланың
жеке дамуына деген кейде ұмыт болатын немесе түрлі себептермен
орындалмайтын жауапкершілігі басты назарда болуы тиіс. Әрбір оқушының жеке
мүмкіндіктерін дамыту жөнінде қамқорлық жеткілікті танытылмайтын жағдайлар
болады. Осы екі кезеңді байланыстыру қажет; ұжымда оқыту басталысымен
барлық балалардың және сонымен бірге олардың әрқайсысының шығармашылық
мүмкіндіктерін біртіндеп және жүйелі дамыту үшін жағдай жасау; мұны сонау
бала бақшаларда, одан кейін білімнің іргетасы қаланатын жалпы білім беру
мектебінде жүзеге асыру керек.
Орыс классикалық музыкасының негізін қалаушы, балалармен ән салумен
айналысқан кемеңгер М.И.Глинканың қысқаша әдістемелік нұсқаулары мұра боп
қалды, олар қазір балаларды ән салуға үйретудің негізін қамтиды деп айтуға
болады.
Жаттығуларды примарлық дыбыстардан (еркін алынатын дыбыстар) бастау
дауыс жасаудың шынайылығын, еркіндігін қамтамасыз етеді.
Диапазон ортасын нығайту (диапазон ортасы, оның шеткі дыбыстары ерте
пайдаланылмай, барлық дыбыстар еркін алынатын оның бөлігі) диапазонды
шынайы дамыту, оны біртіндеп жоғары-төмен кеңеюін қамтамасыз етеді.
Жаттығуларда а дауыстысын пайдалануды ұсына отырып М.И.Глинка барлық
дауыстылардың дұрыс қалыптасуын (оларды бейтараптандыру, жинақтау)
қарастыра келе (ашық а дыбысына қарсы) итальянды қосады; яғни а
дыбысын тарлау, біршама жинақтылау, айқайламай айтуға мүмкіндік беретін
дұрыс бұлшық ет қимылдарына қол жеткізу керектігін айтады. Ән айтушылар а
дыбысын жинақтап айтуды үйрене келе басқа дауыстыларды да қалыптастыру үшін
дағдылы қимылдарды өңдейді (олар да солай жинақталып, көркемді айтылады).
Нотаға дәл түсу кеңесін сондай-ақ дұрыс дыбыс жасау мен көркемдік
орындауға қол жеткізуге мүмкіндік беретін қимылдарды алу үшін орындау
қажет.
Ән салғанда дауыс дұрыс болу керек деген ескерту өзін бақылауды,
яғни өзін тыңдауды үйрету арқылы дамытуға болатын дауыс ырғағының
тазалығына қатысты; егер де есту зейінін, естуді қабылдауды дамытсаң, яғни
музыкалық есту қабілетін тәрбиелесең бұл мүмкін болатын нәрсе.
М.И.Глинка еркін (қатты емес, жәй емес), - яғни күштеусіз,
жылдамдатусыз, алаңдамай, шынайы ән салуды ұсынады.
Осы шарттардың барлығын орындау ...барлық дыбыстарды бірдей күшке
және еркіндікке жеткізуге... себепші болады, яғни нәтижесінде барлық
қимылдар үйлесімді, дағдылы болады және дауыс бүкіл диапазонда бір қалыпты,
көркемдік жағынан құнды, сау және икемді, түрлі қиындықтағы әндерді
орындауға дайын болады.
Балалардың ән салу дағдыларын дамыту бойынша жұмыс ұқыпты жүрген сайын
барынша шығармашылық мүмкіндіктерді танытуға, музыкалық талғамды,
музыкалық мәдениетті дамытуға жағдай жасалады.
Мектептің бастауыш сыныптарында ән салумен айналысу қаншалықты жүйелі
түрде жүргізілсе, мұғалім оқушылардың жеке және жас ерекшеліктерімен
соншалықты санасады, қыз балалардың жыныстық жетілу кезеңінің алдында
дауысты одан әрі қалыпты дамытуға мүмкіндік беріледі. Меңгерілген
бейімділіктер балаларға өтпелі кезеңнің қиындықтарын жеңуге себепші болады,
олар үшін осы кезеңнің белгілері әрқалай пайда бола бастайтын жаңа жағдайды
жеңілдетеді.
Өтпелі кезең арасында нақты шекара жоқ, біз осы шекараларды әр бала
үшін бірдей анықтай алмаймыз. Сондықтан да балалар даусындағы өзгерістерді,
әсіресе 10 жастан кейін мұқият, тұрақты бақылау талап етіледі, ол кезде
өзгерістер біртіндеп пайда болып, көбіне дауыс ерекшелігінде байқалатын
болады.
Сонымен Ән айту мамандығы бойынша дәрістерге вокалдық дайындығымен
қатар, әншілік тәжірибесі болмаса да, бір қатар қажетті вокалдық және
музыкалық мәліметтерден хабардар, дауыс аппараты мықты, физикалық тұрғыдан
жеткілікті дамыған, таңдаған мамандығына қызығушылық білдіретін балалар мен
8-15 жас аралығындағы жас -өспірімдермен жұмыс жүргізіледі.
Ән айту мамандығын қалайтын талапкерлердің мәліметтерімен
танысқаннан кейін ән салатын дауысты, музыкалық-вокалдық есту қабілетін,
музыкалық зердені, сезім ырғағын, жалпы даму деңгейін, психика жағдайын,
сөйлеу дефектісін жоюды орнатып алу қажет.
Талапкерді жасына, мәліметтердің жағдайына қарай, аталмыш сыныптың
тарихи-теориялық кезеңінің пәндері бойынша оның білімінің көлеміне сәйкес
бірінші, сондай-ақ келесі сыныптарға қабылдауға болады.
Вокалдық және музыкалық мәліметтерге ие 12 жасқа дейінгі ер балалар
үшін алдағы кезеңде дауыс мутациясының ерекшеліктерін ескере келе ән
сабағын музыкалық аспаптардың бірінде ойнауды үйретумен бірге үйлестіруді
қарастырған жөн.
Келесі сыныпқа ауысу оқу жылының соңында жүргізілетін мамандық бойынша
емтихан нәтижелері негізінде, сонымен бірге оқу жылындағы үлгерімін ескеру
арқылы жүзеге асырылады. Оқытудың екінші жылынан бастап оқушылар емтиханнан
басқа, оқу жылында сыныптық концертке немесе есепке алынатын тыңдауға
(бірінші жартыжылдықтың соңында және үшінші тоқсанда) екі рет қатысулары
керек. Қорытынды бағаларды қоярда оқушының ашық концерттерге қатысқандары
ескерілуі мүмкін.
Оқу-педагогикалық міндеттер
Мамандық бойынша оқыту оқушылардың вокалдық, жалпы музыкалық және
көркемдік дамуының, олардың мәдени деңгейінің артуының бірлігі негізінде
іске асырылады.
Осы процестің нәтижесінде оқушыларда музыка мен вокалдық өнерге деген
саналы, шығармашылық қатынас қалыптасады, тұрақты вокалдық дағдыларды
орындау шеберлігінің элементтерімен үйлестіре иелену қамтамасыз етіледі,
алуан түрлі жанрлық репертуарды меңгеру процесі жүреді. Оқыту процесінде
оқушыларда музыкалық мәнерліліктің құралдарын таңдау және орындау,
орындалатын шығармалардың мазмұнын түсіну мен тыңдармандарға жеткізу
шеберлігі пайда болады, көпшілік алдында орындауға дағдыланады.
Оқу-педагогикалық жұмыс негізінде балалар мен жасөспірімдердің қолайлы
ортада дұрыс жұмыс істеуіне, оқушылардың мықты дауыс аппаратын дамытуға
және сақтауға мүмкіндік беретін ән салу дауысы мен есту қабілетін тәрбиелеу
жүйесі қамтылады.
Мамандық бойынша оқыту тарихи-теориялық кезеңінің пәндері бойынша
дәрістермен, хор мен ансамбльде ән салумен, нотаны қағаздан оқумен,
фортепианодан жалпы курс бойынша сабақтармен тығыз байланыса отырып жүзеге
асырылады. Оқушыларда вокалдық есту қабілетін, мағыналы интонациялауды,
зейін мен сананы, сөйлеуді, қиялды, ойлаудың бейнелі құрылымын,
төзімділікті, еңбекқорлықты дамытатын шығармашылық тапсырмалар кеңінен
пайдаланылады.
Шығармалардың ноталық және әдеби мәтіндерімен тереңдетілген өзіндік
жұмыс дағдыларын дамытуға, орындау дағдыларын тұрақты жетілдіруге,
концерттік қойылымдарды дайындауға аса көңіл бөлген жөн.
Ән сабағының белгілі дәрежеде дәстүрлі және міндетті педагогикалық
тәсілдер кешенін қамтитын ескішіл процес екенін ескере отырып кейде олардан
ауытқып, әдеттегі тәжірибені өзгертіп, оқушыларды заманауи оқыту үрдісіне
жекелей тартқан дұрыс.
Бұл жағдай зейінді, сананы, музыкалық және вокалдық есту қабілетін,
ырғақ сезімін және алуан түрлі: эмоциялық, бұлшық ет, акустикалық және
интонациялық сезімді тәрбиелеудің жеке әдіс-тәсілдерін іздестіруге алып
келеді.
Осы қасиеттер мен дағдыларды қалыптастыру жолын (ал бұлардың барлығы
күрделі процес екені белгілі) қатаң жаттығудан ғана емес, ойыннан және
затқа, сонымен қатар ең маңыздысы сол, негіздердің негізі ретінде сабақ
процесінің өзіне деген тұрақты қызығушылықты қалыптастырудан бастаған
абзал.
Музыкалық-бейнелі ойлауды тәрбиелеу оқу-тәрбиелік міндеттің өзге де
маңызды түрі болып саналады, өйткені вокалдық техниканың көптеген
элементтерін меңгеру вокализ бен вокалдық жаттығулармен (шырқау) қоса жұмыс
жүретін шығармалардың музыкалық-бейнелі қатарымен тікелей байланысты.
Ән шырқау жаттығулары оқушының логикалық санасына жететіндей, естуге
жеңіл қабылданып, біртіндеп күрделенетіндей болуы тиіс. Оқушы дыбыстану мен
дыбыс мәдениетінің элементтерін меңгерген соң, шамамен 2-3 жыл оқытқаннан
кейін қарапайым жеңіл жаттығулармен және вокализдермен жұмыс жасаған дұрыс.
Бастапқыда вокализ есебінде балалар әнінің әуендерін пайдалануға болады.
Негізінде оқу-тәрбие жұмысында шартты түрде төрт негізгі кезеңді
қарастыруға мүмкіндік бар:
- оқушылармен жақын танысу, олармен байланыс орнату. Оқушыны
психикалық және физикалық күштен арылту. Оқушылардың қажетті бағыт
сілтейтін, теориялық мәліметтер мен терминдерді меңгеруі;
- ән салу мақсаты мен алғашқы практикалық дағдылар ұғымын түсіну;
- меңгерілген ән салу дағдыларын нығайту, аталмыш мәліметтерді дамыту,
алғашқы орындау дағдыларын игеру;
- аталғандарды одан әрі дамыту; вокалдық және орындау техникасын
жетілдіру.
Қарапайымнан бастап күрделіге жақындай отырып музыкалық туындыларды
орындау шығармашылық нәтиже, оқушылардың музыкалық ойлауының, олардың
музыкаға және осы туындылардың мазмұнына деген эмоциялық қатынасының
бейнесі болып табылатындай жағдайға ұмтылу қажет.
Бала дауысын тәрбиелеудің кейбір ерекшеліктері
Оқушыларды вокалдық тәрбиелеудің тәсілдері олардың өз ерекшелігі және
де ең бастысы ересектік ерекшелігі бар екенін дәлелдейді. Педагог әлі
жеткілікті деңгейде құрылмаған аппарат пен психикамен, жас адамның
интенсивті өсіп және дамып келе жатқан организмімен, оның өзгеріске
ұшырайтын мүмкіндіктерімен кездеседі:
1. Төменгі сынып балаларының дауыс күші зор емес, жеке тембрлер мүлдем
байқалмайды. Октавадан сирек шығатын дауыс көлемі де шектеулі. Бұл жағдай
репертуарды таңдағанда маңызды қиыншылықтарға алып келеді, сондай-ақ
дыбысталу көлемін біртіндеп кеңейту жұмысында жауапкершілік пен көңіл
бөлуді аса талап етеді. Осы жаста дауыс аппараты фальцеттік, сонымен бірге
көкірек режимінде жұмыс істеуі мүмкін. Алайда дауысты сақтау тұрғысынан
фальцет пен жеңіл микстті пайдаланған дұрыс. Осындай дауыстың жасалуына
жеңіл күміс, әсіресе бас жақтан дыбыс шығару сәйкес келеді. Дыбысты
ұйымдастыру бойынша жұмысты ойындық негізде құрған мақсатқа лайықты болады.
Егер де туынды ыңғайлы тесситурада жазылған болса, баланың даусы
шынайы шығады, ән айту жеңіл әрі жағымды болады. Дауыстың даму биігіне
жетпеуі вокалдық туындыларды өте төмен үндестілікке өзгертуге жиі
мәжбүрлейді.
Сондай-ақ 6-7 жастан бастап ән салуға үйреткен Италия мен Францияның
да вокалдық мектептері танымал. Бұл мектептер өте ежелден ашылған. Өкінішке
қарай, ең алғашқы кезеңнің өзін айтпағанда, ХVІІ-ХVІІІ ғғ. оқыту әдістемесі
туралы нақты, жүйелі мәліметтер жоқ, алайда кейінгі әдеби мәліметтерге
сүйенсек бұл мектептер өз деңгейінде жемісін берген.
Көптеген ғалымдар мен педагогтар, әсіресе М.И.Глинка (1836),
А.Е.Варламов (1840), М.Н.Глубоковский (1889), д-р Авеллис (1899),
М.И.Фомичев (1949), Е.М.Малинина (1933-1940 пен 1953) тағы басқалар балалар
дауысын дамыту мәселесімен айналысқан.
2. 11-13 жастағы балалар дауысы күштірек болып, көлемі біршама кеңейе
бастайды, тембрдегі айырмашылықтар нақтырақ байқалады. Осы жасты балалар
даусының гүлдену кезеңі деп дұрыс айтады. Балалар негізгі вокалдық
дағдыларды дәл осы жаста және мутация басталғанға дейін ала алады. Осы
кезде дыбыс мәдениетін тәрбиелеуде, вокалдық есту қабілеті мен музыкалық-
бейнелі ойлауды дамытуда қызу еңбек жүруі тиіс.
3. Балалар мен жасөспірімдерде жастың ілгері жылжу кезеңдерін ескеру
қажет. Бұл 6-8 бен 13-15 жас аралығы, осы кезде көбірек белсенді тұрғыдан
зейін таныту дәрежесі төмендейді, тұрақсыздықтың басқа да көріністері қылаң
береді.
4. Балалар дауысын дамытудың келесі кезеңі – мутация.
Осы кезеңнің 13-16 жас аралығындағы оқушылары, аса ұқыпты қарауды
талап етеді. Мысалы, ән салуды мөлшерлеу бөлігінде, себебі олардың дауыс
аппараты артық салмаққа өте сезімтал келеді, ол маңызды өзгерістерге
ұшырайды. Ережеге сай, дауыстың негізгі сипаты өзгермейді, алайда
дыбысталғанда қарлығуы мүмкін. Кейбір жағдайларда уақытша дауысты жоғалту
кезі басталуы мүмкін.
Қыздарда мутацияның соңғы кезеңінде анық дыбысталу пайда болады, дауыс
көлемі, оның икемділігі жоғарылайды. Дегенмен дауыспен абайлап жұмыс жасау
керек, өйткені ересектік дыбысталу әлі қалыптасқан жоқ, аппарат әлі дамуын
жалғастыруда, сондықтан да пайда болған вокалдық мүмкіндіктерді асыра
бағалауға болмайды.
Жеделдетіп ән салғаннан, сондай-ақ дыбыс жасаудың тұрақты тәсілі
сияқты бірден дыбыс шығарудан аулақ болған жөн. Дауысты сақтау тұрғысынан
сезіммен, еркін түрде, тым созбай, дыбысты жеделдетпей, белсенді ән салған
мақсатқа сай болады.
5. 8-11 жастағы ер балалар дауысының мәселесі де белгілі, олардың
көбісі әуестеніп ән сала алады. Бірақ 12-14 жаста ер балаларда алдымен
жабық, кейіннен өткір мутация кезеңі басталады. Олардың дауыс диапазоны
төменге түседі. Ерекше жағдайлар болмаса, бұл кезеңде сабақтарды
тоқтатпауға болады. Алайда шектеу мен ерекше сақтықтың артықтығы жоқ.
Сақтану әдістемесі ән шырқау мен репертуарлардың арнайы жаттығуларын
қамтиды, дауыс жағдайы мен оқушының өзі үшін әдеттен тыс жаңа сезімдермен
байланысты психологиялық жағдайына ерекше көңіл бөлінеді.
Мутациялық кезеңде алғаш ән салуға үйрену бос әурешілік болады.
15-17 жастан бастап жасөспірімдер даусы тұрақтана бастайды. Аппараттың
қайта құрылуымен байланысты зиянды құбылыстар жойылады, біртіндеп болашақ
ересек даусының тембрі қалыптасады.
6. Алғашқы сабақтарда табиғи құбылыстармен, оқушының вокалдық
аппаратының құрылуы мен ерекшеліктерімен, ән салудағы кемшіліктермен
(қарлығу, мыңқылдау, шыңғыру, дыбыстың дөрекіленуі, босаңсу, тремоло
(дыбыстың жылдамдата қайталануы), тыныс алуға артық салмақ түсіру, жақ
қысымы, тоқтап қалу т.б.) мұқият және нақты танысу қажет.
Ән салуды үйрене бастаған балалардың басым бөлігінде дауыстың толықтай
дамыған кемшіліктері кездеседі. Ондай оқушыларға дер кезінде көңіл бөлу
керек, өйткені әрбір жаман әдет өршіген сайын оны қайтару қиынға соғады.
Дауыс кемшілігін жөндеу – педагог бен оқушының өздерінен әдептілікті,
шыдамдылық пен қызу еңбекті талап ететін тәрбие процесінің оңай емес
кезеңі.
Одан кейін музыкалық сабақтар мен қатынас процесінде психиканың
ерекшеліктерін, оқушыны интеллектуалды дамыту мен тәрбиелеудің деңгейін
айқындау қажет. Сонда ғана оқу міндеттерін барынша дұрыс және нақты қоюға
және репертуар таңдауға болады. Бұл процес мүмкіндігінше ерте, яғни
оқушымен алғашқы кездесуде-ақ басталуы және педагогпен байланыс тоқтағанға
дейін жалғасуы керек.
Өзінің алдына осындай міндет қоймайтын педагог міндетті түрде
ескішілдікке жол береді және онан кейін оқу практикасы, әншінің табиғаты
мен оның орындау қызметінің нәтижелері арасында қайшылыққа ұшырайды.
Балаларды ән айтуға баулудың жолдары
Балалардың дауысының үлкен адамның дауысынан айырмашылығына келер
болсақ сәбилердің көмейі 2-2,5 есе кіші әрі жоғары орналасқан.Көмей
еттері мен дауыс сіңірлері толық жетілмеген үлбіреген нәзік жұмсақ болып
келеді. Сондықтан баланың дауысында вокалдық бұлшық еттер болмайды олардың
орнын жалғастырушы тканьдер алмастырады тек дауыс қатпарларын
жақындастырушы еттер ғана болады. Бес жастан бастап жекелеген вокалдық
бұлшық ет талшықтары біліне бастайды.
9-10 жасқа дейін көптеген балаларда ән айтқан уақыттарда дауыс
қатпарлары толық ашылмайды, олардың дыбыс шығаруы барлық диапазонда
фальцетті түрде болады. Дауыс бұлшық еттері толық дамымағандықтан оның
дауыс диапазоны да шектеулі болады.
Сонымен қатар көмейдің атқаратын бірнеше қызметтері бар. Ол
қорғаушылық және қозғалтушылық міндетін атқарумен бірге, жоғарғы тыныс алу
мүшелеріне қатысты болғандықтан, барлық тыныс жолдарымен тығыз байланысты
болады. Балалардың дауысымен жұмыс істегенде дыбыс бастамасының алатын
орны ерекше. Дыбысты дайындау және оның бастамасы шабуыл деп аталады.
Вокалдық практикада шабуылдың үш түрі бар: қатаң, жұмсақ және үзік
дыбыс бастамасы. Сондықтан да, балалардың дауысымен жұмыс істегенде, қандай
шабуыл кезінде баланың дыбыс шымылдығы іске қалай қосылады және қандай
дауыс шабылуымен жұмыс істеу қолайлы екенін ескерген жөн. Негізінен,
бала дауысымен жұмыс істегенде жұмсақ дауыс шабуылын қолдану дұрыс
деп саналады. Сонымен біз дауыс аппаратымен таныстырып болған соң, өзіміз
музыка сабағында пайдаланған орындаушылық шеберлікті дамытуға ықпалын
тигізген әдістемелік тәсілдерді ортаға саламыз.
Әншілік мәдениетке баулуда дауысты баптаудың алар орны ерекше.
Оның мақсаты - әншілік дауысты қалыпқа келтіру және бір арнаға түсіру.
Дауысты баптау жолында байқағанымыз - жұмыс істеу барысында үнемі бір
қалыпты жаттығулар жасау балаларды қызықтырмайды, сондықтан да дауысты
шақыру үшін әртүрлі көркем шығармалардан үзінділер пайдаланып отырған жөн.
Қазақ мектептерінде музыка сабағын жүргізгенде халық әуендерінен үзінділер
ала отырып жұмыс жасаудың тиімді екенін тәжірибеде көптеп кездестіруге
болады.
Балаларды музыкаға баулу жолында халық әуендерінің тәрбиелік мәнінің
зор екендігін ескере отырып, жұмыс барысында халықтың ән дәстүрін шебер
талғаммен пайдалана білген жөн. Б.В.Асафьев халық әндерін музыка
сабақтарында пайдалана білудің орны ерекше екендігін айта отырып былай
деген еді: Халық арасында музыканың кеңінен дамуы үшін және оның
әсерлігінің артуы үшін, халықтың өзі туғызған мәңгілік өлмес ән өнерінің
орны бөлек. Б.В.Асафьев халық әніне ерекше мән бере отырып, оның мектеп
жасындағы балаларды музыкаға тәрбиелеуде алатын орнын осылайша көрсетті.
Ән айту мәдениетін қалыптастыруда, мүмкіндігінше баяу да созылыңқы
түрде айтылатын халық әндерін енгізу пайдалы болмақ. Мысалы, халық әні
Әлдиді алар болсақ, оның баяу да салмақты сипаты шығарманы орындағанда
дауыс аппаратының қысылмауына, тыныс алуды бақылап отыруға, сөздің анық
айтылуына және дыбыстың сапалы шығуына мүмкіндік береді.
Халықтық дәстүрдегі орындаушылар, әдетте, әннің басында, ортасында
немесе аяғында қысқа ғана вокализдерді қолданып отырған (аха-ха, или-гай,
гәк-ку, хай-ли-лау, әридаш-ау, угу-гу, иги-гак, т.б.) мұның өзін кейде
әннің келесі шумағына дайындық ретінде немесе көмейді дем алдыру үшін
пайдаланған. Аталған жаттығуларды біз өз тәжірибемізде дыбыстарды дұрыс,
анық, таза айта білу үшін қолданамыз.
Вокалдық педагогиканың талаптарына сай демді дұрыс алу, қоңыржай
үнділікті сақтап сөздің ашық, айқын айтылуын мәнерлеп орындауға дағдылану
балаларды әншілік өнерге баулуда практикада қолданылатын арнайы ән
жаттығуларының алатын орны ерекше. Сабақтың мақсатына сай өз орнын тауып
қолданылған жаттығулар, тек дауыс аппаратын ән айтуға дайындап қана қоймай,
белгілі бір орындаушылық шеберлікті дамытуға байланысты дағдыны
қалыптастырады. Әдетте вокалдық жаттығулар әнді орындау алдында іске
асырылады. Біздің пайымдауымызша, алғашқы орындалатын жаттығу жай екпінде,
дыбыс легінің қоңыржай үнділігі сақталып, оқушылардың сезіміне әсер ететін
болуы тиіс.
Ескере кететін бір жай: 7-8 жастағы балалар ән айтудың көркемдік
немесе техникалық қағидасын тек қана әр түрлі буындардың жиынтығынан
тұратын жаттығулардан гөрі, белгілі бір мазмұны бар әуендер арқылы тезірек
қабылдайды. Сондықтан қазіргі кезде мектеп мұғалімдері өз тәжірибесінде
мұндай ән жаттығуларын жиі қолданып, елеулі нәтижеге жетіп жүр.
Жұмыстың бұл түріне керекті әуендерді халық әндерінен, балаларға
арналған әндерден, кейбір жағдайда практикада қолданылып жүрген
жаттығулардың бірін сөз тіркесімен айтуға болады. Мысалы: тақтаға
мүмкіндігінше биік талғамға сай әсем бейнеленген раушан, қызғалдақ немесе
басқа бір гүлдің суреті ілінеді. Мұғалім сұрақ-жауап арқылы балалармен
гүлдің әдемі, нәзіктігін анықтап, айтылатын жаттығудың да сондай әсерлі
болуы тиіс екендігін ескеріп, мынандай әуенді орындауды ұсынады:
Жаттығудың қ дыбысынан басталуы балалардың дауыс аппаратын айқын
таза дыбыс шығаруға жетелейді. Қатаң қ дыбысынан кейінгі орналасқан а
дауысты дыбысының құлаққа жағымды, майда болып шығуына, сөз мұқамы
мазмұнына лайықты сезімталдықпен орындауды талап ету әсерін тигізеді.
Гүл деген сөзді айтқанда ү дыбысының созыла айтылуын қадағалан жөн.
Әдетте практикада созылу ұзақтығы мүмкін бола тұрса да, дауысты дыбыстың
орнына дауыссыз дыбысты созып тұрып алатын жағдайларда кездесіп қалады (ү-
нің орнына л). Жаттығуды бір мезгілде бастап, бірдей аяқтауда, оның
характерін жеткізе білуде мұғалімнің дирижерлік қол қимылын оқушылардың
дұрыс түсіне білуінің мәні зор. Әуен өз дәрежесінде орындалған соң,
берілген тональдықтан бастап жарты тоннан жоғарылатып айтқызуға болады.
Алғашқы жаттығуды балаларға орындатқанда дыбыс бірінші октаваның си Ь ,-
си ноталарынан аспауы қажет. Бірте-бірте әнді орындау қабілетінің
қалыптасуына орай, орындау диапазоны кеңейтіле береді. Шығарманы мәнерлеп,
нақышына келтіре орындауға дағдыландыратын жаттығудың біріне Әлди әуені
жатады.
Бұл жаттығуды орындағанда орфоэпия заңдылықтарына сүйенуге тура келеді.
Әдетте балалар әрбір сөзді жазылуы бойынша айтады, сондықтан дыбыс легі
үзіліп-үзіліп естіледі. Мұғалім жаттығуға қойылатын талапта мынадай
құбылыстарға көңіл аударуы тиіс: әлі-ақ ұйықтап қаласың деген сөйлемдегі
әлі-ақ деген сөзде а дыбысының ықпалынан і дыбысы түсіп қалады, ал
қ қатаң дыбысы келесі ұйықтап сөзінің бірінші дыбысы ү-нің әсерінен
ғ-ға айналады. Сонда жазылуы әлі-ақ болғанмен, орындалғанда әлағ
болып айтылады.
Ән сөзінің ашық, таза айтылуы да әншіліккке баулудың негізгі
көмпоненті болып табылады. Орындалатын шығарманың мазмұнының тыңдаушыға
дұрыс жетуі үшін, баланың әрбір дыбысты айқын айта білуінің маңызы зор.
Мұғалім дыбыс шығаруға қатысатын ауыз, ерін, тіл, көмекей, төменгі жақ
сүйегінің жұмысын өзі өте жақсы меңгеріп, оны балаларға ұғымды тілде
жеткізе білуі тиіс.
Гәк, гик, гай буындарында кездесетін г, к дыбыстары таңдай
дыбыстарына жатады. Сондықтан бұл дыбыстар бірден дауыстың жоғарғы
позицияда құрылуына жағдай жасайды, ал ку, гу, рай, т.б. буындағы у
дыбысы болса, ежелден дауысты көмекейден қысып шығаратын адамдардың сол
дауыс аппаратын босатуға қолданылатыны белгілі.
У дыбысы ерін дыбыстары қатарына жатқанмен, өзінің акустикалық
формасы жағынан терең, көлемді естіледі.
Артикуляция аппаратының жұмысын жандандыруға жаңылтпаштарды жай
екпіннен бастап, бірте-бірте тездете айтуға жаттықтырудың маңызы зор.
Немесе
Халық шығармаларында кварта, квинта интервалдары жиі кездеседі. Домбыраның
құлағының бұрауы да осы квартаға ре-соль дыбыс аралығына негізделген.
Музыкада кездесетін аталған дыбыс аралығын балалардың дауыс ырғағымен дұрыс
айта білуі үшін төмендегі жаттығулар көрсетілген: Бала уату, Әлди-әлди,
Қоғый-көк, Әуен.
Ән айту барысында дауыс аппаратын
игерудің әдіс-тәсілдерінің негізі.
Балалардың белгілі бір жасында өткінші жеке болып жатқан өзгерістер
жайлы нақты білу үшін олардың музыкалық өсу деңгейін, ән айту қабілеттерін
жеке-жеке көре білу қажет.
Адамның қиын да күрделі ән айту функциялары көптен бері зерттеліп
келеді. Адамның дауыс аппараты ең үлкен байлық, оны күтіп қадағалап, саналы
түрде қолдану керек. Белгілі зерттеушілер И.Левидив, Е.Алмазов, А.Содейка,
А.Рябченко, т.б. кейбір жағдайларда дауыс аппаратының ауруларын вокалды
педагогика әдістері арқылы емдеуге болады деп дұрыс айтқан. Көптеген
зерттеушілер дұрыс ән айту тәрбиесі дауысты қорғау болып табылады деген
тұжырымға келген.
Жоғарыда айтқандай, мектеп табалдырығын алғаш қадам басқан
балалардың дауысының дамуына ерекеше назар аудару әрбір мұғалімнің қасиетті
борышы. Кез-келген бала әнді таза да ойлы айта білуі қажет. Жеке орындау
да, көпшілікпен де. Өкінішке орай мектептерде әнді үнемі таза айта білетін
оқушыларды кездестіре бермейміз. Балалар әнді көбінесе дұрыс орындамайды,
мұның өзі әлі дамып қатаймаған дауыс перделеріне кері әсерін тигізеді.
Бала организмі үнемі даму үстінде болады, дауыста адам организімімен бірге
дамиды. Егер бала кішкентай кезінде дауысына зақым келтіріп алса, ол бұдан
былайғы дауыс аппаратының дұрыс дамуына мүмкіндік бермейді. Сондықтан да
дауысты сақтау үшін: қатты айқайлауға, суық су ішуге, терлеп тұрып
балмұздақ жеуге болмайды.
Әр әнші ән айту барысында дауыс аппаратын тәрбиелеудің әдіс-тәсілдерін
негізге ала отырып, дыбыс жолдарының анатомиялық құрылысы мен физиологиялық
заңдылықтарын есте ұстауы қажет. Бірақ, кейбір мұғалімдер мұндай
ерекшеліктерді бағалай және ескере бермейді. Дауыс аппаратының құрылысын
терең білу, әнді тәрбиелеудің жаңа жолдары мен бағыт бағдарларының дүниеге
келуіне әсер етеді
Дауысты тәрбиелеуге қатысты тыныс мүшесін негізгі үн шығаратын орган
көмейден бастап тереңірек танысып көрелік.
Дауыс аппараты, дыбыс шығарарда, тыныс алғанда әртүрлі формаға
түседі. Мәселен, ән айтқанда дауыс саңлауы өте тарылып кішкене үшбұрыш
формасына енеді, жай тыныс алғанда кеңейіп кәдімгі үшбұрыш формасындай
болады. Ал, терең тыныс алғанда дауыс саңлауы барынша кең ашылады.
Балалардың дауысының үлкен адамның дауысынан айырмашылығына келетін
болсақ, сәбилердің көмейі 2-2,5 есе кіші, әрі жоғары орналасқан. Көмей
еттері мен дауыс сіңірлері әлі толық жетілмеген, үлбіреген нәзік, жұмсақ
болып келеді. Сондықтан баланың дауысында вокалдық бұлшық еттер болмайды,
олардың жұмыс атқарылуы тиіс, яғни, әннің мазмұнын тыңдаушыға жеткізу,
дауыстардың бір-бірімен үйлесіп, интонациясының таза, дикциясының анық
шығуын, әнді жинақы жабық дауыспен академиялық үлгіде айтып жаттықтыру
керек.
Ән айту балалардың орындаушылық үрдісіне белсенді қатысуына,
музыкалық қабілетінің дамуына, музыкалық есіту қабілетін тәрбиелеуге жағдай
жасайды.
Ән айту- педогогикалық деңгейде дұрыс ұйымдастырылса, музыкалық
эстетикалық тәрбиелеудің ең тиімді жолы болып есептелінеді. педогогикалық
үрдіс техникалық нәтижелер дәрежесіне жеткендегі қаупін аңғару керек, сонда
ән айту тәрбиесі таза ән айтуға айналады. Балалар әнді қалай орындап
тұрғанына, яғни, ән айту үрдісінің техникалық жағына жауапкершілікпен қарау
өте қажет.
Дыбысталу сапасын қалыптастыруда, дауыс аппаратының жұмысын ән айтатын
жағдайға келтіруге, жалпы және музыка мәдениетін, әсіресе, вокалды есту
мәдениетін білуіне мұғалімнің арнайы білімі мен шеберлігіне байланысты
іске асырылады.
И.И.Левидов тәжірибелі мұғалім баланың дауыстарына абай болуды,
оларды ән айтуға қызықтыра білу керектігін айтады. Сондықтан мұғалім
баланың дауыс аппаратына, дауысына шамадан тыс ауыртпалық бермейді деп
көрсетті.
Е.Малинина мұғалім әрбір балаға тікелей жақын қараудың, олардың даму
деңгейін, жасын, ерекшеліктерін ескеру керектігін көрсетеді. Сонымен қатар
баланың психологиясында біліп, оларға басшылық жасау қажет дейді.
Музыкалық есту қабілетінің дамуы балалардың музыкалылығына өз әсерін
тигізбей қалған емес. Балалардың естуін тексере келгенде мұғалім бағалы,
құнды мәлімет алады және музыкалық дамыған балалардың тізіміне енгізеді.
Мұндай әдіс күшті әсерлілеу болып табылады: мұғалім аспапта фа дыбысын
ойнайды, содан кейін өзі айтады, сосын барлық сыныпқа оны айтуды ұсынады,
сосын аспапсыз және жабыңқы дыбыспен бір оқушыға айтқызады. Сүйемелдеусіз
айту интонациясының таза айтқызу жұмысы барысында үлкен маңызы бар. Оқушы
өзінің айтып отырған әнін жақсы есту керек. Сондықтан біз баланың музыкалық
дамуын тексерген кезде есту қабілетін, дыбысты аспапсыз таза шығарылуына,
мәнерлі айтуларына назар аударуымыз қажет.
Мутациялық өзгеріс себептері әсерінен қыз балалардын даму ерекшеліктері.
Мутация кезіндегі балалардың дыбыс желбезектерінің өзгерісінен басқа
тағы не өзгерістерге назар аудару керек және онын себебі неде? Автордын
көпшілігі мутацияның пайда болу себебіне ғана тоқталып қоймайды. Олар
дауыстың өзгеруінің себебін жыныс бездерінің жетілуімен байланыстырып
шектеледі.
Левидов Сөз және сырқат кезеңіндегі әнші даусы жұмысында әдеттен тыс
жағдайдағы мутациялану ағымының әр түрлі қалыптары жайы айтылады. Олар әр
түрлі себептер салдарынан пайда болуы мүмкін. Сонымен қатар балалардың
физикалық немесе психикалық өзгерістер салдарынан болуы мүмкін. Тіпті
кейде, басқа ортаға да байланысты болуы мүмкін.
Мольменнің (1943) және Багадуровтың (1953) еңбектерінде мутацияланудың
себептерінегізделіп айтылған. Сонымен Мольмен дауыс кризисі мутациялық
өзгерістер кезін ағзадағы өзгерістермен дыбыс желбезектерін дипропорциялық
дамуы жайында жазады. Резонанс желбезектерінің ұлғайуы тамақ пен
желбезектердің дамуынан айқын қалып қояды. Мольмен (жүйке және лимфалық
бездердің және жыныс бездерінің дамуының арасында тікелей байланысы барын
табады).
Павлов іліміне байланысты ... мутациялау кезінде адам бүкіл ағзасы
бүтіндей, сонымен бірге эндокриникалық жүйенің дамуын реттеуде айрықша орын
атқаратын ми мен оның қатпарларының дамуынан -деп В.А.Багадуров
қорытындылайды. Бұл жүйкедегі жетілу мен даму үрдістерінің өзара тікелей
байланыстығын көрсетеді.
Әдеттен тыс жағдайдағы мутациялық ағыммен Левидов мутацияланудың
бірқалыпты өтетінінен басқа (кешіккен, ертерек, ауыр және т.б.) түрлері деп
түсіндіреді. Бұл айтылғандар жүйке үрдістерінің жетілуі және даму
үрдістерінің арасындағы тікелей байланысты кешенді түрде қарастыру
қажеттігін көрсетеді. Мидың орталық бөліктеріндегі өзгерістер басқа
үрдістердің дамуына әсер ететіндігін психолыктардың зерттеулерінің
нәтижелерінен көреміз. Б.Г.Ананьев деректері бойынша әлбетте бас мидың
қатпарлары бүкіл ағзадағы құрылымдық динамикалық өзгерістерде жетекші роль
атқарады. Бұл жағдайды анықтау үшін сыртқы және ішкі орталардың
сараптамалардың эволюциялық мөлшерлері зерттеледі. Ол осы зерттеулердің
негізінде қабілеттілік даму механизімі жетіліп қана қоймай сонымен бірге
түрлі сараптаушылардың әр келкі дамитындығы жайлы болжам жасады.
Л.В.Замковтың пікірі бойынша оқыту және тәрбие мәселелерін зерттеуде
үлкен жарты шарлардың қатпарларына келіп түсетін және жеке дара қалып
қоймай жаңа жүйелік байланыстар құрайтын тітіркендіргіштер белгілі бір жүйе
түрлеріне бірігеді. Жүйке жүйелерінің табиғаттық қасиеттері Б.М.Тепловтың
еңбектерінде терең зеттелген. Олардың негізгілері жүйке үрдістерінің
күшімен өзгеріс жылдамдығында. Б.М.Теплов әр-түрлі адамдардың жүйке
жүйелеріне өмірдің түрлі әсер етулері әр-қилы болады,-деп есептейді. Жаңа
ғылыми деректерге сүйене отырып біз оқушылардың дауыстық аппаратының өсуін
зерттеумен ғана шектеліп қоймаймыз. Өйткені барлық өзгерістердің себебі
адамның бүкіл жүйке жүйелерінің жалпы дамуы және физикалық, психикалық
қасиеттерінің өз-ара тығыз байланысы, сонымен бірге эндокриникалық жүйе
үрдістерінің жетілуі және өз-ара әсерлерінің арасындағы байланыстың өз орны
бар. Өз практикамнан бұл мүмкіншіліктер жайлы талай мысалдар бар. Өзімнің
педагогикалық бақылауларымның өзіндік сипаты бар екі жағдайды қарастырайық.
Мысалы өз оқушым Ысқақова Ардақты алсақ вокалға дайындықты 11 жастан
бастадық. Әнге деген қабілеті өте жақсы болды. Берілген тапсырмаларды бар
ынтасымен орындауға тырысатын. Оның есте сақтау қабілеті ырғақ сезінуі
жақсы дамыған және жоғары емес, бірақ интонациялық таза даусы бар еді.
Ардақ ән сабағында әрқашан көңілді болды, жаттығулар мен әндерді
ойланбастан қабылдап алатын. Ескерулерді жеңіл қабылдайтын. Бірақ өз
қателерінің бәріне жан дүниесімен сезінбестен, оның мәнің түсінбей түзей
салатын. Ал екінші оқушым Лиляның жайы басқа. Ол да 11 жаста. Оның үй жайы,
денсаулығы бір қалыпты, мектепте де жақсы оқыды. Ән салу қабілеті Ардақпен
шамалас дегенмен сабақтарға және жасалған ескертулерді басқаша қабылдайтын.
Ол ынталы ойлы оқушы еді. Оның алға қойған мақсатқа жетуге таңдап алған
жолы ұзақтау, күрделі еді:
Ол өзінің берген жауаптарына мән беріп оған күрделі сараптаулар
жасайтын. Лиляның қатесін түзету үшін қатаң ескерту керек болса, керісінше
Ардақ ескертулерді жүрегіне тым жақын қабылдайтын болғандықтан әр қашан
қолпаштап отыруды қажет ететін. Екі қызда бір мектепте бір сыныпта оқыды,
мұғалімдері де бір адам болатын. Лиля қабілетті оқушы саналатын. Сабақтарды
тез қабылдап сергек жауап беретін, ал Ардақ сабақтарға көп уақытын және
оқығанын ұзақ уақыт еске сақтайтын. Бірақ оны қабілетсіз, тек ынталы оқушы
санаймын. Ол жауаптарға асықпай жауап беретін. Оның жайбарлығын әрдайым
көзіне басатын соның нәтижесінде жүйке күштерінің тепе-теңдігі бұзылып,
оның ойлары шатасып, тоқтап қала беретін. Келешекте бұл қыздар қалай дамиды
деп ойлайсыздар?
Олардың бойындағы жүйке психикалық үрдістері түрлі-түрлі жолдармен
дамиды:
Ардақты жалпы ақзадағы үрдістерге әсер ете отырып, өте қалыпсыз
өзгерістер болып өтіп жатты, ал Лиляда үлкен ауытқулар байқалды. Оқу
үрдісінде оларға қарама –қарсы әдістемелерді қолдау қажет болатын. 12-ге
толған екі қызда хор үйірмесіне қабылданды. Жыл ортасында Лиля әндерді ашық
даусымен әдемі орындай алатын болды, бірақ әуенге қарағанда мәтінін тез
ұмытып қалатын. Мектепте сабақтың бұл кезеңінде оның есте сақтау
қабілетінде енжерлық пайда болды. Жыл соыңда Лиляның даусы ұяң бола
бастады. Осы көрсеткішпен ол 13 жасқа толды. Ардық бұрынғыдай ойшыл
қалпымен жыл бойы ән саласында бір қалыпты айналысты. 13 жастын шегінде
оның өзі өз қателіктеріне сізім талдықпен, әсершілдікпен қарайтыны
байқалды. Кейде жүйкесі жұқарып, тым ән орындай алмай қалатын кездері де
болды. Сабаққа сырттан біреу келгенде ол ұялып шатасып қала беретін. Соның
салдарынан ән орындағанда оның әуендік жағы бұзылатын. Осындай
келенсіздіктерді болдырмау үшін, қыздың қажеттіліктеріне емес, оның
жетістіктеріне көңіл аудару қажет болды. Әрбір сәтті өткен сабақ, оның
өзіне деген сенімділігін арттыруға себепші болды. Оқу жылының 3-ші жылында,
екі қызда 14-ке толар шағында олардың дауыстары қатты өзгерістерге ұшырады.
Ардақтың даусы темпі және сипаты төмендеді. Ал Лиляның даусы керісінше
жоғарылады.
Көріп тұрғанымыздай, оқыту және тәрбие үрдістерінің нәтижесінде,
қоршаған ортаның ықпалымен жүйке үрдістерінің тепе – теңдігін сақтайтын
жаңа жағдайлар туындады.
15 жасында Лиля мектепте де, ән сабағында да көп алға жылжыды. Оның
даусының диапазоны кеңейіп ашылды. Есте сақтау қабілеті әнді орындауы да
қалыпты болды. Ардақ бұл жаста мектеп сабақтарының кейбірінен үлгерімі
төмендеп кетті, бас ауруы және шаршаңқылыққа шағымдана бастады. Хордағы
сабқтардан уақытша қол үзді, жеке вокал сабақтарынан тыс қатысып отырды.
Бірақ даусы ұяңданып сөйлегенде де қиындықтар туындап отырды.
16 жасқа толғанда Ардақтың сабақтағы үлгерімі қайта жоғарылап Лиляны
басып озды. Оның өзіне деген сенімділігі артып, ән сабағында, мектепте де
жауапты болды. Даусы қалыптасып көлемді болды. Хордағы сабақтарын қайта
жалғастырды. Осы кезеңде Ардақтың фортепиона саласына құлшынысы артып, бір
жылдан кейін Қазанқап атындағы Қызылорда музыка колледжіне хор бөліміне
оқуға түсті. Қазіргі таңда оқу озаты, бірнеше байқаулардың жоғарғы
жүлдегері.
Ал Лилия одан қалып қойып, мектепті орташа бітірді. Мектепті
бітіргеннен кейін Лилия бухгальтер болып жұмысқа орналасты. Бұл күрделі
жүйе психикалық үрдістер кезеңінен аттап өту мүмкін емес деп есептейміз.
Бұл үрдістердің біркелгісіздгі басқа үрдістерге әсерімен өзара байланысы
айдан анық. Мұнда түрлі жеке тұлғалық дамудың белгілі бір заңдылықтары
бойынша жүретіндігі байқалады. Осыны ескерсек, белгілі бір ғылыми
деректерге сүйене отырып жеткіншек балалардың жас ерекшеліктері жайлы
мағлұмат алу өте маңызды деп ойлаймын.
Мысалы, И.А.Арямов Балалардың жас ерекшеліктері туралы еңбегіне
назар аударсақ И.А.Арямов жеткіншектердің жас ерекшеліктерінің дамуы жайлы
деректер келтіре отырып қыздардың бойының өсуі ер балаларға қарағанда тез
басталып аяқталатынын көрсетеді. Қыздар ер балаларды 11-12 жастан 14-15
жасқа дейін бойы тез жетіледі. Ер балалр 13 тен 16 жасқа дейін өсуі
жылдамдап қызбалаларды басып озады. 18 жасқа дейін қыздардың бой өсуі
баяулап, ал ер балаларда 19-25 аралығында 25 жас аралығында жалғаса береді.
Автордың айтуы бойынша бой өсу әр тұлғаның өзіне тән ерекшеліктері бар.
Сүйектердің қатаюы кезінде, жақ сүйектерінің барлық бағытта жетілетіндігі
сонымен бірге адамның өзіне тән бет әлпетінің қалыптасатындығы жайлы
көрсетіледі. Бойдың өсуі мен қатар кеуденің көлемі де, (10-15см) ұлғая
түседі. Боз балалардың бойының өсуі жыныстық жетілуінің басымен соңына
сәйкес келеді. И.А.Арямовтың еңбегінде боз балалардың жүрегінің дамуының
біркелкісіздігі көрсетіледі. ...Жыныстық жетілу кезеңінде жүректің бұлшық
еттерінің көлемі ұлғайып және тамырлардың санының қысқаруы арқасында
жұрекке қарағанда артерияның өсуі едәуір қалып қояды. Бұл жайлы
Н.Д.Левитов айтқан. Бұл бақылаулар авторлардың пікірі бойынша ер балаларға
бірге қыз балаларға болмасын бізге өте маңыздылығын көрсетеді.
Жеткіншектердің психикалық дамуының өтпелі жастағы есейу үрдісінің бір
келкісіздігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Жоғары оқу орындарының музыкалық білім беру саласының алдында тұрған
маңызды міндет, қоғамның адамзатқа ұсынып отырған қазіргі заман талаптарына
сай, өсіп келе жатқан ұрпақты өз деңгейінде оқытып, тәрбие бере алатын
музыка пәнінің мұғалімдерін дайындау.
Кәсіби маман дайындау барысында, студенттердің вокалдық өнер саласында
алған білімдерін, дағдыларын мектептегі музыкалық сабақтармен түрлі көркем-
өнерпаздық жұмыстарға дарыта білуінің құндылығын ескерсек, пәннің өте
қажетті екендігі айқындалады.
Жоғары білім беру кешеніндегі оқыту мақсатынан туындайтын аталған
пәннің негізгі міндеті, академиялық ән салу мәнерін қалыптастыратын
вокалдық-педагогикалық біліммен қаруландыру және осы кәсіби ән салу
қағидаларынан алған білімдерін оның әдістемелік принциптерін бала дауысымен
жұмыс барысында пайдалана алу.
Осы жоғарыда аталған міндеттерді шешуде Балаларды жүйелі түрде ән
айтуға үйрету атты оқу құралдың қосатын елеулі үлесі бар. Оқу құралда,
балалардың дауыстарын тәрбиелеу, вокалдық дағдыларын қалыптастыру және
олардың дауысымен жас ерекшеліктеріне қарай жұмыс жүргізудің әдістемесі
берілген.
Жалпы ережелер
Ән салумен бала жастан айналысудың пайдалылығы туралы мәселе бұрыннан-
ақ зерттеліп, оңды түрде шешімін тапқан. Орта ғасырдың өзінде 7 жастан
балалар қабылдайтын мектептердің болғаны туралы вокалдық әдістеме мен
педагогика тарихының материалдарынан білуге болады.
Сондай-ақ 6-7 жастан бастап ән салуға үйреткен Италия мен Францияның
да вокалдық мектептері танымал. Бұл мектептер өте ежелден ашылған. Өкінішке
қарай, ең алғашқы кезеңнің өзін айтпағанда, ХVІІ-ХVІІІ ғғ. оқыту
әдістемесі туралы нақты, жүйелі мәліметтер жоқ, алайда кейінгі әдеби
мәліметтерге сүйенсек бұл мектептер тамаша жемісін берген көрінеді.
Көптеген ғалымдар мен педагогтар, әсіресе М.И.Глинка (1836),
А.Е.Варламов (1840), М.Н.Глубоковский (1889), д-р Авеллис (1899),
М.Успенский (1900), И.И.Левидов (1933-40 жж. еңбектері), М.Харди (1939),
Р.Мольмен (1943), М.И.Фомичев (1949), Е.М.Малинина (1933-1940 пен 1953),
В.А.Багадуров (1953) тағы басқалар балалар дауысын дамыту мәселесімен
айналысқан.
Бала жаста ән салудың пайдалылығы мен мүмкіндіктері туралы осы
зерттеулер мен пікірлерді талдай келе біз екі көзқарасқа тоқталуды жөн
көрдік.
Авторлардың көпшілігі ерте жастан ән салуға болады және пайдалы деген
пікірмен келіседі.
Олардың барлығы балалар даусын шаршатпау керек екенін, қысқа ғана,
үзіліс жасап жалғастыруды ұсынады, дәрістерде ән салу тапсырмалары балалар
даусының кішігірім көлеміне сәйкес келу керек дейді. Бұл авторлар балалар
даусын алдын-ала өңдеу есейген шақта ән салуға үйретудің қиыншылықтарын өте
жеңілдетеді дегенді мақұлдайды, өйткені көмей осы кезде барынша дамиды және
икемді болады екен. Дәріс кезінде: балаларды тым жоғары немесе өте төмен,
сондай-ақ өте қатты дауыстап ән салуға мәжбүрлеуге болмайды. Ән салғанда
терең тыныс алу қимылдарының арқасында тыныс алу органдары қатаяды деп
есептейді авторлар, ал бұл балалар денсаулығының жалпы күйі үшін пайдалы
болып табылады.
Біз дәл осы көзқараспен келісеміз. Ән салу оқушылар денсаулығының
жалпы жағдайын нығайтып қана қоймай, тыныс алу, есту және дауыс шығару
органдарын сауықтырады, есту қабілетін дамытады, сонымен қатар балалар
тәрбиесін дамытады, көркемдік талғамды тәрбиелейді, яғни баланың жалпы
дамуына оң ықпал етеді.
Екінші көзқарасты 1899 жылы д-р Авеллис, ал 1949 жылы М.И.Фомичев
білдіреді. Екі автор да балалар даусының аппаратын шамадан тыс жүктеу
мақсатқа сай болмайды деп есептейді. Олардың көзқарасы үздіксіз өсуші дауыс
аппараты ерекше нәзік, тыныштықты қалайды дегенге саяды, сондықтан
балалармен ән салумен айналысатын мектептерде бұл өнер сабағына қарағанда,
гимнастикаға жақын болып келеді (Авеллис).[1] Қыздармен де, ер балалармен
де организмді толық қалыптастырмай ән салумен айналысу нәтижесіз болып
саналады. Жалпы музыкалылықты дамыту үшін кейде балаларға ән айтқызған
жеткілікті. (Фомичев)[2].
Елімізде жалпыға ортақ музыкалық тәрбиені жүзеге асыру мүмкіндігі
пайда болған кезде балалар даусын сақтау туралы мәселе алға тартылған
болатын. Мұндай қажеттілік нәтижесі бақылаусыз ән салу мен дауысқа көңіл
бөлмеуге алып келген бала даусының жағдайындағы жаппай сәтсіздіктен
туындаған.
Балалар даусының ерекшеліктерін терең білуге, оның дамуының әр түрлі
кезеңдерін зерттеуге және қалыпты дамуды қамтамасыз ететін әдістемелік
тәсілдерді өңдеп шығаруға деген қажеттілік пайда болды. Осындай
зерттеулерді алғашқылардың бірі болып И.И.Левидов бастады.
Құнды зерттеулері қаншама еңбеке арқау болатын білікті педагогтардың
теориялық пікірлері әрдайым дәлелденді және олардың жеке вокалдық, сондай-
ақ хор сабақтарында бірегей қағидалар бойынша жүргізілетін жұмыстары
практикалық көрсетумен күні бүгінге дейін дәлелденуде және жоғары көркемдік
деңгейге қол жеткізуде.
И.И.Левидов балалар даусын қорғау мен тәрбиелеу қажеттілігін дәлелдеп
барлық вокалдық конференцияларға қызу түрде қатынасты. Педагогтар дауысты
қорғауға түсіністікпен қарау керек және белгілі жүйеде, дауыс режимін
сақтай отырып жүргізетін дәл жүйелі оқыту сияқты жүзеге асыру керек деген
тұжырымға келді. Көптеген педагогтар И.И.Левидовқа қарсы болды, қызу
пікірталастар туындады.
1940 ж. Бүкілодақтық вокалдық конференцияда И.И.Левидовтың баяндамасы
бойынша қатысқан А.Б.Гольденвейзер негізінде бала жастан ән салуды үйретуге
қарсы еместігін білдірді, бірақ балаларды жақсы педагогтар бар жерде оқыту
керек екенін басып айтты. Ол тарихи мысалдарға сақтықпен қарауға кеңес
берді, өйткені тарих бір Паттиді тәрбиелеген педагог қаншама балалар даусын
құртып алғаны туралы мәлімет бермейді. А.Б.Гольденвейзер осы сөздерімен
балалармен ән салғанда аса сақтықпен жұмыс істеу керек екенін басып айтты.
Бүгінгі таңда ән салумен бала жастан айналысу мүмкіндігі мен
пайдалылығына қатысты мәселе шешілген болып саналады. Балалар мен
жасөспірімдер дауысы балалық шақтан бастап ән салуға болмайтындықтан емес,
оның себебі – осы дауыстарға тәжірибесіз олақ қарағандықтан бұзылады екен.
Осыған байланысты ерте жастан оқыту мен тәрбиелеудің үйлесімді жүйесін
құру туралы мәселе қаралды, оқытудың барлық бөлімдерінде белгілі жүйе құру
туралы мәселе өте маңызды болып табылады.
Бұл сөзсіз түрде, ән салуға да қатысты. Ұжымда балаларды міндетті
түрде жалпыға ортақ оқыту мен тәрбиелеу кезінде педагогтардың әрбір баланың
жеке дамуына деген кейде ұмыт болатын немесе түрлі себептермен
орындалмайтын жауапкершілігі басты назарда болуы тиіс. Әрбір оқушының жеке
мүмкіндіктерін дамыту жөнінде қамқорлық жеткілікті танытылмайтын жағдайлар
болады. Осы екі кезеңді байланыстыру қажет; ұжымда оқыту басталысымен
барлық балалардың және сонымен бірге олардың әрқайсысының шығармашылық
мүмкіндіктерін біртіндеп және жүйелі дамыту үшін жағдай жасау; мұны сонау
бала бақшаларда, одан кейін білімнің іргетасы қаланатын жалпы білім беру
мектебінде жүзеге асыру керек.
Орыс классикалық музыкасының негізін қалаушы, балалармен ән салумен
айналысқан кемеңгер М.И.Глинканың қысқаша әдістемелік нұсқаулары мұра боп
қалды, олар қазір балаларды ән салуға үйретудің негізін қамтиды деп айтуға
болады.
Жаттығуларды примарлық дыбыстардан (еркін алынатын дыбыстар) бастау
дауыс жасаудың шынайылығын, еркіндігін қамтамасыз етеді.
Диапазон ортасын нығайту (диапазон ортасы, оның шеткі дыбыстары ерте
пайдаланылмай, барлық дыбыстар еркін алынатын оның бөлігі) диапазонды
шынайы дамыту, оны біртіндеп жоғары-төмен кеңеюін қамтамасыз етеді.
Жаттығуларда а дауыстысын пайдалануды ұсына отырып М.И.Глинка барлық
дауыстылардың дұрыс қалыптасуын (оларды бейтараптандыру, жинақтау)
қарастыра келе (ашық а дыбысына қарсы) итальянды қосады; яғни а
дыбысын тарлау, біршама жинақтылау, айқайламай айтуға мүмкіндік беретін
дұрыс бұлшық ет қимылдарына қол жеткізу керектігін айтады. Ән айтушылар а
дыбысын жинақтап айтуды үйрене келе басқа дауыстыларды да қалыптастыру үшін
дағдылы қимылдарды өңдейді (олар да солай жинақталып, көркемді айтылады).
Нотаға дәл түсу кеңесін сондай-ақ дұрыс дыбыс жасау мен көркемдік
орындауға қол жеткізуге мүмкіндік беретін қимылдарды алу үшін орындау
қажет.
Ән салғанда дауыс дұрыс болу керек деген ескерту өзін бақылауды,
яғни өзін тыңдауды үйрету арқылы дамытуға болатын дауыс ырғағының
тазалығына қатысты; егер де есту зейінін, естуді қабылдауды дамытсаң, яғни
музыкалық есту қабілетін тәрбиелесең бұл мүмкін болатын нәрсе.
М.И.Глинка еркін (қатты емес, жәй емес), - яғни күштеусіз,
жылдамдатусыз, алаңдамай, шынайы ән салуды ұсынады.
Осы шарттардың барлығын орындау ...барлық дыбыстарды бірдей күшке
және еркіндікке жеткізуге... себепші болады, яғни нәтижесінде барлық
қимылдар үйлесімді, дағдылы болады және дауыс бүкіл диапазонда бір қалыпты,
көркемдік жағынан құнды, сау және икемді, түрлі қиындықтағы әндерді
орындауға дайын болады.
Балалардың ән салу дағдыларын дамыту бойынша жұмыс ұқыпты жүрген сайын
барынша шығармашылық мүмкіндіктерді танытуға, музыкалық талғамды,
музыкалық мәдениетті дамытуға жағдай жасалады.
Мектептің бастауыш сыныптарында ән салумен айналысу қаншалықты жүйелі
түрде жүргізілсе, мұғалім оқушылардың жеке және жас ерекшеліктерімен
соншалықты санасады, қыз балалардың жыныстық жетілу кезеңінің алдында
дауысты одан әрі қалыпты дамытуға мүмкіндік беріледі. Меңгерілген
бейімділіктер балаларға өтпелі кезеңнің қиындықтарын жеңуге себепші болады,
олар үшін осы кезеңнің белгілері әрқалай пайда бола бастайтын жаңа жағдайды
жеңілдетеді.
Өтпелі кезең арасында нақты шекара жоқ, біз осы шекараларды әр бала
үшін бірдей анықтай алмаймыз. Сондықтан да балалар даусындағы өзгерістерді,
әсіресе 10 жастан кейін мұқият, тұрақты бақылау талап етіледі, ол кезде
өзгерістер біртіндеп пайда болып, көбіне дауыс ерекшелігінде байқалатын
болады.
Сонымен Ән айту мамандығы бойынша дәрістерге вокалдық дайындығымен
қатар, әншілік тәжірибесі болмаса да, бір қатар қажетті вокалдық және
музыкалық мәліметтерден хабардар, дауыс аппараты мықты, физикалық тұрғыдан
жеткілікті дамыған, таңдаған мамандығына қызығушылық білдіретін балалар мен
8-15 жас аралығындағы жас -өспірімдермен жұмыс жүргізіледі.
Ән айту мамандығын қалайтын талапкерлердің мәліметтерімен
танысқаннан кейін ән салатын дауысты, музыкалық-вокалдық есту қабілетін,
музыкалық зердені, сезім ырғағын, жалпы даму деңгейін, психика жағдайын,
сөйлеу дефектісін жоюды орнатып алу қажет.
Талапкерді жасына, мәліметтердің жағдайына қарай, аталмыш сыныптың
тарихи-теориялық кезеңінің пәндері бойынша оның білімінің көлеміне сәйкес
бірінші, сондай-ақ келесі сыныптарға қабылдауға болады.
Вокалдық және музыкалық мәліметтерге ие 12 жасқа дейінгі ер балалар
үшін алдағы кезеңде дауыс мутациясының ерекшеліктерін ескере келе ән
сабағын музыкалық аспаптардың бірінде ойнауды үйретумен бірге үйлестіруді
қарастырған жөн.
Келесі сыныпқа ауысу оқу жылының соңында жүргізілетін мамандық бойынша
емтихан нәтижелері негізінде, сонымен бірге оқу жылындағы үлгерімін ескеру
арқылы жүзеге асырылады. Оқытудың екінші жылынан бастап оқушылар емтиханнан
басқа, оқу жылында сыныптық концертке немесе есепке алынатын тыңдауға
(бірінші жартыжылдықтың соңында және үшінші тоқсанда) екі рет қатысулары
керек. Қорытынды бағаларды қоярда оқушының ашық концерттерге қатысқандары
ескерілуі мүмкін.
Оқу-педагогикалық міндеттер
Мамандық бойынша оқыту оқушылардың вокалдық, жалпы музыкалық және
көркемдік дамуының, олардың мәдени деңгейінің артуының бірлігі негізінде
іске асырылады.
Осы процестің нәтижесінде оқушыларда музыка мен вокалдық өнерге деген
саналы, шығармашылық қатынас қалыптасады, тұрақты вокалдық дағдыларды
орындау шеберлігінің элементтерімен үйлестіре иелену қамтамасыз етіледі,
алуан түрлі жанрлық репертуарды меңгеру процесі жүреді. Оқыту процесінде
оқушыларда музыкалық мәнерліліктің құралдарын таңдау және орындау,
орындалатын шығармалардың мазмұнын түсіну мен тыңдармандарға жеткізу
шеберлігі пайда болады, көпшілік алдында орындауға дағдыланады.
Оқу-педагогикалық жұмыс негізінде балалар мен жасөспірімдердің қолайлы
ортада дұрыс жұмыс істеуіне, оқушылардың мықты дауыс аппаратын дамытуға
және сақтауға мүмкіндік беретін ән салу дауысы мен есту қабілетін тәрбиелеу
жүйесі қамтылады.
Мамандық бойынша оқыту тарихи-теориялық кезеңінің пәндері бойынша
дәрістермен, хор мен ансамбльде ән салумен, нотаны қағаздан оқумен,
фортепианодан жалпы курс бойынша сабақтармен тығыз байланыса отырып жүзеге
асырылады. Оқушыларда вокалдық есту қабілетін, мағыналы интонациялауды,
зейін мен сананы, сөйлеуді, қиялды, ойлаудың бейнелі құрылымын,
төзімділікті, еңбекқорлықты дамытатын шығармашылық тапсырмалар кеңінен
пайдаланылады.
Шығармалардың ноталық және әдеби мәтіндерімен тереңдетілген өзіндік
жұмыс дағдыларын дамытуға, орындау дағдыларын тұрақты жетілдіруге,
концерттік қойылымдарды дайындауға аса көңіл бөлген жөн.
Ән сабағының белгілі дәрежеде дәстүрлі және міндетті педагогикалық
тәсілдер кешенін қамтитын ескішіл процес екенін ескере отырып кейде олардан
ауытқып, әдеттегі тәжірибені өзгертіп, оқушыларды заманауи оқыту үрдісіне
жекелей тартқан дұрыс.
Бұл жағдай зейінді, сананы, музыкалық және вокалдық есту қабілетін,
ырғақ сезімін және алуан түрлі: эмоциялық, бұлшық ет, акустикалық және
интонациялық сезімді тәрбиелеудің жеке әдіс-тәсілдерін іздестіруге алып
келеді.
Осы қасиеттер мен дағдыларды қалыптастыру жолын (ал бұлардың барлығы
күрделі процес екені белгілі) қатаң жаттығудан ғана емес, ойыннан және
затқа, сонымен қатар ең маңыздысы сол, негіздердің негізі ретінде сабақ
процесінің өзіне деген тұрақты қызығушылықты қалыптастырудан бастаған
абзал.
Музыкалық-бейнелі ойлауды тәрбиелеу оқу-тәрбиелік міндеттің өзге де
маңызды түрі болып саналады, өйткені вокалдық техниканың көптеген
элементтерін меңгеру вокализ бен вокалдық жаттығулармен (шырқау) қоса жұмыс
жүретін шығармалардың музыкалық-бейнелі қатарымен тікелей байланысты.
Ән шырқау жаттығулары оқушының логикалық санасына жететіндей, естуге
жеңіл қабылданып, біртіндеп күрделенетіндей болуы тиіс. Оқушы дыбыстану мен
дыбыс мәдениетінің элементтерін меңгерген соң, шамамен 2-3 жыл оқытқаннан
кейін қарапайым жеңіл жаттығулармен және вокализдермен жұмыс жасаған дұрыс.
Бастапқыда вокализ есебінде балалар әнінің әуендерін пайдалануға болады.
Негізінде оқу-тәрбие жұмысында шартты түрде төрт негізгі кезеңді
қарастыруға мүмкіндік бар:
- оқушылармен жақын танысу, олармен байланыс орнату. Оқушыны
психикалық және физикалық күштен арылту. Оқушылардың қажетті бағыт
сілтейтін, теориялық мәліметтер мен терминдерді меңгеруі;
- ән салу мақсаты мен алғашқы практикалық дағдылар ұғымын түсіну;
- меңгерілген ән салу дағдыларын нығайту, аталмыш мәліметтерді дамыту,
алғашқы орындау дағдыларын игеру;
- аталғандарды одан әрі дамыту; вокалдық және орындау техникасын
жетілдіру.
Қарапайымнан бастап күрделіге жақындай отырып музыкалық туындыларды
орындау шығармашылық нәтиже, оқушылардың музыкалық ойлауының, олардың
музыкаға және осы туындылардың мазмұнына деген эмоциялық қатынасының
бейнесі болып табылатындай жағдайға ұмтылу қажет.
Бала дауысын тәрбиелеудің кейбір ерекшеліктері
Оқушыларды вокалдық тәрбиелеудің тәсілдері олардың өз ерекшелігі және
де ең бастысы ересектік ерекшелігі бар екенін дәлелдейді. Педагог әлі
жеткілікті деңгейде құрылмаған аппарат пен психикамен, жас адамның
интенсивті өсіп және дамып келе жатқан организмімен, оның өзгеріске
ұшырайтын мүмкіндіктерімен кездеседі:
1. Төменгі сынып балаларының дауыс күші зор емес, жеке тембрлер мүлдем
байқалмайды. Октавадан сирек шығатын дауыс көлемі де шектеулі. Бұл жағдай
репертуарды таңдағанда маңызды қиыншылықтарға алып келеді, сондай-ақ
дыбысталу көлемін біртіндеп кеңейту жұмысында жауапкершілік пен көңіл
бөлуді аса талап етеді. Осы жаста дауыс аппараты фальцеттік, сонымен бірге
көкірек режимінде жұмыс істеуі мүмкін. Алайда дауысты сақтау тұрғысынан
фальцет пен жеңіл микстті пайдаланған дұрыс. Осындай дауыстың жасалуына
жеңіл күміс, әсіресе бас жақтан дыбыс шығару сәйкес келеді. Дыбысты
ұйымдастыру бойынша жұмысты ойындық негізде құрған мақсатқа лайықты болады.
Егер де туынды ыңғайлы тесситурада жазылған болса, баланың даусы
шынайы шығады, ән айту жеңіл әрі жағымды болады. Дауыстың даму биігіне
жетпеуі вокалдық туындыларды өте төмен үндестілікке өзгертуге жиі
мәжбүрлейді.
Сондай-ақ 6-7 жастан бастап ән салуға үйреткен Италия мен Францияның
да вокалдық мектептері танымал. Бұл мектептер өте ежелден ашылған. Өкінішке
қарай, ең алғашқы кезеңнің өзін айтпағанда, ХVІІ-ХVІІІ ғғ. оқыту әдістемесі
туралы нақты, жүйелі мәліметтер жоқ, алайда кейінгі әдеби мәліметтерге
сүйенсек бұл мектептер өз деңгейінде жемісін берген.
Көптеген ғалымдар мен педагогтар, әсіресе М.И.Глинка (1836),
А.Е.Варламов (1840), М.Н.Глубоковский (1889), д-р Авеллис (1899),
М.И.Фомичев (1949), Е.М.Малинина (1933-1940 пен 1953) тағы басқалар балалар
дауысын дамыту мәселесімен айналысқан.
2. 11-13 жастағы балалар дауысы күштірек болып, көлемі біршама кеңейе
бастайды, тембрдегі айырмашылықтар нақтырақ байқалады. Осы жасты балалар
даусының гүлдену кезеңі деп дұрыс айтады. Балалар негізгі вокалдық
дағдыларды дәл осы жаста және мутация басталғанға дейін ала алады. Осы
кезде дыбыс мәдениетін тәрбиелеуде, вокалдық есту қабілеті мен музыкалық-
бейнелі ойлауды дамытуда қызу еңбек жүруі тиіс.
3. Балалар мен жасөспірімдерде жастың ілгері жылжу кезеңдерін ескеру
қажет. Бұл 6-8 бен 13-15 жас аралығы, осы кезде көбірек белсенді тұрғыдан
зейін таныту дәрежесі төмендейді, тұрақсыздықтың басқа да көріністері қылаң
береді.
4. Балалар дауысын дамытудың келесі кезеңі – мутация.
Осы кезеңнің 13-16 жас аралығындағы оқушылары, аса ұқыпты қарауды
талап етеді. Мысалы, ән салуды мөлшерлеу бөлігінде, себебі олардың дауыс
аппараты артық салмаққа өте сезімтал келеді, ол маңызды өзгерістерге
ұшырайды. Ережеге сай, дауыстың негізгі сипаты өзгермейді, алайда
дыбысталғанда қарлығуы мүмкін. Кейбір жағдайларда уақытша дауысты жоғалту
кезі басталуы мүмкін.
Қыздарда мутацияның соңғы кезеңінде анық дыбысталу пайда болады, дауыс
көлемі, оның икемділігі жоғарылайды. Дегенмен дауыспен абайлап жұмыс жасау
керек, өйткені ересектік дыбысталу әлі қалыптасқан жоқ, аппарат әлі дамуын
жалғастыруда, сондықтан да пайда болған вокалдық мүмкіндіктерді асыра
бағалауға болмайды.
Жеделдетіп ән салғаннан, сондай-ақ дыбыс жасаудың тұрақты тәсілі
сияқты бірден дыбыс шығарудан аулақ болған жөн. Дауысты сақтау тұрғысынан
сезіммен, еркін түрде, тым созбай, дыбысты жеделдетпей, белсенді ән салған
мақсатқа сай болады.
5. 8-11 жастағы ер балалар дауысының мәселесі де белгілі, олардың
көбісі әуестеніп ән сала алады. Бірақ 12-14 жаста ер балаларда алдымен
жабық, кейіннен өткір мутация кезеңі басталады. Олардың дауыс диапазоны
төменге түседі. Ерекше жағдайлар болмаса, бұл кезеңде сабақтарды
тоқтатпауға болады. Алайда шектеу мен ерекше сақтықтың артықтығы жоқ.
Сақтану әдістемесі ән шырқау мен репертуарлардың арнайы жаттығуларын
қамтиды, дауыс жағдайы мен оқушының өзі үшін әдеттен тыс жаңа сезімдермен
байланысты психологиялық жағдайына ерекше көңіл бөлінеді.
Мутациялық кезеңде алғаш ән салуға үйрену бос әурешілік болады.
15-17 жастан бастап жасөспірімдер даусы тұрақтана бастайды. Аппараттың
қайта құрылуымен байланысты зиянды құбылыстар жойылады, біртіндеп болашақ
ересек даусының тембрі қалыптасады.
6. Алғашқы сабақтарда табиғи құбылыстармен, оқушының вокалдық
аппаратының құрылуы мен ерекшеліктерімен, ән салудағы кемшіліктермен
(қарлығу, мыңқылдау, шыңғыру, дыбыстың дөрекіленуі, босаңсу, тремоло
(дыбыстың жылдамдата қайталануы), тыныс алуға артық салмақ түсіру, жақ
қысымы, тоқтап қалу т.б.) мұқият және нақты танысу қажет.
Ән салуды үйрене бастаған балалардың басым бөлігінде дауыстың толықтай
дамыған кемшіліктері кездеседі. Ондай оқушыларға дер кезінде көңіл бөлу
керек, өйткені әрбір жаман әдет өршіген сайын оны қайтару қиынға соғады.
Дауыс кемшілігін жөндеу – педагог бен оқушының өздерінен әдептілікті,
шыдамдылық пен қызу еңбекті талап ететін тәрбие процесінің оңай емес
кезеңі.
Одан кейін музыкалық сабақтар мен қатынас процесінде психиканың
ерекшеліктерін, оқушыны интеллектуалды дамыту мен тәрбиелеудің деңгейін
айқындау қажет. Сонда ғана оқу міндеттерін барынша дұрыс және нақты қоюға
және репертуар таңдауға болады. Бұл процес мүмкіндігінше ерте, яғни
оқушымен алғашқы кездесуде-ақ басталуы және педагогпен байланыс тоқтағанға
дейін жалғасуы керек.
Өзінің алдына осындай міндет қоймайтын педагог міндетті түрде
ескішілдікке жол береді және онан кейін оқу практикасы, әншінің табиғаты
мен оның орындау қызметінің нәтижелері арасында қайшылыққа ұшырайды.
Балаларды ән айтуға баулудың жолдары
Балалардың дауысының үлкен адамның дауысынан айырмашылығына келер
болсақ сәбилердің көмейі 2-2,5 есе кіші әрі жоғары орналасқан.Көмей
еттері мен дауыс сіңірлері толық жетілмеген үлбіреген нәзік жұмсақ болып
келеді. Сондықтан баланың дауысында вокалдық бұлшық еттер болмайды олардың
орнын жалғастырушы тканьдер алмастырады тек дауыс қатпарларын
жақындастырушы еттер ғана болады. Бес жастан бастап жекелеген вокалдық
бұлшық ет талшықтары біліне бастайды.
9-10 жасқа дейін көптеген балаларда ән айтқан уақыттарда дауыс
қатпарлары толық ашылмайды, олардың дыбыс шығаруы барлық диапазонда
фальцетті түрде болады. Дауыс бұлшық еттері толық дамымағандықтан оның
дауыс диапазоны да шектеулі болады.
Сонымен қатар көмейдің атқаратын бірнеше қызметтері бар. Ол
қорғаушылық және қозғалтушылық міндетін атқарумен бірге, жоғарғы тыныс алу
мүшелеріне қатысты болғандықтан, барлық тыныс жолдарымен тығыз байланысты
болады. Балалардың дауысымен жұмыс істегенде дыбыс бастамасының алатын
орны ерекше. Дыбысты дайындау және оның бастамасы шабуыл деп аталады.
Вокалдық практикада шабуылдың үш түрі бар: қатаң, жұмсақ және үзік
дыбыс бастамасы. Сондықтан да, балалардың дауысымен жұмыс істегенде, қандай
шабуыл кезінде баланың дыбыс шымылдығы іске қалай қосылады және қандай
дауыс шабылуымен жұмыс істеу қолайлы екенін ескерген жөн. Негізінен,
бала дауысымен жұмыс істегенде жұмсақ дауыс шабуылын қолдану дұрыс
деп саналады. Сонымен біз дауыс аппаратымен таныстырып болған соң, өзіміз
музыка сабағында пайдаланған орындаушылық шеберлікті дамытуға ықпалын
тигізген әдістемелік тәсілдерді ортаға саламыз.
Әншілік мәдениетке баулуда дауысты баптаудың алар орны ерекше.
Оның мақсаты - әншілік дауысты қалыпқа келтіру және бір арнаға түсіру.
Дауысты баптау жолында байқағанымыз - жұмыс істеу барысында үнемі бір
қалыпты жаттығулар жасау балаларды қызықтырмайды, сондықтан да дауысты
шақыру үшін әртүрлі көркем шығармалардан үзінділер пайдаланып отырған жөн.
Қазақ мектептерінде музыка сабағын жүргізгенде халық әуендерінен үзінділер
ала отырып жұмыс жасаудың тиімді екенін тәжірибеде көптеп кездестіруге
болады.
Балаларды музыкаға баулу жолында халық әуендерінің тәрбиелік мәнінің
зор екендігін ескере отырып, жұмыс барысында халықтың ән дәстүрін шебер
талғаммен пайдалана білген жөн. Б.В.Асафьев халық әндерін музыка
сабақтарында пайдалана білудің орны ерекше екендігін айта отырып былай
деген еді: Халық арасында музыканың кеңінен дамуы үшін және оның
әсерлігінің артуы үшін, халықтың өзі туғызған мәңгілік өлмес ән өнерінің
орны бөлек. Б.В.Асафьев халық әніне ерекше мән бере отырып, оның мектеп
жасындағы балаларды музыкаға тәрбиелеуде алатын орнын осылайша көрсетті.
Ән айту мәдениетін қалыптастыруда, мүмкіндігінше баяу да созылыңқы
түрде айтылатын халық әндерін енгізу пайдалы болмақ. Мысалы, халық әні
Әлдиді алар болсақ, оның баяу да салмақты сипаты шығарманы орындағанда
дауыс аппаратының қысылмауына, тыныс алуды бақылап отыруға, сөздің анық
айтылуына және дыбыстың сапалы шығуына мүмкіндік береді.
Халықтық дәстүрдегі орындаушылар, әдетте, әннің басында, ортасында
немесе аяғында қысқа ғана вокализдерді қолданып отырған (аха-ха, или-гай,
гәк-ку, хай-ли-лау, әридаш-ау, угу-гу, иги-гак, т.б.) мұның өзін кейде
әннің келесі шумағына дайындық ретінде немесе көмейді дем алдыру үшін
пайдаланған. Аталған жаттығуларды біз өз тәжірибемізде дыбыстарды дұрыс,
анық, таза айта білу үшін қолданамыз.
Вокалдық педагогиканың талаптарына сай демді дұрыс алу, қоңыржай
үнділікті сақтап сөздің ашық, айқын айтылуын мәнерлеп орындауға дағдылану
балаларды әншілік өнерге баулуда практикада қолданылатын арнайы ән
жаттығуларының алатын орны ерекше. Сабақтың мақсатына сай өз орнын тауып
қолданылған жаттығулар, тек дауыс аппаратын ән айтуға дайындап қана қоймай,
белгілі бір орындаушылық шеберлікті дамытуға байланысты дағдыны
қалыптастырады. Әдетте вокалдық жаттығулар әнді орындау алдында іске
асырылады. Біздің пайымдауымызша, алғашқы орындалатын жаттығу жай екпінде,
дыбыс легінің қоңыржай үнділігі сақталып, оқушылардың сезіміне әсер ететін
болуы тиіс.
Ескере кететін бір жай: 7-8 жастағы балалар ән айтудың көркемдік
немесе техникалық қағидасын тек қана әр түрлі буындардың жиынтығынан
тұратын жаттығулардан гөрі, белгілі бір мазмұны бар әуендер арқылы тезірек
қабылдайды. Сондықтан қазіргі кезде мектеп мұғалімдері өз тәжірибесінде
мұндай ән жаттығуларын жиі қолданып, елеулі нәтижеге жетіп жүр.
Жұмыстың бұл түріне керекті әуендерді халық әндерінен, балаларға
арналған әндерден, кейбір жағдайда практикада қолданылып жүрген
жаттығулардың бірін сөз тіркесімен айтуға болады. Мысалы: тақтаға
мүмкіндігінше биік талғамға сай әсем бейнеленген раушан, қызғалдақ немесе
басқа бір гүлдің суреті ілінеді. Мұғалім сұрақ-жауап арқылы балалармен
гүлдің әдемі, нәзіктігін анықтап, айтылатын жаттығудың да сондай әсерлі
болуы тиіс екендігін ескеріп, мынандай әуенді орындауды ұсынады:
Жаттығудың қ дыбысынан басталуы балалардың дауыс аппаратын айқын
таза дыбыс шығаруға жетелейді. Қатаң қ дыбысынан кейінгі орналасқан а
дауысты дыбысының құлаққа жағымды, майда болып шығуына, сөз мұқамы
мазмұнына лайықты сезімталдықпен орындауды талап ету әсерін тигізеді.
Гүл деген сөзді айтқанда ү дыбысының созыла айтылуын қадағалан жөн.
Әдетте практикада созылу ұзақтығы мүмкін бола тұрса да, дауысты дыбыстың
орнына дауыссыз дыбысты созып тұрып алатын жағдайларда кездесіп қалады (ү-
нің орнына л). Жаттығуды бір мезгілде бастап, бірдей аяқтауда, оның
характерін жеткізе білуде мұғалімнің дирижерлік қол қимылын оқушылардың
дұрыс түсіне білуінің мәні зор. Әуен өз дәрежесінде орындалған соң,
берілген тональдықтан бастап жарты тоннан жоғарылатып айтқызуға болады.
Алғашқы жаттығуды балаларға орындатқанда дыбыс бірінші октаваның си Ь ,-
си ноталарынан аспауы қажет. Бірте-бірте әнді орындау қабілетінің
қалыптасуына орай, орындау диапазоны кеңейтіле береді. Шығарманы мәнерлеп,
нақышына келтіре орындауға дағдыландыратын жаттығудың біріне Әлди әуені
жатады.
Бұл жаттығуды орындағанда орфоэпия заңдылықтарына сүйенуге тура келеді.
Әдетте балалар әрбір сөзді жазылуы бойынша айтады, сондықтан дыбыс легі
үзіліп-үзіліп естіледі. Мұғалім жаттығуға қойылатын талапта мынадай
құбылыстарға көңіл аударуы тиіс: әлі-ақ ұйықтап қаласың деген сөйлемдегі
әлі-ақ деген сөзде а дыбысының ықпалынан і дыбысы түсіп қалады, ал
қ қатаң дыбысы келесі ұйықтап сөзінің бірінші дыбысы ү-нің әсерінен
ғ-ға айналады. Сонда жазылуы әлі-ақ болғанмен, орындалғанда әлағ
болып айтылады.
Ән сөзінің ашық, таза айтылуы да әншіліккке баулудың негізгі
көмпоненті болып табылады. Орындалатын шығарманың мазмұнының тыңдаушыға
дұрыс жетуі үшін, баланың әрбір дыбысты айқын айта білуінің маңызы зор.
Мұғалім дыбыс шығаруға қатысатын ауыз, ерін, тіл, көмекей, төменгі жақ
сүйегінің жұмысын өзі өте жақсы меңгеріп, оны балаларға ұғымды тілде
жеткізе білуі тиіс.
Гәк, гик, гай буындарында кездесетін г, к дыбыстары таңдай
дыбыстарына жатады. Сондықтан бұл дыбыстар бірден дауыстың жоғарғы
позицияда құрылуына жағдай жасайды, ал ку, гу, рай, т.б. буындағы у
дыбысы болса, ежелден дауысты көмекейден қысып шығаратын адамдардың сол
дауыс аппаратын босатуға қолданылатыны белгілі.
У дыбысы ерін дыбыстары қатарына жатқанмен, өзінің акустикалық
формасы жағынан терең, көлемді естіледі.
Артикуляция аппаратының жұмысын жандандыруға жаңылтпаштарды жай
екпіннен бастап, бірте-бірте тездете айтуға жаттықтырудың маңызы зор.
Немесе
Халық шығармаларында кварта, квинта интервалдары жиі кездеседі. Домбыраның
құлағының бұрауы да осы квартаға ре-соль дыбыс аралығына негізделген.
Музыкада кездесетін аталған дыбыс аралығын балалардың дауыс ырғағымен дұрыс
айта білуі үшін төмендегі жаттығулар көрсетілген: Бала уату, Әлди-әлди,
Қоғый-көк, Әуен.
Ән айту барысында дауыс аппаратын
игерудің әдіс-тәсілдерінің негізі.
Балалардың белгілі бір жасында өткінші жеке болып жатқан өзгерістер
жайлы нақты білу үшін олардың музыкалық өсу деңгейін, ән айту қабілеттерін
жеке-жеке көре білу қажет.
Адамның қиын да күрделі ән айту функциялары көптен бері зерттеліп
келеді. Адамның дауыс аппараты ең үлкен байлық, оны күтіп қадағалап, саналы
түрде қолдану керек. Белгілі зерттеушілер И.Левидив, Е.Алмазов, А.Содейка,
А.Рябченко, т.б. кейбір жағдайларда дауыс аппаратының ауруларын вокалды
педагогика әдістері арқылы емдеуге болады деп дұрыс айтқан. Көптеген
зерттеушілер дұрыс ән айту тәрбиесі дауысты қорғау болып табылады деген
тұжырымға келген.
Жоғарыда айтқандай, мектеп табалдырығын алғаш қадам басқан
балалардың дауысының дамуына ерекеше назар аудару әрбір мұғалімнің қасиетті
борышы. Кез-келген бала әнді таза да ойлы айта білуі қажет. Жеке орындау
да, көпшілікпен де. Өкінішке орай мектептерде әнді үнемі таза айта білетін
оқушыларды кездестіре бермейміз. Балалар әнді көбінесе дұрыс орындамайды,
мұның өзі әлі дамып қатаймаған дауыс перделеріне кері әсерін тигізеді.
Бала организмі үнемі даму үстінде болады, дауыста адам организімімен бірге
дамиды. Егер бала кішкентай кезінде дауысына зақым келтіріп алса, ол бұдан
былайғы дауыс аппаратының дұрыс дамуына мүмкіндік бермейді. Сондықтан да
дауысты сақтау үшін: қатты айқайлауға, суық су ішуге, терлеп тұрып
балмұздақ жеуге болмайды.
Әр әнші ән айту барысында дауыс аппаратын тәрбиелеудің әдіс-тәсілдерін
негізге ала отырып, дыбыс жолдарының анатомиялық құрылысы мен физиологиялық
заңдылықтарын есте ұстауы қажет. Бірақ, кейбір мұғалімдер мұндай
ерекшеліктерді бағалай және ескере бермейді. Дауыс аппаратының құрылысын
терең білу, әнді тәрбиелеудің жаңа жолдары мен бағыт бағдарларының дүниеге
келуіне әсер етеді
Дауысты тәрбиелеуге қатысты тыныс мүшесін негізгі үн шығаратын орган
көмейден бастап тереңірек танысып көрелік.
Дауыс аппараты, дыбыс шығарарда, тыныс алғанда әртүрлі формаға
түседі. Мәселен, ән айтқанда дауыс саңлауы өте тарылып кішкене үшбұрыш
формасына енеді, жай тыныс алғанда кеңейіп кәдімгі үшбұрыш формасындай
болады. Ал, терең тыныс алғанда дауыс саңлауы барынша кең ашылады.
Балалардың дауысының үлкен адамның дауысынан айырмашылығына келетін
болсақ, сәбилердің көмейі 2-2,5 есе кіші, әрі жоғары орналасқан. Көмей
еттері мен дауыс сіңірлері әлі толық жетілмеген, үлбіреген нәзік, жұмсақ
болып келеді. Сондықтан баланың дауысында вокалдық бұлшық еттер болмайды,
олардың жұмыс атқарылуы тиіс, яғни, әннің мазмұнын тыңдаушыға жеткізу,
дауыстардың бір-бірімен үйлесіп, интонациясының таза, дикциясының анық
шығуын, әнді жинақы жабық дауыспен академиялық үлгіде айтып жаттықтыру
керек.
Ән айту балалардың орындаушылық үрдісіне белсенді қатысуына,
музыкалық қабілетінің дамуына, музыкалық есіту қабілетін тәрбиелеуге жағдай
жасайды.
Ән айту- педогогикалық деңгейде дұрыс ұйымдастырылса, музыкалық
эстетикалық тәрбиелеудің ең тиімді жолы болып есептелінеді. педогогикалық
үрдіс техникалық нәтижелер дәрежесіне жеткендегі қаупін аңғару керек, сонда
ән айту тәрбиесі таза ән айтуға айналады. Балалар әнді қалай орындап
тұрғанына, яғни, ән айту үрдісінің техникалық жағына жауапкершілікпен қарау
өте қажет.
Дыбысталу сапасын қалыптастыруда, дауыс аппаратының жұмысын ән айтатын
жағдайға келтіруге, жалпы және музыка мәдениетін, әсіресе, вокалды есту
мәдениетін білуіне мұғалімнің арнайы білімі мен шеберлігіне байланысты
іске асырылады.
И.И.Левидов тәжірибелі мұғалім баланың дауыстарына абай болуды,
оларды ән айтуға қызықтыра білу керектігін айтады. Сондықтан мұғалім
баланың дауыс аппаратына, дауысына шамадан тыс ауыртпалық бермейді деп
көрсетті.
Е.Малинина мұғалім әрбір балаға тікелей жақын қараудың, олардың даму
деңгейін, жасын, ерекшеліктерін ескеру керектігін көрсетеді. Сонымен қатар
баланың психологиясында біліп, оларға басшылық жасау қажет дейді.
Музыкалық есту қабілетінің дамуы балалардың музыкалылығына өз әсерін
тигізбей қалған емес. Балалардың естуін тексере келгенде мұғалім бағалы,
құнды мәлімет алады және музыкалық дамыған балалардың тізіміне енгізеді.
Мұндай әдіс күшті әсерлілеу болып табылады: мұғалім аспапта фа дыбысын
ойнайды, содан кейін өзі айтады, сосын барлық сыныпқа оны айтуды ұсынады,
сосын аспапсыз және жабыңқы дыбыспен бір оқушыға айтқызады. Сүйемелдеусіз
айту интонациясының таза айтқызу жұмысы барысында үлкен маңызы бар. Оқушы
өзінің айтып отырған әнін жақсы есту керек. Сондықтан біз баланың музыкалық
дамуын тексерген кезде есту қабілетін, дыбысты аспапсыз таза шығарылуына,
мәнерлі айтуларына назар аударуымыз қажет.
Мутациялық өзгеріс себептері әсерінен қыз балалардын даму ерекшеліктері.
Мутация кезіндегі балалардың дыбыс желбезектерінің өзгерісінен басқа
тағы не өзгерістерге назар аудару керек және онын себебі неде? Автордын
көпшілігі мутацияның пайда болу себебіне ғана тоқталып қоймайды. Олар
дауыстың өзгеруінің себебін жыныс бездерінің жетілуімен байланыстырып
шектеледі.
Левидов Сөз және сырқат кезеңіндегі әнші даусы жұмысында әдеттен тыс
жағдайдағы мутациялану ағымының әр түрлі қалыптары жайы айтылады. Олар әр
түрлі себептер салдарынан пайда болуы мүмкін. Сонымен қатар балалардың
физикалық немесе психикалық өзгерістер салдарынан болуы мүмкін. Тіпті
кейде, басқа ортаға да байланысты болуы мүмкін.
Мольменнің (1943) және Багадуровтың (1953) еңбектерінде мутацияланудың
себептерінегізделіп айтылған. Сонымен Мольмен дауыс кризисі мутациялық
өзгерістер кезін ағзадағы өзгерістермен дыбыс желбезектерін дипропорциялық
дамуы жайында жазады. Резонанс желбезектерінің ұлғайуы тамақ пен
желбезектердің дамуынан айқын қалып қояды. Мольмен (жүйке және лимфалық
бездердің және жыныс бездерінің дамуының арасында тікелей байланысы барын
табады).
Павлов іліміне байланысты ... мутациялау кезінде адам бүкіл ағзасы
бүтіндей, сонымен бірге эндокриникалық жүйенің дамуын реттеуде айрықша орын
атқаратын ми мен оның қатпарларының дамуынан -деп В.А.Багадуров
қорытындылайды. Бұл жүйкедегі жетілу мен даму үрдістерінің өзара тікелей
байланыстығын көрсетеді.
Әдеттен тыс жағдайдағы мутациялық ағыммен Левидов мутацияланудың
бірқалыпты өтетінінен басқа (кешіккен, ертерек, ауыр және т.б.) түрлері деп
түсіндіреді. Бұл айтылғандар жүйке үрдістерінің жетілуі және даму
үрдістерінің арасындағы тікелей байланысты кешенді түрде қарастыру
қажеттігін көрсетеді. Мидың орталық бөліктеріндегі өзгерістер басқа
үрдістердің дамуына әсер ететіндігін психолыктардың зерттеулерінің
нәтижелерінен көреміз. Б.Г.Ананьев деректері бойынша әлбетте бас мидың
қатпарлары бүкіл ағзадағы құрылымдық динамикалық өзгерістерде жетекші роль
атқарады. Бұл жағдайды анықтау үшін сыртқы және ішкі орталардың
сараптамалардың эволюциялық мөлшерлері зерттеледі. Ол осы зерттеулердің
негізінде қабілеттілік даму механизімі жетіліп қана қоймай сонымен бірге
түрлі сараптаушылардың әр келкі дамитындығы жайлы болжам жасады.
Л.В.Замковтың пікірі бойынша оқыту және тәрбие мәселелерін зерттеуде
үлкен жарты шарлардың қатпарларына келіп түсетін және жеке дара қалып
қоймай жаңа жүйелік байланыстар құрайтын тітіркендіргіштер белгілі бір жүйе
түрлеріне бірігеді. Жүйке жүйелерінің табиғаттық қасиеттері Б.М.Тепловтың
еңбектерінде терең зеттелген. Олардың негізгілері жүйке үрдістерінің
күшімен өзгеріс жылдамдығында. Б.М.Теплов әр-түрлі адамдардың жүйке
жүйелеріне өмірдің түрлі әсер етулері әр-қилы болады,-деп есептейді. Жаңа
ғылыми деректерге сүйене отырып біз оқушылардың дауыстық аппаратының өсуін
зерттеумен ғана шектеліп қоймаймыз. Өйткені барлық өзгерістердің себебі
адамның бүкіл жүйке жүйелерінің жалпы дамуы және физикалық, психикалық
қасиеттерінің өз-ара тығыз байланысы, сонымен бірге эндокриникалық жүйе
үрдістерінің жетілуі және өз-ара әсерлерінің арасындағы байланыстың өз орны
бар. Өз практикамнан бұл мүмкіншіліктер жайлы талай мысалдар бар. Өзімнің
педагогикалық бақылауларымның өзіндік сипаты бар екі жағдайды қарастырайық.
Мысалы өз оқушым Ысқақова Ардақты алсақ вокалға дайындықты 11 жастан
бастадық. Әнге деген қабілеті өте жақсы болды. Берілген тапсырмаларды бар
ынтасымен орындауға тырысатын. Оның есте сақтау қабілеті ырғақ сезінуі
жақсы дамыған және жоғары емес, бірақ интонациялық таза даусы бар еді.
Ардақ ән сабағында әрқашан көңілді болды, жаттығулар мен әндерді
ойланбастан қабылдап алатын. Ескерулерді жеңіл қабылдайтын. Бірақ өз
қателерінің бәріне жан дүниесімен сезінбестен, оның мәнің түсінбей түзей
салатын. Ал екінші оқушым Лиляның жайы басқа. Ол да 11 жаста. Оның үй жайы,
денсаулығы бір қалыпты, мектепте де жақсы оқыды. Ән салу қабілеті Ардақпен
шамалас дегенмен сабақтарға және жасалған ескертулерді басқаша қабылдайтын.
Ол ынталы ойлы оқушы еді. Оның алға қойған мақсатқа жетуге таңдап алған
жолы ұзақтау, күрделі еді:
Ол өзінің берген жауаптарына мән беріп оған күрделі сараптаулар
жасайтын. Лиляның қатесін түзету үшін қатаң ескерту керек болса, керісінше
Ардақ ескертулерді жүрегіне тым жақын қабылдайтын болғандықтан әр қашан
қолпаштап отыруды қажет ететін. Екі қызда бір мектепте бір сыныпта оқыды,
мұғалімдері де бір адам болатын. Лиля қабілетті оқушы саналатын. Сабақтарды
тез қабылдап сергек жауап беретін, ал Ардақ сабақтарға көп уақытын және
оқығанын ұзақ уақыт еске сақтайтын. Бірақ оны қабілетсіз, тек ынталы оқушы
санаймын. Ол жауаптарға асықпай жауап беретін. Оның жайбарлығын әрдайым
көзіне басатын соның нәтижесінде жүйке күштерінің тепе-теңдігі бұзылып,
оның ойлары шатасып, тоқтап қала беретін. Келешекте бұл қыздар қалай дамиды
деп ойлайсыздар?
Олардың бойындағы жүйке психикалық үрдістері түрлі-түрлі жолдармен
дамиды:
Ардақты жалпы ақзадағы үрдістерге әсер ете отырып, өте қалыпсыз
өзгерістер болып өтіп жатты, ал Лиляда үлкен ауытқулар байқалды. Оқу
үрдісінде оларға қарама –қарсы әдістемелерді қолдау қажет болатын. 12-ге
толған екі қызда хор үйірмесіне қабылданды. Жыл ортасында Лиля әндерді ашық
даусымен әдемі орындай алатын болды, бірақ әуенге қарағанда мәтінін тез
ұмытып қалатын. Мектепте сабақтың бұл кезеңінде оның есте сақтау
қабілетінде енжерлық пайда болды. Жыл соыңда Лиляның даусы ұяң бола
бастады. Осы көрсеткішпен ол 13 жасқа толды. Ардық бұрынғыдай ойшыл
қалпымен жыл бойы ән саласында бір қалыпты айналысты. 13 жастын шегінде
оның өзі өз қателіктеріне сізім талдықпен, әсершілдікпен қарайтыны
байқалды. Кейде жүйкесі жұқарып, тым ән орындай алмай қалатын кездері де
болды. Сабаққа сырттан біреу келгенде ол ұялып шатасып қала беретін. Соның
салдарынан ән орындағанда оның әуендік жағы бұзылатын. Осындай
келенсіздіктерді болдырмау үшін, қыздың қажеттіліктеріне емес, оның
жетістіктеріне көңіл аудару қажет болды. Әрбір сәтті өткен сабақ, оның
өзіне деген сенімділігін арттыруға себепші болды. Оқу жылының 3-ші жылында,
екі қызда 14-ке толар шағында олардың дауыстары қатты өзгерістерге ұшырады.
Ардақтың даусы темпі және сипаты төмендеді. Ал Лиляның даусы керісінше
жоғарылады.
Көріп тұрғанымыздай, оқыту және тәрбие үрдістерінің нәтижесінде,
қоршаған ортаның ықпалымен жүйке үрдістерінің тепе – теңдігін сақтайтын
жаңа жағдайлар туындады.
15 жасында Лиля мектепте де, ән сабағында да көп алға жылжыды. Оның
даусының диапазоны кеңейіп ашылды. Есте сақтау қабілеті әнді орындауы да
қалыпты болды. Ардақ бұл жаста мектеп сабақтарының кейбірінен үлгерімі
төмендеп кетті, бас ауруы және шаршаңқылыққа шағымдана бастады. Хордағы
сабқтардан уақытша қол үзді, жеке вокал сабақтарынан тыс қатысып отырды.
Бірақ даусы ұяңданып сөйлегенде де қиындықтар туындап отырды.
16 жасқа толғанда Ардақтың сабақтағы үлгерімі қайта жоғарылап Лиляны
басып озды. Оның өзіне деген сенімділігі артып, ән сабағында, мектепте де
жауапты болды. Даусы қалыптасып көлемді болды. Хордағы сабақтарын қайта
жалғастырды. Осы кезеңде Ардақтың фортепиона саласына құлшынысы артып, бір
жылдан кейін Қазанқап атындағы Қызылорда музыка колледжіне хор бөліміне
оқуға түсті. Қазіргі таңда оқу озаты, бірнеше байқаулардың жоғарғы
жүлдегері.
Ал Лилия одан қалып қойып, мектепті орташа бітірді. Мектепті
бітіргеннен кейін Лилия бухгальтер болып жұмысқа орналасты. Бұл күрделі
жүйе психикалық үрдістер кезеңінен аттап өту мүмкін емес деп есептейміз.
Бұл үрдістердің біркелгісіздгі басқа үрдістерге әсерімен өзара байланысы
айдан анық. Мұнда түрлі жеке тұлғалық дамудың белгілі бір заңдылықтары
бойынша жүретіндігі байқалады. Осыны ескерсек, белгілі бір ғылыми
деректерге сүйене отырып жеткіншек балалардың жас ерекшеліктері жайлы
мағлұмат алу өте маңызды деп ойлаймын.
Мысалы, И.А.Арямов Балалардың жас ерекшеліктері туралы еңбегіне
назар аударсақ И.А.Арямов жеткіншектердің жас ерекшеліктерінің дамуы жайлы
деректер келтіре отырып қыздардың бойының өсуі ер балаларға қарағанда тез
басталып аяқталатынын көрсетеді. Қыздар ер балаларды 11-12 жастан 14-15
жасқа дейін бойы тез жетіледі. Ер балалр 13 тен 16 жасқа дейін өсуі
жылдамдап қызбалаларды басып озады. 18 жасқа дейін қыздардың бой өсуі
баяулап, ал ер балаларда 19-25 аралығында 25 жас аралығында жалғаса береді.
Автордың айтуы бойынша бой өсу әр тұлғаның өзіне тән ерекшеліктері бар.
Сүйектердің қатаюы кезінде, жақ сүйектерінің барлық бағытта жетілетіндігі
сонымен бірге адамның өзіне тән бет әлпетінің қалыптасатындығы жайлы
көрсетіледі. Бойдың өсуі мен қатар кеуденің көлемі де, (10-15см) ұлғая
түседі. Боз балалардың бойының өсуі жыныстық жетілуінің басымен соңына
сәйкес келеді. И.А.Арямовтың еңбегінде боз балалардың жүрегінің дамуының
біркелкісіздігі көрсетіледі. ...Жыныстық жетілу кезеңінде жүректің бұлшық
еттерінің көлемі ұлғайып және тамырлардың санының қысқаруы арқасында
жұрекке қарағанда артерияның өсуі едәуір қалып қояды. Бұл жайлы
Н.Д.Левитов айтқан. Бұл бақылаулар авторлардың пікірі бойынша ер балаларға
бірге қыз балаларға болмасын бізге өте маңыздылығын көрсетеді.
Жеткіншектердің психикалық дамуының өтпелі жастағы есейу үрдісінің бір
келкісіздігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz