Мұрат Жұрынұлының Ұлттық Ғылым академиясы президенті ретіндегі тарихи рөлі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 378.6
Қолжазба құқығында
Темір Азамат Абайұлы
М.Ж. ЖҰРЫНОВ – КӨРНЕКТІ МЕМЛЕКЕТ
ЖӘНЕ ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ
6М020300 - Тарих мамандығы бойынша
тарих ғылымдарының магистрі
академиялық дәреже алу үшін магистрлік диссертация
ТҮРКІСТАН – 2014
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Қазақстан тарихы кафедрасының
меңгерушісі, т.ғ.к., доцент
_____________ Е.С.Абдраманов
____ _____________ 2014 ж.
Магистрлік диссертация
М.Ж. ЖҰРЫНОВ – КӨРНЕКТІ МЕМЛЕКЕТ
ЖӘНЕ ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ
мамандығы: 6М020300 - ТАРИХ
Магистрант ___________________ А.А. Темір
Ғылыми жетекшісі,
тарих ғылымдарының кандидаты,
доцент ___________________ Г.Т. Жораева
ТҮРКІСТАН – 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
АННОТАЦИЯ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 11
1 МҰРАТ ЖҰРЫНҰЛЫНЫҢ ҚАЙРАТКЕРЛІК ТҰЛҒАСЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Мұрат Жұрынұлының тұлға ретінде қалыптасуына ықпал еткен ортасы... 12
1.2 Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің құрылуы мен
даму тарихы және Мұрат Жұрынұлының тұңғыш ректоры ретінде тарихи орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .. 26
2 АКАДЕМИК МҰРАТ ЖҰРЫНҰЛЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ–САЯСИ
ҚЫЗМЕТІ
2.1 Мұрат Жұрынұлының Ұлттық Ғылым академиясы президенті ретіндегі тарихи
рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Мұрат Жұрынұлының Қазақстан Республикасының Білім беру
жүйесіндегі және қоғамдық-саяси өмірдегі белсенді қызметі
... ... ... ... ... .. 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 74
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 76
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 79
КІРІСПЕ
Магистрлік диссертация тақырыбының өзектілігі. Қазіргі қазақстандық
тарих ғылымында қоғам өмірінен ерекше орын алатын айтулы тұлғаларға деген
қызығушылық артып отыр. Тарихты тұлғалар жасайды деген қағидаға сүйенер
болсақ, бұл тақырып терең зерттеуді талап ететін өзекті мәселелердің бірі
болып табылары сөзсіз. Егемендікке қол жеткізіп, бар мен жоғымызды түгендеп
жатқан тұста тек көне тарихтағы көсемдеріміздің ғана емес, өзімізбен бірге
бір қоғамда өмір сүріп, елдің жаңа сатыға көтерілуіне, мемлекеттің жаңа
жағдайға бейімделуіне өлшеусіз үлес қосып келе жатқан азаматтарымыздың да
өміріне ғылыми тұрғыдан баға беру бүгінгі ұрпақ борышы.
Елбасымыз өзінің Тәуелсіздік белестері атты еңбегінде: Біздің
халқымыз тарихтың қатпар-қатпар қыртыстарына тамырын терең жіберген қиын да
қызықты тағдыр кешті. Ол негізінен, тәуелсіздік жолындағы күреспен өтті.
Қазақстанның тәуелсіздік тарихы аппақ парақ бетіне күні кеше түсе қалған
жоқ. Бүгінгі Қазақстанның алдына уақыт қойып отырған міндеттерінің
ауқымымен артар жауапкершілік жүгін әлгіндей оқиғалардың таңбалы тарихи
тізбегін, ата-бабаларымыздың жүздеген ұрпақтарының жанын жай таптырмаған
азапты ізденістерін ескермей тұрып бағалауда, бағамдауда қиын [1] - деп
атап көрсетті.
Ел тәуелсіздігінің туын көтерушілер мен идеологтардың қатарында бүгінгі
Ұлттық Ғылым академиясының президенті, химия ғылымдарының докторы,
профессор, академик Мұрат Жұрынов та бар. Жақсының жақсылығын айт, нұры
тасысын - демекші, өмірі мен кәсібі ұлт тағдырымен қоса қабысқан айтулы
тұлғаның азаматтық болмысы турасында тілге тиек еткенді абзал санадық.
Мұрат Жұрынұлы туралы көптеген мақалалар жарияланып, қоғамдық пікір
қалыптасқанымен ғылыми тұрғыдан талданған толыққанды еңбек әлі күнге
кездеспейді. Біз өз еңбегімізде осы мәселенің өзектілігіне ғылыми қауымның
назарын аудара кетпекпіз. Ғалымның аты бұрын көбіне химия саласына қатысты
ғылыми еңбектерде жиірек аталып келсе, келешекте оның ғалым ретіндегі ғана
емес, тұлға ретіндегі азаматтық бет-бейнесін егжей-тегжейлі талдап, оқырман
назарына ұсыну ауқымды ғылыми еңбекке арқау болары күмәнсіз.
Болар бала он бесінде баспын дер, – деген ұлағатты нақылдың қазақ
жадында жатталып келе жатқанына да талай ғасыр өткен де болар. Мұрат
Жұрынұлы Жұрынов та жастайынан ғылым-білімге деген зеректігінің арқасында
талай асудан асты [2, 3-б].
Оның еңбектері көптеген ғылыми жобалар секілді тек қағаз бетінде ғана
қалып кетпей өндіріспен біте қайнасып, бірден ел игілігіне айналуымен де
құнды. Себебі ғалым, сол кездерде-ақ ел өміріндегі және ғылымдағы ең өзекті
мәселелерді дөп басып танып, солардың шешу жолдарын қарастыруға бел шеше
кірісті. Бұл өз кезегінде ғылыми ыждаһаттылықты ғана емес, қоғам өміріне
деген сергек көзқарасты талап етері сөзсіз. Міне осы жағдайларды саралай
келе біз М.Жұрынов бойындағы азаматтық ұстанымның сол тұстарда-ақ
айшықталып қойғанын аңғарамыз.
Академик қазіргі таңда Қазақстанның түрлі жоғары оқу орындары мен
ғылыми-зерттеу институттарында қызмет істеп жүрген талантты ғалымдардың
үлкен тобын тәрбиеледі. Отызға жуық ғылым кандидатына ғылыми жетекшілік
жасап, олардың арасынан ерекше таланттылары докторлық диссертацияларын өз
жетекшілігімен сәтті қорғап, әлі күнге ізінен еріп келеді. Бұл біз
қарастырғалы отырған тұлғаның бір ғана қыры. Ал оның қоғамның қайнап жатқан
тіршіліктеріне деген көзқарасы мен мемлекеттік деңгейдегі қызметтері өз
алдына бір төбе. Ендеше, осы және басқа да сипаттарын саралай келе, біз
елімізге кеңінен танымал тұлға, академик Мұрат Жұрынұлының ғылыми және
азаматтық көзқарастарына нақты баға бере отырып, оның тұлғалық қалыптасу
жолдарын жан-жақты қарастыруға мүмкіндік аламыз.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі
(1994 ж., корреспондент-мүшесі (1989 ж.), Ғылым, техника және білім
саласында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (2003
ж.), бірқатар халықаралық ғылым академияларының, жоғары мектеп халықаралық
академиясының және т.б. мүшесі. ҚР Президенті жанындағы Ұлттар кеңесінің,
ҚР Үкіметінің Жоғарғы ғылыми-техникалық комиссиясының, ҚР Білім және ғылым
министрлігі алқасының мүшесі, ҚР ҰҒА баяндамалары журналының бас
редакторы, ИКҰ (Ислам Конференциясы Ұйымы) елдерінің ғылым академиялары
ассоциациясының вице-президенті, ЮНЕСКО істері жөніндегі ҚР Ұлттық
комиссиясының мүшесі, ҚР Премьер-министрінің ғылым жөніндегі кеңесшісі, ҚР
Парламентінің Мәжілісі жанындағы қоғамдық палатаның мүшесі-Мұрат
Жұрынұлының саналы ғұмыры қаншама маңызды оқиғаларға толы. Ол әр тұстарда
Қарағанды мемлекеттік университетінің проректоры (1982-1985 ж.ж.), ҚазССР
ҒА-ның Органикалық синтез және көмір химиясы институтының директоры (1985-
1991 ж.ж.), 1991 ж. Түркістан мемлекеттік Қ.А.Ясауи атындағы
университетінің ректоры, 1992-1995 ж.ж. қайта құрылған Қ.А.Яссауи атындағы
Халықаралық Қазақ-Түрік университетінің президенті, Қазақстан
Республикасының Білім министрі (1995-1997 ж.ж.), Қ.А.Ясауи атындағы
Халықаралық Қазақ-Түрік университетінің президенті (1997-2001 ж.ж.) секілді
ауқымды қызметтерді абыроймен атқарды [3, 12-б]. 2001-2007 жылдар
аралығында Д.В.Сокольский атындағы Органикалық катализ және электрохимия
институтының директоры болып жұмыс істеді. 2003 жылдың қазан айында ҚР ҰҒА
президенті болып сайланды. Бұл қызметтер оның ғалым ретінде ғана емес
білікті басшы, шебер ұйымдастырушы ретінде де жарқырай көрінуіне мүмкіндік
берді [4, 28-б].
Көпшілік қауым, жалпы ғылыми орта М.Жұрыновты әйгілі ғалым, химия
саласының терең білгірі ретінде таниды. Оның әлемдік дәрежеде мойындалған
ондаған жаңалықтардың авторы екені де баршаға аян. Алайда біз бүгін оның
ғалымдық қырын ғана емес, қоғам үшін аса өзекті мәселелерге сергек қарайтын
қайраткерлік, азаматтық көзқарастарының бір парасына тоқталмақпыз.
Магистрлік диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі. Академик, экс-
министр, ХҚТУ-дың алғашқы қазығын қағып, оны биік дәрежеге жеткізген айтулы
тұлға Мұрат Жұрынұлының сан қырлы еңбегін баяндайтын кітаптар да, көлемді
мақалалар да жетерлік. Ғалымның бір ғана химия саласы бойынша жасаған
еңбектерін саралаған ғылыми мақалалар мен диссертациялардың өзі қаншама.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті құрастырған
Бес жыл - бес белес [5], Өркен жайған оқу орда [6] атты кітаптарда осы
оқу ордасының тұңғыш ректоры М.Жұрынұлының университетке сіңірген еңбегі,
оны халықаралық дәрежеге жеткізудегі жанқиярлық әрекеті жан-жақты
баяндалады. Аталмыш басылымдар университеттің бес жылдық және он жылдық
мерейтойына арналып шығарылғандықтан онда негізінен осы оқу ордасының
тарихына басымдық берілген.
Ал, ғалым әрі журналист Сейдолла Садықұлының Түркі әлемінің тұлғасы
[7] атты кітабы университет құрылған алғашқы күннен бастап, оның барлық
іргелі, елеулі істерінің ұйымдастырушысы болған көрнекті ғалым, академик
М.Жұрынұлының қажырлы да қарымды істерін кеңінен қамтиды. Атағы республика
көлеміне ғана емес, одан тысқары елдерге кеңінен танымал академиктің өмірі
мен еңбек жолдарынан келтірілген мәліметтер оның адамдық, азаматтық,
қайраткерлік тұлғасын айшықтай түседі. Автор бұл еңбегінде ғалымның жүріп
өткен жолдарын баяндап қана қоймай, оның сол белестірді бағындырудағы
тынымсыз еңбегін, тоқтаусыз күресін әсерлі сипаттайды. Мейлінше
кейіпкерінің жанына үңіліп, оның ішкі сырын, жан тебіренісін жеткізуге
тырысады. Бұл мақсатына жетеді де.
Ал, соңғы ширек ғасырда мерзімді баспасөз беттерінде М.Жұрынұлына
қатысты жазылған ғылыми, танымдық, ақпараттық т.б. мақалалардың тіпті есебі
жоқ деуге болады. Олар негізінен ғалымның ғылыми еңбектерін талдауға, ол
басшылық еткен мекемелерде атқарылған жұмыстарға және оның қоғамдық ой-
пікірлеріне арналған. Сонымен қатар академик алған түрлі марапаттар мен
құттықтауларға арналған мақалалар да өз алдына бір төбе. Біз соның
бірнешеуіне ғана тоқталғанды жөн санадық.
Жазушы Аманхан Әлімұлы Мұрат Жұрынұлының ғылымға икемділігін қалтқысыз
аңғарған оның ұстазы, профессор Равиль Вахидов екенін айтады. Ол Мұрат
Жұрынұлының болашағын дөп басып, алысқа жол сілтейді. Ұстазы туралы Мұрат
Жұрынұлының өзі де жиі ауызға алып, ол кісінің алдында мәңгілік борыштармын
деп санайды. Өйткені ол сол кезде қазақ баласының аяғы жете бермейтін
Мәскеудегі Д.И.Менделеев атындағы химия-технология институтының
аспирантурасында оқып, нағыз ізденіске толы ғылымның сара жолына түседі.
М.Жұрыновтың басшылығымен жүргізіліп жатқан ғылыми жұмыстар негізінде
ұсынылған теориялық тұжырымдар, тек республикамызда ғана емес, бүкіл
Одаққа, тіптен шет елдерге де мәлім болады. Мұның бір айғағы – 1980 жылы
Жұрыновтың ұйымдастыруымен Шымкент қаласында өткен электрохимиктердің
Бүкілодақтық мектеп-семинары. Әдетте мұндай семинарлар электрохимик
мамандар шоғырланған Ресейдің үлкен қалаларында немесе республика
астанасында өтетін, бұл семинарға қатысқан дүниежүзіне белгілі электрохимик
ғалымдар қатарында: Л.Г.Феоктистоф, С.Н.Майрановский, С.И.Жданов,
О.А.Петрий, Б.И.Дамаскин және т.б, болды [8].
Бұл да академиктің ғылым әлеміндегі зор абыройы мен үлкен
ұйымдастырушылық қабілетінің жемісі, деп түйеді жазушы.
Қаламы қарымды журналист, Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі,
бірнеше жыл Түркістан газетінің бас редакторы қызметін атқарған Сырым
Дағмырзаұлы Ақиқат газетінде жариялаған мақаласында М.Жұрынұлының алыстан
болжайтын көрегендігін, тереңнен ойлайтын кемеңгерлігін дәл аңғарады.
Әсіресе, қоғамдағы ең өзекті проблемалардың басында тұратын дін мәселесіне
келгенде ғалымның пікіріне дер кезінде ден қоймағанымызға өкініш білдіреді.
Шындығында қазіргі заманда адамзат дүниесінің ең маңызды мәселелерінің
бірі – діни экстремизмге, фундаментализмге, вахабизмге, әртүрлі
кертартпалық пен соқыр сенімге қарсы тұру. Дүние жүзіндегі барлық
өркениетті мемлекеттер осы зиянды діни ағымдарға қарсы үлкен күрес
жүргізуде, сол жолда бірігіп әрекет етуде.
Бұл сияқты зиянды және қауіпті ағымдарды тоқтатудың бірден-бір жолы мен
әдісі білімділік, рационализм және дінді дұрыс түсіндіру екенін М.Жұрынұлы
өткен ғасырдың соңында өз ойымен де, ісімен де дәлелдейді. Осындай мақсатты
орындау заманға сай білім беретін мемлекетті университеттердің Дінтану
факультеттеріне жүктелуі тиіс. Университеттегі Дінтану факультеттерінің
белгілі дәрежеде автономиялық құқығы болуы керек, - деп ойын одан әрі
өрбітеді академик. Бұл факультеттерді бітірген мамандарға тиісті атақтар
(бакалавр, магистр т.б) беріліп, оларды діндерді бақылайтын мемлекет
органдарына, діни орындарға (мешіттерге) және орта мектептерге бағыттау
керек. Орта мектептердің 6-7 сыныптарында (13-14 жас) діни (дін негіздері)
сабақтар (ең кемі факультатив ретінде) өткізілуі қажет [9].
Бүгінгі таңда еліміздегі ең қажетті мамандықтың бірі осы дінтанушылар
болып отырғаны жасырын емес. Жоғары сыныптарға дінтану сабақтарын енгізу
мәселесі де М.Жұрынұлы ескерткен уақыттан оншақты жылдан кейін көтеріліп,
енді ғана қолға алына бастады. Журналист ғалымның айтқандарына дер кезінде
көңіл бөліп, аталмыш мәселені мемлекеттік деңгейде қолға алғанымызда, соңғы
жылдары орын алған кейбір келеңсіздіктердің алдын алуымызға болатынын
көлденең тартады.
Жазушы Жексенбай Алпартегі республикалық Заң газетінде жарық көреген
мақаласында М.Жұрынұлының бүгінгі ғылымның жай-күйіне қатысты
көзқарастарына талдау жасайды.
Әр мемлекеттің кешенді түрдегі классикалық бір ҰҒА-сынан басқа салалық
ғылым академиялары да болады. Олардың әрқайсысының өз орны болуы тиіс. Олар
өз саласымен айналысады және оны дамытуға ат салысады. Қазіргі кезде
олардың саны 100-ден асады. Көпшілігінде ірі ғалымдар бар, бірақ өкінішке
орай, олармен қатар, тіпті ғылыми атағы жоқтар кездеседі. Олар мүшелік ақы
төлеп "Корреспондент-мүше", "академик" деген атаққа ие болып жатады.
Ғылымнан хабары жоқ, жалпы сауаты да шамалы адам өзін академикпін деп
шіреніп тұрса, сол көрініс өркениетті елге жараса ма? Ғылымға өмір бойы бар
күш-жігерін жұмсап, жаңалық ашқан азаматтың қатарына ғылымы түгіл білімі
шамалы жантайшаптарды қою қоғам үшін көргенсіздік болып табылады. Мұның
ұяты ұлтымызға тиетінін ескертеді, ғалым аталмыш мақалада [10].
Мұндай ашынған ойдың айтылуына себеп те жоқ емес еді. Кейінгі жылдары
екінің бірі доктор немесе ғылым кандидаты атанып кеткені де жасырын емес.
Мемлекет мұндай індетті тоқтату мақсатында түрлі қатал шараларға да барды.
Ғылымы өркендеген елдің экономикасы да жаңғыруы тиіс дегенімізбен, бізде
ғылымның экономикаға тікелей әсері көп байқала қоймады. Себебі екеуі бір-
бірімен тығыз байланыста дамыған жоқ. Осы олқылықты дер кезінде аңғарған
академик: Ең бастысы жан-жақты дайындалған, заңдастырылған жүйе керек.
Білім мен ғылым деген бір-біріне ұштасып жатқан дүние ғой. Сондықтан оларды
заң саласында бір-біріне сәйкестендіру керек. Осы іргелес салаларға
талантты жастарды тарту керек, деген болатын. Жазушы ғалымның бұл сөздері
ғылым мен экономиканың жүрек қағысын тамыршыдай тап басып, дәл көрсетіп
тұрғанын бүгінгі күннің мысалдарымен дәлелдейді.
Академик М.Жұрынұлының ұлттың рухани өзегі саналатын мәдени
мұраларымызға қатысты тың көзқарастарын талдаған мақалалар да жетерлік.
Міне осы және басқа да еңбектер біздің Жұрынов әлемін зерттеуімізге даңғыл
жол ашты.
Магистрлік диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының
басты мақсаты мерзімді баспасөзден алынған әртүрлі деректер мен әр жылдары
басылып шыққан кітаптар, мерзімді басылымдарда жарық көрген ғылыми
еңбектері арқылы Мұрат Жұрынұлының ғылыми-ұйымдастырушылық қызметін,
қайраткерлік тұлғасын, шығармашылық және ғылыми мұрасын ашып көрсетіп,
тарихи талдау жасау болып табылады. Өмірдегі ұстанымы мен ұстыны берік,
білімі мен білігі ізгі, ғалымдық пен қайраткерлікті, ақыл мен даналықты
жүрек жылуымен қатар алып келе жатқан белгілі қазақ зиялыларының бірі әрі
бірегейі Мұрат Жұрынұлының атқарған қызметін, қазақ ғылымына сіңірген
өлшеусіз еңбегін егжей-тегжейлі зерттеу және ғылыми сарапқа салу.
Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысының алдына төмендегідей
міндеттер қойылды:
- Мұрат Жұрынұлының өскен ортасы мен тұлғалық көзқарастарының қалыптасу
жолдарын зерделеу;
- Мұрат Жұрынұлы Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінің құрылуындағы рөлі мен атқарған ересен еңбегін бағалау;
- Мұрат Жұрынұлы ҚР ҰҒА президенті болып сайлануы және осы аталмыш
ғылыми мекеменің жұмысын жаңа заман талабына сай үйлестірудегі жанқиярлық
жұмысын талдау;
- Ұлттық Ғылым академиясының жаңа мәртебесі және Мұрат Жұрынұлының осы
жолдағы тың ізденістері мен оларды іске асырудағы қайраткерлігін саралау;
- Мұрат Жұрынұлының қоғамдық-саяси өмірдің белсенді өкілі ретінде
мемлекет болашағына қатысты күрделі проблемаларға сай білдірген өткір
көзқарастары мен тың ұсыныстарын жаңа заман мінберінен сараптау.
Магистрлік диссертацияның ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында Мұрат
Жұрынұлы Жұрыновтың әр жылдары атқарған қызметі, табиғи және азаматтық
бейнесі, туған жері мен туған халқы алдындағы баға жетпес ерен еңбегі,
саяси ұстанымдар негізінде жазылған ақиқатқа толы ғылыми қолжазбалары,
отандық тарих ғылымы үшін қосқан үлесі қазіргі заман талаптарына сай, жаңа
көзқараспен талданып, ғылыми-зерттеу тақырыбына айналып отыр.
Магистрлік диссертацияның хронологиялық шеңбері. Жұрынов Мұрат
Жұрынұлының 1964 жылдан бастап қазіргі күнге дейінгі саналы ғұмырын
қамтиды.
Магистрлік диссертацияның әдіснамалық және теориялық негіздері. Зерттеу
жұмысының методологиясы тарихилық, жан жақты салыстырмалы талдау мен
жинақтау, шынайы жүйелілік және тағы да басқа ғылыми әдіснамалық принциптер
басшылыққа алына отырып жазылды. Әлемде қалыптасып келе жатқан тұлғатану
саласының өркениеттілік ұстанымына ерекше көңіл бөлінді.
Магистрлік диссертацияның практикалық маңызы. Қазірге кезде отандық
тарих ғылымы саласында жаңа қарқынмен өрістеп, даму жолына түскен тұлғатану
мәселесі бойынша қорғауға ұсынылып отырған ғылыми-зерттеу жұмысының өзіндік
қосар үлесі бар. Зерттеу жұмысында ұсынылған мәліметтер, ой тұжырымдар мен
қорытындыларды жоғарғы оқу орындарында оқытылатын Қазақстан тарихы,
Тұлғатану курсы бойынша оқытылатын лекция мен семинар сабақтарында, арнайы
курстарда пайдалануға болады. Сонымен қатар, ғылыми жұмыстың мәліметтерін
жас ұрпақтың бойында отансүйгіштік қасиет қалыптастыруға арналған жұмыстар
барысында қолдануға және Қазақстандағы ұлттық интеллигенция тарихы бойынша
зерттелетін ғылыми еңбектер жазу барысында дереккөз ретінде пайдалануға
болады.
Магистрлік диссертацияның сыннан өтіу. Диссертацияның негізгі
тұжырымдары, нәтижелері Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінде Қазақстан тарихы кафедрасы жыл сайын өткізетін дәстүрлі
Абылай ханның 300 жылдығына арналған Өзбекәлі Жәнібек оқулары 2013 атты
IV республикалық ғылыми-теориялық конференцияда баяндалып, талқыланды.
Зерттеу тақырыбы бойынша еңбектер Қазақстан Республикасы Халықаралық ғылыми
журнал беттерінде жарияланды. Магистрлік зерттеудің материалдары Қ.А.Ясауи
атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Тарих-педагогика факультеті,
Қазақстан тарихы кафедрасының ғылыми-әдістемелік семинар мәжілісінде
талқыланып (27 наурыз 2014 ж., хаттама № 8), алдын-ала қорғауға ұсынылды.
Магистрлік диссертацияның құрылымы. Магистрлік зерттеу жұмысы
кіріспеден, екі үлкен тараудан, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі
және қосымшалардан тұрады.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. ҚР ҰҒА – Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясы
2. ИКҰ - Ислам Конференциясы Ұйымы
3. ҚазССР ҒА – Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Ғылым
академиясы
4. ҚЖОМ – Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі
5. ҰҒА – Ұлттық ғылым академиясы
6. ҚР ҰҒАм - Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының мүшесі
7. ҚР ПҰК - Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Ұлттық
Кеңесінің мүшесі
8. АҚШ - Америка Құрама Штаттары
9. М.Әуезов атындағы ОҚМУ - М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан
Мемлекеттік университеті
10. ҚазХТИ – Қазақ химия-технология институты
11. ВАК - Высшая Аттестационная комиссия
12. КСРО ХКК – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Халық
Комиссарлар Кеңесі
13. КСРО ҒА - Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Ғылым
академиясы
14. Қазақ КСР ҒА – Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының ғылым
академиясы
15. Қазақ КСР ХКК - Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Халық
Комиссарлары Кеңесі
16. ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы
17. ЖОО – жоғары оқу орны
18. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ – Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ-түрік университеті
19. әль Фараби атындағы ҚазҰУ - әль Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
университеті
20. Қ.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ – Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ Ұлттық
техникалық университеті
21. ҚарМТУ – Қарағанды Мемлекеттік техникалық университеті
22. ҚБТУ – Қазақстан-Британ техникалық университеті
23. ҒА - Ғылым академиясы
24. ЖІО - жалпы ішкі өнім
25. ҚКП ОК - Қазақстан Компартиясының Орталық комитеті
26. ЕҚЫҰ - Еуропадағы Қауіпсіздік және Ынтымақтастық ұйымы
АННОТАЦИЯ
Ел тәуелсіздігінің туын көтерушілер қатарында Ұлттық Ғылым
академиясының президенті, химия ғылымдарының докторы, профессор, академик
Мұрат Жұрынов тұрды. Ғылым әлемінде еңбектері үлкен бағаға ие болған Ұлттық
Ғылым академиясының академигі М.Жұрынұлы кез-келген адам үшін ең үлкен
байлық ұлт тәуелсіздігі екенін жиі қайталап отырады.
Магистрлік диссертацияның кіріспесінде зерттелу тақырыбының
тарихнамасы, мақсаты мен міндеттері жан-жақты анықталған.
Зерттеу жұмыстың бірінші тарауында академик М.Жұрынұлының туып өскен
ортасы мен еңбек жолдарынан келтірілген мағлұматтар оның адамдық,
азаматтық, қайраткерлік тұлғасын қалың жұртшылыққа таныстырады. Еліміз
тәуелсіздік жолымен әлемдік өркениетке нық қадам басып келе жатқан жылдар
ішінде жасарып, жаңғыра түскен қасиетті Түркістандағы ұлы бабамыз Қожа
Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің шаңырақ
көтеруі, оқу орнының алғашқы қадамдарынан бастап, қазіргі күнге дейінгі
асқан асулары, шыққан биіктері, Қазақстан мен Түркия байланыстары терең
ашып көрсетілген. Университет құрылған алғашқы күннен бастап, оның барлық
іргелі, елеулі істерінің ұйымдастырушысы болған көрнекті ғалым, академик
Мұрат Жұрынұлының тұңғыш ректор ретіндегі тарихи орны және қажырлы да
қарымды істеріне баға берілген.
Екінші тарауында ғалым М.Жұрынұлының Ұлттық Ғылым академиясының
президенті, оның жаңа мәртебесі, рөлі қамтылған. Тәуелсіздігімізді нығайту
жолындағы өткір көзқарастарына да орын берілген. Ұлт руханиятының басты
діңгектерінің бірі тіл мен діннің өзі ділді құрайды. Осы ұштаған
құндылықтарымызды асқақтатқанда ғана мемлекетіміз дамиды. Ата баба тілін
аяқ асты етуге жол бермейтін, ой-өрісі, парасаты озық тұрған зиялылардың
бірі - Мұрат Жұрынов екенін ашық айта аламыз. Өзінің мамандығы химик бола
тұрса да, қазақ елінің болашағына, мемлекет келешегіне қатысты өзекті
ойларын ешқашан бүгіп қалмаған. Ғалымның осы қыры да аталмыш еңбекте
айшықты көрсетілген.
Академик Мұрат Жұрынұлының азаматтық, қайраткерлік тұлғасының
қалыптасу жолдары, ғылыми педагогикалық және қоғамдық-саяси қызметі де
диссертацияның осы тарауына арқау болған. Ол ғалымдық табиғатымен қатар зор
ұйымдастырушылық қабілетімен де елге танылған іскер басшы.
Магистрлік зерттеу жұмыс М.Жұрынұлының ғалымдық, қайраткерлік,
азаматтық қырларын егжей-тегжейлі ашып көрсетуімен ерекшеленеді. Осы жолда
бұған дейін жазылған тақырыпқа қатысты ғылыми-көпшілік мақалалар, сыр-
сұхбаттар, баяндамалар мен кітаптар түгелге жуық қамтылып, ой сүзгісінен
өткізілген.
Болашақта М.Жұрынұлы туралы жазылатын ауқымды еңбектерге бұл
диссертацияның тигізер көмегі зор. Себебі бұл тарих саласы бойынша аталмыш
тұлға хақында жазылған тұңғыш ғылыми еңбек.
1 МҰРАТ ЖҰРЫНҰЛЫНЫҢ ҚАЙРАТКЕРЛІК ТҰЛҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Мұрат Жұрынұлының тұлға ретінде қалыптасуына ықпал еткен ортасы
Мұрат Жұрынов 1941 жылы 7 желтоқсанда Оңтүстік Қазақстан облысының Арыс
қаласында дүниеге келген. Ұлты қазақ, химия ғылымдарының докторы, профессор
(1981 ж.), Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым академиясының мүшесі
(1989 ж.), Қазақстан Республикасының ғылым, техника және білім саласындағы
Мемлекеттік сыйлығының иегері (2003 ж.), Тәжікстан Республикасы Ұлттық
Ғылым академиясының шетелдік мүшесі (академигі), бірнеше Халықаралық Ғылым
академияларының мүшесі (2010 ж.), ҚР Президентінің жанындағы Ұлттық
Кеңесінің мүшесі, ҚР Үкіметінің жоғары ғылыми-техникалық комиссиясының,
Ғылым және білім министрлігі алқасының мүшесі, ҚР Ұлттық Ғылым
академиясының баяндамалары журналының бас редакторы, Ислам елдерінің
Ғылыми академиялары ассоциациясының вице-президенті, ҚР ЮНЕСКО істері
бойынша Ұлттық комиссиясының мүшесі, ҚР Парламенті Мәжілісі жанындағы
Қоғамдық палатасының мүшесі, Нұр Отан халықтық демократиялық партиясының
атқару комитетінің мүшесі, ҚР Премьер-министрінің ғылым саласы бойынша
кеңесшісі. Парасат (2005 ж.), Барыс (2011 ж.) ордендерімен және басқа
да көптеген мемлекеттік медальдармен марапатталған. Ол Оңтүстік Қазақстан
облысының, АҚШ-тың Кентукки штатының, сондай-ақ Арыс, Түркістан, Кентау
және т.б. қалалардың құрметті азаматы.
Алғашқыда төл құжатында - туған ауылы Тақыр-көл деп жазылған болатын,
бірақ паспорт алатын, 1959 жылы ол ауыл жоқ болып шықты да Арыс қаласы
жазылды. Ес біліп, мектеп жасына ілінгенше М.Жұрынұлы Темірлан мен Бадам
аралығындағы Қайнар, Ұялжар, Бөржар деген ауылдарда өсті. Өзінің айтуынша,
ерекше есінде қалған кезеңдері - 2,5-3 жастар шамасында сол Бөржар өзенінің
бойындағы сәбилік шағы. Киіз үй, судан өтетін ағаш көпір, есік алдында биік
талдар. Бақшадағы жүгері, қауын, дарбыз...
Таңертеңнен кешке дейін 80 жастағы (ол кісі 100 келіп қайтыс болды)
әжесі Бибіайшаның қасында жүреді, өйткені үйдегілердің бәрі колхоз
жұмысында. 1945 жылғы мамыр айында Жеңіс күнін колхоздың тойлағаны есінде
қалыпты. Мектеп жасындағы өмірі Арыс қаласындағы Хлопком деген ауылда
өтті. Барлық ауыл балалары сияқты мектептен тыс уақытта үй шаруашылығына
көмектесіп өсті - кезекпен қой бағу, қозы бағу, малға шөп салу, суару деген
сияқты. Әсіресе, ерте көктемде, наурыздың ортасында бүкіл ауыл болып,
Ақдалаға он шақты күн бойы, бидай егетін, одан соң мамырдың бірінші
жартысында шөп жабу, жаз бойы бидай ору, есек арбамен сабан тасу. Ең
соңында бидайды диірменге апарып, ұн тартып келеді. Мұрат Жұрынұлы
осылайша, кәдімгі ауыл балаларындай қара жұмыспен шыңдалып өсті. Мектепті
бітіргеннен кейін, Шымкенттегі Қазақ химия технологиялық институтына
(қазіргі М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті)
түсті. Өзі армандаған мамандығы - темір жолдың Тепловоз дейтін машинасын
жасайтын немесе оны жөндейтін инженер-механигі еді. Арыстағы темір жол
депосына талай рет барып, рұқсат сұрап, машинистің кабинасына мініп алып,
приборларына қызыға қарайтын. Бірақ ол кезде Қазақстанда темір жол
институты жоқ еді. Алдымен ҚазХТИ-дің Ет-сүт өнімдері технологиясы деген
мамандыққа түсті. Бір демалыста үйіне келгенде әкесі Жұрын ақсақал: Балам
сенің оқуыңның аты не өзі. Кеше біреу сұрап еді, инженер болады деп едім,
оның қайсысы? деген сұрағына жауап бере алмай қалдым деді. Көке, біздің
мамандығымыз мына сүттен айран, ірімшік, қаймақ, май, балмұздақ алу. Үлкен
заводқа инженер-технолог боламыз, мысалға, сепаратор деген машинадағы
дискілер минутына 1500-ге дейін айналым жасап, сүттен бірден кәдімгі сары
май шығарады. Айтқан сайын әкесінің көңілі түсіп: Ой, мына өкімет те
білгенін істейді екен-ау. Соны да 5 жыл оқисыңдар ма? Оны анау шешеңнен-ақ
сұрап алмайсың ба? Сүтті пісіріп, қатық салсаң, айран болады, оны піссең,
май болады... Балам, мына оқуың оқу емес екен. Біреуге айтуға ұят, реті
келсе, басқа бір оқуға ауысып ал [11, 2-б] -деді.
Ең үлкен конкурспен түскен мамандығы 2-курстың соңында өзіне де онша
ұнамай жүр еді, әке сөзінен кейін институт ректорына дейін барып жүріп,
Электрохимиялық өндірістер технологиясы деген мамандыққа ауысып алды.
Институтты бітірген соң, электрохимия кафедрасына бөлінген бір орынға
жолдама алып, мұғалім болып орналасты. Кафедра меңгерушісі, профессор
Р.С.Вахидов өзінің шәкіртіне бар тәжірибесін беруге тырысты. М.Жұрынов та
өз білімін тереңдете түсті, студенттерге дәріс оқумен қатар, ғылыми
жұмыстармен шұғылданды. Кеңес Одағының Мәскеу, Уфа, Куйбышев (Самара),
Ереван, солармен қатар Балқаш, Өскемен, Шымкент қалаларындағы
электрохимиялық технологиялары бар ірі зауыттармен танысты, инженерлік
тәжірибесін тереңдетті. Бұл кейінірек ғылыми жұмыстарын өндіріске енгізу
кезінде пайдасын тигізді.
Екі жылдан соң Мәскеудің (1967 ж.) Д.Менделеев атындағы химия-
технология институтының (Ресей химия-технологиялық университеті)
аспирантурасына оқуға түсіп, органикалық электрохимия саласында
дүниежүзілік бірінші қатардағы әйгілі ғалым М.Фиошиннің лабораториясына
орналасты. Диссертациялық жұмысына Михаил Яковлевичтің өзі басшылық етті.
Электрохимия тәсілімен органикалық қанықпаған заттардан әртүрлі салаларға
қажет (фармацевтика, полимерлер химиясы, арнайы қасиеттері бар заттар)
қосындыларды алудың жаңа әдістері мен технологиясы жасалды. Сол
лабораторияда Кеңес Одағының әр тараптарынан келген және Мәскеу қаласының
таңдаулы әрі талантты жас зерттеушілері, аспиранттар жұмыс істейтін.
Солардың ішінде М.Жұрынов бірінші болып, тіпті 3 жылдық аспирантура
мерзімінен 2 ай бұрын кандидаттық диссертациясын арнайы диссертациялық
кеңесте бірауыздан дауыс алып қорғап, Шымкентке қайта оралды (1970 ж.).
Содан кейін Қазақ химия-технологиялық институтында аға оқытушы, кафедра
меңгерушісі, факультет деканы болып қызмет атқарды (1970-1982 жж.). Осы
жылдары М.Жұрынов өзінің тек қана талантты ғалым, әрі оқытушы екенін
көрсетіп қоймай, тамаша ұйымдастырушылық қабілетін де институт ұжымына
танытты. Электрохимиялық өндірістер технологиясы кафедрасының жанынан
Органикалық электрохимия лабораториясын ашты, оны ең жаңа әрі жоғары
дәрежедегі электрондық приборлармен жабдықтап, аспирантура ашты. Ірі
зауыттармен келісімшарт жасап, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп, оларды
өндіріске енгізді. Сол кездерде М.Жұрынов басқарған электрохимия
кафедрасында Кеңес Одағына белгілі ғылыми мектеп құрылды. 1977 ж.
Бүкілодақтық ғылыми конференция өткізіліп, осы электрохимия кафедрасы мен
ғылыми-зерттеу лабораториясындағы заманауи электрондық құрал-жабдықтар мен
зерттеулердің қол жеткізген табыстары майталман ірі ғалымдарды таңғалдырды.
Олар өте жоғары баға берді. М.Жұрынов ол кезде 100-ге жуық ғылыми мақалалар
мен авторлық куәліктер жариялап, 5 ғылым кандидатын даярлап шығарған
болатын.
1981 жылы Мәскеу қаласында докторлық диссертация қорғап, сол жылы
профессор атағын алды. Бұл жылдары докторлық диссертация қорғап, Мәскеудегі
жоғары аттестациялық комиссиядан (ВАК) бекітілу өте қиындап кеткен болатын.
Соның алдында бір келеңсіз жағдайлар ашылып, ВАК басшылығы әшкереленіп,
түгелімен қызметтен қуылған болатын. Сондықтан докторлық диссертациялар
айлап, жылдап жататын немесе бекітілмей қайтатын. М.Жұрыновтың докторлық
дәрежесі небәрі үш жарым айда бекітілді. Оның себебі оның докторлық
диссертация қорғаған Кеңесі сол саладан Кеңес Одағындағы ең жоғары болып
саналатын, ал жетекші мекемесі - КСРО Ғылым академиясының Электрохимия
институты. Бұлардан биік саналатын ешкім жоқ болғандықтан осылайша тез
бекіткен болуы керек.
1982 жылы Қарағанды мемлекеттік университетінің проректоры болып
тағайындалды. Сол кездегі Жоғары және арнайы орта білім министрі Т.Қатаев
жаратылыстану және техника ғылымдары саласынан ғылым докторы атағын алған
Қазақстандағы ең жас ғалым М.Жұрынов екенін атап көрсетіп, кезектен тыс
Жигули-05 деген машина бөліп бергізді. Одан жарты жыл өткен соң, Алматыға
шақырып алып, Қарағанды мемлекеттік университетіне ғылым істері бойынша
проректоры болып баруды ұсынды. Бірақ ол жолы М.Жұрынов рақмет айтып, ол
ұсыныстан бас тартты. Оның мынадай себептері бар еді. Шымкент қаласында сол
жылдары ол жалғыз ғылым докторы еді. Қаладағы үш институтта 3 ректор, 9
проректор отыр, ал неге ол проректор болу үшін сонау Қарағандыға бару
керек? Екінші жағынан өз қолымен құрған лабораториясын, шәкірттерін,
достарын қимады. Үшінші себебі Ташкенттегі және Мәскеу облысындағы ғылыми-
зерттеу институттарының директоры қызметіне шақыру алған еді. Бұл сәтті
М.Жұрынов өзі былай еске алады: Содан бір күні министр шақырып алып,
Қарағанды университетінде төрт-ақ доктор қалды. Олардың саны осылай кеми
берсе өкімет орындары оны университеттен педагогика институты дәрежесіне
төмендетіп жіберуі мүмкін. Ал бұл республиканың абыройына нұқсан келтіреді.
Закавказье және Орта Азия республикаларында екі университеті бар біз бен
Өзбекстан ғана. Сондықтан сізді жас доктор ретінде Қарағанды университетіне
проректор етіп жіберейік деп отырмыз деді. Менің бір қиянға барғым
келмеді. Сеніміңізге рахмет, отбасыммен ақылдасайын дедім. Бірақ, оны
ешкімге айтқан да жоқпын. Тек министрдің орынбасары Көпжасар Нәрікбаевқа
телефон шалдым. Басқа адам болса бұндай ұсынысты естігеңде қуанғаннан
секіріп кетер еді, сенің бармаймының қалай? Министр әділ, бірақ қатал адам,
айтқанын істемегенді кешірмейді! деді ол. Кешірмегенде менің дипломымды
тартып ала ма? Шымкентте мен жалғыз доктормын, ал үш институтта 12
проректорлық орын бар, солардың бәрі тұрғанда Қарағаңдыға туған еліме
сыймағандай не деп барамын?. Бірақ жарты жылдан кейін министр Тұрғанбек
Қатайұлы екінші рет шақырып, ағалық өсиетін айтқанда, қалай көнгенін өзі де
білмей қалды. Оның үстіне ол университеттің ректоры, өзінің ағасындай болып
кеткен ұстазы, академик З.Молдахметов еді. Проректорлық қызмет М.Жұрыновтың
өмір жолындағы бірінші номенклатуралық басшылық қызметі еді [11, 4-б].
Бір кездері осы қызметте жүріп оның басшылық емес, адамгершілік
ұстанымы да сынға түскен кездер болды. 1986 жылғы желтоқсан оқиғасының
дүмпуі Қарағандыға да жетті. Қазақ басшыларының соңына түсу басталды.
Институтта қазақтардың үлесі 63 пайыз екен. Москвадан Мищенконың комиссиясы
Жұрыновты шақырып алып: Неге облыста қазақтардың үлесі 16 пайыз, қалада 9
пайыз, ал сіз басқаратын институтта 63 пайыз? деп қыспақтың астына алды.
Оған Жұрынов қаймыға қойған жоқ. Егер сіздерде мекемедегі қазақтың саны
мынанша пайыздан аспасын деген заң болса, маған беріңіздер. Ұжымға апарып
көрсетіп, олардың артығын жұмыстан шығарайын деді... Сонда да қазақ
басшылардың біразын орнынан алыңыз деп тыныштық бермеді. Жұрынов бұған
көндікпеді әйтпесе, басқа институттарда талай казақ қазақ болғаны үшін ғана
қызметінен кетіп жатты ғой. Неге ауыстырмайсыз? дегенде: Бұл кісілердің
барлығы да мемлекеттік бағдарламамен жұмыс істеп жатыр. Олардың жұмысты
бастағанына екі жылдан асты. Енді келіп орта жолдан мен оны үзсем, ертең
мемлекеттік бағдарламаның орындалмағаны үшін кім жауап береді?.. Қанша
қаржы жұмсалып қойды. Үш жылдан кейін олар маған бағдарламаны орындаған
орындамағаны жайлы есеп берсін, соның нәтижесіне қарап көреміз [12, 1-б] -
дейді.
1985 жылы Қазақстан Ғылым академиясының Органикалық синтез және көмір
химиясы институтының директоры болып тағайындалды. Бұл басшылық қызметте
М.Жұрынов 6 жыл істеді. 1990 жылы бұл институттың тарихында сақталатын
Республиканың академиялық институттары арасындағы социалистік жарыста
Алматының небір атақтары дүние жүзіне жайылған институттарынан озып шығып,
ауыспалы Қызыл Туды жеңіп алды.
1991 жылы Қ.А.Йассауи атындағы Түркістан мемлекеттік университетінің
ректоры болып тағайындалды. Бұл Қазақстан егемендік алған жылы еді. Жаңадан
сайлаған Қазақстанның Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев қазақ халқының
қасиетті рухани астанасы-көне Түркістанды жандандыру мақсатында өзінің
тамаша идеясына сәйкес өз Жарлығымен университет ашып, сол кездегі Білім
министрі Ш.Шаяхметовтың ұсынысы бойынша М.Жұрыновты Қарағандыдан шақырып
алып, Түркістанға ректор етіп жіберді. Бұл М.Жұрыновтың Қарағанды қаласында
он жылға жуық басшылық қызметте жүріп, әбден шыңдалып, мол тәжірибе жинаған
кезі еді.
Тақыр жерден университет ашу деген зауыт салудан да қиын екені белгілі,
студенттерге дәріс беру үшін ғалымдар керек, оларды шақырып келтіру үшін
жақсы пәтерлер, үлкен айлық (жалақы), байланыс және транспорт жүйелері бар
жақсы қала керек. Сондықтан тәжірибе бойынша алдымен бір жоғары оқу орнының
филиалын ашып, одан кейін оны педагогикалық институт жасап, одан соң ғана
оны университетке айналдыру керек еді. Ол кезде Түркістанда үш техникум
бар, бірақ олардың ішінде бірде-бір ғылым кандидаты да жоқ. Мәскеуде
шығатын Известия газеті Қазақстанда аудан орталығында университет
ашылды деп мысқылдады.
Маусымның 6-жұлдызында Президент Н.Назарбаевтың Жарлығымен университет
ашылды. Министр Ш.Шаяхметов университет ашу шараларын өз бұйрығымен 7-
маусымда бекіте отырып, Іске сәт, жолың болсын деді де үстелінің
тартпасынан бір жаңа қаламсапты құтысынан алып, бұйрыққа қол қойып,
М.Жұрыновқа ескерткіш ретінде ұсынды.
Жарты жылдан соң, Кеңес Одағы құлады, ақша құнсызданып, жағдай тіпті
қиындап кетті. 1989 жылы М.Жұрынов Батыс Германияға барып, сондағы
Гейдельберг университетін көрген еді. Міне, сол сияқты, Батыс Еуропа
үлгісінде, университет қалашығын салмақшы болған арманы да бұлыңғырлана
бастады. Ендігі жағдайда шетелден демеушілік көмек немесе инвестиция
тартпаса болмайтынына көзі жетті. Содан АҚШ елшісі У.Кортни мырзаны
Түркістанға ертіп келіп, АҚШ - Қазақстан университетін құрмақшы болды, АҚШ
Президентінің ТМД елдері бойынша кеңесшісіне дейін барды. Одан мәселе
шешілмеген соң, Түркияға кайта-қайта барып жүріп, Қазақ-Түрік халықаралық
университетін құрып, университет қалашығын салды.
1995 жылы Қазақстан Республикасы Білім министрі болып тағайындалды. ҚР
Президенті Н.Назарбаев М.Жұрыновты кабинетіне шақырып алып: Мұрат мен
сенің Түркістанда атқарып жатқан істеріңе көңілім толып жүр, ал енді осы
бүкіл білім саласын өзіңе тапсырамын, бәрін жөнге келтір, ана
университетіңді де өзің басқара бер деді. Білім министрлігінде қыруар
жұмыс атқарылды, көмекшісі болып істеген, білім саласында белгілі қызметкер
Серік Шалғымбаевтың айтуынша, бұрын-соңды істелмеген жұмыстар атқарылды.
Таңертеңнен бастап, түнгі сағат 23.00-24.00 дейін жұмыс істейтін. Бірақ
18.00-ден кейін тек сол күні қаралатын керекті бөлімдердің басшылары ғана
қалдырылатын да басқа қызметкерлерді қайтарып жіберетін.
Сол жылдары Тәуелсіз Қазақстанның Ата заңы қабылданды. Конституцияның
білім туралы айтылатын 30-бабын М.Жұрынов өз қолымен жазды. Сондағы тоқ
етері ең маңызды екі ауыз сөз бара-бара нағыз күреске айналды.
Азаматтардың мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алуына кепілдік
беріледі. Орта білім алу міндетті. Қаржы саласындағылар баршаны ақысыз
оқытуға, кейбіреулер міндетті деген сөздерге қарсы болды. Бірақ М.Жұрынов
бір елі де шегінбей тұрып алды, сол кездегі Премьер-министр Ә.Қажыгелдинмен
келіспей, Президент Н.Назарбаевтың алдына дейін барды, ел болашағы үшін өте
мағыналы осы екі сөздің екеуін де сақтап қалды...
1997 жылдан бастап, 2001 жылға дейін академик М.Жұрынов Қ.А.Йасcауи
атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетінің президенті қызметтерінде
болды .
Бұл кезде университет қалашығының құрылысы қыза бастаған еді. Өзі Білім
министрі болып тұрғанда екі ел арасындағы біраз Келісімшарттарға өзгеріс
енгізді. Түркістан университетінің қалашығын Түркия тарапы кері қайтпайтын
демеушілік көмек ретінде салып беріп жатқандықтан оларды салықтан
босаттырған болатын. Нағыз қарқынды құрылыс енді басталды. Мейрамханаға
бергісіз студенттік әсем асхана, ол кезде Алматы мен Астанада жоқ
Мәдениет сарайы, Медицина факультеті үшін салынған үлкен клиника.
М.Жұрынов әсіресе, Мәдениет сарайына көп көңіл бөлді, оның жобалау
жұмысынан бастап, сахнаның пердесіне дейін өзі тексеріп отырып, әдемілеп
жасатты. Мәдениет сарайы тек университеттің ғана емес, жаңарған Түркістан
қаласының айнасы ғой [12, 3-б] - дейтін.
Еліміздің бірінші халықаралық университетінің құрылуына және оның
жылдам дамуына М.Жұрынов орасан зор үлес қосты. Қ.А.Йассауи атындағы
Халықаралық Қазақ-Түрік университеті М.Жұрыновтың басшылығымен 10 жыл
ішінде республикада жетекші ірі университеттердің біріне айналды. Түркиядан
100 млн-ға жуық АҚШ долларын құрайтын, кері қайтарылмайтын, жәрдем қаржы
тартылып, Түркістанда 30 корпустан тұратын университет қалашығы салынды. Ол
Түркістан қаласының көркейіп, дамуына да әсер етті. 2001 жылы маусым
айында, Түркістандағы 10 жыл қызметінен кейін академик М.Жұрынов Білім және
ғылым министрлігінің Органикалық катализ және электрохимия институтының
директоры қызметіне ауысты. Ресми мәлімдеме бойынша Түркияның заңына сәйкес
университет ректоры тек қана 2 рет 5 жылдан 10 жыл ғана қызметте бола
алады.
Кезінде аты бүкіл әлемге әйгілі болған Алматыдағы бұл институт әбден
тұралап қалған екен. Академик М.Жұрынов бұрынғы әдеті бойынша қайтадан
білекті сыбанып тұрып, іске кірісті. Ең алдымен министрліктен қосымша қаржы
бөлдіріп, институт ғимаратын күрделі жөндеуден өткізді, қаржы көлемін 5
есеге өсірді. Қосымша үлкен конференциялық зал салдырды.
2003 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының президенті
болып сайланды. Сайлауға қатысқан үш академиктердің арасынан 72 пайыз дауыс
алып сайланды. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың нұсқауы бойынша 1996 жылдан
бастап әбден мазасы кетіп, енді Қоғамдық бірлестік статусына көшкен
Академияны енді КСРО моделінен нарықтық экономикаға бейім Батыс Еуропа
моделіне көшіре отырып, әрі қарай дамыту керек. Оны неден бастау керек?
Академик М. Жұрынов Париждегі әйгілі Сорбонна университетіне шақырылған
еді. Енді Франция академиясымен танысып, сол модельге ҚР ҰҒА-сын бірте-
бірте ауыстыру керек шешті. Франция академиясы - қоғамдағы ең жоғары
мәртебелі мекеме. Кез келген министрліктен беделі жоғары. Жылдық бюджеті 79
млн евро. Көптеген көрмелер, байқаулар, конференциялар өткізеді, Франция
президентіне тапсырылатын жыл сайынғы Ғылым саласы бойынша Ұлттық баяндама
жазып дайындайды. Одан басқа, ғылыми журналдар шығарады, экспертиза
жасайды, академиктердің таңдаулы еңбектерін баспадан басып шығарады және
т.б. Бірақ Қазақстандағы заңдар, әрине, Франциядағыдай емес. Сондықтан қиын
соқпақтар кездеседі. 2008 жылы академик М.Жұрынов 95,4 пайыз дауыс жинап,
келесі 5 жылдық мерзімге кайта сайланады [13, 2-б].
Ұлттық Ғылым академиясының беделі жоғары екендігі 2006 жылы 60 жылдық
мерейтойында барша дүниеге мәлім болды. Академия тойына барлық ТМД
елдерінің негізгі академияларының президенттері, АҚШ ұлттық академиясының,
Еуропа елдері академияларының өкілдері Алматыға жиналды. Салтанатты
сессияға Елбасы Н.Назарбаевтың өзі арнайы ат басын бұрып келіп, қатысты.
Одан 5 жыл өткен соң, 65 жылдық салтанатты сессиясына Білім және ғылым
министрі қатысып, 12 академикке марапаттар тапсырды. Артынша ҚР ҰҒА-сы
орналасқан Ғылым ордасында Қазақстан ғалымдарының форумына ҚР тұңғыш
Президенті - Елбасы Н.Назарбаев қатысты, ҚР ҰҒА-сы туралы оның атқарып
отырған рөліне жоғары баға берді. Сол форумда Отандық ғылымда дамыту
жолындағы қызметі үшін Елбасы М.Жұрыновқа жоғары мемлекеттік марапат -
Барыс орденін тапсырды.
ҚР Президентінің 2007 жылы Қазақстан халқына арнаған Жолдауында
көрсетілген ғылым мен жоғары білімді интеграциялау бағытына сәйкес ҚР ҰҒА-
сының белгілі екі институтының Қазақстан-Британ техникалық университетіне
қосылуына байланысты оларды ғылым-жоғары, білім-өндіріс схемасына сәйкес
дамыту қажеттігі туындады. Осы мәселеге байланысты академик М.Жұрынов 2010
жылы сәуір айынан бастап ҚР ҰҒА президенттік қызметімен қоса, Қазақстан-
Британ техникалық университетінің ғылым саласы бойынша проректоры болып
тағайындалды.
Академик М.Жұрыновтың негізгі ғылыми бағыты - электрохимия саласы, оның
ішінде табиғи қоспалар негізінде белгілі дәрілік және жаңа биологиялық
белсенді заттарды электросинтез тәсілдерімен алу. Алкалоидтарды (наркотин,
тебаин, сальсолин, афилин, соласодин, т.б.) әртүрлі электрохимиялық
әдістермен зерттеп, олардың электрохимиялық үдерістерінің жүйелерін
анықтады. Оларды жан-жақты зерттей отырып (вольт-амперлік, спектральды,
квантты-химиялық және т.б. тәсілдер), қатты электродтарда жүретін тотығу
реакциясы кезінде алкалоидтардың молекулаларының құрамына әртүрлі
функционалдық группаларды (гидроксилды, метоксилды, этоксилды, т.б.) енгізу
арқылы жаңа фармакологиялық белсенді заттарды (опиан қышқылы, котарнин,
пахикарпин және т.б.) алу әдістері мен оларды синтездеудің электрохимиялық
технологиясын жасап, оны өндіріске енгізді. Мәскеудегі Д.Менделеев атындағы
химия-технологиялық институтында 1981 жылдың қаңтарында Электрохимиялық
технологиялар мамандығы бойынша докторлық диссертация қорғады. Сол жылы
ғылыми-әдістемелік еңбектері үшін оған профессор атағы берілді.
М.Жұрыновтың ғылыми жетекшілігімен мыс, никель, темір мен кобальт
фосфидтері сияқты қорғаныс өндірісі үшін қажетті заттарды алу технологиясы
жасалды. Өзінің шәкірттерімен бірге нанокристалды ультрадисперсті металл
ұнтақтарын алудың электрохимиялық әдістері жасалып, оның біріне авторлардың
есімдері (Баешов-Жұрынов әдісі, А.С. №1441833, 1989) берілді, КСРО
өнертапқышы медалімен марапатталды [14, 6-б].
М.Жұрынов фосфор өндірісінің жанама өнімдері феррофосфор және фосфорлы
қалдық (шлам) сияқты заттарды өңдеудің электрохимиялық технологиясын жасап,
өндіріске ірі экономикалық эффектімен енгізді. Феррофосфорды
электрохимиялық тәсілмен еріту арқылы (биполярлы бөлшекті электродтарды
қолдану арқылы) темір фосфатын, сондай-ақ жоғары сапалы болат өндірісінде
қоспа ретінде қолданылатын вольфрам, молибден және ванадий алу
технологиясын жасап, өндіріске енгізді. Фосфорлы қалдықтан таза фосфор мен
мыс фосфидін өндірудің жоғары тиімді өндірістік қондырғысын жасады.
Автордың бұл тәсілдері үшін АҚШ, Германия, Ұлыбритания және Венгрия
мемлекеттері арнайы патент берді.
Академик М.Жұрыновтың басшылығымен өндірістердің кірленген және қалдық
суларын жиілігі әртүрлі өзгермелі электр тоғын қолдана отырып, кесек
биполярлы электродтары бар электролиздерде өңдеу арқылы тазалау
технологиялары өндіріске енгізілді. Қолданыстағы электрохимиялық тотықтыру
тәсілі арқылы ерімейтін металдарды (титан, алюминий және т.б.) еріту тәсілі
жасалды. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 378.6
Қолжазба құқығында
Темір Азамат Абайұлы
М.Ж. ЖҰРЫНОВ – КӨРНЕКТІ МЕМЛЕКЕТ
ЖӘНЕ ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ
6М020300 - Тарих мамандығы бойынша
тарих ғылымдарының магистрі
академиялық дәреже алу үшін магистрлік диссертация
ТҮРКІСТАН – 2014
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Қазақстан тарихы кафедрасының
меңгерушісі, т.ғ.к., доцент
_____________ Е.С.Абдраманов
____ _____________ 2014 ж.
Магистрлік диссертация
М.Ж. ЖҰРЫНОВ – КӨРНЕКТІ МЕМЛЕКЕТ
ЖӘНЕ ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ
мамандығы: 6М020300 - ТАРИХ
Магистрант ___________________ А.А. Темір
Ғылыми жетекшісі,
тарих ғылымдарының кандидаты,
доцент ___________________ Г.Т. Жораева
ТҮРКІСТАН – 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
АННОТАЦИЯ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 11
1 МҰРАТ ЖҰРЫНҰЛЫНЫҢ ҚАЙРАТКЕРЛІК ТҰЛҒАСЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Мұрат Жұрынұлының тұлға ретінде қалыптасуына ықпал еткен ортасы... 12
1.2 Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің құрылуы мен
даму тарихы және Мұрат Жұрынұлының тұңғыш ректоры ретінде тарихи орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .. 26
2 АКАДЕМИК МҰРАТ ЖҰРЫНҰЛЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ–САЯСИ
ҚЫЗМЕТІ
2.1 Мұрат Жұрынұлының Ұлттық Ғылым академиясы президенті ретіндегі тарихи
рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Мұрат Жұрынұлының Қазақстан Республикасының Білім беру
жүйесіндегі және қоғамдық-саяси өмірдегі белсенді қызметі
... ... ... ... ... .. 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 74
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 76
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 79
КІРІСПЕ
Магистрлік диссертация тақырыбының өзектілігі. Қазіргі қазақстандық
тарих ғылымында қоғам өмірінен ерекше орын алатын айтулы тұлғаларға деген
қызығушылық артып отыр. Тарихты тұлғалар жасайды деген қағидаға сүйенер
болсақ, бұл тақырып терең зерттеуді талап ететін өзекті мәселелердің бірі
болып табылары сөзсіз. Егемендікке қол жеткізіп, бар мен жоғымызды түгендеп
жатқан тұста тек көне тарихтағы көсемдеріміздің ғана емес, өзімізбен бірге
бір қоғамда өмір сүріп, елдің жаңа сатыға көтерілуіне, мемлекеттің жаңа
жағдайға бейімделуіне өлшеусіз үлес қосып келе жатқан азаматтарымыздың да
өміріне ғылыми тұрғыдан баға беру бүгінгі ұрпақ борышы.
Елбасымыз өзінің Тәуелсіздік белестері атты еңбегінде: Біздің
халқымыз тарихтың қатпар-қатпар қыртыстарына тамырын терең жіберген қиын да
қызықты тағдыр кешті. Ол негізінен, тәуелсіздік жолындағы күреспен өтті.
Қазақстанның тәуелсіздік тарихы аппақ парақ бетіне күні кеше түсе қалған
жоқ. Бүгінгі Қазақстанның алдына уақыт қойып отырған міндеттерінің
ауқымымен артар жауапкершілік жүгін әлгіндей оқиғалардың таңбалы тарихи
тізбегін, ата-бабаларымыздың жүздеген ұрпақтарының жанын жай таптырмаған
азапты ізденістерін ескермей тұрып бағалауда, бағамдауда қиын [1] - деп
атап көрсетті.
Ел тәуелсіздігінің туын көтерушілер мен идеологтардың қатарында бүгінгі
Ұлттық Ғылым академиясының президенті, химия ғылымдарының докторы,
профессор, академик Мұрат Жұрынов та бар. Жақсының жақсылығын айт, нұры
тасысын - демекші, өмірі мен кәсібі ұлт тағдырымен қоса қабысқан айтулы
тұлғаның азаматтық болмысы турасында тілге тиек еткенді абзал санадық.
Мұрат Жұрынұлы туралы көптеген мақалалар жарияланып, қоғамдық пікір
қалыптасқанымен ғылыми тұрғыдан талданған толыққанды еңбек әлі күнге
кездеспейді. Біз өз еңбегімізде осы мәселенің өзектілігіне ғылыми қауымның
назарын аудара кетпекпіз. Ғалымның аты бұрын көбіне химия саласына қатысты
ғылыми еңбектерде жиірек аталып келсе, келешекте оның ғалым ретіндегі ғана
емес, тұлға ретіндегі азаматтық бет-бейнесін егжей-тегжейлі талдап, оқырман
назарына ұсыну ауқымды ғылыми еңбекке арқау болары күмәнсіз.
Болар бала он бесінде баспын дер, – деген ұлағатты нақылдың қазақ
жадында жатталып келе жатқанына да талай ғасыр өткен де болар. Мұрат
Жұрынұлы Жұрынов та жастайынан ғылым-білімге деген зеректігінің арқасында
талай асудан асты [2, 3-б].
Оның еңбектері көптеген ғылыми жобалар секілді тек қағаз бетінде ғана
қалып кетпей өндіріспен біте қайнасып, бірден ел игілігіне айналуымен де
құнды. Себебі ғалым, сол кездерде-ақ ел өміріндегі және ғылымдағы ең өзекті
мәселелерді дөп басып танып, солардың шешу жолдарын қарастыруға бел шеше
кірісті. Бұл өз кезегінде ғылыми ыждаһаттылықты ғана емес, қоғам өміріне
деген сергек көзқарасты талап етері сөзсіз. Міне осы жағдайларды саралай
келе біз М.Жұрынов бойындағы азаматтық ұстанымның сол тұстарда-ақ
айшықталып қойғанын аңғарамыз.
Академик қазіргі таңда Қазақстанның түрлі жоғары оқу орындары мен
ғылыми-зерттеу институттарында қызмет істеп жүрген талантты ғалымдардың
үлкен тобын тәрбиеледі. Отызға жуық ғылым кандидатына ғылыми жетекшілік
жасап, олардың арасынан ерекше таланттылары докторлық диссертацияларын өз
жетекшілігімен сәтті қорғап, әлі күнге ізінен еріп келеді. Бұл біз
қарастырғалы отырған тұлғаның бір ғана қыры. Ал оның қоғамның қайнап жатқан
тіршіліктеріне деген көзқарасы мен мемлекеттік деңгейдегі қызметтері өз
алдына бір төбе. Ендеше, осы және басқа да сипаттарын саралай келе, біз
елімізге кеңінен танымал тұлға, академик Мұрат Жұрынұлының ғылыми және
азаматтық көзқарастарына нақты баға бере отырып, оның тұлғалық қалыптасу
жолдарын жан-жақты қарастыруға мүмкіндік аламыз.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі
(1994 ж., корреспондент-мүшесі (1989 ж.), Ғылым, техника және білім
саласында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (2003
ж.), бірқатар халықаралық ғылым академияларының, жоғары мектеп халықаралық
академиясының және т.б. мүшесі. ҚР Президенті жанындағы Ұлттар кеңесінің,
ҚР Үкіметінің Жоғарғы ғылыми-техникалық комиссиясының, ҚР Білім және ғылым
министрлігі алқасының мүшесі, ҚР ҰҒА баяндамалары журналының бас
редакторы, ИКҰ (Ислам Конференциясы Ұйымы) елдерінің ғылым академиялары
ассоциациясының вице-президенті, ЮНЕСКО істері жөніндегі ҚР Ұлттық
комиссиясының мүшесі, ҚР Премьер-министрінің ғылым жөніндегі кеңесшісі, ҚР
Парламентінің Мәжілісі жанындағы қоғамдық палатаның мүшесі-Мұрат
Жұрынұлының саналы ғұмыры қаншама маңызды оқиғаларға толы. Ол әр тұстарда
Қарағанды мемлекеттік университетінің проректоры (1982-1985 ж.ж.), ҚазССР
ҒА-ның Органикалық синтез және көмір химиясы институтының директоры (1985-
1991 ж.ж.), 1991 ж. Түркістан мемлекеттік Қ.А.Ясауи атындағы
университетінің ректоры, 1992-1995 ж.ж. қайта құрылған Қ.А.Яссауи атындағы
Халықаралық Қазақ-Түрік университетінің президенті, Қазақстан
Республикасының Білім министрі (1995-1997 ж.ж.), Қ.А.Ясауи атындағы
Халықаралық Қазақ-Түрік университетінің президенті (1997-2001 ж.ж.) секілді
ауқымды қызметтерді абыроймен атқарды [3, 12-б]. 2001-2007 жылдар
аралығында Д.В.Сокольский атындағы Органикалық катализ және электрохимия
институтының директоры болып жұмыс істеді. 2003 жылдың қазан айында ҚР ҰҒА
президенті болып сайланды. Бұл қызметтер оның ғалым ретінде ғана емес
білікті басшы, шебер ұйымдастырушы ретінде де жарқырай көрінуіне мүмкіндік
берді [4, 28-б].
Көпшілік қауым, жалпы ғылыми орта М.Жұрыновты әйгілі ғалым, химия
саласының терең білгірі ретінде таниды. Оның әлемдік дәрежеде мойындалған
ондаған жаңалықтардың авторы екені де баршаға аян. Алайда біз бүгін оның
ғалымдық қырын ғана емес, қоғам үшін аса өзекті мәселелерге сергек қарайтын
қайраткерлік, азаматтық көзқарастарының бір парасына тоқталмақпыз.
Магистрлік диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі. Академик, экс-
министр, ХҚТУ-дың алғашқы қазығын қағып, оны биік дәрежеге жеткізген айтулы
тұлға Мұрат Жұрынұлының сан қырлы еңбегін баяндайтын кітаптар да, көлемді
мақалалар да жетерлік. Ғалымның бір ғана химия саласы бойынша жасаған
еңбектерін саралаған ғылыми мақалалар мен диссертациялардың өзі қаншама.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті құрастырған
Бес жыл - бес белес [5], Өркен жайған оқу орда [6] атты кітаптарда осы
оқу ордасының тұңғыш ректоры М.Жұрынұлының университетке сіңірген еңбегі,
оны халықаралық дәрежеге жеткізудегі жанқиярлық әрекеті жан-жақты
баяндалады. Аталмыш басылымдар университеттің бес жылдық және он жылдық
мерейтойына арналып шығарылғандықтан онда негізінен осы оқу ордасының
тарихына басымдық берілген.
Ал, ғалым әрі журналист Сейдолла Садықұлының Түркі әлемінің тұлғасы
[7] атты кітабы университет құрылған алғашқы күннен бастап, оның барлық
іргелі, елеулі істерінің ұйымдастырушысы болған көрнекті ғалым, академик
М.Жұрынұлының қажырлы да қарымды істерін кеңінен қамтиды. Атағы республика
көлеміне ғана емес, одан тысқары елдерге кеңінен танымал академиктің өмірі
мен еңбек жолдарынан келтірілген мәліметтер оның адамдық, азаматтық,
қайраткерлік тұлғасын айшықтай түседі. Автор бұл еңбегінде ғалымның жүріп
өткен жолдарын баяндап қана қоймай, оның сол белестірді бағындырудағы
тынымсыз еңбегін, тоқтаусыз күресін әсерлі сипаттайды. Мейлінше
кейіпкерінің жанына үңіліп, оның ішкі сырын, жан тебіренісін жеткізуге
тырысады. Бұл мақсатына жетеді де.
Ал, соңғы ширек ғасырда мерзімді баспасөз беттерінде М.Жұрынұлына
қатысты жазылған ғылыми, танымдық, ақпараттық т.б. мақалалардың тіпті есебі
жоқ деуге болады. Олар негізінен ғалымның ғылыми еңбектерін талдауға, ол
басшылық еткен мекемелерде атқарылған жұмыстарға және оның қоғамдық ой-
пікірлеріне арналған. Сонымен қатар академик алған түрлі марапаттар мен
құттықтауларға арналған мақалалар да өз алдына бір төбе. Біз соның
бірнешеуіне ғана тоқталғанды жөн санадық.
Жазушы Аманхан Әлімұлы Мұрат Жұрынұлының ғылымға икемділігін қалтқысыз
аңғарған оның ұстазы, профессор Равиль Вахидов екенін айтады. Ол Мұрат
Жұрынұлының болашағын дөп басып, алысқа жол сілтейді. Ұстазы туралы Мұрат
Жұрынұлының өзі де жиі ауызға алып, ол кісінің алдында мәңгілік борыштармын
деп санайды. Өйткені ол сол кезде қазақ баласының аяғы жете бермейтін
Мәскеудегі Д.И.Менделеев атындағы химия-технология институтының
аспирантурасында оқып, нағыз ізденіске толы ғылымның сара жолына түседі.
М.Жұрыновтың басшылығымен жүргізіліп жатқан ғылыми жұмыстар негізінде
ұсынылған теориялық тұжырымдар, тек республикамызда ғана емес, бүкіл
Одаққа, тіптен шет елдерге де мәлім болады. Мұның бір айғағы – 1980 жылы
Жұрыновтың ұйымдастыруымен Шымкент қаласында өткен электрохимиктердің
Бүкілодақтық мектеп-семинары. Әдетте мұндай семинарлар электрохимик
мамандар шоғырланған Ресейдің үлкен қалаларында немесе республика
астанасында өтетін, бұл семинарға қатысқан дүниежүзіне белгілі электрохимик
ғалымдар қатарында: Л.Г.Феоктистоф, С.Н.Майрановский, С.И.Жданов,
О.А.Петрий, Б.И.Дамаскин және т.б, болды [8].
Бұл да академиктің ғылым әлеміндегі зор абыройы мен үлкен
ұйымдастырушылық қабілетінің жемісі, деп түйеді жазушы.
Қаламы қарымды журналист, Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі,
бірнеше жыл Түркістан газетінің бас редакторы қызметін атқарған Сырым
Дағмырзаұлы Ақиқат газетінде жариялаған мақаласында М.Жұрынұлының алыстан
болжайтын көрегендігін, тереңнен ойлайтын кемеңгерлігін дәл аңғарады.
Әсіресе, қоғамдағы ең өзекті проблемалардың басында тұратын дін мәселесіне
келгенде ғалымның пікіріне дер кезінде ден қоймағанымызға өкініш білдіреді.
Шындығында қазіргі заманда адамзат дүниесінің ең маңызды мәселелерінің
бірі – діни экстремизмге, фундаментализмге, вахабизмге, әртүрлі
кертартпалық пен соқыр сенімге қарсы тұру. Дүние жүзіндегі барлық
өркениетті мемлекеттер осы зиянды діни ағымдарға қарсы үлкен күрес
жүргізуде, сол жолда бірігіп әрекет етуде.
Бұл сияқты зиянды және қауіпті ағымдарды тоқтатудың бірден-бір жолы мен
әдісі білімділік, рационализм және дінді дұрыс түсіндіру екенін М.Жұрынұлы
өткен ғасырдың соңында өз ойымен де, ісімен де дәлелдейді. Осындай мақсатты
орындау заманға сай білім беретін мемлекетті университеттердің Дінтану
факультеттеріне жүктелуі тиіс. Университеттегі Дінтану факультеттерінің
белгілі дәрежеде автономиялық құқығы болуы керек, - деп ойын одан әрі
өрбітеді академик. Бұл факультеттерді бітірген мамандарға тиісті атақтар
(бакалавр, магистр т.б) беріліп, оларды діндерді бақылайтын мемлекет
органдарына, діни орындарға (мешіттерге) және орта мектептерге бағыттау
керек. Орта мектептердің 6-7 сыныптарында (13-14 жас) діни (дін негіздері)
сабақтар (ең кемі факультатив ретінде) өткізілуі қажет [9].
Бүгінгі таңда еліміздегі ең қажетті мамандықтың бірі осы дінтанушылар
болып отырғаны жасырын емес. Жоғары сыныптарға дінтану сабақтарын енгізу
мәселесі де М.Жұрынұлы ескерткен уақыттан оншақты жылдан кейін көтеріліп,
енді ғана қолға алына бастады. Журналист ғалымның айтқандарына дер кезінде
көңіл бөліп, аталмыш мәселені мемлекеттік деңгейде қолға алғанымызда, соңғы
жылдары орын алған кейбір келеңсіздіктердің алдын алуымызға болатынын
көлденең тартады.
Жазушы Жексенбай Алпартегі республикалық Заң газетінде жарық көреген
мақаласында М.Жұрынұлының бүгінгі ғылымның жай-күйіне қатысты
көзқарастарына талдау жасайды.
Әр мемлекеттің кешенді түрдегі классикалық бір ҰҒА-сынан басқа салалық
ғылым академиялары да болады. Олардың әрқайсысының өз орны болуы тиіс. Олар
өз саласымен айналысады және оны дамытуға ат салысады. Қазіргі кезде
олардың саны 100-ден асады. Көпшілігінде ірі ғалымдар бар, бірақ өкінішке
орай, олармен қатар, тіпті ғылыми атағы жоқтар кездеседі. Олар мүшелік ақы
төлеп "Корреспондент-мүше", "академик" деген атаққа ие болып жатады.
Ғылымнан хабары жоқ, жалпы сауаты да шамалы адам өзін академикпін деп
шіреніп тұрса, сол көрініс өркениетті елге жараса ма? Ғылымға өмір бойы бар
күш-жігерін жұмсап, жаңалық ашқан азаматтың қатарына ғылымы түгіл білімі
шамалы жантайшаптарды қою қоғам үшін көргенсіздік болып табылады. Мұның
ұяты ұлтымызға тиетінін ескертеді, ғалым аталмыш мақалада [10].
Мұндай ашынған ойдың айтылуына себеп те жоқ емес еді. Кейінгі жылдары
екінің бірі доктор немесе ғылым кандидаты атанып кеткені де жасырын емес.
Мемлекет мұндай індетті тоқтату мақсатында түрлі қатал шараларға да барды.
Ғылымы өркендеген елдің экономикасы да жаңғыруы тиіс дегенімізбен, бізде
ғылымның экономикаға тікелей әсері көп байқала қоймады. Себебі екеуі бір-
бірімен тығыз байланыста дамыған жоқ. Осы олқылықты дер кезінде аңғарған
академик: Ең бастысы жан-жақты дайындалған, заңдастырылған жүйе керек.
Білім мен ғылым деген бір-біріне ұштасып жатқан дүние ғой. Сондықтан оларды
заң саласында бір-біріне сәйкестендіру керек. Осы іргелес салаларға
талантты жастарды тарту керек, деген болатын. Жазушы ғалымның бұл сөздері
ғылым мен экономиканың жүрек қағысын тамыршыдай тап басып, дәл көрсетіп
тұрғанын бүгінгі күннің мысалдарымен дәлелдейді.
Академик М.Жұрынұлының ұлттың рухани өзегі саналатын мәдени
мұраларымызға қатысты тың көзқарастарын талдаған мақалалар да жетерлік.
Міне осы және басқа да еңбектер біздің Жұрынов әлемін зерттеуімізге даңғыл
жол ашты.
Магистрлік диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының
басты мақсаты мерзімді баспасөзден алынған әртүрлі деректер мен әр жылдары
басылып шыққан кітаптар, мерзімді басылымдарда жарық көрген ғылыми
еңбектері арқылы Мұрат Жұрынұлының ғылыми-ұйымдастырушылық қызметін,
қайраткерлік тұлғасын, шығармашылық және ғылыми мұрасын ашып көрсетіп,
тарихи талдау жасау болып табылады. Өмірдегі ұстанымы мен ұстыны берік,
білімі мен білігі ізгі, ғалымдық пен қайраткерлікті, ақыл мен даналықты
жүрек жылуымен қатар алып келе жатқан белгілі қазақ зиялыларының бірі әрі
бірегейі Мұрат Жұрынұлының атқарған қызметін, қазақ ғылымына сіңірген
өлшеусіз еңбегін егжей-тегжейлі зерттеу және ғылыми сарапқа салу.
Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысының алдына төмендегідей
міндеттер қойылды:
- Мұрат Жұрынұлының өскен ортасы мен тұлғалық көзқарастарының қалыптасу
жолдарын зерделеу;
- Мұрат Жұрынұлы Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінің құрылуындағы рөлі мен атқарған ересен еңбегін бағалау;
- Мұрат Жұрынұлы ҚР ҰҒА президенті болып сайлануы және осы аталмыш
ғылыми мекеменің жұмысын жаңа заман талабына сай үйлестірудегі жанқиярлық
жұмысын талдау;
- Ұлттық Ғылым академиясының жаңа мәртебесі және Мұрат Жұрынұлының осы
жолдағы тың ізденістері мен оларды іске асырудағы қайраткерлігін саралау;
- Мұрат Жұрынұлының қоғамдық-саяси өмірдің белсенді өкілі ретінде
мемлекет болашағына қатысты күрделі проблемаларға сай білдірген өткір
көзқарастары мен тың ұсыныстарын жаңа заман мінберінен сараптау.
Магистрлік диссертацияның ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында Мұрат
Жұрынұлы Жұрыновтың әр жылдары атқарған қызметі, табиғи және азаматтық
бейнесі, туған жері мен туған халқы алдындағы баға жетпес ерен еңбегі,
саяси ұстанымдар негізінде жазылған ақиқатқа толы ғылыми қолжазбалары,
отандық тарих ғылымы үшін қосқан үлесі қазіргі заман талаптарына сай, жаңа
көзқараспен талданып, ғылыми-зерттеу тақырыбына айналып отыр.
Магистрлік диссертацияның хронологиялық шеңбері. Жұрынов Мұрат
Жұрынұлының 1964 жылдан бастап қазіргі күнге дейінгі саналы ғұмырын
қамтиды.
Магистрлік диссертацияның әдіснамалық және теориялық негіздері. Зерттеу
жұмысының методологиясы тарихилық, жан жақты салыстырмалы талдау мен
жинақтау, шынайы жүйелілік және тағы да басқа ғылыми әдіснамалық принциптер
басшылыққа алына отырып жазылды. Әлемде қалыптасып келе жатқан тұлғатану
саласының өркениеттілік ұстанымына ерекше көңіл бөлінді.
Магистрлік диссертацияның практикалық маңызы. Қазірге кезде отандық
тарих ғылымы саласында жаңа қарқынмен өрістеп, даму жолына түскен тұлғатану
мәселесі бойынша қорғауға ұсынылып отырған ғылыми-зерттеу жұмысының өзіндік
қосар үлесі бар. Зерттеу жұмысында ұсынылған мәліметтер, ой тұжырымдар мен
қорытындыларды жоғарғы оқу орындарында оқытылатын Қазақстан тарихы,
Тұлғатану курсы бойынша оқытылатын лекция мен семинар сабақтарында, арнайы
курстарда пайдалануға болады. Сонымен қатар, ғылыми жұмыстың мәліметтерін
жас ұрпақтың бойында отансүйгіштік қасиет қалыптастыруға арналған жұмыстар
барысында қолдануға және Қазақстандағы ұлттық интеллигенция тарихы бойынша
зерттелетін ғылыми еңбектер жазу барысында дереккөз ретінде пайдалануға
болады.
Магистрлік диссертацияның сыннан өтіу. Диссертацияның негізгі
тұжырымдары, нәтижелері Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінде Қазақстан тарихы кафедрасы жыл сайын өткізетін дәстүрлі
Абылай ханның 300 жылдығына арналған Өзбекәлі Жәнібек оқулары 2013 атты
IV республикалық ғылыми-теориялық конференцияда баяндалып, талқыланды.
Зерттеу тақырыбы бойынша еңбектер Қазақстан Республикасы Халықаралық ғылыми
журнал беттерінде жарияланды. Магистрлік зерттеудің материалдары Қ.А.Ясауи
атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Тарих-педагогика факультеті,
Қазақстан тарихы кафедрасының ғылыми-әдістемелік семинар мәжілісінде
талқыланып (27 наурыз 2014 ж., хаттама № 8), алдын-ала қорғауға ұсынылды.
Магистрлік диссертацияның құрылымы. Магистрлік зерттеу жұмысы
кіріспеден, екі үлкен тараудан, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі
және қосымшалардан тұрады.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. ҚР ҰҒА – Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясы
2. ИКҰ - Ислам Конференциясы Ұйымы
3. ҚазССР ҒА – Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Ғылым
академиясы
4. ҚЖОМ – Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі
5. ҰҒА – Ұлттық ғылым академиясы
6. ҚР ҰҒАм - Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының мүшесі
7. ҚР ПҰК - Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Ұлттық
Кеңесінің мүшесі
8. АҚШ - Америка Құрама Штаттары
9. М.Әуезов атындағы ОҚМУ - М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан
Мемлекеттік университеті
10. ҚазХТИ – Қазақ химия-технология институты
11. ВАК - Высшая Аттестационная комиссия
12. КСРО ХКК – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Халық
Комиссарлар Кеңесі
13. КСРО ҒА - Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Ғылым
академиясы
14. Қазақ КСР ҒА – Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының ғылым
академиясы
15. Қазақ КСР ХКК - Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Халық
Комиссарлары Кеңесі
16. ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы
17. ЖОО – жоғары оқу орны
18. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ – Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ-түрік университеті
19. әль Фараби атындағы ҚазҰУ - әль Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
университеті
20. Қ.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ – Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ Ұлттық
техникалық университеті
21. ҚарМТУ – Қарағанды Мемлекеттік техникалық университеті
22. ҚБТУ – Қазақстан-Британ техникалық университеті
23. ҒА - Ғылым академиясы
24. ЖІО - жалпы ішкі өнім
25. ҚКП ОК - Қазақстан Компартиясының Орталық комитеті
26. ЕҚЫҰ - Еуропадағы Қауіпсіздік және Ынтымақтастық ұйымы
АННОТАЦИЯ
Ел тәуелсіздігінің туын көтерушілер қатарында Ұлттық Ғылым
академиясының президенті, химия ғылымдарының докторы, профессор, академик
Мұрат Жұрынов тұрды. Ғылым әлемінде еңбектері үлкен бағаға ие болған Ұлттық
Ғылым академиясының академигі М.Жұрынұлы кез-келген адам үшін ең үлкен
байлық ұлт тәуелсіздігі екенін жиі қайталап отырады.
Магистрлік диссертацияның кіріспесінде зерттелу тақырыбының
тарихнамасы, мақсаты мен міндеттері жан-жақты анықталған.
Зерттеу жұмыстың бірінші тарауында академик М.Жұрынұлының туып өскен
ортасы мен еңбек жолдарынан келтірілген мағлұматтар оның адамдық,
азаматтық, қайраткерлік тұлғасын қалың жұртшылыққа таныстырады. Еліміз
тәуелсіздік жолымен әлемдік өркениетке нық қадам басып келе жатқан жылдар
ішінде жасарып, жаңғыра түскен қасиетті Түркістандағы ұлы бабамыз Қожа
Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің шаңырақ
көтеруі, оқу орнының алғашқы қадамдарынан бастап, қазіргі күнге дейінгі
асқан асулары, шыққан биіктері, Қазақстан мен Түркия байланыстары терең
ашып көрсетілген. Университет құрылған алғашқы күннен бастап, оның барлық
іргелі, елеулі істерінің ұйымдастырушысы болған көрнекті ғалым, академик
Мұрат Жұрынұлының тұңғыш ректор ретіндегі тарихи орны және қажырлы да
қарымды істеріне баға берілген.
Екінші тарауында ғалым М.Жұрынұлының Ұлттық Ғылым академиясының
президенті, оның жаңа мәртебесі, рөлі қамтылған. Тәуелсіздігімізді нығайту
жолындағы өткір көзқарастарына да орын берілген. Ұлт руханиятының басты
діңгектерінің бірі тіл мен діннің өзі ділді құрайды. Осы ұштаған
құндылықтарымызды асқақтатқанда ғана мемлекетіміз дамиды. Ата баба тілін
аяқ асты етуге жол бермейтін, ой-өрісі, парасаты озық тұрған зиялылардың
бірі - Мұрат Жұрынов екенін ашық айта аламыз. Өзінің мамандығы химик бола
тұрса да, қазақ елінің болашағына, мемлекет келешегіне қатысты өзекті
ойларын ешқашан бүгіп қалмаған. Ғалымның осы қыры да аталмыш еңбекте
айшықты көрсетілген.
Академик Мұрат Жұрынұлының азаматтық, қайраткерлік тұлғасының
қалыптасу жолдары, ғылыми педагогикалық және қоғамдық-саяси қызметі де
диссертацияның осы тарауына арқау болған. Ол ғалымдық табиғатымен қатар зор
ұйымдастырушылық қабілетімен де елге танылған іскер басшы.
Магистрлік зерттеу жұмыс М.Жұрынұлының ғалымдық, қайраткерлік,
азаматтық қырларын егжей-тегжейлі ашып көрсетуімен ерекшеленеді. Осы жолда
бұған дейін жазылған тақырыпқа қатысты ғылыми-көпшілік мақалалар, сыр-
сұхбаттар, баяндамалар мен кітаптар түгелге жуық қамтылып, ой сүзгісінен
өткізілген.
Болашақта М.Жұрынұлы туралы жазылатын ауқымды еңбектерге бұл
диссертацияның тигізер көмегі зор. Себебі бұл тарих саласы бойынша аталмыш
тұлға хақында жазылған тұңғыш ғылыми еңбек.
1 МҰРАТ ЖҰРЫНҰЛЫНЫҢ ҚАЙРАТКЕРЛІК ТҰЛҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Мұрат Жұрынұлының тұлға ретінде қалыптасуына ықпал еткен ортасы
Мұрат Жұрынов 1941 жылы 7 желтоқсанда Оңтүстік Қазақстан облысының Арыс
қаласында дүниеге келген. Ұлты қазақ, химия ғылымдарының докторы, профессор
(1981 ж.), Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым академиясының мүшесі
(1989 ж.), Қазақстан Республикасының ғылым, техника және білім саласындағы
Мемлекеттік сыйлығының иегері (2003 ж.), Тәжікстан Республикасы Ұлттық
Ғылым академиясының шетелдік мүшесі (академигі), бірнеше Халықаралық Ғылым
академияларының мүшесі (2010 ж.), ҚР Президентінің жанындағы Ұлттық
Кеңесінің мүшесі, ҚР Үкіметінің жоғары ғылыми-техникалық комиссиясының,
Ғылым және білім министрлігі алқасының мүшесі, ҚР Ұлттық Ғылым
академиясының баяндамалары журналының бас редакторы, Ислам елдерінің
Ғылыми академиялары ассоциациясының вице-президенті, ҚР ЮНЕСКО істері
бойынша Ұлттық комиссиясының мүшесі, ҚР Парламенті Мәжілісі жанындағы
Қоғамдық палатасының мүшесі, Нұр Отан халықтық демократиялық партиясының
атқару комитетінің мүшесі, ҚР Премьер-министрінің ғылым саласы бойынша
кеңесшісі. Парасат (2005 ж.), Барыс (2011 ж.) ордендерімен және басқа
да көптеген мемлекеттік медальдармен марапатталған. Ол Оңтүстік Қазақстан
облысының, АҚШ-тың Кентукки штатының, сондай-ақ Арыс, Түркістан, Кентау
және т.б. қалалардың құрметті азаматы.
Алғашқыда төл құжатында - туған ауылы Тақыр-көл деп жазылған болатын,
бірақ паспорт алатын, 1959 жылы ол ауыл жоқ болып шықты да Арыс қаласы
жазылды. Ес біліп, мектеп жасына ілінгенше М.Жұрынұлы Темірлан мен Бадам
аралығындағы Қайнар, Ұялжар, Бөржар деген ауылдарда өсті. Өзінің айтуынша,
ерекше есінде қалған кезеңдері - 2,5-3 жастар шамасында сол Бөржар өзенінің
бойындағы сәбилік шағы. Киіз үй, судан өтетін ағаш көпір, есік алдында биік
талдар. Бақшадағы жүгері, қауын, дарбыз...
Таңертеңнен кешке дейін 80 жастағы (ол кісі 100 келіп қайтыс болды)
әжесі Бибіайшаның қасында жүреді, өйткені үйдегілердің бәрі колхоз
жұмысында. 1945 жылғы мамыр айында Жеңіс күнін колхоздың тойлағаны есінде
қалыпты. Мектеп жасындағы өмірі Арыс қаласындағы Хлопком деген ауылда
өтті. Барлық ауыл балалары сияқты мектептен тыс уақытта үй шаруашылығына
көмектесіп өсті - кезекпен қой бағу, қозы бағу, малға шөп салу, суару деген
сияқты. Әсіресе, ерте көктемде, наурыздың ортасында бүкіл ауыл болып,
Ақдалаға он шақты күн бойы, бидай егетін, одан соң мамырдың бірінші
жартысында шөп жабу, жаз бойы бидай ору, есек арбамен сабан тасу. Ең
соңында бидайды диірменге апарып, ұн тартып келеді. Мұрат Жұрынұлы
осылайша, кәдімгі ауыл балаларындай қара жұмыспен шыңдалып өсті. Мектепті
бітіргеннен кейін, Шымкенттегі Қазақ химия технологиялық институтына
(қазіргі М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті)
түсті. Өзі армандаған мамандығы - темір жолдың Тепловоз дейтін машинасын
жасайтын немесе оны жөндейтін инженер-механигі еді. Арыстағы темір жол
депосына талай рет барып, рұқсат сұрап, машинистің кабинасына мініп алып,
приборларына қызыға қарайтын. Бірақ ол кезде Қазақстанда темір жол
институты жоқ еді. Алдымен ҚазХТИ-дің Ет-сүт өнімдері технологиясы деген
мамандыққа түсті. Бір демалыста үйіне келгенде әкесі Жұрын ақсақал: Балам
сенің оқуыңның аты не өзі. Кеше біреу сұрап еді, инженер болады деп едім,
оның қайсысы? деген сұрағына жауап бере алмай қалдым деді. Көке, біздің
мамандығымыз мына сүттен айран, ірімшік, қаймақ, май, балмұздақ алу. Үлкен
заводқа инженер-технолог боламыз, мысалға, сепаратор деген машинадағы
дискілер минутына 1500-ге дейін айналым жасап, сүттен бірден кәдімгі сары
май шығарады. Айтқан сайын әкесінің көңілі түсіп: Ой, мына өкімет те
білгенін істейді екен-ау. Соны да 5 жыл оқисыңдар ма? Оны анау шешеңнен-ақ
сұрап алмайсың ба? Сүтті пісіріп, қатық салсаң, айран болады, оны піссең,
май болады... Балам, мына оқуың оқу емес екен. Біреуге айтуға ұят, реті
келсе, басқа бір оқуға ауысып ал [11, 2-б] -деді.
Ең үлкен конкурспен түскен мамандығы 2-курстың соңында өзіне де онша
ұнамай жүр еді, әке сөзінен кейін институт ректорына дейін барып жүріп,
Электрохимиялық өндірістер технологиясы деген мамандыққа ауысып алды.
Институтты бітірген соң, электрохимия кафедрасына бөлінген бір орынға
жолдама алып, мұғалім болып орналасты. Кафедра меңгерушісі, профессор
Р.С.Вахидов өзінің шәкіртіне бар тәжірибесін беруге тырысты. М.Жұрынов та
өз білімін тереңдете түсті, студенттерге дәріс оқумен қатар, ғылыми
жұмыстармен шұғылданды. Кеңес Одағының Мәскеу, Уфа, Куйбышев (Самара),
Ереван, солармен қатар Балқаш, Өскемен, Шымкент қалаларындағы
электрохимиялық технологиялары бар ірі зауыттармен танысты, инженерлік
тәжірибесін тереңдетті. Бұл кейінірек ғылыми жұмыстарын өндіріске енгізу
кезінде пайдасын тигізді.
Екі жылдан соң Мәскеудің (1967 ж.) Д.Менделеев атындағы химия-
технология институтының (Ресей химия-технологиялық университеті)
аспирантурасына оқуға түсіп, органикалық электрохимия саласында
дүниежүзілік бірінші қатардағы әйгілі ғалым М.Фиошиннің лабораториясына
орналасты. Диссертациялық жұмысына Михаил Яковлевичтің өзі басшылық етті.
Электрохимия тәсілімен органикалық қанықпаған заттардан әртүрлі салаларға
қажет (фармацевтика, полимерлер химиясы, арнайы қасиеттері бар заттар)
қосындыларды алудың жаңа әдістері мен технологиясы жасалды. Сол
лабораторияда Кеңес Одағының әр тараптарынан келген және Мәскеу қаласының
таңдаулы әрі талантты жас зерттеушілері, аспиранттар жұмыс істейтін.
Солардың ішінде М.Жұрынов бірінші болып, тіпті 3 жылдық аспирантура
мерзімінен 2 ай бұрын кандидаттық диссертациясын арнайы диссертациялық
кеңесте бірауыздан дауыс алып қорғап, Шымкентке қайта оралды (1970 ж.).
Содан кейін Қазақ химия-технологиялық институтында аға оқытушы, кафедра
меңгерушісі, факультет деканы болып қызмет атқарды (1970-1982 жж.). Осы
жылдары М.Жұрынов өзінің тек қана талантты ғалым, әрі оқытушы екенін
көрсетіп қоймай, тамаша ұйымдастырушылық қабілетін де институт ұжымына
танытты. Электрохимиялық өндірістер технологиясы кафедрасының жанынан
Органикалық электрохимия лабораториясын ашты, оны ең жаңа әрі жоғары
дәрежедегі электрондық приборлармен жабдықтап, аспирантура ашты. Ірі
зауыттармен келісімшарт жасап, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп, оларды
өндіріске енгізді. Сол кездерде М.Жұрынов басқарған электрохимия
кафедрасында Кеңес Одағына белгілі ғылыми мектеп құрылды. 1977 ж.
Бүкілодақтық ғылыми конференция өткізіліп, осы электрохимия кафедрасы мен
ғылыми-зерттеу лабораториясындағы заманауи электрондық құрал-жабдықтар мен
зерттеулердің қол жеткізген табыстары майталман ірі ғалымдарды таңғалдырды.
Олар өте жоғары баға берді. М.Жұрынов ол кезде 100-ге жуық ғылыми мақалалар
мен авторлық куәліктер жариялап, 5 ғылым кандидатын даярлап шығарған
болатын.
1981 жылы Мәскеу қаласында докторлық диссертация қорғап, сол жылы
профессор атағын алды. Бұл жылдары докторлық диссертация қорғап, Мәскеудегі
жоғары аттестациялық комиссиядан (ВАК) бекітілу өте қиындап кеткен болатын.
Соның алдында бір келеңсіз жағдайлар ашылып, ВАК басшылығы әшкереленіп,
түгелімен қызметтен қуылған болатын. Сондықтан докторлық диссертациялар
айлап, жылдап жататын немесе бекітілмей қайтатын. М.Жұрыновтың докторлық
дәрежесі небәрі үш жарым айда бекітілді. Оның себебі оның докторлық
диссертация қорғаған Кеңесі сол саладан Кеңес Одағындағы ең жоғары болып
саналатын, ал жетекші мекемесі - КСРО Ғылым академиясының Электрохимия
институты. Бұлардан биік саналатын ешкім жоқ болғандықтан осылайша тез
бекіткен болуы керек.
1982 жылы Қарағанды мемлекеттік университетінің проректоры болып
тағайындалды. Сол кездегі Жоғары және арнайы орта білім министрі Т.Қатаев
жаратылыстану және техника ғылымдары саласынан ғылым докторы атағын алған
Қазақстандағы ең жас ғалым М.Жұрынов екенін атап көрсетіп, кезектен тыс
Жигули-05 деген машина бөліп бергізді. Одан жарты жыл өткен соң, Алматыға
шақырып алып, Қарағанды мемлекеттік университетіне ғылым істері бойынша
проректоры болып баруды ұсынды. Бірақ ол жолы М.Жұрынов рақмет айтып, ол
ұсыныстан бас тартты. Оның мынадай себептері бар еді. Шымкент қаласында сол
жылдары ол жалғыз ғылым докторы еді. Қаладағы үш институтта 3 ректор, 9
проректор отыр, ал неге ол проректор болу үшін сонау Қарағандыға бару
керек? Екінші жағынан өз қолымен құрған лабораториясын, шәкірттерін,
достарын қимады. Үшінші себебі Ташкенттегі және Мәскеу облысындағы ғылыми-
зерттеу институттарының директоры қызметіне шақыру алған еді. Бұл сәтті
М.Жұрынов өзі былай еске алады: Содан бір күні министр шақырып алып,
Қарағанды университетінде төрт-ақ доктор қалды. Олардың саны осылай кеми
берсе өкімет орындары оны университеттен педагогика институты дәрежесіне
төмендетіп жіберуі мүмкін. Ал бұл республиканың абыройына нұқсан келтіреді.
Закавказье және Орта Азия республикаларында екі университеті бар біз бен
Өзбекстан ғана. Сондықтан сізді жас доктор ретінде Қарағанды университетіне
проректор етіп жіберейік деп отырмыз деді. Менің бір қиянға барғым
келмеді. Сеніміңізге рахмет, отбасыммен ақылдасайын дедім. Бірақ, оны
ешкімге айтқан да жоқпын. Тек министрдің орынбасары Көпжасар Нәрікбаевқа
телефон шалдым. Басқа адам болса бұндай ұсынысты естігеңде қуанғаннан
секіріп кетер еді, сенің бармаймының қалай? Министр әділ, бірақ қатал адам,
айтқанын істемегенді кешірмейді! деді ол. Кешірмегенде менің дипломымды
тартып ала ма? Шымкентте мен жалғыз доктормын, ал үш институтта 12
проректорлық орын бар, солардың бәрі тұрғанда Қарағаңдыға туған еліме
сыймағандай не деп барамын?. Бірақ жарты жылдан кейін министр Тұрғанбек
Қатайұлы екінші рет шақырып, ағалық өсиетін айтқанда, қалай көнгенін өзі де
білмей қалды. Оның үстіне ол университеттің ректоры, өзінің ағасындай болып
кеткен ұстазы, академик З.Молдахметов еді. Проректорлық қызмет М.Жұрыновтың
өмір жолындағы бірінші номенклатуралық басшылық қызметі еді [11, 4-б].
Бір кездері осы қызметте жүріп оның басшылық емес, адамгершілік
ұстанымы да сынға түскен кездер болды. 1986 жылғы желтоқсан оқиғасының
дүмпуі Қарағандыға да жетті. Қазақ басшыларының соңына түсу басталды.
Институтта қазақтардың үлесі 63 пайыз екен. Москвадан Мищенконың комиссиясы
Жұрыновты шақырып алып: Неге облыста қазақтардың үлесі 16 пайыз, қалада 9
пайыз, ал сіз басқаратын институтта 63 пайыз? деп қыспақтың астына алды.
Оған Жұрынов қаймыға қойған жоқ. Егер сіздерде мекемедегі қазақтың саны
мынанша пайыздан аспасын деген заң болса, маған беріңіздер. Ұжымға апарып
көрсетіп, олардың артығын жұмыстан шығарайын деді... Сонда да қазақ
басшылардың біразын орнынан алыңыз деп тыныштық бермеді. Жұрынов бұған
көндікпеді әйтпесе, басқа институттарда талай казақ қазақ болғаны үшін ғана
қызметінен кетіп жатты ғой. Неге ауыстырмайсыз? дегенде: Бұл кісілердің
барлығы да мемлекеттік бағдарламамен жұмыс істеп жатыр. Олардың жұмысты
бастағанына екі жылдан асты. Енді келіп орта жолдан мен оны үзсем, ертең
мемлекеттік бағдарламаның орындалмағаны үшін кім жауап береді?.. Қанша
қаржы жұмсалып қойды. Үш жылдан кейін олар маған бағдарламаны орындаған
орындамағаны жайлы есеп берсін, соның нәтижесіне қарап көреміз [12, 1-б] -
дейді.
1985 жылы Қазақстан Ғылым академиясының Органикалық синтез және көмір
химиясы институтының директоры болып тағайындалды. Бұл басшылық қызметте
М.Жұрынов 6 жыл істеді. 1990 жылы бұл институттың тарихында сақталатын
Республиканың академиялық институттары арасындағы социалистік жарыста
Алматының небір атақтары дүние жүзіне жайылған институттарынан озып шығып,
ауыспалы Қызыл Туды жеңіп алды.
1991 жылы Қ.А.Йассауи атындағы Түркістан мемлекеттік университетінің
ректоры болып тағайындалды. Бұл Қазақстан егемендік алған жылы еді. Жаңадан
сайлаған Қазақстанның Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев қазақ халқының
қасиетті рухани астанасы-көне Түркістанды жандандыру мақсатында өзінің
тамаша идеясына сәйкес өз Жарлығымен университет ашып, сол кездегі Білім
министрі Ш.Шаяхметовтың ұсынысы бойынша М.Жұрыновты Қарағандыдан шақырып
алып, Түркістанға ректор етіп жіберді. Бұл М.Жұрыновтың Қарағанды қаласында
он жылға жуық басшылық қызметте жүріп, әбден шыңдалып, мол тәжірибе жинаған
кезі еді.
Тақыр жерден университет ашу деген зауыт салудан да қиын екені белгілі,
студенттерге дәріс беру үшін ғалымдар керек, оларды шақырып келтіру үшін
жақсы пәтерлер, үлкен айлық (жалақы), байланыс және транспорт жүйелері бар
жақсы қала керек. Сондықтан тәжірибе бойынша алдымен бір жоғары оқу орнының
филиалын ашып, одан кейін оны педагогикалық институт жасап, одан соң ғана
оны университетке айналдыру керек еді. Ол кезде Түркістанда үш техникум
бар, бірақ олардың ішінде бірде-бір ғылым кандидаты да жоқ. Мәскеуде
шығатын Известия газеті Қазақстанда аудан орталығында университет
ашылды деп мысқылдады.
Маусымның 6-жұлдызында Президент Н.Назарбаевтың Жарлығымен университет
ашылды. Министр Ш.Шаяхметов университет ашу шараларын өз бұйрығымен 7-
маусымда бекіте отырып, Іске сәт, жолың болсын деді де үстелінің
тартпасынан бір жаңа қаламсапты құтысынан алып, бұйрыққа қол қойып,
М.Жұрыновқа ескерткіш ретінде ұсынды.
Жарты жылдан соң, Кеңес Одағы құлады, ақша құнсызданып, жағдай тіпті
қиындап кетті. 1989 жылы М.Жұрынов Батыс Германияға барып, сондағы
Гейдельберг университетін көрген еді. Міне, сол сияқты, Батыс Еуропа
үлгісінде, университет қалашығын салмақшы болған арманы да бұлыңғырлана
бастады. Ендігі жағдайда шетелден демеушілік көмек немесе инвестиция
тартпаса болмайтынына көзі жетті. Содан АҚШ елшісі У.Кортни мырзаны
Түркістанға ертіп келіп, АҚШ - Қазақстан университетін құрмақшы болды, АҚШ
Президентінің ТМД елдері бойынша кеңесшісіне дейін барды. Одан мәселе
шешілмеген соң, Түркияға кайта-қайта барып жүріп, Қазақ-Түрік халықаралық
университетін құрып, университет қалашығын салды.
1995 жылы Қазақстан Республикасы Білім министрі болып тағайындалды. ҚР
Президенті Н.Назарбаев М.Жұрыновты кабинетіне шақырып алып: Мұрат мен
сенің Түркістанда атқарып жатқан істеріңе көңілім толып жүр, ал енді осы
бүкіл білім саласын өзіңе тапсырамын, бәрін жөнге келтір, ана
университетіңді де өзің басқара бер деді. Білім министрлігінде қыруар
жұмыс атқарылды, көмекшісі болып істеген, білім саласында белгілі қызметкер
Серік Шалғымбаевтың айтуынша, бұрын-соңды істелмеген жұмыстар атқарылды.
Таңертеңнен бастап, түнгі сағат 23.00-24.00 дейін жұмыс істейтін. Бірақ
18.00-ден кейін тек сол күні қаралатын керекті бөлімдердің басшылары ғана
қалдырылатын да басқа қызметкерлерді қайтарып жіберетін.
Сол жылдары Тәуелсіз Қазақстанның Ата заңы қабылданды. Конституцияның
білім туралы айтылатын 30-бабын М.Жұрынов өз қолымен жазды. Сондағы тоқ
етері ең маңызды екі ауыз сөз бара-бара нағыз күреске айналды.
Азаматтардың мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алуына кепілдік
беріледі. Орта білім алу міндетті. Қаржы саласындағылар баршаны ақысыз
оқытуға, кейбіреулер міндетті деген сөздерге қарсы болды. Бірақ М.Жұрынов
бір елі де шегінбей тұрып алды, сол кездегі Премьер-министр Ә.Қажыгелдинмен
келіспей, Президент Н.Назарбаевтың алдына дейін барды, ел болашағы үшін өте
мағыналы осы екі сөздің екеуін де сақтап қалды...
1997 жылдан бастап, 2001 жылға дейін академик М.Жұрынов Қ.А.Йасcауи
атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетінің президенті қызметтерінде
болды .
Бұл кезде университет қалашығының құрылысы қыза бастаған еді. Өзі Білім
министрі болып тұрғанда екі ел арасындағы біраз Келісімшарттарға өзгеріс
енгізді. Түркістан университетінің қалашығын Түркия тарапы кері қайтпайтын
демеушілік көмек ретінде салып беріп жатқандықтан оларды салықтан
босаттырған болатын. Нағыз қарқынды құрылыс енді басталды. Мейрамханаға
бергісіз студенттік әсем асхана, ол кезде Алматы мен Астанада жоқ
Мәдениет сарайы, Медицина факультеті үшін салынған үлкен клиника.
М.Жұрынов әсіресе, Мәдениет сарайына көп көңіл бөлді, оның жобалау
жұмысынан бастап, сахнаның пердесіне дейін өзі тексеріп отырып, әдемілеп
жасатты. Мәдениет сарайы тек университеттің ғана емес, жаңарған Түркістан
қаласының айнасы ғой [12, 3-б] - дейтін.
Еліміздің бірінші халықаралық университетінің құрылуына және оның
жылдам дамуына М.Жұрынов орасан зор үлес қосты. Қ.А.Йассауи атындағы
Халықаралық Қазақ-Түрік университеті М.Жұрыновтың басшылығымен 10 жыл
ішінде республикада жетекші ірі университеттердің біріне айналды. Түркиядан
100 млн-ға жуық АҚШ долларын құрайтын, кері қайтарылмайтын, жәрдем қаржы
тартылып, Түркістанда 30 корпустан тұратын университет қалашығы салынды. Ол
Түркістан қаласының көркейіп, дамуына да әсер етті. 2001 жылы маусым
айында, Түркістандағы 10 жыл қызметінен кейін академик М.Жұрынов Білім және
ғылым министрлігінің Органикалық катализ және электрохимия институтының
директоры қызметіне ауысты. Ресми мәлімдеме бойынша Түркияның заңына сәйкес
университет ректоры тек қана 2 рет 5 жылдан 10 жыл ғана қызметте бола
алады.
Кезінде аты бүкіл әлемге әйгілі болған Алматыдағы бұл институт әбден
тұралап қалған екен. Академик М.Жұрынов бұрынғы әдеті бойынша қайтадан
білекті сыбанып тұрып, іске кірісті. Ең алдымен министрліктен қосымша қаржы
бөлдіріп, институт ғимаратын күрделі жөндеуден өткізді, қаржы көлемін 5
есеге өсірді. Қосымша үлкен конференциялық зал салдырды.
2003 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының президенті
болып сайланды. Сайлауға қатысқан үш академиктердің арасынан 72 пайыз дауыс
алып сайланды. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың нұсқауы бойынша 1996 жылдан
бастап әбден мазасы кетіп, енді Қоғамдық бірлестік статусына көшкен
Академияны енді КСРО моделінен нарықтық экономикаға бейім Батыс Еуропа
моделіне көшіре отырып, әрі қарай дамыту керек. Оны неден бастау керек?
Академик М. Жұрынов Париждегі әйгілі Сорбонна университетіне шақырылған
еді. Енді Франция академиясымен танысып, сол модельге ҚР ҰҒА-сын бірте-
бірте ауыстыру керек шешті. Франция академиясы - қоғамдағы ең жоғары
мәртебелі мекеме. Кез келген министрліктен беделі жоғары. Жылдық бюджеті 79
млн евро. Көптеген көрмелер, байқаулар, конференциялар өткізеді, Франция
президентіне тапсырылатын жыл сайынғы Ғылым саласы бойынша Ұлттық баяндама
жазып дайындайды. Одан басқа, ғылыми журналдар шығарады, экспертиза
жасайды, академиктердің таңдаулы еңбектерін баспадан басып шығарады және
т.б. Бірақ Қазақстандағы заңдар, әрине, Франциядағыдай емес. Сондықтан қиын
соқпақтар кездеседі. 2008 жылы академик М.Жұрынов 95,4 пайыз дауыс жинап,
келесі 5 жылдық мерзімге кайта сайланады [13, 2-б].
Ұлттық Ғылым академиясының беделі жоғары екендігі 2006 жылы 60 жылдық
мерейтойында барша дүниеге мәлім болды. Академия тойына барлық ТМД
елдерінің негізгі академияларының президенттері, АҚШ ұлттық академиясының,
Еуропа елдері академияларының өкілдері Алматыға жиналды. Салтанатты
сессияға Елбасы Н.Назарбаевтың өзі арнайы ат басын бұрып келіп, қатысты.
Одан 5 жыл өткен соң, 65 жылдық салтанатты сессиясына Білім және ғылым
министрі қатысып, 12 академикке марапаттар тапсырды. Артынша ҚР ҰҒА-сы
орналасқан Ғылым ордасында Қазақстан ғалымдарының форумына ҚР тұңғыш
Президенті - Елбасы Н.Назарбаев қатысты, ҚР ҰҒА-сы туралы оның атқарып
отырған рөліне жоғары баға берді. Сол форумда Отандық ғылымда дамыту
жолындағы қызметі үшін Елбасы М.Жұрыновқа жоғары мемлекеттік марапат -
Барыс орденін тапсырды.
ҚР Президентінің 2007 жылы Қазақстан халқына арнаған Жолдауында
көрсетілген ғылым мен жоғары білімді интеграциялау бағытына сәйкес ҚР ҰҒА-
сының белгілі екі институтының Қазақстан-Британ техникалық университетіне
қосылуына байланысты оларды ғылым-жоғары, білім-өндіріс схемасына сәйкес
дамыту қажеттігі туындады. Осы мәселеге байланысты академик М.Жұрынов 2010
жылы сәуір айынан бастап ҚР ҰҒА президенттік қызметімен қоса, Қазақстан-
Британ техникалық университетінің ғылым саласы бойынша проректоры болып
тағайындалды.
Академик М.Жұрыновтың негізгі ғылыми бағыты - электрохимия саласы, оның
ішінде табиғи қоспалар негізінде белгілі дәрілік және жаңа биологиялық
белсенді заттарды электросинтез тәсілдерімен алу. Алкалоидтарды (наркотин,
тебаин, сальсолин, афилин, соласодин, т.б.) әртүрлі электрохимиялық
әдістермен зерттеп, олардың электрохимиялық үдерістерінің жүйелерін
анықтады. Оларды жан-жақты зерттей отырып (вольт-амперлік, спектральды,
квантты-химиялық және т.б. тәсілдер), қатты электродтарда жүретін тотығу
реакциясы кезінде алкалоидтардың молекулаларының құрамына әртүрлі
функционалдық группаларды (гидроксилды, метоксилды, этоксилды, т.б.) енгізу
арқылы жаңа фармакологиялық белсенді заттарды (опиан қышқылы, котарнин,
пахикарпин және т.б.) алу әдістері мен оларды синтездеудің электрохимиялық
технологиясын жасап, оны өндіріске енгізді. Мәскеудегі Д.Менделеев атындағы
химия-технологиялық институтында 1981 жылдың қаңтарында Электрохимиялық
технологиялар мамандығы бойынша докторлық диссертация қорғады. Сол жылы
ғылыми-әдістемелік еңбектері үшін оған профессор атағы берілді.
М.Жұрыновтың ғылыми жетекшілігімен мыс, никель, темір мен кобальт
фосфидтері сияқты қорғаныс өндірісі үшін қажетті заттарды алу технологиясы
жасалды. Өзінің шәкірттерімен бірге нанокристалды ультрадисперсті металл
ұнтақтарын алудың электрохимиялық әдістері жасалып, оның біріне авторлардың
есімдері (Баешов-Жұрынов әдісі, А.С. №1441833, 1989) берілді, КСРО
өнертапқышы медалімен марапатталды [14, 6-б].
М.Жұрынов фосфор өндірісінің жанама өнімдері феррофосфор және фосфорлы
қалдық (шлам) сияқты заттарды өңдеудің электрохимиялық технологиясын жасап,
өндіріске ірі экономикалық эффектімен енгізді. Феррофосфорды
электрохимиялық тәсілмен еріту арқылы (биполярлы бөлшекті электродтарды
қолдану арқылы) темір фосфатын, сондай-ақ жоғары сапалы болат өндірісінде
қоспа ретінде қолданылатын вольфрам, молибден және ванадий алу
технологиясын жасап, өндіріске енгізді. Фосфорлы қалдықтан таза фосфор мен
мыс фосфидін өндірудің жоғары тиімді өндірістік қондырғысын жасады.
Автордың бұл тәсілдері үшін АҚШ, Германия, Ұлыбритания және Венгрия
мемлекеттері арнайы патент берді.
Академик М.Жұрыновтың басшылығымен өндірістердің кірленген және қалдық
суларын жиілігі әртүрлі өзгермелі электр тоғын қолдана отырып, кесек
биполярлы электродтары бар электролиздерде өңдеу арқылы тазалау
технологиялары өндіріске енгізілді. Қолданыстағы электрохимиялық тотықтыру
тәсілі арқылы ерімейтін металдарды (титан, алюминий және т.б.) еріту тәсілі
жасалды. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz