Қазіргі кездегі балықтардың басым көпшілігі осы сүйекті балықтар
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Шымкент институты
Жаратылыстану факультеті
Жалпы биология және экология кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Жыртқыш сүтқоректілердің экологиялық топтары
050607-Биология
Орындаған: 22-15 тобының студенті Олжабаева
Н.А.
Ғылыми жетекшісі: х.ғ.к., доцент Изтлеуов Ғ.М.
ШЫМКЕНТ - 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ӘДЕБИЕТКЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .4
1.1. Қолқанаттылар отряды-
Chiroptera ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.2. Насекомжегіштер отряды-
Insectifora ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3. Кеміргіштер отряды-
Rodentia ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...16
1.4. Жыртқыштар отряды-
Carnifora ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.18
1.5.Тақтұяқтылар отряды-
Perissodactyla ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
0
1.6. Жұптұяқтылар отряды-
Artiodactyla ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Қызыл кітабына енген сүтқоректілердің және экологиялық
топтарының
биологиясы: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .23
2.1.1Қызғылт жарқанат- Nyctalus noctul Schreber,
1775 ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.1.2 Кеңқұлақты жарқанат- Tadarila teniotis Rofibesgue,
1814 ... ... ... ... ... ... .31
2.13 Реликті саршұнақ- Citellus relictus Koschkarov,
1923 ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.1.4 Қызылұрт саршұнақ- Citellus erithrogenus Brandt,
1843 ... ... ... ... ... ... ... 33
2.1.5 Көк суыр- Marmota mensbieri Koschkarov,
1926 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.1.6 Жалман- Selewinia betrakdalensis,
1938 ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 34
2.1.7 Көзі көр тышқан- Sicista pseudonapaea Strautmay,
1949 ... ... ... ... ... ... ...34
2.1.8 Гептнер ергежейлі қосаяғы- Salpingotus heptneri,
1969 ... ... ... ... ... ... ... 35
2.1.9 Житков қосаяғы- Pygerethmus zhitnoui Kuznetsov,
1930 ... ... ... ... ... ... ...35
2.1.10 Үлкен құмтышқан- Phombomys orimus Lichtenstein,
1823 ... ... ... ... ... .35
2.1.11 Ақбөкен немесе киік- Saiga
totarica ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 36
2.1.12 Каспий итбалығы- Pusa caspica
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
4 ЖЫРТҚЫШ СҮТҚОРЕКТІЛЕРДІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТОПТАРЫ ... ... ... ... 37
5. ҚАЗАҚСТАН ҚЫЗЫЛ КІТАБЫ,
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...45
6. КӘСІПТІК СҮТҚОРЕКТІЛЕРДІҢ
БИОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 60
КІРІСПЕ
Табиғаты бай әрі жері кең байтақ қазақ даласында жануарлардың көптеген
өкілдерінің таралуы мен тұрақты тіршілік етуіне қолайлы жағдайлар бар.
Қазақстанда тек сүтқоректілердің 180 түрі таралған, олардың 70-тен
астамының кәсіптік маңызы бар, ал 42 түрінің саны азайып, қорғауды қажет
етіп отыр.
Сүтқоректілердің арасында ауыл және орман шаруашылықтарының зиянкесткрі,
адам мен жануарларға түрлі аурулардың қоздырғыштарын таратушылар да көптеп
кездеседі.
Сондықтын да республика аумағындағы аңдарды ғылыми тұрғыдан зерттеу,
олардың пайдалы түрлерін қорғау мен тиімді пайдалану, ал зиянкестермен
күресудің ғылыми негізін жасау- жауапты міндеттердің бірі.
Осыған байланысты сүтқоректілердің республикамызда таралу заңдылықтарын,
биологиялық ерекшеліктерін, сан мөлшерін, өніп-өсуін, қорегін, мінез-
құлқын, мекендеу ортасымен байланысты зерттеу нәтижесінде ғылыми мәліметтер
жариялау қажеттігі туып отыр.
Тақырыптың өзектілігі: Сүтқоректілер Оңтүстік Қазақстанда кең таралған
және түрлі тіршілік ортасында кездеседі. ОҚО-дағы сүтқоректілердің
экологиялық топтары толық зерттелмеген.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Бұл жұмыстың мақсаты Оңтүстік
Қазақстанда мекендейтін Қызық Кітапқа енген сүтқоректілердің экологиялық
топтарын, таралуын, биологиясын, қазіргі кездегі жағдайын анықтау. Сол
себепті біз алдымызға төмендегі міндеттерді қойдық:
- Оңтүстік Қазақстандағы сүтқоректілердің таралуына сипаттама беру;
- Морфологиялық ерешеліктерін зерттеу;
- Биологиясын анықтау;
- Шектеуші факторларын анықтау.
Ғылыми жаңылығы: Жүргізілген зерттеулер Оңтүстік Қазақстандағы Қызыл
Кітапққа енген сүтқоректілердің таралуы жөнінде мәліметтерді толықтырады,
сүтқоректілердің көбеюіне, қоректенуіне сипаттама берілегн, шектеуші
факторлары анықталған.
Практикалық маңызы: Жүргізілген зерттеулер Оңтүстік Қазақстандағы
Қазақстан Қызыл Кітабына енген сүтқоректілерді қорғау жұмыстарын жүргізу
үшін маңызды. Алынған мәліметтерді зоология, әлемдік флора мен фауна,
териология пәндерін орта және жоғары оқу орындарында оқытуда маңызы бар.
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Омыртқалылар зоологиясын анығырақ айтқанда – хордалылар зоологиясы деп
атайды.Хордалылар типіне: ланцетниктер, дөңгелек ауыздылар, балықтар, қос
мекенділер, бауырмен жорғалаушылар, құстар және сүтқоректілер
жатады.А.О.Ковалевскийдің зертеуі бойынша, хордалыларға теңіздерде,
көпшілігінде отырып тіршілік ететін асцидиялар, сальпылар,
апендикулярияларды да жатқызуға болады.Кейбір хордалыларға аздаған ұқсас
белгілері бар, ішек тыныстыларды да хордалыларға жатқызады[1].
Хордалылардың алуан түрлі болуына қарамастан, олардың құрылысы мен
дамуында көптеген ортақ белгілері болады.
Хордалылардың басқа жануарлардан айырмашылығы мыналар: хордасы немесе
арқа желісінің болуы.Омыртқаның қызметін атқаратын, серпімді,
бұнақталмаған, иілгіш, денесінің ұзын бойына созылған сым тәрізді желіні
хорда деп атайды.Ол ішінде вакуолі көп ерекше тканьнан құралады.Хорда
ұрықтық ішек түтігінің арқа жағынан бөлініп пайда болады, сондықтан хорданы
эндотерма қабатынан түзілген деп есептейді.Хорда төменгі сатыдағы
хордалыларда (асцидиялар мен сальпылардан басқа) өмір бойы сақталса, ал
жоғары сатыдағы хордалыларда ұрық дәуірінде болады да, ересек жануарларда
омыртқа жотасымен алмасады.
Орталық нерв системасы хорданың үстінгі бөліміне орналасқан.Бұл
түтіктің ішкі қуысын – невроцель деп атайды.Хордалыларда ұрықтың нерв
түтігі эктодерма бастамасының арқа бөлімінен пайда болады.Ас қорыту
түтігінің алдыңғы бөлімі, сыртқы ортамен екі қатар саңыраулар арқылы
қатысады, оларды – желбезек саңыраулары деп атайды.Желбезек саңыраулары
суда тіршілік ететін төменгі сатыдағы хордалыларда да өмір бойы сақталады,
басқа хордалыларда ұрықтық даму кезінде болады[1].
Хордалылардың өзіне тән ерекшеліктері. Хордалылар да тікен терілер
сияқты екінші ауызды жануарлар.Дене қуысы – екінші қуыс(целом).Бұның өзі
оларды тікен терілер мен буылтық құрттарға тегі жағынан жақын екенін
көрсетеді.Көптеген органдарының метамерлі орналасуы төменгі сатыдағы
хордалыларда және ұрпақтарда айқын байқалады.Құрылысының күрделенуіне
байланысты, жоғарғы сатыдағы хордалыларда метамерия айқын
байқалмайды.Хордалылардың денесі бунақталмаған, екі жақты симметриялы
болады.Балықтардың қабыршақтарының және тікендерінің қалдығы силурдың
жоғарғы қабатында кездеседі.Төменгі девон кезінде түрлі топтарға жататын,
бірнеше балықтардың қалдығы табылған.Сөйтіп, балықтар силур дәуірінің аяқ
кезінде пайда болуы мүмкін.Демек, олардың тектері бізге белгісіз,
балықтардың тегі осы кезге дейін анықталған жоқ.Дегенмен палеонтологиялық
мәліметтер болмағанымен оны белгілі дәрежеде теориялық жорамалдармен
толықтыруға болады.Теориялық болжау бойынша, балықтар бас сүйексіздермен
бірге бір ата тектен тараған.
Бұлардың ұрпақтары екі бұтаққа бөлініп, олар әр түрлі эволюциялық
өзгерістерге ұшыраған.Болжаумен айтқанда, бірінші ретте пайда болған бас
сүйектілерден (Protocrania) екі үрімбұтақ тараған: 1)Жақсыздар(Agnatha –
Entobranchiata), 2)жақты ауыздылар(Gnasthomata – Ectobranchiata).Бірінші
бұтақтан сауыттылар мен дөңгелек ауыздылар пайда болған, екіншісінен –
балықтар мен жоғары сатыдағы омыртқалылар шыққан[1].
Кейбір ғалымдар (Л.С.Берг, Ромер және Гров, Уитсон) балықтар теңіздерде
пайда болған жоқ, алғашқы балықтар тұщы суда пайда болған және негізгі
теңіз балықтарының топтары тұщы су балықтарынан келіп шыққан деп
дәлелдейді.Төменгі девон дәуірінде балыққа ұқсас сауыттылар(Ostracodermi)
класына жататын балықтардың қалдығы табылған.Бұлардың денесі сауытпен
қапталған, сондықтан сауытты балық деп аталады.
Балықтардың ертерек дамыған топтары девон дәуірінің орта кезінде
табылған сауытты балықтар болуы мүмкін.Олардың скелеттері негізінен
шеміршектен қалыптасқан.Бірақ жақтары сүйекті және денелерінің сырты
сүйекті қабыршақтармен жабылған.Қос қанаттары бөлімдерге жіктеліп, сүйекті
пластинкалармен қапталған.Олар тас көмір дәуіріне дейін тіршілік еткен.
Нағыз шеміршекті балықтар(Chondrichthyes) девон дәуірінен бастап
белгілі болған.Бұлар бірнеше класс тармағынан құралған.Оның денесі бірімен
– бірі жанасып жатқан сүйекті пластинкалармен жабылған ұсақ тұщы су балығы
(Acanthodii) арқылы қарастырамыз.Олардың қанаттарының түбі жалпақ, сол
сияқты көкірек және құрсақ қанаттарының аралығында бірнеше қосымша ұсақ
қанаттары да болған, жақ шеңбері бірнеше бөліктерге бөлінген.
Алғашқы акулалардың (Proselachii) девонның соңғы кезіне дейін тіршілік
еткен өкілі (Cladoselache) болып саналады.Мұның да қанаттарының түбі
жалпақ, ұшы сүйір болып келген, оны бүйір қатпарының қалдығы деп қарауға
болады.Рострумы және жыныс өнімдерін жинап тұратын мүшелері болмаған, соған
сәйкес ұрықтану сыртқы ортада жүрген.
Тақта желбезектілер(Elasmobranchii) қалдығын тас көмір дәуіріндегі
қазындылар арқылы анықталған.Олар акула тәрізді балықтарға ұқсаған.Скаттар
– теңіз түбіне жақын тіршілік ететін көлденең ауыздылардың маманданған
тармағы – олар мезозойда пайда болған.Бұдан біраз уақыт бұрын Триас
дәуірінде бүтін бастылар (Holocephali) пайда болған.Олардың саны өте көп
болмаған[2].
Сүйекті балықтар (Osteichthyes) тіпті ертеде – девон дәуірінде
анықталған.Бұлардың ең бірінші пайда болған түрі
алионисцидтер(Palaeoniscoidei).Олар дың терісінде сүйекті қабыршақтар
болған, құйрықтары гетероцеркальды, рострумы бар, қабыршақтары V тәрізді
ганоидылы болған.Бұл белгілер олардың бекіре балықтарға жақын екендігін
дәлелдейді.Палеонисцидтердің сүйекті ганоидылар(Holostei) тараған, олар
триаста пайда болады да, палеонисцидтер мен сүйекті балықтардың аралық
формасы болып саналады.Мезозойдың ортасында олар өте көп болған.Қазір
олардың тек қана екі өкілі (амия, қайман балығы) сақталған[1].
Нағыз сүйекті балықтар мезозойдың бас кезінде пайда болған.Олардың
эволюциясы өте тез луан түрлі жолмен дамиды.Қазіргі кездегі балықтардың
басым көпшілігі осы сүйекті балықтар.Саусақ қанатты және қос
тынысты(Crossopterygii және Dipnoi) балықтардың тегі бір – біріне сөз жоқ
жақын болған.Екеуі де девон дәуірінде пайда болған.Әсіресе, жоғарғы девонда
және тас көмір дәуірінде жақсы дамыған.Өкпемен тыныс алатын балықтардың екі
тобының жіктелуіне себепші болған қоректену тәсілі еді.Мысалы, саусақ
қанаттылар – жыртқыштар, сондықтан олар тез жүзу және қоректерін ұстау
қабілетін сақтап қалды да, ал қос тыныстылар су түбіне жақын маңда тіршілік
ететін омыртқасыздармен қоректенуге көшті.Сөйтіп олар жақсы дамыған жүзу
қанаттарын жоғалтып, жай қозғалатын балыққа айналды.Осыған сәйкес қос
тынысты балықтардың тістері, жоғарғы жақ және жақ аралық сүйектері де
жойылған.
Саусақ қанаттылар басқа балықтарға қарағанда, жер бетінде тіршілік
ететін омыртқалыларға – сауытты амфибилерге (stegocephalia) жақын тұрған
топ болып саналады[1].
Ертедегі қос мекенділер Гренландияда жоғарғы девон қабатынан
анықталған.Әзірше ондай жануарлардың бас сүйегі ғана табылды.Ал толық
скелеті тас көмір мен перм қабаттарынан табылған.Бұл өте ертеде тіршілік
еткен амфибилердің тобы – филлоспондилер (Phyllospondyli) отрядына
топтасады.Бұлардың ең ұсақтарының (Branchiosaurus) денесінің ұзындығы
бірнеше сантиметр ғана болған.Сыртқы бейнесіне қарағанда, олар тритондарға
ұқсайды.Ми сауытының басым көпшілігі сүйектенбеген, бірақ оның үстінгі жағы
тері тектес сүйекпен қапталып тұрады.Кейбір түрлерінде рудиментті желбезек
қақпақшалары болған. Бас сүйегінің құрылысындағы кейбір элементтеріне
қарағанда, бірқатарында личинка кезінде сыртқы желбезегі болғаны
байқалады.Филлоспондилер отряды – амфибилердің ертеде тіршілік етіп, кейін
құрып біткен, олардан қазіргі замандағы құйрықты және құйрықсыздар отряды
пайда болған болуы керек.
Амфибилердің екінші құрып біткен отряды – лабринтодонттар
(Labyrinthodontia).Олар тас көмір мен перм қабаттарынан және полезой мен
ерте мезозой дәуірінен белгілі.Бұл алуан түрлі өте көп жануарлардың тобы
еді.Ертеде болған түрлерінің ұзындығы 60 сантиметрдей, бірақ көпшілігінің
дене мөлшері ірі крокодилдердей болған.Жалпы бейнесі саламандраларға ұқсас,
бірақ аяқтары нашар жетілген.Ми сауыты тері тектес сүйекті сауытпен
қапталған.Кейбір түрлерінде сүйекті сауыт құрсағында да болған, ол құрсақ
бөлімін жер бетіндегі әр түрлі заттардың әсерінен қорғау қызметін
атқарған.Бұл отрядттың ертедегі түрі еогиринус (Eogurinus) тас көмір
дәуірінде батпақты жерде тіршілік еткен су жануарлары.Кейін, карбон
дәуірінің аяқ кезінде жер бетін мекендейтін аяғы жақсы жетілген түрлері
пайда болған.Эволюциялық дамудың нәтижесінде ондай амфибилерден бауырмен
жорғалаушылардың шығуы мүмкін.
Қос мекенділердің үшінші отряды.Лептоспондилер(Leptospondyli )бон мен
пермнің ортаңғы және жоғарғы қабатынан белгілі.Бұлар тайыз сулар мен
батбақты мекен еткен, ұсақ жануарлар.Көпшілігінің денесі ұзын, рудиментті
аяқтары болған[1].
Амфибилердің құрып біткен осы үш отряды стегоцефалдар немесе сауытты
амфибилер (Stegocephalia) класс тармағын құрайды.
Стегоцефлардардың арғы тегі сүйекті балықтар болуы сөзссіз.Олардың
құрылысының қарапайым (алғашқы скелетінің нашар сүйектенуі) болуымен қатар,
желбезектеріне қосымша қапшық тәрізді өкпесі болған.Сол сияқты суды есуге
және жер бетінде жүргенде тірек болатын, келешекте бес саусақты аяқ дамитын
жұп органдары да болған.Қауырсын қанатты балықтардың (Actinopterygii)
мұндай белгілері болмаған.Қос тынысты балықтар (Dipnoi) өкпемен тыныс
алғанмен, су түбінде тіршілік етуге бейімделген балықтар тобына
жатады.Стегоцефалдарға туыстық жағынан жақынырақ саусақ қанатты
балықтар(Crossopterygii).Олар өкпемен тыныс алады және аяқтарының скелеті
стегоцефалардың аяқтарының скелетіне ұқсайды.Ертедегі саусақ қанатты
балықтар мен стегоцефалардың бастарының сыртқы сүйектерінің оналасуы өте
ұқсас болған.Осы кездегі ғылымға белгілі саусақ қанатты балықтар жер
бетіндегі омыртқалылардың арғы тегі бола алмайды.Өйтені, бұл саусақ
қанаттылар кейінірек уақытта пайда болған.Жер бетіндегі омыртқалылардың
тегі палеонтология ғылымы әлі анықталмаған ертеректе тіршілік еткен саусақ
қанатты балықтардан пайда болған[2].
Омыртқалылардың құрлықта шығуы саусақ қанатты балықтардың оттегі аз су
қоймаларында ұзақ уақыт тіршілік етуге бейімделуінің нәтижесі болып
есептеледі.Стегоцефалдар пайда болған девон дәуірінің маусымды кезеңдерінде
құрғақшылық болу әсерінен, тұщы суларда тіршілік ететін балықтардың тыныс
алуы нашарлайды.Тас көмір дәуірі кезінде батпақты жерлерде және су
жиектерінде өсімдіктер өте қалың болған, су бетіне өсімдіктердің молырақ
пайда болуы балықтардың тыныс алуы нашарлайды. Тас көмір дәуірі кезінде
батпақты жерлерде және су жиектерінде өсімдіктер өте қалын болған, су
бетіне өсімдіктердің молырақ пайда боуы балықтардың суда жүзуін
қиындатты.Сонымен қатар олар қосымша өкпе қапшықтары арқылы өкпемен тыныс
алуға икемделген.Оған қосымша ол сулардың мүлдем құрғап қалуы, олардың
тіршілік етуіне қауіпті болған.Егерде балықтар сусыз жермен қозғала алмаған
болса, мүлдем қырылған болар еді.Сондықтан мұндай қауіпті жағадайдан
өкпемен тыныс алуға икемделген және құрғақ жер мен аяқтары арқылы жылжи
алатын су жануарлары ғана тірі қалуы мүмкін.Жүрген сулары құрғап кеткенде
екінші бір су орталықтарына қозғалып баруда денесін тұтасып қаптап жатқан
қабыршақтары кедергі келтіретіні сөз жоқ.Сол сияқты денесінің сыртын
сауыттың қаптап жатуы терісінің беті арқылы тыныс алуға кедергі болған.Осы
екі себептің салдарынан олардың сыртқы сауыты шөгіген болуы
мүмкін.Стегоцефалдар жер бетімен сырғытылып қозғалатын болғандықтан олардың
құрсақ бөліміндегі сауыттары бірталайында жойылмаған, ал төбе сауыттары
көпшілігінде сақталған[1].
Стегоцефалдар мезозойдың басына дейін өмір сүрген.Амфибидің қазіргі
тіршілік ететін отрядтары мезозойдың аяқ кезінде (юра дәуірінің аяғы – бор
дәуірінің басында) пайда болған.Сондықтан бұл екеуінің арасындағы
байланысты анықтауға әлі мүмкіндік жоқ.Жалпы алғанда, құйрықты және
құйрықсыздар отряды – филлоспондилар отрядынан шығуы мүмкін деп есептеуге
болады. Аяқсыздардың тегі туралы ешбір мағлұмат жоқ.
Алғашқы омыртқалы жануарлар девон дәуірінде пайда болған.Олар саусақ
қанатты балықтардың жақын тегі стегоцефалдар, немесе сауытты амфибилер
еді.Олар көпшілік уақытын су қомасында өткізген.Бірақ тіршілік еткен су
қомасы құрғап қалған жағдайда жақын жердегі басқа су қоймасына жылжып бара
алатын және құрлықта бірсыпыра уақыт бола алатын қабілеті болған.Олардың
бір мезгіл құрлықта болуына тас көмір дәуірінің жылы, дымқыл ауа райы әсер
еткен.Тас көмір дәуірінің соңғы кездерінде құрлықта ауа райы өзгерген.Тау
пайда болу процестерінің көп болуы климаттың, сонымен қатар өсімдіктердің
алмасуына себепші болған.Көпшілік жерлерде климат құрғақшылық,
континентальды болды.Өсімдік сабағындағы жылдық сақинаға қарағанда, қыс
салқын болған.Осы кезде өзендермен, балшықтарда өсетін қырықбуын мен
папортниктер жойылып, шөл далалар пайда болған.Сөйтіп, құрғақшылыққа
төзімді қылқан жапырақты өсімдіктер мен саговниктер көбейе бастаған.
Стегоцефалдардың тіршілік етуіне бұл жағдай қолайсыз бола
бастайды.Құрғақшылық олардың денесін құрғатып, тері арқылы тыныс алуға
кедергі жасайды және денесін құрғап кетуінен сақтап қала алмайды.Өйткені
өкпесі нашар дамыған, ол организмдегі газ алмасуды толық атқара алмайтын
болған.Стегоцефалдардың көпшілігі Перм дәуіріне жетпей – ақ құрып
біткен.Жер бетіндегі тіршілік жағдайлардың өзгеруі құрғақшылыққа әлде қайда
төзімді жаңа белгілердің пайда болуына себепші болған.Сөйтіп, жануарлар
құрлықта тіршілік етіп, көбеюге мүмкіндік алды.
Алғашқы рептилилер.Котилозаврлар – тас көмір дәуірінің үстіңгі
қабатынан белгілі болған ертеде тіршілік еткен рептилилер.
Мұның көптеген белгілері стегоцефалдарға жақын екенін көрсетеді.Мысалы,
көпшілігінде сегізкөз омыртқасы біреу ғана, мойын бөлімі нашар жетілген,
балықтарға тән иық белдеуінде тері тектес сүйек – клейтрум болады.Ми сауыты
сүйек қорабынан тұрады да онда көз, танау, төбе органының ғана тесіктері
болады.Аяқтары қысқа маманданбаған.
Котилозаврлардың көпшілігі өсімдіктермен, кейбір түрлері моллюскалармен
қоректенген[3].
Котилозаврлар перм дәуірінің орта кезінде жақсы дамып, оның аяқ кезінде
азайып, ал триас дәуірінде мүлдем құрып біткен.Бұлардың орнын
котилозаврлардың жоғарғы ұйымдасқан және маманданған топтары басқан.
Рептилилердің бұдан кейінгі эволюциялық дамуы өзін қоршаған ортаның
алуан түрлі жағдайына сәйкес бейімделіп қалыптасты.Көпшілік топтарының
скелеті берік, әрі жеңіл болумен қатар, қозғалғыш қасиет пайда болған.Олар
бірте – бірте түрлі қоректерді пайдалана бастайды.Осыған байланысты
аяқтарының, омыртқа жотасының және ми сауытының құрылысында өзгерістер
болған.Көпшілігінің аяқтары ұзын, жамбас сүйегі екі немесе одан да көп
сегізкөз омыртқаларына бекіген.Иық белдеуіндегі клейтрум сүйегі
жойылған.Бүтін ми сауыты аздап та болсын редукцияға ұшыраған.
Алғашқы кесірткелер (Prosauria).Ми сауытында екі бет доғасы болатын
рептилилердің өте қарапайым тобы.Тісі амфибилердің тістері сияқты, тек қана
жақ сүйегінде ғана емес таңдайында да болады.Омыртқасы амфицельді.Бұлар
сырт қарағанда ірі кесірткелерге ұқсайды.Алғашқы кесірткелердің қалдықтары
перм дәуірінен табылған.Триас дәуірінде тұмсық бастылар (Rhynchocephalia)
пайда болған.Оның гаттерия (Sphenodon punctatus) деген түрі осы кезде Жаңа
Зеландияда кездеседі.
Пзевдозухилер (Pseudosuchia). Алғашқы кесіреткілермен бір түбірден
тараған болу керек.Олар триастың басында пайда болған.Тістері терең
ұяшықтарға орналасқан.Артқы аяғы алдыңғы аяғынан жақсы жетілген.Осының
салдарынан жамбас сүйегі және артқы аяқтарының төменгі бөлімдері ұзарып
кеткен.Көпшілігі ормандарда тіршілік еткен.
Мысалы, орнитозухилар, крокодилдер, динозаврлар (Dinosauria) және
птерозаврлар (Pterosauria) осы псевдозухилардан дамуы мүмкін.
Крокодилдер (Crocodilia)Триас дәуірінің аяқ кезінде пайда болған.Юра
дәуіріндегі қазіргі крокодилдердің қазіргі крокодилдерден
ерекшеліктері;олардың кәдімгі сүйекті таңдайы болмаған және ішкі танау
тесіктері таңдай сүйектерінің аралығына ашылған.Омыртқалары әлі де
амфицельді болған.Бор дәуірінде екінші ретте пайда болған таңдай сүйектері
бар және омыртқалары процельді крокодилдер тіршілік еткен.Бұлардың
көпшілігі тұщы суларда тіршілік еткен, ал юра дәуірінде тіршілік еткен
крокодилдердің ішінде теңізде тіршілік еткен формалары да бар екені белгілі
боған[2].
Қанатты кесірткелер (Pterosauria).Қанатты кесірткелер – мезозой
заманындағы рептилилердің ішіндегі ұшуға бейімделген жануарлар.Олардың
алдыңғы аяқтарының төртінші ұзын саусағымен екі бүйіріндегі жарғақтары ұшу
қызметін атқарған.Жалпақ төсінде құстардағыдай қырлы төсі болады, бас
сүйектері жас кезінде-ақ бірігіп кеткен.Көптеген сүйектерінде ауа қуысы
болады.Тұмсық тәрізді жақтарында тістері болған.Құйрығының ұзындығы мен
қанатының формасы алуан түрлі.Кейбір түрлерінің ғана қанаты ұзын, жіңішке
құйрығы ұзын болған.Басқа түрлерінің құйрығы қысқа, қанаты жалпақ
болған.Птерозаврлардың қазба қалдықтары тұзды су қомаларының орнынан
табылуы, олардың су жиектерінде тіршілік еткенін дәлелдейді.Олар шағалалар
сияқты балық аулап, қоректенуі мүмкін.Ден мөлшері бірнеше сантиметрден бір
метрге дейін, одан да ірі болған[1].
Динозаврлар (Dinosauria).Триас дәуірінің басынан бор дәуірінің соңына
дейін тіршілік еткен динозаврлар псевдозухилардың соңғы бұтағы болып
саналады.
Динозаврлардың ішінде ұзындығы бір метрден кемірек және 30 метр болатын
алып түрлері де болған.Бұлардың бір түрі тек қана артқы екі аяғының
көмегімен, ал екінші бір түрі төрт аяғының жәрдемімен қозғалған.Денесіне
қарағанда басы әлде қайда кішірек болған, ал жұлынының сегізкөз маңындағы
бөлімі кеңейіп, оның көлемі мидың аймағынан артып кеткен.
Динозаврлар псевдозухилардан шыққан олар келешекте өз алдына қатар
дамыған екі тарамға бөлінген.Олардың бір-бірінен айырмышылығы –
сүйектерінің құрылысындағы ерекшеліктерінде.Осыған сәйкес оларды:
кесірткежамбастылар (Saurischia) және құсжамбастылар (Ornithischia) деп
атаған.
Кесірткежамбастылар артқы аяғының көмегімен секіріп қозғалатын ұсақ
организмдер болған.Денесіне ұзын құйрығы тірек болған.Кейін өсімдікпен
қоректенетін, төрт аяқпен қозғалатын ірі формалары пайда болған.Оған
денесінің ұзындығы 26 м болатын – диплодок, 20 м болатын бронтозаврлар
жатады.Осындай кесірткежамбасты гигант организмдер шырынды су
өсімдіктерімен қоректеніп, жартылай суда тіршілік етуі мүмкін.
Динозаврлар бүкіл жер шарына тараған.Олар ағашты, батпақты жерлерде, ал
кейбір түрлері (траходонттар) суда тіршілік еткен.Мезозой дәуірінде
құрлықта тіршілік еткен рептилилердің көпшілігі динозаврлар болған.Олар
триас дәуірінде пайда болып, бор дәуірінде аса көп көбейіп кеткен.Бор
дәуірінің соңғы кезінде динозаврлар өліп біткен.
Қабыршақтылар (Squamata).Бұлардың өте ертеде тіршілік еткен түрінің
қалдығы перм дәуіріндегі жер қыртысының арасынан табылған.Кесірткелер
жоғары юрада пайда болған, бірақ бор дәуірінде ғана бұл отрядтың алуан
түрлі болғанын байқауға болады. Жыландар басқа рептилилерден кейінірек
дамыған.Олар бор дәуірінде кесірткелерден дамыған бүір тармағы болып
саналады.Басқа рептилилердің көпшілік топтары өліп біткен соң ғана
қабыршақтылар үшінші дәуір кезінде дами бастаған.
Тасбақалар (Chelonia).Тасбақалар котилозаврлардан (Cotilosauria) шыққан
болуы мүмкін.Олардың тегі перм дәуіріндегі еунотосаурус (Eunotosaurus) деп
болжайды.Олар кесіртке тәрізді қабырғалары қысқа, әрі жалпақ арқа сауыты
сияқтыны құрайды.Құрсақ сауыты болмаған.Тістері жақсы жетілген.Нағыз сауыты
бар нағыз тасбақалар триаста пайда болған[2].
Алғашқы тасбақалардың басы мен аяғы толығынан сауытының ішіне ене
алмайтын.Әйткенмен жағында мүйізді қабы, таңдайында мүйізді қабы,
таңдайында тісі болған.Мезозой заманындағы тасбақалар құрлықта жер қазып
тіршілік ететін организмдер болған.Бері келе бірнеше топтары суда тіршілік
етуге көшіп, мүйізді сауыттарының жойылуына себепші болған.
Тасбақалар триас дәуірінен біздің заманымызға дейін табиғаттың түрлі
қиындықтарын бастарынан өткізіп, оған шыдап , сақталып келген.
Ихтиозаврлар (Ichthyosauria).Толығынан суда тіршілік етуге бейімделген
бауырмен жорғалаушылар.Ихтиозаврлар ұзын тұмсықты денесі ұршық тәрізді
организмдер.Олардың аяқтары ескекке айналған, артқы аяқтары мен жамбас
белдеуі жетілмеген.Терісі жалаңаш, денесінің ұзындығы 1-14 метрге дейін
болған. Ихтиозаврлар тек қана суда тіршілік етіп балықтармен кейде
омыртқасыздармен қоректенген.Балаларын тірі туатындығы анықталған.Триас
дәуірінде пайда болып, бор дәуірінде өліп біткен.Туыстық жағынан қандай
рептилилерге жақын екендігі анықталмаған.
Плезиозаврлар (Plesiosauria).Теңіздерде тіршілік етуге беімделген
рептилилердің екінші түрі. Плезиозаврлар денесі кең, қысқа құйрықты
организмдер.Басы кішкене, мойыны жақсы жетілген.Дене мөлшері 50
сантиметрден 15 метрге дейін болады.Су жиегінде тіршілік етіп, балықпен,
молюскамен қоректенген.
Плезиозаврлар триас дәуірінің бас кезінде пайда болып, бор дәуірінің
соңғы кезінде өліп біткен.
Аң тәрізді кесірткелер (Theromorpha). Аң тәрізді кесірткелерден сүт
қоректілердің алғашқы өкілдері шыққан. Аң тәрізділер тас көмір дәуірінің
соңында пайда болып, перм дәуірінде көбейіп алуан түрлі тіршілік
еткен.Отряд болып бөлінген, қарапайым құрылысты пеликозаврлар
(Pelycosauria) котилозаврларға өте жақын болған.Өйткені екеуінің де
омыртқалары екі жағынан ойылыңқы және құрсақ қабырғалары сақталған.Тістері
альвеолда орналасқан.Басқа рептилилерде болмайтын, самай сүйектерінде
ояздары болған.Сырт пішіні кесірткелерге ұқсас, дене ұзындығы 1-2 метр
болатын организмдер.
Перм дәуірінің орта кезінде пеликозаврлардың орнына олардан гөрі жақсы
дамыған, аңтістілер (Theriodontia) пайда болған.Олардың тістері азу,күрек,
шошоқ тістерге жіктелген, екінші реттегі сүйекті таңдай қалыптасқан.Шүйде
сүйегі екіге бөлінген, төменгі жағы негізінен тістер бекитін сүйекке
айналған.Шынтақтары артына қарай иілсе, тізелері денесінің алдына қарай
иілген.Мұның өзі аяқтарын құрсағының астына жинап алуға мүмкіндік
туғызады.Басқа рептилилерде мұндай ерекшелік кездеспейді.Сөйтіп, скелетіне
сүтқоректілерге ұқсас көптеген белгілер пайда болған.
Аң тәрізділердің көпшілігі жыртқыш, мысалы иностранцевия (Inostransevia
alexandrovi).Ал, кейбір түрлері өсімдіктермен және жануар тектес азықтармен
қоректенеді.Циногнатус (Cynognathus) деген түрлерінің денесінде бірнеше
прогрессивті белгілер болған.
Триас дәуірінде аңтістілер көп тараған, бірақ жыртқыш динозаврлар
оларды қырып жіберген[4].
Құстардың арғы тегі шығу тегі және эволюциясы туралы мәселе тек қана
жалпы түрде шешілген.Құстардың арғы тегі рептилилер болғаны
сөзсіз.Рептилилердің бір бұтағы болып бөлініп, одан ең соңында құстардың
шығуы мезазойдың (триас) бас кезі деп саналады.Диназаврлардың,
крокодилдердің басқа рептилилердің топтарының арғы аиа-тегі болып саналатын
құстарға жақын тұрған псевдозухилер (Pseudosuchia) болып саналады.
Псевдозухилердің ішінде құстарға морфологиялық жағынан өте ұқсас
орнитозухилер (Ornithosuchus) болған.Олар құстар сияқты артқы аяқтарымен
қозғалып жүріп алдыңғы қол-аяқтарын қоректерін қармап ұстаған.Құйрығы ұзын
сол сияқты жамбас белдеуінде де, құстардың жамбас белдеуіне ұқсас белгілері
болған.Денесінің сыртын ұзынша қабыршақтар қаптаған.Қабыршақтарының
көлденең өсі болады, оның бүйірінен қысқа құстардың қауырсынына ұқсас
қабыршақ кетеді[1].
Псевдозухилер рептилилердің маманаданған бір бұтағы болып
саналады.Бірақ, олар құстардың тура шыққан ата т егі емес.
Құстардың нағыз тегінің әлі қалдығы табылмаған.Палеонтологиялық
қазбалардың ішінде рептилилер мен құстардың аралық формасы болатын үш факты
бар.Өткен ғасырда юра дәуіріндегі жер қабатынан алдымен қауырсынның
таңбасы, соңынан толық екі скелет табылған.Оның біреуін археоптерикс, ал
екіншісін соған жақын археорнис деп сипаттаған.
Бұл жануардың құстарға ұқсас белгілері: денесі қауырсынмен
қапталған,алдыңғы аяқтары өзгеріп, қанатқа айналған,жауырыны қылыш пішінді,
бұғаналарының басы бірігіп, екі айрық бір сүйекке айналған, жамбас
сүйегінің құрылысы, артқы аяқтарындағы сирақ пен табан сүйегі және бір
саусағы басқа саусақтарына қарама – қарсы аяғының арт жағында
орналасқан.Сонымен қатар, бұлардың рептилилерге ұқсас бірсыпыра
белгілері:мйізді тұмсығының, тістерінің болуы, құйрық бөлімінің ұзын 20
шақты омыртқадан тұруы және оның жіңішке болуы, қырлы төс сүйегінің
болмауы, бүйір қабырғаларының болуы т.б.Алдыңғы үш саусағында жетілген
тырнақтары болған, жамбас сүйегі құстардікі сияқты 4-6 омыртқа арқылы
қозғалмалы болып байланысқан[2].
Бор дәуіріндегі қалдықтардың ішінен құстардың екі ерекше топтарының:
ихтиорнистер мен гесперорнистердің қалдықтары табылған.Гесперорнистер ұшуға
қабілеті жоқ, су құстары болған.Қанаттары болмаған, алдыңғы аяқтары иығының
рудименті түрінде ғана болған.Төс сүйегінің қыры болмаған.Суда жақсы
жетілген екі артқы аяғының жәрдемімен жақсы жүзген.Сырт көрінісі гагаларға
ұқсаған.Ихтиорнистер жақсы ұшатын жануарлар болуы мүмкін, өйткені бұлардың
қанат скелеттері жақсы жетілген және кеудесінде биік қырлы сүйегі,
жақтарында тістері болған.
Жоғарыда келтірілген фактілерге сүйене отырып құстардың арғы тегі,
систематикалық жағынан псевдозухиларға жақын, ерте мезозойлық рептилилер
болуы мүмкін деген қорытындыға келеміз[4].
Қазіргі кездегі сүтқоректілердің тегі палезой дәуірінде тіршілік еткен
қарапайым рептилилер болып есептелінеді.Олар кейінірек пайда болған және
жер бетінде тіршілік етуге едәуір маманданған қос мекенділерден өзінің
құрылысы бойынша да ерекшелеу болған.Оған аң тәрізділер (Theromorpha) класс
тармағынан перм аң тістілері (Theriodontia) жатады.Олардың тісі
күрек,шошақ, азу тістерге жіктеліп,альвеолдарға орналасқан.Көптеген
түрлерінің екінші реттегі таңдай сүйектері болған.Төменгі жақтың шаршы
сүйегі мен буындық сүйегі жойылып, ал тіс сүйегі керісінше өте жақсы
дамыған.Бұдыр сүйектің қалдығы мен самай сүйегінен тұратын бір ғана самай
доғасы болады.Қарақұс сүйегі кейбіреулерінде екеу болған.Мұндай рептилидің
өкілі ретінде Солтүстік Двинадан перм қабатынан проф. В.П.Амалицкий тапқан
– иностранцевиялерді, Африкадағы триас қабатынан табылған циногнаттарды
атап өтуге болады.Бұларды қазіргі кездегі сүтқоректілерге ұқсас болғанымен,
бірсыпыра жоғары маманданған өзіндік айырмашылықтары да бар.Сондықтан
сүтқоректілердің тегін ертеректе тіршілік еткен өте қарапайым және аз
маманданған аң тістілердің ішінен іздеу керек[5].
Сүтқоректілердің прогрессивті эволюциясы денесінің жоғары
тампературасы, оны реттеу қабілеті, тірі тууы және өзін қоршаған тіршілік
жағдайларының әсеріне түрліше бейімделуді қамтамасыз ететін жоғары дамыған
нерв әрекетімен байланысты.Бұл өзгешіліктерді морфологиялық тұрғыдан
қарағанда олардың артерия қаны мен вена қанының бір- біріне араласып
кетуден сақтайтын жүрегінің төрт камераға бөлініп, бір ғана (сол жақ) қолқа
доғасының сақталғанын, қоректенулерінің мерзімді болуын, дене жылуын
реттеуде жабындысының күрделенгенін, екінші реттегі ми күмбезінің пайда
болғанын т.б. көрсетеді.
Сүтқоректілер триаста пайда болған болу керек, өйткені олардың ертедегі
топтары жөнінде толық, сенімді мәліметтер жоқ.Мезозой дәуірінде тіршілік
еткен сүтқоректілердің тістері, жақтары немесе ми сауытының сынықтары ғана
табылған.Триас дәуірінің жоғары сатысынан көп бұдыр
тістілер(Multituberculata) табылған.Бұлардың көп бұдыр тістілер деп аталу
себебі азу тісінің үстінгі бетінде көптеген бұдырлары болған.Бұл күрек
тістері өте жақсы жетілген, шошақ тістері жоқ, үлкендігі қаптесердей, ал ең
ірісі суырдай ұсақ жануарлар.Сүтқоректілер өсімдікпен қоректенетін
организмдер және олар сүтқоректілердің кейінгі топтарының тегі деп айтуға
болмайды.Тек қана ертедегі формалары біртесіктілердің алғашқы түрлері
сияқты деп болжауға болады.Олардың тісі үйрек тұмсықтың ұрығының тісіне өте
ұқсайды.
Симпсон сүтқоректілердің класына жататын нағыз осы топтар деп
ұйғарды.Қазірге сүтқоректілер класына жататын аңдарды систематикалық
топтарға бөлгенде, жұмыртқа туатандары оларға қоспай өз алдына
қарастырылады[4].
1.1. Қолқанаттылар отряды - Сһігорtега
Қолқанаттылар Арктика мен Антрактика құрылықтарынан басқа жерлерде
кеңінен тараған. Әуеде ұшып тіршілік етуге бірден-бір бейімделген
сүтқоректілердің өкілдері. Алдыңғы аяқтары ұшу қанатына айналған[6].
Артқы аяқтары ерекше құрылысты: тізелері орала біткен, сол себепті
үлкен саусағы артқа, кішісі - ішкі жағында орналасқан. Денесі жалпақ,
төсінде бұлшық еттер бекінетін қыр сүйегі болады. Бұғана сүйектері жақсы
жетілген, жауырыны-жалпақ.
Түнде тіршілік етуіне байланысты есту мүшесі жақсы дамыған. Құлақтары
да үлкенді кішілі болып келеді. Сезу мүшелерінің ішінде мұрттарының орны
ерекше. Көзі нашар жетілген. Ішектері қысқа, дене мөлшерінен 2-3 есе ғана
артықтау[3].
Қолқанаттылардың дене температурасы қыста қоршаған орта
температурасынан бар-жоғы 1-2 градус жоғары болады. Барлық өкілдері қысқы
ұйқыға кетеді немесе жылы жақтарға ұшып қоныстарын аударады. Жылына 1 рет
көбейіп, 1-2 өсім береді. Шағылысуы күзден басталып, көктемге дейін
созылыды. Жатырға түскен ұрық көктемге дейін жұмыртқа клеткасы пісіп
жетілгенше сақталады.Көптеген өкілдері өніп-өсу кезінде әсіресе қыста, топ-
топ болып жиналып, саны бірнеше жүзге, мыңға жетеді. (Туреев А.А, 1979).
Дене температурасының өзгеріп тұруы, ұзақ мерзімге ұйықтау, зат
алмасуының төмендеуі қолқанаттылардың көпшілігінің 20, тіпті 27 жылға дейін
өмір сүруіне себебін тигізеді. Қазба қалдықтары Европа мен Солтүстік
Америкада алғашқы эоцен қабатынан табылған.
Қолқанаттылар зиянды түн насекомдарымен қоректеніп, үлкен пайда
келтіруімен қатар, адам үшін қауіпті індеттер таратуда да алатын орны
үлкен.
Қазақстанда бұл отрядтың үш тұқымдасқа жататын 25 түрі мекендейді.
Бұл отрядтың эндемикалық өкілі үш түсті жарқанат (Бекенов А.Б. т.б,
1995 ). Дене тұрқы 41-44 мм, салмағы 8-10,6 г. Арқасы 3 түсті: қылшығының
түбі-қара, ортасы-ақшыл, ұшы-қоңыр. Бауыр жағы сұрғылт. Жүні жібек тәрізді
жұмсақ, бұйраланып тұрады. Тепкісінде тері өсіндісі жоқ. Құлақ түймесінің
ұзындығы қалқанының жартысына жуық. Басқа жарқанаттардан ерекшелігі
жоғарыда айтылғандай түгінің үш түстілігі. Ұшуы шапшаң, оңды-солды, жоғары-
төмен бұрылыстары жиі.
Қазақстанда Шақпақ асуы мен Қаратау сілемінде ұсталған. Саны көп емес.
Шөлді аймақтардағы тау бөктерінде қоныстарын аударып, түрлі үңгірлер мен
мешіттерде мекендейді. Күн бата жемін аулауға шығады, қорегі-қосқанаттылар
мен шегірткелер. Жылына бір рет көбейіп, бір ғана өсім береді. Қазақстанда
әлі күнге дейін қыстайтын жері белгісіз[6].
1.2. Насеком жегіштер отряды - Іnsectivora
Бұл отрядқа жататын аңдар - шағын және орта мөлшерлі қарапайым
сүтқоректілер. Сына тәрізді болып келген кішкене бастары етті тұмсықпен
жалғасады. Аяқтары төрт немесе бес саусақты; барлық саусақтарында
тырнақтары бар. Насекомжегіштердің көптеген түрлерінің денесіндегі қоңыр
түсті жүндері үлпілдек, жұмсақ болса, ол кейбіреулерінде ине тәрізді
тікенекті келеді. Денесінде май, қарапайым тері және басқа да арнаулы
бездері, 2-ден 12-ге дейін емшектері болады[4].
Тістері онша жекеленіп, бөлінбеген. Ит тістері күрек және азу
тістерінен айырыла қоймаған. Тістерінің саны 26-44. Жатыны екі тармақты,
жыныс мүшесі сүйексіз. Қазақстанда кездесетін насекомжегіштердің барлығында
да бұғана бар [7].
Насекомжегіштер - көне дәуірлерден бері келе жатқан қарапайым аңдар.
Олардың шығу тегімен барлық плацентарлық сүтқоректілердің шығу тегі тығыз
байланысты. Отряд өкілдерінің қалдықтары жоғарғы бор дәуірінен бастап
белгілі.
Насекомжегіштер - жәндіктермен қоректенетін, әр түрлі жағдайларда
тіршілік етуге бейімделген негізінен түн хайуанаттары.
Жылына көбіне 1-2, сирегірек 3-рет көбеюге қатысып, 2-ден 10-ға дейін
өсім береді. Бұл отрядқа жататын жануарлардың салмағы 1,5 г -2,0 кг,
денесінің ұзындығы 3 см-50 см дейін.
Насекомжегіштердің ареалы Африкада, Евразияда, Оңтүстік Америкада және
Солтүстік Америкада тараған.
Бұл отрядқа жататын эндемикалық түрі - европалақ кірпі, тек қана
Европаның орманды зоналарында тіршілік етеді.
Салмағы 700-800 г, ұзындығы 20-50 см, құйрығының ұзындығы 3 см.
Насекомдармен негізінен қоректенеді. Брэм А. (1992) европалық кірпінің улы
жыландармен қоректенетінін анықтаған.
Аққұйрық тенрек кірпілер тұқымдасындағы ең ірі өкілі. Ұзындығы 30-35
см. Тек қана Мадагаскар аралында тіршілік етеді. Түнде тіршілік етеді,
жерге түскен банандармен және басқа жәндіктермен қоректенеді. Жазда ұйқыға
кетеді; аналығы 12-16 балапан туады.
Алтай көртышқаны көртышқандар тұқымдасына жатады эндемикалық түр болып
саналады, себебі ол Қазақстанда тек қана Алтайда және оған жақын жатқан тау
бөктерінің орманды-далалы аймақтарында, қарағайлы ормандарында кездеседі.
Әсіресе, Марқакөл маңында, Күршім өзенінің бойында, Үлкен Нарым, Зырян
аудандарында мекендейді.
Бұл қөртышқан жауын құрттары, насекомдар личинкалары көп болатын
топырағын қазуға оңай жұмсақ, қарашірікке бай теңіз деңгейінен 700-2500 м
биіктіктегі орманды жерлерде кездеседі.
Строгановтың (1957) мәліметі бойынша, бұл насекомжегіш қоныстарын жыл
маусымдарына байланысты ауыстырып отырады. Қорегін жер асты жолдарында
аулайды. Негізгі азығы - жауын құрты мен ұсақ омыртқасыздар. Қысқы ұйқыға
жатпайды. Жаз бойы тәуліктің барлық мезгілінде азық іздеп, ін қазып,
қимылда болады. Мамыр-тамыз айларында көбеюге қатысады. Бір ерекшелігі -
жаз айларында шағылысқан қөртышқандардың жұмыртқа клеткалары келесі жылдың
сәуір айына дейін дамымайды. Көкек-мамыр айларында 3-тен 6-ға дейін
кішкентай қөртышқандар өмірге келеді. Олар қызылшақа болып туады,
тырнақтары мен тістері болмайды. Салмағы 4-4,5 г, дене тұрқы 40 мм-ден сәл
ғана асық. Бір ай шамасы аналарын еміп, ұяда 1,5 айға дейін бірге болады.
Жертесерлер тұқымдасына жататын Тянь-Шань жертесері солтүстік және
орталық Тянь-Шаньдық эндемикалық өкілі [1]. Қазақстанда қырғыз Алатауының
терістік беткейінде Іле және Күнгей Алатауында, Кетпен, Кеген Текес
айпатында кездеседі. Дене тұрқы 52-77 мм, салмағы 5,4-10,5 г., арқасы мен
бауыры әр түсті. Құйрығының ұзындығы 23 бөлігіндей.
Шыршалы ормандарда, бұталы жерлерде, қолдан отырғызған жасанды
тоғайларда, ашық алаңдарда мекендейді. Отырықшы, бірақ саны көбейген
жылдары қоныстарын аударып та тіршілік етеді. Қорегі - омыртқасыздар, соның
ішінде насекомдар және олардың личинкалары.
Күз айларында шырша тұқымдарын да тағам етсе, жазда өсімдік тектес
азықпен қоректенуі байқалған емес [7]. Жаз айларында тәуліктің барлық
мезгілінде тіршілік үшін қимылда болады.
Көкек - тамыз айларында көбеюге 2 рет қатысып , 2-ден 8-ге дейін
өсімдер береді.
Ал жертесер - Орта Азия мен Қазақстанның құмды шөлдерінің эндемикалық
өкілі [8]. Саны онша көп емес. Кейбір аудандарда (Маңғыстау, Үстірт,
Оңтүстік Балқаш өңірі) едәуір кездессе, ал көпшілік жерлерде сирек
ұшырасады. Өсімдігі шөл құм мен сексеуіл сирек өскен алқаптарда мекендейді.
Отырықшы. Інді өзі қазады немесе басқа кеміргіштердің тастап кеткен індерін
пайдаланады. Қорегі -қоңыздар мен олардың личинкалары,құмырсқалар. Майда
кесірткелерді де ұстайды қорегін аулап, кейде 2-3 шақырымға кетіп қалады.
Қомағай; тәулігіне өз салмағынан 1,5 есе артық азық жейді. Стальмакованың
(1949) бақылауынша, ала жертесер бір түнде 12 майда кесіртке мен 20-25 қара
тарақанды жеп қойған. Қолда ұстағанда үнемі су ішеді.
Жылдың бар мезгілінде белсенді. Бір туғанда орта есеппен 4-5 өсім
береді. Жаңадан туғандар қызылшақа, көзі ашылмаған, дене тұрқы 23-26мм.
Маусымның екінші жартысында, яғни туғанынан 2 ай өткен соң жас ұрғашы
жертесерлер көбеюге қатыса бастайды. Сирек кездесетін болғандықтан
Қазақстанның Қызыл кітабының бетінен орын алған, қорғауды керек етеді [8].
1.3 Кеміргіштер отряды - Rodentia
Дене тұрқылары кіші және орташа келген сүтқоректілер ұзындығы 1ЗО см-ге
дейін келеді. Сыртқы көрінісі мекен ортасына байланысты әртүрлі, кейбір
өкілдерінің құлағы болмайды, кейбір өкілдерінің құлақтары кішкентай, орташа
және ұзын болады. Аяқтары бес саусақты, сирегірек төрт және үш саусақты.
Саусақтары түрлі мөлшерлі тырнақтарымен қамтылған. Құйрығының ұзындығы
әртүрлі [9]. Тістер - азу және күрек тістері болып бөлінген. Ит тістері
жоқ. Күрек тістерінің тамыры болмайды да, олар үнемі өсіп отырады.
Тістерінің саны 12-ден 22-ге дейін. Әдетте бұғанасы бар. Жатыны екі
тармақты.
Кеміргіштер жер бетінде барлық жерлерде тіршілік етеді тек қана
Антарктидада болмайды. Әртүрлі орта жағдайында тіршілік етуге бейімделген
жануарлар. Олар жер бетінде немесе топырақ астында, сулы ортада, ағаш
басында өмір сүре береді [10].Сандары да ауа райына, адам қызметтеріне
байланасты үнемі өзгеріп отырады. Жыл бойы активті тіршілік етеді, кейбір
өкілдері ұйқыға жатады.
Кеміргіштер отрядында 32-35 тұқымдас бар [11]. Қазақстанда бұл отрядтың
15 тұқымдасына енетін 82-түрі кездеседі .
Кеміргіштердің практикалық маңызы ерекше орын алады. Олардың біразы
аса бағалы терісі үшін ауланса, кейбіреулері ауыл орман шаруашылықтарының
зиянкестері, әр түрлі ауруларды таратушылар болып саналады.
Жайралар тұқымдасына жататын эдемикалық түрі солтүстік америкалық
жайра. Ірі кеміргіш, денесінің ұзындығы 64-68 см, құйрығының ұзындығы - 30
см. Басы кішкентай, аяғы қысқа. Солтүстік Американың ормандарында
мекендейді [13]. Тіршілігі жыл бойы активті, әсіресе түнде активті тіршілік
етеді, суда жақсы жүзеді және ағашта өрмелейді.
Көбеюі күзде және қыста. Ұрғашысы 7-айдан кейін 60 см ұзындықта
балапан туады.
Амазонка жайрасы - тек қана Амазонка өзенінің жағасында тіршілік етеді
[9]. ұзындығы 50 см, құйрығының ұзындығы 15 см. Бұл түрдің биологиясы толық
зерттелмеген.
Шиншилла - шиншиллалар тұқымдасына жататын эндемикалық өкіл [12].,
ұзындығы 23-38 см, құйрығының ұзындығы 8-15 см, салмағы 0,5 - 1 кг. Жүнінің
түсі көгілдір, өте жұмсақ және қатты. Көздері өте үлкен және қара түсті,
ұзын мұрты және үлкен дөңгелек құлақтары түнгі тіршілікке
бейімделген. Шиншилланың жүні ең бағалы жүн болып саналады. Тек қана Уни
төңірегінде тіршілік етеді. Моногамды, аналықтары 3-айдан кейін 3 балапан
туады, 20 жыл жасайды.
Нутрия немесе коипу-камшат- кеміргіштердің эндемикалық өкілі
[13].Солтүстік Американың субтропикалық зоналарында мекендейді. Өзендерде,
көлшіктерде, судағы өсімдіктердің арасында кездеседі. Аналығы бір туғанда 8
балапан туады. Қазіргі кезде акклиматизация нәтижесінде нутрия көп жерлерде
кездеседі. Нутрияның жүні бағалы, ал еті дәмді.
Эндемикалық түрлерге нутриядан басқа тек қана Уимеде мекендейтін дегу,
куро-куро, қоңыр аконэмис деген кеміргіштер жатады [14].
Оңтүстік Африкада кездесетін тау егеу құйрығы. Ұзындығы 14-20 см,
құйрығының ұзындығы 18 см. Алдыңғы аяғы 4 саусақты, артқы аяғы 5 саусақты.
20 тісі бар. Аналықтары қыста 1-2 көзі ашық балапан туады.
Аплодонтия- аплодонтия тұқымдасындағы жалғыз эндемикалық түр
[11].Ұзындығы 30-33 см, құйрығы келте 2,5 см, салмағы 0,9-14 кг. Аталықтары
аналықтарынан ұзындау келеді, көздері кішкентай, құлақтары келте, 18-тісі
бар. Аплодонтия тек қана Солтүстік Америкада кездеседі. Ормандарда
мекендейді. Өсімдіктермен қоректенеді, қысқа қорек жинайды. Әртүрлі дыбыс
шығарады, көп су ішеді. Түнде активті тіршілік етеді. Ақпан-наурыз
айларында көбейеді. Бір айдан кейін аналығы 2-3 балапан туады.
Тиіндер тұқымдасына жататын көптеген өкілдері эндемикалық болып
саналады. Мысалы қарақалпақты суыр [11].
Қарақалпақты суыр Хараулах тауларында мекендейді. Қазған індерінің
ұзындығы 113 метрге жетеді, шығатын жолдарының саны 18, сол себептен індері
жылы болады. Сәуір айларында көбейеді, 5-6 балапан туады.
Сақалды суыр тек қана Аляскада кездеседі, Альпа суыры Альпада
мекендейді. Бұл екі эндемикалық түрлері майда суырлар болып саналады.
Ұзындығы 50 см-дей, салмағы 3-4 кг [11].
Сарышұнақтар туысына жататын эндемикалық өкілдерін Кузякина А.П.
(1990) зерттеген. Таунсенд сарышұнағы -ұзындығы 18-20 см, құйрығының
ұзындығы 3-7 см, салмағы -25 г. Америкада Невада штатында мекендейді.
Ысқырған дыбыс шығарады. Шілде айынан ақпан айына дейін ұйқыда болады.
Аналығы көбейгеннен кейін 24 күнде 7-10 балапан туады. Бұл өкілден басқа
ала сарышұнақ, Франкилин сарышұнағы, тас сарышұнағы Оңтүстік Американың
эндемикалық өкілдері болып есептеледі.
Африканың барлық орманды, ашық шөлді жерлерінде мекендейтін күн
сәулесі тиіп тұрса да эндемикалық болып табылады [11]. Денесінің ұзындығы
25-35 см, құйрығының ұзындығы 1-1,5см-ден асады, денесінен ұзын. Бұл
тиіндер күн сәулесінің астында жатып, күйгенді жақсы көреді, күн сәулесі
тиіні деп аталуы да сондықтан.
Азанда және кешке активті тіршілік етеді. Пальманың және де басқа
ағаштардың жемістерімен қоректенеді.
Шашаққұлақты тиін - тиіндердің ішіндегі ірі өкілі. Денесінің ұзындығы
30-53 см, құйрығы қысқа, салмағы 1-2 кг, Түсі түрлі болып келеді, ақ, сары,
қоңыр. Шашаққұлақты тиін тек қана Калиманжан аралында кездеседі. [3].
Қосаяқтар тұқымдасына жататын бірнеше эндемикалық өкілдері бар.
Мысалы, семіз құйрықты қосаяқ. Денесінің ұзындығы 4-5 см, құйрығының
ұзындығы -10 см. Құлағы түтік тәрізді үлкен, көзі дөңгелек.
Артқы аяқтары 3 саусақты. Семізқұйрықты қосаяқ балқаш өзенінің
төңірегінде кездеседі[3]. Шөлді, құмды жерлердің кәдімгі, саны жағынан көп
өкіл болып саналады. Өсімдіктердің дәндерімен, насекомдармен қоректенеді.
Семізқұйрықты қосаяқ түнде активті тіршілік етеді. Аналықтары мамыр айының
аяғында 2-4 бала туады. Күн салқындағанда олар ұйқыға кетеді[11].
Мақта атжалманы - АҚШ-тың оңтүстік жерлерінің эндемикалық өкілі, мақта
даланың зиянкестері. Мақтаның жемісімен, тұқымдарымен, жапырақатарымен
қоректенеді. Онда басқа насекомдармен, моллюска насекомдармен, шаяндармен,
балықтармен қоректенеді. Күнімен активті тіршілік етеді, әр 27 күн сайын 4-
5 балапан туады. Жастары 2 айдан кейін көбеюге кіріседі[14].
1.4 Жыртқыштар отряды - Сагпіvога
Бұл отрядқа жатын аңдардың сыртқы көрінісі мекен ететін ортасына
байланысты әртүрлі болып еледі. Денелерінің тұрқы орташа (түлкі, қасқыр,
мысықтар), ірі (жолбарыс, қоңыр аю) және майда (ақ кіс пен аққанақ) болып
келеді. Жер бетінде, жартылай сулы ортада тіршілік етуге бейімделген[6].
Денесінің ұзындығы 14 см-ден 3 метрге дейін, салмағы 100 г -1000 кг.
Денесін түк басқан, сезім мұртшалары жақсы жетілген. Аяқтары 4 не 5
саусақты. Тырнақтары жақсы дамыған. Бұғана сүйегі жетілмеген. Құйрығы
кейбір түрлерінде ұзын (денесінің жартысындай немесе үлкен), бірен-
сарандарында қысқа-сирақтарының ұзындығындай болып келеді.
Тістері жақсы жетілген, күрек тістері - кішірек, шонақ тістері ұзын
әрі өткір. Жыртқыш тістер деп аталатын үстіңгі жақты соңғы жалған азу тісі
мен төменгі жақтың бірінші азу тісі өте үлкен және ерекше құрылысты.
Ұрық қапшықтары дене қуысынан сыртқары орналасқан. Жатыры - қос
мүйізді. Иіс сезу, есту органдары жақсы жетілген. Көпшілігі жылма-жыл, ал
кейбіреулері жылара көбейеді.
Жыртқыштар барлық құрлықтарда кең тараған, шаруашылық маңызы үлкен.
Көпшілігі кәсіптік және әуесқойлық жолмен ауланады. Мал
шаруашылығының зиянкестері түрлі ауруларды таратушы болып табылатын
зиянкес кеміргіштермен қоректеніп, олардың сан мөлшерін реттеп те отырады.
Қазақстанда отрядтың 5 тұқымдасының өкілдері мекендейді.
Нағыз жыртқыштар болып табылады, қорегін активті ұстайды. Алдыңғы
аяқтары 5-саусақты, артқы 4, тістерінің саны 42[17].
Эндемикалық өкіліне Солтүстік Америкада мекендейтін сары қасқыр
жатады. Денесінің ұзындығы 80-95 см, құйрығы 25-30 см. Салмағы 28-40 кг.
Кайотадан Солтүстік Америкада Аляскаға дейін таралған иттер тұқымдасының
эндемикалық өкілі болып табылады. Ұзындығы - 90 см, құйрығы 30 см-дей,
салмағы 13 кг. Құлақ қалқаны тікірейген, құйрығы ұзын, түсі сұр немесе
сарғыш, құйрығының ұшы қара түсті.Ормандарға кірмейді, тек қана америкалық
прерияларда тіршілік етеді. Қояндармен, майда кеміргіштермен, өлекселермен,
құстармен, кесірткелермен, насекомдармен қоректенеді. Адамға шабуыл
жасамайды. Моногамды, қаңтар-ақпан айларында көбейеді. Аналығы 60-65 күннен
5-19 күшіктер туады. Кайоттың нерв жүйесі өте жоғары дамыған[16].
Динго иті - Австрияда мекендейді. Денесі орташа, аяғы ұзын. Ашық
жерлерде мекендейді. Кенгру және т.б. жануарлармен қоректенеді. Аналығы 4-6
күшік туады. Аталығы балдарына қамқорлық жасап, тәрбелейді.
Оңтүстік Африканың құмды жерлерінде кішкентай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Шымкент институты
Жаратылыстану факультеті
Жалпы биология және экология кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Жыртқыш сүтқоректілердің экологиялық топтары
050607-Биология
Орындаған: 22-15 тобының студенті Олжабаева
Н.А.
Ғылыми жетекшісі: х.ғ.к., доцент Изтлеуов Ғ.М.
ШЫМКЕНТ - 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ӘДЕБИЕТКЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .4
1.1. Қолқанаттылар отряды-
Chiroptera ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.2. Насекомжегіштер отряды-
Insectifora ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3. Кеміргіштер отряды-
Rodentia ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...16
1.4. Жыртқыштар отряды-
Carnifora ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.18
1.5.Тақтұяқтылар отряды-
Perissodactyla ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
0
1.6. Жұптұяқтылар отряды-
Artiodactyla ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
2.1 Қазақстан Қызыл кітабына енген сүтқоректілердің және экологиялық
топтарының
биологиясы: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .23
2.1.1Қызғылт жарқанат- Nyctalus noctul Schreber,
1775 ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.1.2 Кеңқұлақты жарқанат- Tadarila teniotis Rofibesgue,
1814 ... ... ... ... ... ... .31
2.13 Реликті саршұнақ- Citellus relictus Koschkarov,
1923 ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.1.4 Қызылұрт саршұнақ- Citellus erithrogenus Brandt,
1843 ... ... ... ... ... ... ... 33
2.1.5 Көк суыр- Marmota mensbieri Koschkarov,
1926 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.1.6 Жалман- Selewinia betrakdalensis,
1938 ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 34
2.1.7 Көзі көр тышқан- Sicista pseudonapaea Strautmay,
1949 ... ... ... ... ... ... ...34
2.1.8 Гептнер ергежейлі қосаяғы- Salpingotus heptneri,
1969 ... ... ... ... ... ... ... 35
2.1.9 Житков қосаяғы- Pygerethmus zhitnoui Kuznetsov,
1930 ... ... ... ... ... ... ...35
2.1.10 Үлкен құмтышқан- Phombomys orimus Lichtenstein,
1823 ... ... ... ... ... .35
2.1.11 Ақбөкен немесе киік- Saiga
totarica ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 36
2.1.12 Каспий итбалығы- Pusa caspica
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
4 ЖЫРТҚЫШ СҮТҚОРЕКТІЛЕРДІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТОПТАРЫ ... ... ... ... 37
5. ҚАЗАҚСТАН ҚЫЗЫЛ КІТАБЫ,
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...45
6. КӘСІПТІК СҮТҚОРЕКТІЛЕРДІҢ
БИОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 60
КІРІСПЕ
Табиғаты бай әрі жері кең байтақ қазақ даласында жануарлардың көптеген
өкілдерінің таралуы мен тұрақты тіршілік етуіне қолайлы жағдайлар бар.
Қазақстанда тек сүтқоректілердің 180 түрі таралған, олардың 70-тен
астамының кәсіптік маңызы бар, ал 42 түрінің саны азайып, қорғауды қажет
етіп отыр.
Сүтқоректілердің арасында ауыл және орман шаруашылықтарының зиянкесткрі,
адам мен жануарларға түрлі аурулардың қоздырғыштарын таратушылар да көптеп
кездеседі.
Сондықтын да республика аумағындағы аңдарды ғылыми тұрғыдан зерттеу,
олардың пайдалы түрлерін қорғау мен тиімді пайдалану, ал зиянкестермен
күресудің ғылыми негізін жасау- жауапты міндеттердің бірі.
Осыған байланысты сүтқоректілердің республикамызда таралу заңдылықтарын,
биологиялық ерекшеліктерін, сан мөлшерін, өніп-өсуін, қорегін, мінез-
құлқын, мекендеу ортасымен байланысты зерттеу нәтижесінде ғылыми мәліметтер
жариялау қажеттігі туып отыр.
Тақырыптың өзектілігі: Сүтқоректілер Оңтүстік Қазақстанда кең таралған
және түрлі тіршілік ортасында кездеседі. ОҚО-дағы сүтқоректілердің
экологиялық топтары толық зерттелмеген.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Бұл жұмыстың мақсаты Оңтүстік
Қазақстанда мекендейтін Қызық Кітапқа енген сүтқоректілердің экологиялық
топтарын, таралуын, биологиясын, қазіргі кездегі жағдайын анықтау. Сол
себепті біз алдымызға төмендегі міндеттерді қойдық:
- Оңтүстік Қазақстандағы сүтқоректілердің таралуына сипаттама беру;
- Морфологиялық ерешеліктерін зерттеу;
- Биологиясын анықтау;
- Шектеуші факторларын анықтау.
Ғылыми жаңылығы: Жүргізілген зерттеулер Оңтүстік Қазақстандағы Қызыл
Кітапққа енген сүтқоректілердің таралуы жөнінде мәліметтерді толықтырады,
сүтқоректілердің көбеюіне, қоректенуіне сипаттама берілегн, шектеуші
факторлары анықталған.
Практикалық маңызы: Жүргізілген зерттеулер Оңтүстік Қазақстандағы
Қазақстан Қызыл Кітабына енген сүтқоректілерді қорғау жұмыстарын жүргізу
үшін маңызды. Алынған мәліметтерді зоология, әлемдік флора мен фауна,
териология пәндерін орта және жоғары оқу орындарында оқытуда маңызы бар.
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Омыртқалылар зоологиясын анығырақ айтқанда – хордалылар зоологиясы деп
атайды.Хордалылар типіне: ланцетниктер, дөңгелек ауыздылар, балықтар, қос
мекенділер, бауырмен жорғалаушылар, құстар және сүтқоректілер
жатады.А.О.Ковалевскийдің зертеуі бойынша, хордалыларға теңіздерде,
көпшілігінде отырып тіршілік ететін асцидиялар, сальпылар,
апендикулярияларды да жатқызуға болады.Кейбір хордалыларға аздаған ұқсас
белгілері бар, ішек тыныстыларды да хордалыларға жатқызады[1].
Хордалылардың алуан түрлі болуына қарамастан, олардың құрылысы мен
дамуында көптеген ортақ белгілері болады.
Хордалылардың басқа жануарлардан айырмашылығы мыналар: хордасы немесе
арқа желісінің болуы.Омыртқаның қызметін атқаратын, серпімді,
бұнақталмаған, иілгіш, денесінің ұзын бойына созылған сым тәрізді желіні
хорда деп атайды.Ол ішінде вакуолі көп ерекше тканьнан құралады.Хорда
ұрықтық ішек түтігінің арқа жағынан бөлініп пайда болады, сондықтан хорданы
эндотерма қабатынан түзілген деп есептейді.Хорда төменгі сатыдағы
хордалыларда (асцидиялар мен сальпылардан басқа) өмір бойы сақталса, ал
жоғары сатыдағы хордалыларда ұрық дәуірінде болады да, ересек жануарларда
омыртқа жотасымен алмасады.
Орталық нерв системасы хорданың үстінгі бөліміне орналасқан.Бұл
түтіктің ішкі қуысын – невроцель деп атайды.Хордалыларда ұрықтың нерв
түтігі эктодерма бастамасының арқа бөлімінен пайда болады.Ас қорыту
түтігінің алдыңғы бөлімі, сыртқы ортамен екі қатар саңыраулар арқылы
қатысады, оларды – желбезек саңыраулары деп атайды.Желбезек саңыраулары
суда тіршілік ететін төменгі сатыдағы хордалыларда да өмір бойы сақталады,
басқа хордалыларда ұрықтық даму кезінде болады[1].
Хордалылардың өзіне тән ерекшеліктері. Хордалылар да тікен терілер
сияқты екінші ауызды жануарлар.Дене қуысы – екінші қуыс(целом).Бұның өзі
оларды тікен терілер мен буылтық құрттарға тегі жағынан жақын екенін
көрсетеді.Көптеген органдарының метамерлі орналасуы төменгі сатыдағы
хордалыларда және ұрпақтарда айқын байқалады.Құрылысының күрделенуіне
байланысты, жоғарғы сатыдағы хордалыларда метамерия айқын
байқалмайды.Хордалылардың денесі бунақталмаған, екі жақты симметриялы
болады.Балықтардың қабыршақтарының және тікендерінің қалдығы силурдың
жоғарғы қабатында кездеседі.Төменгі девон кезінде түрлі топтарға жататын,
бірнеше балықтардың қалдығы табылған.Сөйтіп, балықтар силур дәуірінің аяқ
кезінде пайда болуы мүмкін.Демек, олардың тектері бізге белгісіз,
балықтардың тегі осы кезге дейін анықталған жоқ.Дегенмен палеонтологиялық
мәліметтер болмағанымен оны белгілі дәрежеде теориялық жорамалдармен
толықтыруға болады.Теориялық болжау бойынша, балықтар бас сүйексіздермен
бірге бір ата тектен тараған.
Бұлардың ұрпақтары екі бұтаққа бөлініп, олар әр түрлі эволюциялық
өзгерістерге ұшыраған.Болжаумен айтқанда, бірінші ретте пайда болған бас
сүйектілерден (Protocrania) екі үрімбұтақ тараған: 1)Жақсыздар(Agnatha –
Entobranchiata), 2)жақты ауыздылар(Gnasthomata – Ectobranchiata).Бірінші
бұтақтан сауыттылар мен дөңгелек ауыздылар пайда болған, екіншісінен –
балықтар мен жоғары сатыдағы омыртқалылар шыққан[1].
Кейбір ғалымдар (Л.С.Берг, Ромер және Гров, Уитсон) балықтар теңіздерде
пайда болған жоқ, алғашқы балықтар тұщы суда пайда болған және негізгі
теңіз балықтарының топтары тұщы су балықтарынан келіп шыққан деп
дәлелдейді.Төменгі девон дәуірінде балыққа ұқсас сауыттылар(Ostracodermi)
класына жататын балықтардың қалдығы табылған.Бұлардың денесі сауытпен
қапталған, сондықтан сауытты балық деп аталады.
Балықтардың ертерек дамыған топтары девон дәуірінің орта кезінде
табылған сауытты балықтар болуы мүмкін.Олардың скелеттері негізінен
шеміршектен қалыптасқан.Бірақ жақтары сүйекті және денелерінің сырты
сүйекті қабыршақтармен жабылған.Қос қанаттары бөлімдерге жіктеліп, сүйекті
пластинкалармен қапталған.Олар тас көмір дәуіріне дейін тіршілік еткен.
Нағыз шеміршекті балықтар(Chondrichthyes) девон дәуірінен бастап
белгілі болған.Бұлар бірнеше класс тармағынан құралған.Оның денесі бірімен
– бірі жанасып жатқан сүйекті пластинкалармен жабылған ұсақ тұщы су балығы
(Acanthodii) арқылы қарастырамыз.Олардың қанаттарының түбі жалпақ, сол
сияқты көкірек және құрсақ қанаттарының аралығында бірнеше қосымша ұсақ
қанаттары да болған, жақ шеңбері бірнеше бөліктерге бөлінген.
Алғашқы акулалардың (Proselachii) девонның соңғы кезіне дейін тіршілік
еткен өкілі (Cladoselache) болып саналады.Мұның да қанаттарының түбі
жалпақ, ұшы сүйір болып келген, оны бүйір қатпарының қалдығы деп қарауға
болады.Рострумы және жыныс өнімдерін жинап тұратын мүшелері болмаған, соған
сәйкес ұрықтану сыртқы ортада жүрген.
Тақта желбезектілер(Elasmobranchii) қалдығын тас көмір дәуіріндегі
қазындылар арқылы анықталған.Олар акула тәрізді балықтарға ұқсаған.Скаттар
– теңіз түбіне жақын тіршілік ететін көлденең ауыздылардың маманданған
тармағы – олар мезозойда пайда болған.Бұдан біраз уақыт бұрын Триас
дәуірінде бүтін бастылар (Holocephali) пайда болған.Олардың саны өте көп
болмаған[2].
Сүйекті балықтар (Osteichthyes) тіпті ертеде – девон дәуірінде
анықталған.Бұлардың ең бірінші пайда болған түрі
алионисцидтер(Palaeoniscoidei).Олар дың терісінде сүйекті қабыршақтар
болған, құйрықтары гетероцеркальды, рострумы бар, қабыршақтары V тәрізді
ганоидылы болған.Бұл белгілер олардың бекіре балықтарға жақын екендігін
дәлелдейді.Палеонисцидтердің сүйекті ганоидылар(Holostei) тараған, олар
триаста пайда болады да, палеонисцидтер мен сүйекті балықтардың аралық
формасы болып саналады.Мезозойдың ортасында олар өте көп болған.Қазір
олардың тек қана екі өкілі (амия, қайман балығы) сақталған[1].
Нағыз сүйекті балықтар мезозойдың бас кезінде пайда болған.Олардың
эволюциясы өте тез луан түрлі жолмен дамиды.Қазіргі кездегі балықтардың
басым көпшілігі осы сүйекті балықтар.Саусақ қанатты және қос
тынысты(Crossopterygii және Dipnoi) балықтардың тегі бір – біріне сөз жоқ
жақын болған.Екеуі де девон дәуірінде пайда болған.Әсіресе, жоғарғы девонда
және тас көмір дәуірінде жақсы дамыған.Өкпемен тыныс алатын балықтардың екі
тобының жіктелуіне себепші болған қоректену тәсілі еді.Мысалы, саусақ
қанаттылар – жыртқыштар, сондықтан олар тез жүзу және қоректерін ұстау
қабілетін сақтап қалды да, ал қос тыныстылар су түбіне жақын маңда тіршілік
ететін омыртқасыздармен қоректенуге көшті.Сөйтіп олар жақсы дамыған жүзу
қанаттарын жоғалтып, жай қозғалатын балыққа айналды.Осыған сәйкес қос
тынысты балықтардың тістері, жоғарғы жақ және жақ аралық сүйектері де
жойылған.
Саусақ қанаттылар басқа балықтарға қарағанда, жер бетінде тіршілік
ететін омыртқалыларға – сауытты амфибилерге (stegocephalia) жақын тұрған
топ болып саналады[1].
Ертедегі қос мекенділер Гренландияда жоғарғы девон қабатынан
анықталған.Әзірше ондай жануарлардың бас сүйегі ғана табылды.Ал толық
скелеті тас көмір мен перм қабаттарынан табылған.Бұл өте ертеде тіршілік
еткен амфибилердің тобы – филлоспондилер (Phyllospondyli) отрядына
топтасады.Бұлардың ең ұсақтарының (Branchiosaurus) денесінің ұзындығы
бірнеше сантиметр ғана болған.Сыртқы бейнесіне қарағанда, олар тритондарға
ұқсайды.Ми сауытының басым көпшілігі сүйектенбеген, бірақ оның үстінгі жағы
тері тектес сүйекпен қапталып тұрады.Кейбір түрлерінде рудиментті желбезек
қақпақшалары болған. Бас сүйегінің құрылысындағы кейбір элементтеріне
қарағанда, бірқатарында личинка кезінде сыртқы желбезегі болғаны
байқалады.Филлоспондилер отряды – амфибилердің ертеде тіршілік етіп, кейін
құрып біткен, олардан қазіргі замандағы құйрықты және құйрықсыздар отряды
пайда болған болуы керек.
Амфибилердің екінші құрып біткен отряды – лабринтодонттар
(Labyrinthodontia).Олар тас көмір мен перм қабаттарынан және полезой мен
ерте мезозой дәуірінен белгілі.Бұл алуан түрлі өте көп жануарлардың тобы
еді.Ертеде болған түрлерінің ұзындығы 60 сантиметрдей, бірақ көпшілігінің
дене мөлшері ірі крокодилдердей болған.Жалпы бейнесі саламандраларға ұқсас,
бірақ аяқтары нашар жетілген.Ми сауыты тері тектес сүйекті сауытпен
қапталған.Кейбір түрлерінде сүйекті сауыт құрсағында да болған, ол құрсақ
бөлімін жер бетіндегі әр түрлі заттардың әсерінен қорғау қызметін
атқарған.Бұл отрядттың ертедегі түрі еогиринус (Eogurinus) тас көмір
дәуірінде батпақты жерде тіршілік еткен су жануарлары.Кейін, карбон
дәуірінің аяқ кезінде жер бетін мекендейтін аяғы жақсы жетілген түрлері
пайда болған.Эволюциялық дамудың нәтижесінде ондай амфибилерден бауырмен
жорғалаушылардың шығуы мүмкін.
Қос мекенділердің үшінші отряды.Лептоспондилер(Leptospondyli )бон мен
пермнің ортаңғы және жоғарғы қабатынан белгілі.Бұлар тайыз сулар мен
батбақты мекен еткен, ұсақ жануарлар.Көпшілігінің денесі ұзын, рудиментті
аяқтары болған[1].
Амфибилердің құрып біткен осы үш отряды стегоцефалдар немесе сауытты
амфибилер (Stegocephalia) класс тармағын құрайды.
Стегоцефлардардың арғы тегі сүйекті балықтар болуы сөзссіз.Олардың
құрылысының қарапайым (алғашқы скелетінің нашар сүйектенуі) болуымен қатар,
желбезектеріне қосымша қапшық тәрізді өкпесі болған.Сол сияқты суды есуге
және жер бетінде жүргенде тірек болатын, келешекте бес саусақты аяқ дамитын
жұп органдары да болған.Қауырсын қанатты балықтардың (Actinopterygii)
мұндай белгілері болмаған.Қос тынысты балықтар (Dipnoi) өкпемен тыныс
алғанмен, су түбінде тіршілік етуге бейімделген балықтар тобына
жатады.Стегоцефалдарға туыстық жағынан жақынырақ саусақ қанатты
балықтар(Crossopterygii).Олар өкпемен тыныс алады және аяқтарының скелеті
стегоцефалардың аяқтарының скелетіне ұқсайды.Ертедегі саусақ қанатты
балықтар мен стегоцефалардың бастарының сыртқы сүйектерінің оналасуы өте
ұқсас болған.Осы кездегі ғылымға белгілі саусақ қанатты балықтар жер
бетіндегі омыртқалылардың арғы тегі бола алмайды.Өйтені, бұл саусақ
қанаттылар кейінірек уақытта пайда болған.Жер бетіндегі омыртқалылардың
тегі палеонтология ғылымы әлі анықталмаған ертеректе тіршілік еткен саусақ
қанатты балықтардан пайда болған[2].
Омыртқалылардың құрлықта шығуы саусақ қанатты балықтардың оттегі аз су
қоймаларында ұзақ уақыт тіршілік етуге бейімделуінің нәтижесі болып
есептеледі.Стегоцефалдар пайда болған девон дәуірінің маусымды кезеңдерінде
құрғақшылық болу әсерінен, тұщы суларда тіршілік ететін балықтардың тыныс
алуы нашарлайды.Тас көмір дәуірі кезінде батпақты жерлерде және су
жиектерінде өсімдіктер өте қалың болған, су бетіне өсімдіктердің молырақ
пайда болуы балықтардың тыныс алуы нашарлайды. Тас көмір дәуірі кезінде
батпақты жерлерде және су жиектерінде өсімдіктер өте қалын болған, су
бетіне өсімдіктердің молырақ пайда боуы балықтардың суда жүзуін
қиындатты.Сонымен қатар олар қосымша өкпе қапшықтары арқылы өкпемен тыныс
алуға икемделген.Оған қосымша ол сулардың мүлдем құрғап қалуы, олардың
тіршілік етуіне қауіпті болған.Егерде балықтар сусыз жермен қозғала алмаған
болса, мүлдем қырылған болар еді.Сондықтан мұндай қауіпті жағадайдан
өкпемен тыныс алуға икемделген және құрғақ жер мен аяқтары арқылы жылжи
алатын су жануарлары ғана тірі қалуы мүмкін.Жүрген сулары құрғап кеткенде
екінші бір су орталықтарына қозғалып баруда денесін тұтасып қаптап жатқан
қабыршақтары кедергі келтіретіні сөз жоқ.Сол сияқты денесінің сыртын
сауыттың қаптап жатуы терісінің беті арқылы тыныс алуға кедергі болған.Осы
екі себептің салдарынан олардың сыртқы сауыты шөгіген болуы
мүмкін.Стегоцефалдар жер бетімен сырғытылып қозғалатын болғандықтан олардың
құрсақ бөліміндегі сауыттары бірталайында жойылмаған, ал төбе сауыттары
көпшілігінде сақталған[1].
Стегоцефалдар мезозойдың басына дейін өмір сүрген.Амфибидің қазіргі
тіршілік ететін отрядтары мезозойдың аяқ кезінде (юра дәуірінің аяғы – бор
дәуірінің басында) пайда болған.Сондықтан бұл екеуінің арасындағы
байланысты анықтауға әлі мүмкіндік жоқ.Жалпы алғанда, құйрықты және
құйрықсыздар отряды – филлоспондилар отрядынан шығуы мүмкін деп есептеуге
болады. Аяқсыздардың тегі туралы ешбір мағлұмат жоқ.
Алғашқы омыртқалы жануарлар девон дәуірінде пайда болған.Олар саусақ
қанатты балықтардың жақын тегі стегоцефалдар, немесе сауытты амфибилер
еді.Олар көпшілік уақытын су қомасында өткізген.Бірақ тіршілік еткен су
қомасы құрғап қалған жағдайда жақын жердегі басқа су қоймасына жылжып бара
алатын және құрлықта бірсыпыра уақыт бола алатын қабілеті болған.Олардың
бір мезгіл құрлықта болуына тас көмір дәуірінің жылы, дымқыл ауа райы әсер
еткен.Тас көмір дәуірінің соңғы кездерінде құрлықта ауа райы өзгерген.Тау
пайда болу процестерінің көп болуы климаттың, сонымен қатар өсімдіктердің
алмасуына себепші болған.Көпшілік жерлерде климат құрғақшылық,
континентальды болды.Өсімдік сабағындағы жылдық сақинаға қарағанда, қыс
салқын болған.Осы кезде өзендермен, балшықтарда өсетін қырықбуын мен
папортниктер жойылып, шөл далалар пайда болған.Сөйтіп, құрғақшылыққа
төзімді қылқан жапырақты өсімдіктер мен саговниктер көбейе бастаған.
Стегоцефалдардың тіршілік етуіне бұл жағдай қолайсыз бола
бастайды.Құрғақшылық олардың денесін құрғатып, тері арқылы тыныс алуға
кедергі жасайды және денесін құрғап кетуінен сақтап қала алмайды.Өйткені
өкпесі нашар дамыған, ол организмдегі газ алмасуды толық атқара алмайтын
болған.Стегоцефалдардың көпшілігі Перм дәуіріне жетпей – ақ құрып
біткен.Жер бетіндегі тіршілік жағдайлардың өзгеруі құрғақшылыққа әлде қайда
төзімді жаңа белгілердің пайда болуына себепші болған.Сөйтіп, жануарлар
құрлықта тіршілік етіп, көбеюге мүмкіндік алды.
Алғашқы рептилилер.Котилозаврлар – тас көмір дәуірінің үстіңгі
қабатынан белгілі болған ертеде тіршілік еткен рептилилер.
Мұның көптеген белгілері стегоцефалдарға жақын екенін көрсетеді.Мысалы,
көпшілігінде сегізкөз омыртқасы біреу ғана, мойын бөлімі нашар жетілген,
балықтарға тән иық белдеуінде тері тектес сүйек – клейтрум болады.Ми сауыты
сүйек қорабынан тұрады да онда көз, танау, төбе органының ғана тесіктері
болады.Аяқтары қысқа маманданбаған.
Котилозаврлардың көпшілігі өсімдіктермен, кейбір түрлері моллюскалармен
қоректенген[3].
Котилозаврлар перм дәуірінің орта кезінде жақсы дамып, оның аяқ кезінде
азайып, ал триас дәуірінде мүлдем құрып біткен.Бұлардың орнын
котилозаврлардың жоғарғы ұйымдасқан және маманданған топтары басқан.
Рептилилердің бұдан кейінгі эволюциялық дамуы өзін қоршаған ортаның
алуан түрлі жағдайына сәйкес бейімделіп қалыптасты.Көпшілік топтарының
скелеті берік, әрі жеңіл болумен қатар, қозғалғыш қасиет пайда болған.Олар
бірте – бірте түрлі қоректерді пайдалана бастайды.Осыған байланысты
аяқтарының, омыртқа жотасының және ми сауытының құрылысында өзгерістер
болған.Көпшілігінің аяқтары ұзын, жамбас сүйегі екі немесе одан да көп
сегізкөз омыртқаларына бекіген.Иық белдеуіндегі клейтрум сүйегі
жойылған.Бүтін ми сауыты аздап та болсын редукцияға ұшыраған.
Алғашқы кесірткелер (Prosauria).Ми сауытында екі бет доғасы болатын
рептилилердің өте қарапайым тобы.Тісі амфибилердің тістері сияқты, тек қана
жақ сүйегінде ғана емес таңдайында да болады.Омыртқасы амфицельді.Бұлар
сырт қарағанда ірі кесірткелерге ұқсайды.Алғашқы кесірткелердің қалдықтары
перм дәуірінен табылған.Триас дәуірінде тұмсық бастылар (Rhynchocephalia)
пайда болған.Оның гаттерия (Sphenodon punctatus) деген түрі осы кезде Жаңа
Зеландияда кездеседі.
Пзевдозухилер (Pseudosuchia). Алғашқы кесіреткілермен бір түбірден
тараған болу керек.Олар триастың басында пайда болған.Тістері терең
ұяшықтарға орналасқан.Артқы аяғы алдыңғы аяғынан жақсы жетілген.Осының
салдарынан жамбас сүйегі және артқы аяқтарының төменгі бөлімдері ұзарып
кеткен.Көпшілігі ормандарда тіршілік еткен.
Мысалы, орнитозухилар, крокодилдер, динозаврлар (Dinosauria) және
птерозаврлар (Pterosauria) осы псевдозухилардан дамуы мүмкін.
Крокодилдер (Crocodilia)Триас дәуірінің аяқ кезінде пайда болған.Юра
дәуіріндегі қазіргі крокодилдердің қазіргі крокодилдерден
ерекшеліктері;олардың кәдімгі сүйекті таңдайы болмаған және ішкі танау
тесіктері таңдай сүйектерінің аралығына ашылған.Омыртқалары әлі де
амфицельді болған.Бор дәуірінде екінші ретте пайда болған таңдай сүйектері
бар және омыртқалары процельді крокодилдер тіршілік еткен.Бұлардың
көпшілігі тұщы суларда тіршілік еткен, ал юра дәуірінде тіршілік еткен
крокодилдердің ішінде теңізде тіршілік еткен формалары да бар екені белгілі
боған[2].
Қанатты кесірткелер (Pterosauria).Қанатты кесірткелер – мезозой
заманындағы рептилилердің ішіндегі ұшуға бейімделген жануарлар.Олардың
алдыңғы аяқтарының төртінші ұзын саусағымен екі бүйіріндегі жарғақтары ұшу
қызметін атқарған.Жалпақ төсінде құстардағыдай қырлы төсі болады, бас
сүйектері жас кезінде-ақ бірігіп кеткен.Көптеген сүйектерінде ауа қуысы
болады.Тұмсық тәрізді жақтарында тістері болған.Құйрығының ұзындығы мен
қанатының формасы алуан түрлі.Кейбір түрлерінің ғана қанаты ұзын, жіңішке
құйрығы ұзын болған.Басқа түрлерінің құйрығы қысқа, қанаты жалпақ
болған.Птерозаврлардың қазба қалдықтары тұзды су қомаларының орнынан
табылуы, олардың су жиектерінде тіршілік еткенін дәлелдейді.Олар шағалалар
сияқты балық аулап, қоректенуі мүмкін.Ден мөлшері бірнеше сантиметрден бір
метрге дейін, одан да ірі болған[1].
Динозаврлар (Dinosauria).Триас дәуірінің басынан бор дәуірінің соңына
дейін тіршілік еткен динозаврлар псевдозухилардың соңғы бұтағы болып
саналады.
Динозаврлардың ішінде ұзындығы бір метрден кемірек және 30 метр болатын
алып түрлері де болған.Бұлардың бір түрі тек қана артқы екі аяғының
көмегімен, ал екінші бір түрі төрт аяғының жәрдемімен қозғалған.Денесіне
қарағанда басы әлде қайда кішірек болған, ал жұлынының сегізкөз маңындағы
бөлімі кеңейіп, оның көлемі мидың аймағынан артып кеткен.
Динозаврлар псевдозухилардан шыққан олар келешекте өз алдына қатар
дамыған екі тарамға бөлінген.Олардың бір-бірінен айырмышылығы –
сүйектерінің құрылысындағы ерекшеліктерінде.Осыған сәйкес оларды:
кесірткежамбастылар (Saurischia) және құсжамбастылар (Ornithischia) деп
атаған.
Кесірткежамбастылар артқы аяғының көмегімен секіріп қозғалатын ұсақ
организмдер болған.Денесіне ұзын құйрығы тірек болған.Кейін өсімдікпен
қоректенетін, төрт аяқпен қозғалатын ірі формалары пайда болған.Оған
денесінің ұзындығы 26 м болатын – диплодок, 20 м болатын бронтозаврлар
жатады.Осындай кесірткежамбасты гигант организмдер шырынды су
өсімдіктерімен қоректеніп, жартылай суда тіршілік етуі мүмкін.
Динозаврлар бүкіл жер шарына тараған.Олар ағашты, батпақты жерлерде, ал
кейбір түрлері (траходонттар) суда тіршілік еткен.Мезозой дәуірінде
құрлықта тіршілік еткен рептилилердің көпшілігі динозаврлар болған.Олар
триас дәуірінде пайда болып, бор дәуірінде аса көп көбейіп кеткен.Бор
дәуірінің соңғы кезінде динозаврлар өліп біткен.
Қабыршақтылар (Squamata).Бұлардың өте ертеде тіршілік еткен түрінің
қалдығы перм дәуіріндегі жер қыртысының арасынан табылған.Кесірткелер
жоғары юрада пайда болған, бірақ бор дәуірінде ғана бұл отрядтың алуан
түрлі болғанын байқауға болады. Жыландар басқа рептилилерден кейінірек
дамыған.Олар бор дәуірінде кесірткелерден дамыған бүір тармағы болып
саналады.Басқа рептилилердің көпшілік топтары өліп біткен соң ғана
қабыршақтылар үшінші дәуір кезінде дами бастаған.
Тасбақалар (Chelonia).Тасбақалар котилозаврлардан (Cotilosauria) шыққан
болуы мүмкін.Олардың тегі перм дәуіріндегі еунотосаурус (Eunotosaurus) деп
болжайды.Олар кесіртке тәрізді қабырғалары қысқа, әрі жалпақ арқа сауыты
сияқтыны құрайды.Құрсақ сауыты болмаған.Тістері жақсы жетілген.Нағыз сауыты
бар нағыз тасбақалар триаста пайда болған[2].
Алғашқы тасбақалардың басы мен аяғы толығынан сауытының ішіне ене
алмайтын.Әйткенмен жағында мүйізді қабы, таңдайында мүйізді қабы,
таңдайында тісі болған.Мезозой заманындағы тасбақалар құрлықта жер қазып
тіршілік ететін организмдер болған.Бері келе бірнеше топтары суда тіршілік
етуге көшіп, мүйізді сауыттарының жойылуына себепші болған.
Тасбақалар триас дәуірінен біздің заманымызға дейін табиғаттың түрлі
қиындықтарын бастарынан өткізіп, оған шыдап , сақталып келген.
Ихтиозаврлар (Ichthyosauria).Толығынан суда тіршілік етуге бейімделген
бауырмен жорғалаушылар.Ихтиозаврлар ұзын тұмсықты денесі ұршық тәрізді
организмдер.Олардың аяқтары ескекке айналған, артқы аяқтары мен жамбас
белдеуі жетілмеген.Терісі жалаңаш, денесінің ұзындығы 1-14 метрге дейін
болған. Ихтиозаврлар тек қана суда тіршілік етіп балықтармен кейде
омыртқасыздармен қоректенген.Балаларын тірі туатындығы анықталған.Триас
дәуірінде пайда болып, бор дәуірінде өліп біткен.Туыстық жағынан қандай
рептилилерге жақын екендігі анықталмаған.
Плезиозаврлар (Plesiosauria).Теңіздерде тіршілік етуге беімделген
рептилилердің екінші түрі. Плезиозаврлар денесі кең, қысқа құйрықты
организмдер.Басы кішкене, мойыны жақсы жетілген.Дене мөлшері 50
сантиметрден 15 метрге дейін болады.Су жиегінде тіршілік етіп, балықпен,
молюскамен қоректенген.
Плезиозаврлар триас дәуірінің бас кезінде пайда болып, бор дәуірінің
соңғы кезінде өліп біткен.
Аң тәрізді кесірткелер (Theromorpha). Аң тәрізді кесірткелерден сүт
қоректілердің алғашқы өкілдері шыққан. Аң тәрізділер тас көмір дәуірінің
соңында пайда болып, перм дәуірінде көбейіп алуан түрлі тіршілік
еткен.Отряд болып бөлінген, қарапайым құрылысты пеликозаврлар
(Pelycosauria) котилозаврларға өте жақын болған.Өйткені екеуінің де
омыртқалары екі жағынан ойылыңқы және құрсақ қабырғалары сақталған.Тістері
альвеолда орналасқан.Басқа рептилилерде болмайтын, самай сүйектерінде
ояздары болған.Сырт пішіні кесірткелерге ұқсас, дене ұзындығы 1-2 метр
болатын организмдер.
Перм дәуірінің орта кезінде пеликозаврлардың орнына олардан гөрі жақсы
дамыған, аңтістілер (Theriodontia) пайда болған.Олардың тістері азу,күрек,
шошоқ тістерге жіктелген, екінші реттегі сүйекті таңдай қалыптасқан.Шүйде
сүйегі екіге бөлінген, төменгі жағы негізінен тістер бекитін сүйекке
айналған.Шынтақтары артына қарай иілсе, тізелері денесінің алдына қарай
иілген.Мұның өзі аяқтарын құрсағының астына жинап алуға мүмкіндік
туғызады.Басқа рептилилерде мұндай ерекшелік кездеспейді.Сөйтіп, скелетіне
сүтқоректілерге ұқсас көптеген белгілер пайда болған.
Аң тәрізділердің көпшілігі жыртқыш, мысалы иностранцевия (Inostransevia
alexandrovi).Ал, кейбір түрлері өсімдіктермен және жануар тектес азықтармен
қоректенеді.Циногнатус (Cynognathus) деген түрлерінің денесінде бірнеше
прогрессивті белгілер болған.
Триас дәуірінде аңтістілер көп тараған, бірақ жыртқыш динозаврлар
оларды қырып жіберген[4].
Құстардың арғы тегі шығу тегі және эволюциясы туралы мәселе тек қана
жалпы түрде шешілген.Құстардың арғы тегі рептилилер болғаны
сөзсіз.Рептилилердің бір бұтағы болып бөлініп, одан ең соңында құстардың
шығуы мезазойдың (триас) бас кезі деп саналады.Диназаврлардың,
крокодилдердің басқа рептилилердің топтарының арғы аиа-тегі болып саналатын
құстарға жақын тұрған псевдозухилер (Pseudosuchia) болып саналады.
Псевдозухилердің ішінде құстарға морфологиялық жағынан өте ұқсас
орнитозухилер (Ornithosuchus) болған.Олар құстар сияқты артқы аяқтарымен
қозғалып жүріп алдыңғы қол-аяқтарын қоректерін қармап ұстаған.Құйрығы ұзын
сол сияқты жамбас белдеуінде де, құстардың жамбас белдеуіне ұқсас белгілері
болған.Денесінің сыртын ұзынша қабыршақтар қаптаған.Қабыршақтарының
көлденең өсі болады, оның бүйірінен қысқа құстардың қауырсынына ұқсас
қабыршақ кетеді[1].
Псевдозухилер рептилилердің маманаданған бір бұтағы болып
саналады.Бірақ, олар құстардың тура шыққан ата т егі емес.
Құстардың нағыз тегінің әлі қалдығы табылмаған.Палеонтологиялық
қазбалардың ішінде рептилилер мен құстардың аралық формасы болатын үш факты
бар.Өткен ғасырда юра дәуіріндегі жер қабатынан алдымен қауырсынның
таңбасы, соңынан толық екі скелет табылған.Оның біреуін археоптерикс, ал
екіншісін соған жақын археорнис деп сипаттаған.
Бұл жануардың құстарға ұқсас белгілері: денесі қауырсынмен
қапталған,алдыңғы аяқтары өзгеріп, қанатқа айналған,жауырыны қылыш пішінді,
бұғаналарының басы бірігіп, екі айрық бір сүйекке айналған, жамбас
сүйегінің құрылысы, артқы аяқтарындағы сирақ пен табан сүйегі және бір
саусағы басқа саусақтарына қарама – қарсы аяғының арт жағында
орналасқан.Сонымен қатар, бұлардың рептилилерге ұқсас бірсыпыра
белгілері:мйізді тұмсығының, тістерінің болуы, құйрық бөлімінің ұзын 20
шақты омыртқадан тұруы және оның жіңішке болуы, қырлы төс сүйегінің
болмауы, бүйір қабырғаларының болуы т.б.Алдыңғы үш саусағында жетілген
тырнақтары болған, жамбас сүйегі құстардікі сияқты 4-6 омыртқа арқылы
қозғалмалы болып байланысқан[2].
Бор дәуіріндегі қалдықтардың ішінен құстардың екі ерекше топтарының:
ихтиорнистер мен гесперорнистердің қалдықтары табылған.Гесперорнистер ұшуға
қабілеті жоқ, су құстары болған.Қанаттары болмаған, алдыңғы аяқтары иығының
рудименті түрінде ғана болған.Төс сүйегінің қыры болмаған.Суда жақсы
жетілген екі артқы аяғының жәрдемімен жақсы жүзген.Сырт көрінісі гагаларға
ұқсаған.Ихтиорнистер жақсы ұшатын жануарлар болуы мүмкін, өйткені бұлардың
қанат скелеттері жақсы жетілген және кеудесінде биік қырлы сүйегі,
жақтарында тістері болған.
Жоғарыда келтірілген фактілерге сүйене отырып құстардың арғы тегі,
систематикалық жағынан псевдозухиларға жақын, ерте мезозойлық рептилилер
болуы мүмкін деген қорытындыға келеміз[4].
Қазіргі кездегі сүтқоректілердің тегі палезой дәуірінде тіршілік еткен
қарапайым рептилилер болып есептелінеді.Олар кейінірек пайда болған және
жер бетінде тіршілік етуге едәуір маманданған қос мекенділерден өзінің
құрылысы бойынша да ерекшелеу болған.Оған аң тәрізділер (Theromorpha) класс
тармағынан перм аң тістілері (Theriodontia) жатады.Олардың тісі
күрек,шошақ, азу тістерге жіктеліп,альвеолдарға орналасқан.Көптеген
түрлерінің екінші реттегі таңдай сүйектері болған.Төменгі жақтың шаршы
сүйегі мен буындық сүйегі жойылып, ал тіс сүйегі керісінше өте жақсы
дамыған.Бұдыр сүйектің қалдығы мен самай сүйегінен тұратын бір ғана самай
доғасы болады.Қарақұс сүйегі кейбіреулерінде екеу болған.Мұндай рептилидің
өкілі ретінде Солтүстік Двинадан перм қабатынан проф. В.П.Амалицкий тапқан
– иностранцевиялерді, Африкадағы триас қабатынан табылған циногнаттарды
атап өтуге болады.Бұларды қазіргі кездегі сүтқоректілерге ұқсас болғанымен,
бірсыпыра жоғары маманданған өзіндік айырмашылықтары да бар.Сондықтан
сүтқоректілердің тегін ертеректе тіршілік еткен өте қарапайым және аз
маманданған аң тістілердің ішінен іздеу керек[5].
Сүтқоректілердің прогрессивті эволюциясы денесінің жоғары
тампературасы, оны реттеу қабілеті, тірі тууы және өзін қоршаған тіршілік
жағдайларының әсеріне түрліше бейімделуді қамтамасыз ететін жоғары дамыған
нерв әрекетімен байланысты.Бұл өзгешіліктерді морфологиялық тұрғыдан
қарағанда олардың артерия қаны мен вена қанының бір- біріне араласып
кетуден сақтайтын жүрегінің төрт камераға бөлініп, бір ғана (сол жақ) қолқа
доғасының сақталғанын, қоректенулерінің мерзімді болуын, дене жылуын
реттеуде жабындысының күрделенгенін, екінші реттегі ми күмбезінің пайда
болғанын т.б. көрсетеді.
Сүтқоректілер триаста пайда болған болу керек, өйткені олардың ертедегі
топтары жөнінде толық, сенімді мәліметтер жоқ.Мезозой дәуірінде тіршілік
еткен сүтқоректілердің тістері, жақтары немесе ми сауытының сынықтары ғана
табылған.Триас дәуірінің жоғары сатысынан көп бұдыр
тістілер(Multituberculata) табылған.Бұлардың көп бұдыр тістілер деп аталу
себебі азу тісінің үстінгі бетінде көптеген бұдырлары болған.Бұл күрек
тістері өте жақсы жетілген, шошақ тістері жоқ, үлкендігі қаптесердей, ал ең
ірісі суырдай ұсақ жануарлар.Сүтқоректілер өсімдікпен қоректенетін
организмдер және олар сүтқоректілердің кейінгі топтарының тегі деп айтуға
болмайды.Тек қана ертедегі формалары біртесіктілердің алғашқы түрлері
сияқты деп болжауға болады.Олардың тісі үйрек тұмсықтың ұрығының тісіне өте
ұқсайды.
Симпсон сүтқоректілердің класына жататын нағыз осы топтар деп
ұйғарды.Қазірге сүтқоректілер класына жататын аңдарды систематикалық
топтарға бөлгенде, жұмыртқа туатандары оларға қоспай өз алдына
қарастырылады[4].
1.1. Қолқанаттылар отряды - Сһігорtега
Қолқанаттылар Арктика мен Антрактика құрылықтарынан басқа жерлерде
кеңінен тараған. Әуеде ұшып тіршілік етуге бірден-бір бейімделген
сүтқоректілердің өкілдері. Алдыңғы аяқтары ұшу қанатына айналған[6].
Артқы аяқтары ерекше құрылысты: тізелері орала біткен, сол себепті
үлкен саусағы артқа, кішісі - ішкі жағында орналасқан. Денесі жалпақ,
төсінде бұлшық еттер бекінетін қыр сүйегі болады. Бұғана сүйектері жақсы
жетілген, жауырыны-жалпақ.
Түнде тіршілік етуіне байланысты есту мүшесі жақсы дамыған. Құлақтары
да үлкенді кішілі болып келеді. Сезу мүшелерінің ішінде мұрттарының орны
ерекше. Көзі нашар жетілген. Ішектері қысқа, дене мөлшерінен 2-3 есе ғана
артықтау[3].
Қолқанаттылардың дене температурасы қыста қоршаған орта
температурасынан бар-жоғы 1-2 градус жоғары болады. Барлық өкілдері қысқы
ұйқыға кетеді немесе жылы жақтарға ұшып қоныстарын аударады. Жылына 1 рет
көбейіп, 1-2 өсім береді. Шағылысуы күзден басталып, көктемге дейін
созылыды. Жатырға түскен ұрық көктемге дейін жұмыртқа клеткасы пісіп
жетілгенше сақталады.Көптеген өкілдері өніп-өсу кезінде әсіресе қыста, топ-
топ болып жиналып, саны бірнеше жүзге, мыңға жетеді. (Туреев А.А, 1979).
Дене температурасының өзгеріп тұруы, ұзақ мерзімге ұйықтау, зат
алмасуының төмендеуі қолқанаттылардың көпшілігінің 20, тіпті 27 жылға дейін
өмір сүруіне себебін тигізеді. Қазба қалдықтары Европа мен Солтүстік
Америкада алғашқы эоцен қабатынан табылған.
Қолқанаттылар зиянды түн насекомдарымен қоректеніп, үлкен пайда
келтіруімен қатар, адам үшін қауіпті індеттер таратуда да алатын орны
үлкен.
Қазақстанда бұл отрядтың үш тұқымдасқа жататын 25 түрі мекендейді.
Бұл отрядтың эндемикалық өкілі үш түсті жарқанат (Бекенов А.Б. т.б,
1995 ). Дене тұрқы 41-44 мм, салмағы 8-10,6 г. Арқасы 3 түсті: қылшығының
түбі-қара, ортасы-ақшыл, ұшы-қоңыр. Бауыр жағы сұрғылт. Жүні жібек тәрізді
жұмсақ, бұйраланып тұрады. Тепкісінде тері өсіндісі жоқ. Құлақ түймесінің
ұзындығы қалқанының жартысына жуық. Басқа жарқанаттардан ерекшелігі
жоғарыда айтылғандай түгінің үш түстілігі. Ұшуы шапшаң, оңды-солды, жоғары-
төмен бұрылыстары жиі.
Қазақстанда Шақпақ асуы мен Қаратау сілемінде ұсталған. Саны көп емес.
Шөлді аймақтардағы тау бөктерінде қоныстарын аударып, түрлі үңгірлер мен
мешіттерде мекендейді. Күн бата жемін аулауға шығады, қорегі-қосқанаттылар
мен шегірткелер. Жылына бір рет көбейіп, бір ғана өсім береді. Қазақстанда
әлі күнге дейін қыстайтын жері белгісіз[6].
1.2. Насеком жегіштер отряды - Іnsectivora
Бұл отрядқа жататын аңдар - шағын және орта мөлшерлі қарапайым
сүтқоректілер. Сына тәрізді болып келген кішкене бастары етті тұмсықпен
жалғасады. Аяқтары төрт немесе бес саусақты; барлық саусақтарында
тырнақтары бар. Насекомжегіштердің көптеген түрлерінің денесіндегі қоңыр
түсті жүндері үлпілдек, жұмсақ болса, ол кейбіреулерінде ине тәрізді
тікенекті келеді. Денесінде май, қарапайым тері және басқа да арнаулы
бездері, 2-ден 12-ге дейін емшектері болады[4].
Тістері онша жекеленіп, бөлінбеген. Ит тістері күрек және азу
тістерінен айырыла қоймаған. Тістерінің саны 26-44. Жатыны екі тармақты,
жыныс мүшесі сүйексіз. Қазақстанда кездесетін насекомжегіштердің барлығында
да бұғана бар [7].
Насекомжегіштер - көне дәуірлерден бері келе жатқан қарапайым аңдар.
Олардың шығу тегімен барлық плацентарлық сүтқоректілердің шығу тегі тығыз
байланысты. Отряд өкілдерінің қалдықтары жоғарғы бор дәуірінен бастап
белгілі.
Насекомжегіштер - жәндіктермен қоректенетін, әр түрлі жағдайларда
тіршілік етуге бейімделген негізінен түн хайуанаттары.
Жылына көбіне 1-2, сирегірек 3-рет көбеюге қатысып, 2-ден 10-ға дейін
өсім береді. Бұл отрядқа жататын жануарлардың салмағы 1,5 г -2,0 кг,
денесінің ұзындығы 3 см-50 см дейін.
Насекомжегіштердің ареалы Африкада, Евразияда, Оңтүстік Америкада және
Солтүстік Америкада тараған.
Бұл отрядқа жататын эндемикалық түрі - европалақ кірпі, тек қана
Европаның орманды зоналарында тіршілік етеді.
Салмағы 700-800 г, ұзындығы 20-50 см, құйрығының ұзындығы 3 см.
Насекомдармен негізінен қоректенеді. Брэм А. (1992) европалық кірпінің улы
жыландармен қоректенетінін анықтаған.
Аққұйрық тенрек кірпілер тұқымдасындағы ең ірі өкілі. Ұзындығы 30-35
см. Тек қана Мадагаскар аралында тіршілік етеді. Түнде тіршілік етеді,
жерге түскен банандармен және басқа жәндіктермен қоректенеді. Жазда ұйқыға
кетеді; аналығы 12-16 балапан туады.
Алтай көртышқаны көртышқандар тұқымдасына жатады эндемикалық түр болып
саналады, себебі ол Қазақстанда тек қана Алтайда және оған жақын жатқан тау
бөктерінің орманды-далалы аймақтарында, қарағайлы ормандарында кездеседі.
Әсіресе, Марқакөл маңында, Күршім өзенінің бойында, Үлкен Нарым, Зырян
аудандарында мекендейді.
Бұл қөртышқан жауын құрттары, насекомдар личинкалары көп болатын
топырағын қазуға оңай жұмсақ, қарашірікке бай теңіз деңгейінен 700-2500 м
биіктіктегі орманды жерлерде кездеседі.
Строгановтың (1957) мәліметі бойынша, бұл насекомжегіш қоныстарын жыл
маусымдарына байланысты ауыстырып отырады. Қорегін жер асты жолдарында
аулайды. Негізгі азығы - жауын құрты мен ұсақ омыртқасыздар. Қысқы ұйқыға
жатпайды. Жаз бойы тәуліктің барлық мезгілінде азық іздеп, ін қазып,
қимылда болады. Мамыр-тамыз айларында көбеюге қатысады. Бір ерекшелігі -
жаз айларында шағылысқан қөртышқандардың жұмыртқа клеткалары келесі жылдың
сәуір айына дейін дамымайды. Көкек-мамыр айларында 3-тен 6-ға дейін
кішкентай қөртышқандар өмірге келеді. Олар қызылшақа болып туады,
тырнақтары мен тістері болмайды. Салмағы 4-4,5 г, дене тұрқы 40 мм-ден сәл
ғана асық. Бір ай шамасы аналарын еміп, ұяда 1,5 айға дейін бірге болады.
Жертесерлер тұқымдасына жататын Тянь-Шань жертесері солтүстік және
орталық Тянь-Шаньдық эндемикалық өкілі [1]. Қазақстанда қырғыз Алатауының
терістік беткейінде Іле және Күнгей Алатауында, Кетпен, Кеген Текес
айпатында кездеседі. Дене тұрқы 52-77 мм, салмағы 5,4-10,5 г., арқасы мен
бауыры әр түсті. Құйрығының ұзындығы 23 бөлігіндей.
Шыршалы ормандарда, бұталы жерлерде, қолдан отырғызған жасанды
тоғайларда, ашық алаңдарда мекендейді. Отырықшы, бірақ саны көбейген
жылдары қоныстарын аударып та тіршілік етеді. Қорегі - омыртқасыздар, соның
ішінде насекомдар және олардың личинкалары.
Күз айларында шырша тұқымдарын да тағам етсе, жазда өсімдік тектес
азықпен қоректенуі байқалған емес [7]. Жаз айларында тәуліктің барлық
мезгілінде тіршілік үшін қимылда болады.
Көкек - тамыз айларында көбеюге 2 рет қатысып , 2-ден 8-ге дейін
өсімдер береді.
Ал жертесер - Орта Азия мен Қазақстанның құмды шөлдерінің эндемикалық
өкілі [8]. Саны онша көп емес. Кейбір аудандарда (Маңғыстау, Үстірт,
Оңтүстік Балқаш өңірі) едәуір кездессе, ал көпшілік жерлерде сирек
ұшырасады. Өсімдігі шөл құм мен сексеуіл сирек өскен алқаптарда мекендейді.
Отырықшы. Інді өзі қазады немесе басқа кеміргіштердің тастап кеткен індерін
пайдаланады. Қорегі -қоңыздар мен олардың личинкалары,құмырсқалар. Майда
кесірткелерді де ұстайды қорегін аулап, кейде 2-3 шақырымға кетіп қалады.
Қомағай; тәулігіне өз салмағынан 1,5 есе артық азық жейді. Стальмакованың
(1949) бақылауынша, ала жертесер бір түнде 12 майда кесіртке мен 20-25 қара
тарақанды жеп қойған. Қолда ұстағанда үнемі су ішеді.
Жылдың бар мезгілінде белсенді. Бір туғанда орта есеппен 4-5 өсім
береді. Жаңадан туғандар қызылшақа, көзі ашылмаған, дене тұрқы 23-26мм.
Маусымның екінші жартысында, яғни туғанынан 2 ай өткен соң жас ұрғашы
жертесерлер көбеюге қатыса бастайды. Сирек кездесетін болғандықтан
Қазақстанның Қызыл кітабының бетінен орын алған, қорғауды керек етеді [8].
1.3 Кеміргіштер отряды - Rodentia
Дене тұрқылары кіші және орташа келген сүтқоректілер ұзындығы 1ЗО см-ге
дейін келеді. Сыртқы көрінісі мекен ортасына байланысты әртүрлі, кейбір
өкілдерінің құлағы болмайды, кейбір өкілдерінің құлақтары кішкентай, орташа
және ұзын болады. Аяқтары бес саусақты, сирегірек төрт және үш саусақты.
Саусақтары түрлі мөлшерлі тырнақтарымен қамтылған. Құйрығының ұзындығы
әртүрлі [9]. Тістер - азу және күрек тістері болып бөлінген. Ит тістері
жоқ. Күрек тістерінің тамыры болмайды да, олар үнемі өсіп отырады.
Тістерінің саны 12-ден 22-ге дейін. Әдетте бұғанасы бар. Жатыны екі
тармақты.
Кеміргіштер жер бетінде барлық жерлерде тіршілік етеді тек қана
Антарктидада болмайды. Әртүрлі орта жағдайында тіршілік етуге бейімделген
жануарлар. Олар жер бетінде немесе топырақ астында, сулы ортада, ағаш
басында өмір сүре береді [10].Сандары да ауа райына, адам қызметтеріне
байланасты үнемі өзгеріп отырады. Жыл бойы активті тіршілік етеді, кейбір
өкілдері ұйқыға жатады.
Кеміргіштер отрядында 32-35 тұқымдас бар [11]. Қазақстанда бұл отрядтың
15 тұқымдасына енетін 82-түрі кездеседі .
Кеміргіштердің практикалық маңызы ерекше орын алады. Олардың біразы
аса бағалы терісі үшін ауланса, кейбіреулері ауыл орман шаруашылықтарының
зиянкестері, әр түрлі ауруларды таратушылар болып саналады.
Жайралар тұқымдасына жататын эдемикалық түрі солтүстік америкалық
жайра. Ірі кеміргіш, денесінің ұзындығы 64-68 см, құйрығының ұзындығы - 30
см. Басы кішкентай, аяғы қысқа. Солтүстік Американың ормандарында
мекендейді [13]. Тіршілігі жыл бойы активті, әсіресе түнде активті тіршілік
етеді, суда жақсы жүзеді және ағашта өрмелейді.
Көбеюі күзде және қыста. Ұрғашысы 7-айдан кейін 60 см ұзындықта
балапан туады.
Амазонка жайрасы - тек қана Амазонка өзенінің жағасында тіршілік етеді
[9]. ұзындығы 50 см, құйрығының ұзындығы 15 см. Бұл түрдің биологиясы толық
зерттелмеген.
Шиншилла - шиншиллалар тұқымдасына жататын эндемикалық өкіл [12].,
ұзындығы 23-38 см, құйрығының ұзындығы 8-15 см, салмағы 0,5 - 1 кг. Жүнінің
түсі көгілдір, өте жұмсақ және қатты. Көздері өте үлкен және қара түсті,
ұзын мұрты және үлкен дөңгелек құлақтары түнгі тіршілікке
бейімделген. Шиншилланың жүні ең бағалы жүн болып саналады. Тек қана Уни
төңірегінде тіршілік етеді. Моногамды, аналықтары 3-айдан кейін 3 балапан
туады, 20 жыл жасайды.
Нутрия немесе коипу-камшат- кеміргіштердің эндемикалық өкілі
[13].Солтүстік Американың субтропикалық зоналарында мекендейді. Өзендерде,
көлшіктерде, судағы өсімдіктердің арасында кездеседі. Аналығы бір туғанда 8
балапан туады. Қазіргі кезде акклиматизация нәтижесінде нутрия көп жерлерде
кездеседі. Нутрияның жүні бағалы, ал еті дәмді.
Эндемикалық түрлерге нутриядан басқа тек қана Уимеде мекендейтін дегу,
куро-куро, қоңыр аконэмис деген кеміргіштер жатады [14].
Оңтүстік Африкада кездесетін тау егеу құйрығы. Ұзындығы 14-20 см,
құйрығының ұзындығы 18 см. Алдыңғы аяғы 4 саусақты, артқы аяғы 5 саусақты.
20 тісі бар. Аналықтары қыста 1-2 көзі ашық балапан туады.
Аплодонтия- аплодонтия тұқымдасындағы жалғыз эндемикалық түр
[11].Ұзындығы 30-33 см, құйрығы келте 2,5 см, салмағы 0,9-14 кг. Аталықтары
аналықтарынан ұзындау келеді, көздері кішкентай, құлақтары келте, 18-тісі
бар. Аплодонтия тек қана Солтүстік Америкада кездеседі. Ормандарда
мекендейді. Өсімдіктермен қоректенеді, қысқа қорек жинайды. Әртүрлі дыбыс
шығарады, көп су ішеді. Түнде активті тіршілік етеді. Ақпан-наурыз
айларында көбейеді. Бір айдан кейін аналығы 2-3 балапан туады.
Тиіндер тұқымдасына жататын көптеген өкілдері эндемикалық болып
саналады. Мысалы қарақалпақты суыр [11].
Қарақалпақты суыр Хараулах тауларында мекендейді. Қазған індерінің
ұзындығы 113 метрге жетеді, шығатын жолдарының саны 18, сол себептен індері
жылы болады. Сәуір айларында көбейеді, 5-6 балапан туады.
Сақалды суыр тек қана Аляскада кездеседі, Альпа суыры Альпада
мекендейді. Бұл екі эндемикалық түрлері майда суырлар болып саналады.
Ұзындығы 50 см-дей, салмағы 3-4 кг [11].
Сарышұнақтар туысына жататын эндемикалық өкілдерін Кузякина А.П.
(1990) зерттеген. Таунсенд сарышұнағы -ұзындығы 18-20 см, құйрығының
ұзындығы 3-7 см, салмағы -25 г. Америкада Невада штатында мекендейді.
Ысқырған дыбыс шығарады. Шілде айынан ақпан айына дейін ұйқыда болады.
Аналығы көбейгеннен кейін 24 күнде 7-10 балапан туады. Бұл өкілден басқа
ала сарышұнақ, Франкилин сарышұнағы, тас сарышұнағы Оңтүстік Американың
эндемикалық өкілдері болып есептеледі.
Африканың барлық орманды, ашық шөлді жерлерінде мекендейтін күн
сәулесі тиіп тұрса да эндемикалық болып табылады [11]. Денесінің ұзындығы
25-35 см, құйрығының ұзындығы 1-1,5см-ден асады, денесінен ұзын. Бұл
тиіндер күн сәулесінің астында жатып, күйгенді жақсы көреді, күн сәулесі
тиіні деп аталуы да сондықтан.
Азанда және кешке активті тіршілік етеді. Пальманың және де басқа
ағаштардың жемістерімен қоректенеді.
Шашаққұлақты тиін - тиіндердің ішіндегі ірі өкілі. Денесінің ұзындығы
30-53 см, құйрығы қысқа, салмағы 1-2 кг, Түсі түрлі болып келеді, ақ, сары,
қоңыр. Шашаққұлақты тиін тек қана Калиманжан аралында кездеседі. [3].
Қосаяқтар тұқымдасына жататын бірнеше эндемикалық өкілдері бар.
Мысалы, семіз құйрықты қосаяқ. Денесінің ұзындығы 4-5 см, құйрығының
ұзындығы -10 см. Құлағы түтік тәрізді үлкен, көзі дөңгелек.
Артқы аяқтары 3 саусақты. Семізқұйрықты қосаяқ балқаш өзенінің
төңірегінде кездеседі[3]. Шөлді, құмды жерлердің кәдімгі, саны жағынан көп
өкіл болып саналады. Өсімдіктердің дәндерімен, насекомдармен қоректенеді.
Семізқұйрықты қосаяқ түнде активті тіршілік етеді. Аналықтары мамыр айының
аяғында 2-4 бала туады. Күн салқындағанда олар ұйқыға кетеді[11].
Мақта атжалманы - АҚШ-тың оңтүстік жерлерінің эндемикалық өкілі, мақта
даланың зиянкестері. Мақтаның жемісімен, тұқымдарымен, жапырақатарымен
қоректенеді. Онда басқа насекомдармен, моллюска насекомдармен, шаяндармен,
балықтармен қоректенеді. Күнімен активті тіршілік етеді, әр 27 күн сайын 4-
5 балапан туады. Жастары 2 айдан кейін көбеюге кіріседі[14].
1.4 Жыртқыштар отряды - Сагпіvога
Бұл отрядқа жатын аңдардың сыртқы көрінісі мекен ететін ортасына
байланысты әртүрлі болып еледі. Денелерінің тұрқы орташа (түлкі, қасқыр,
мысықтар), ірі (жолбарыс, қоңыр аю) және майда (ақ кіс пен аққанақ) болып
келеді. Жер бетінде, жартылай сулы ортада тіршілік етуге бейімделген[6].
Денесінің ұзындығы 14 см-ден 3 метрге дейін, салмағы 100 г -1000 кг.
Денесін түк басқан, сезім мұртшалары жақсы жетілген. Аяқтары 4 не 5
саусақты. Тырнақтары жақсы дамыған. Бұғана сүйегі жетілмеген. Құйрығы
кейбір түрлерінде ұзын (денесінің жартысындай немесе үлкен), бірен-
сарандарында қысқа-сирақтарының ұзындығындай болып келеді.
Тістері жақсы жетілген, күрек тістері - кішірек, шонақ тістері ұзын
әрі өткір. Жыртқыш тістер деп аталатын үстіңгі жақты соңғы жалған азу тісі
мен төменгі жақтың бірінші азу тісі өте үлкен және ерекше құрылысты.
Ұрық қапшықтары дене қуысынан сыртқары орналасқан. Жатыры - қос
мүйізді. Иіс сезу, есту органдары жақсы жетілген. Көпшілігі жылма-жыл, ал
кейбіреулері жылара көбейеді.
Жыртқыштар барлық құрлықтарда кең тараған, шаруашылық маңызы үлкен.
Көпшілігі кәсіптік және әуесқойлық жолмен ауланады. Мал
шаруашылығының зиянкестері түрлі ауруларды таратушы болып табылатын
зиянкес кеміргіштермен қоректеніп, олардың сан мөлшерін реттеп те отырады.
Қазақстанда отрядтың 5 тұқымдасының өкілдері мекендейді.
Нағыз жыртқыштар болып табылады, қорегін активті ұстайды. Алдыңғы
аяқтары 5-саусақты, артқы 4, тістерінің саны 42[17].
Эндемикалық өкіліне Солтүстік Америкада мекендейтін сары қасқыр
жатады. Денесінің ұзындығы 80-95 см, құйрығы 25-30 см. Салмағы 28-40 кг.
Кайотадан Солтүстік Америкада Аляскаға дейін таралған иттер тұқымдасының
эндемикалық өкілі болып табылады. Ұзындығы - 90 см, құйрығы 30 см-дей,
салмағы 13 кг. Құлақ қалқаны тікірейген, құйрығы ұзын, түсі сұр немесе
сарғыш, құйрығының ұшы қара түсті.Ормандарға кірмейді, тек қана америкалық
прерияларда тіршілік етеді. Қояндармен, майда кеміргіштермен, өлекселермен,
құстармен, кесірткелермен, насекомдармен қоректенеді. Адамға шабуыл
жасамайды. Моногамды, қаңтар-ақпан айларында көбейеді. Аналығы 60-65 күннен
5-19 күшіктер туады. Кайоттың нерв жүйесі өте жоғары дамыған[16].
Динго иті - Австрияда мекендейді. Денесі орташа, аяғы ұзын. Ашық
жерлерде мекендейді. Кенгру және т.б. жануарлармен қоректенеді. Аналығы 4-6
күшік туады. Аталығы балдарына қамқорлық жасап, тәрбелейді.
Оңтүстік Африканың құмды жерлерінде кішкентай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz