Құжаттар криминалистикалық зерттеудің объектісі ретінде
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
КРИМИНАЛИСТИКА
Оқулық
Алматы
Қазақ университеті
2005ж.
Криминалистика. Оқулық
Авторлар ұжымы:
Жәкішев Е.Ғ.,
з.ғ.д., профессор
Исаев А.А., з.ғ.д., профессор
Найманова Г.Х., құқық магистрі
Тапалова Р.Б., з.ғ.к., доцент
Темірболат Н.С., құқық магистрі
Юриспруденция - 050301, Құқық қорғау қызметі - 050303 мамандығы
бойынша оқу-методикалық бөліммен ұсынылған.
Рецензенттер:
Еркенов С.Е, з.ғ.д., профессор, полиция генерал-майоры, ҚР ІІМ
Академиясының бастығы
Нұрғалиев Б.М., з.ғ.д., профессор, ҚР ІІМ Қарағанды заң институтының ғылым
жөніндегі бастықтың орынбасары.
Салаев Б.А., з.ғ.к., доцент, полиция полковнигі, ҚР ІІМ Академиясының
күндізгі оқыту факультетінің бастығы.
Амитов Ш.Е., подполковник, криминалистика кафедрасының бастығы.
Сатыбалдинов М.Т., полиция майоры, криминалистика кафедрасының аға
оқытушысы.
Сембиев С.Ж., полиция капитаны, криминалистика кафедрасының оқытушысы.
Авторлар ұжымы рецензенттерге үлкен ризашылығын білдіреді.
Криминалистика оқулығы заң факультетінің студенттеріне, магистранттарға,
колледж оқушыларына, құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне арналған.
АЛҒЫ СӨЗ
Оқулық Қазақстан Республикасы мен Кеңес
Одағының аса көрнекті криминалист ғалымы,
заң ғылымының докторы, профессор
Еркін Ғазизұлы Жәкішевтің жарық бейнесіне арналады.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында ұлттың
бәсекелестік қабілет факторы ретінде білімділік деңгейін көтеру мәселесі
басты міндеттердің бірі болып есептеледі.
Жоғары деңгейде кәсіби білім берудің бірден-бір шарты – сапалы оқулықтар
мен оқу құралдарын шығару.
Президент ең өзекті мәселе мемлекеттік тілде жазылған оқулықтар мен оқу
құралдары мәселесі екендігіне айрықша тоқталды. Өкінішке орай, әлі күнге
дейін “Юриспруденция”, “Құқық қорғау қызметі” мамандықтары бойынша қазақ
тілінде мемлекеттік стандартқа сәйкес жазылған оқулықтар жеткіліксіз.
Криминалистика XX ғасырдың ортасында ғылым ретінде қалыптасты.
Криминалистикалық маңызды білімнің жинақталуына неміс процесуалист ғалымның
Людвиг фон Ягемон, Париж полиция префектурасының идентифика-циялық бюро
директоры Альфонс Бертильон, зерттеуші-ғалымдар В. Гершель, Г. Фолдс, Э.
Генри, Х. Вучетич, неміс криминалисі Р. Гейндль, Ресей қыл-мыстық
процесуалдық ғылымының өкілдері – Я. Баршев, А.А. Ковалевский, П.В.
Макалинский, Н.В. Шавров, М.В. Духовский, И.Я. Фойницкий, В.Д. Спасович,
С.Н. Трегубов, В.И. Лебедев, жаратылыстану ғылымының өкілдері – Д.И.
Менделеев, А.Н. Бутлеров, Н.И. Пирогов, Е.Т. Буринский және т.б. үлкен
үлестерін қосты. Ең алғаш рет XIX ғасырдың аяғына қарай жиналған
криминалистикалық маңызды ақпаратқа ғылыми талдау жүргізген және жаңа жеке
ғылым ретінде жариялап, оны криминалистика деп атаған австриялық зерттеуші
ғалым Ганс Гросс болды. Сондай-ақ ол өзінің 1892 жылы шығарылған
Криминалистика жүйесі ретінде сот тергеушілеріне арналған нұсқау атты
кітабында негізгі ережелерін көрсетті. Кейінірек Ганс Гросс
криминалистиканы жалпы университеттік пәндер қатарына енгізу үшін көп
еңбек сіңірді. Криминалистика пәні бойынша оқулық алғаш рет 1935 жылы жарық
көрді және қазіргі уақытқа дейін Ресей, Беларусь, Украина, Қазақстан
криминалистері жазған оқулықтар шығарылып келеді. Қазір криминалистика пәні
заң ғылымының маңызды құрамдас бөлігі ретінде мамандандырылуына қарамастан
барлық жоғары заң оқу орындарында оқытылады.
Еліміз Тәуелсіздік алған күннен бастап қазақ тілінде криминалистиканың
жеке бөлімдеріне арналған бірнеше оқу құралдары басылып шығарылды. Осы
күнге дейін қазақ тілінде криминалистиканың төрт бөлімін толығымен қамтитын
оқулық жоқ.
Аталмыш басылым мемлекеттік тілде алғаш дайындалған оқулық ретінде
криминалистика оқу пәнінің мазмұнын толығымен қамтиды. Оқулық 4 бөлімнен
тұрады: криминалистиканың теориялық негіздері, криминалистика-лық техника,
криминалистикалық тактика, жекеленген қылмыс түрлерін тергеу әдістемесі.
Бірінші бөлімде оқырмандар криминалистика пәнінің сипаты, объектісі, алға
қойған мақсаты, ғылыми білім жүйесінде алатын орны және құрылымымен
танысады. Сондай-ақ оқулықта жетік дамыған криминалисти-калық идентификация
ілімінің негізгі ережелері көрсетілген. Алғаш рет қазақ тілінде жазылып
отырған бұл оқулықта біз Қазақстандағы криминалистика мен сот
экспертологиясының даму тарихын, отандық криминалист ғалымдардың
жетістіктерін баяндауды жөн санадық.
Оқулықтың екінші бөлімінде криминалистикалық техниканың дәстүрлі
салаларымен қатар тергеу тәжірибесінің қажеттіліктерін ескере отырып,
заттар мен материалдарды криминалистикалық зерттеу сияқты бағыты ұсынылып
отыр. Одорология, жарылыстану, суық қаруларды зерттеу, фоноскопия тараулары
оқулықта қарастырылмаған, дегенмен оны оқулықтың кейінгі басылымдарында
қарастыруға болады.
Криминалистиканың үшінші бөлімі профессор Е.Ғ. Жәкішевтің дайындаған
криминалистикалық тактикасы оқулыққа өзгеріссіз енгізіліп отыр. Онда
жетекші ғалым, Қазақстан криминалистикасы мен сот экспертологиясының
негізін қалаушы профессор Е.Ғ. Жәкішевтің ғылыми көзқарасы көрініс табады.
Оқулықтың “Жекеленген қылмыстарды тергеу әдістемесі” бөлімінде елімізде кең
көлемде тараған қылмыс түрлерін тергеудің жеке әдістемесі қарастырылады.
Студент, магистрант және аспиранттар мен сот, прокуратура тергеу
қызметкерлеріне бұл оқулықтың көмегі зор деп үміттенеміз.
1- бөлім
КРИМИНАЛИСТИКАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1-тарау
КРИМИНАЛИСТИКАНЫҢ ПӘНДІК
СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
§1. Криминалистиканың пәндік сипаттамасы
Соңғы жылдарда елімізде қылмыстың өршуі, оның ішінде аса қауіпті
қылмыстардың жасалу саны одан әрі өсуде.
Бұл жай құқық қорғау, атап айтқанда, тергеу органдарының жұмысының
жақсартылуын, олардың қылмысты ашуда тергеудің нәтижелі жүргізілуін және
тиімді тәсілдерді жан-жақты пайдаланылуын талап етеді.
Жасалған қылмысты тез арада ашып, қылмыс жасаған адамдарға тиісті жаза
тағайындау, қылмысқа қарсы күрестің нәтижелілігін арттырады, сондай-ақ
қылмыс жасаудан кейбір адамдарды алдың ала сақтандырады.
Криминалистика тергеу және басқа құқық қорғау органдарының жұмысының
іскерлігін арттыруға үлкен әсер етеді, өйткені криминалистика тергеу
тәжірибесін талдап, қорыту арқылы, қылмысты ашуға бейім тәсілдерді тауып,
оларды қолдану үшін керекті техникалық құралдарды тергеу қызметкерлеріне
дайындап береді.
Қылмыстық оқиға бір адамның, немесе бірнеше адамдардың белгілі бір әрекет
қимылдарынан тұрады. Сондықтан қылмыс қандай жедел жасалса да ол айналадағы
ортаға әсер етіп, сол қылмыс жасалған жерде көптеген іздер қалдырады.
Криминалистикада іздер деген түсінік екі мағынада қолданылады. Тар
мағынада із деп бір объектінің таңбасы, келбеті айтылады (қолдың ізі,
аяқтың ізі т.с.с.). Ал жалпы криминалистикалық мағынада қылмыстың ізі деген
ұғымға оқиға болған жерде қалған жеке заттар, қираған, сынған нәрселер және
қылмысқа байланысты айналада болған өзгерістердің бәрі жатады. Мысалы: жол-
көлік оқиға болған жерде көліктердің аварияға ұшырауына (соқтығысу,
аударылуына) байланысты олардың жеке бөлшектері, авариядан сынып, опырылып
қалған детальдар оқиға болған жерде қалса, олардың бәрін жалпы
криминалистикалық мағынада іздер деп атаймыз.
Осы іздерді, оқиға болған жерден табылған заттай дәлелдемелерді
салыстырып талдау, тексеру арқылы қылмыстың қалай жасалғанын анықтап оның
тетігін болжап білуге болады.
Әрине қай тергеуші болса да, жасалған қылмысты өз көзімен көруі мүмкін
емес. Бірақ болған оқиғаны жан-жақты және объективті түрде анықтау үшін
тергеуші өткен оқиғаны дұрыс болжап, жасалған қылмыс әрекетінің механизмін
ойымен модельдеуі тиіс. Ал жасалған қылмыстың үлгісі тергеушінің ойында
дұрыс қалыптасуына қажет заттай дәлелдемелердің толық табылуы оларды терең
талдауға үлкен әсер етеді.
Бірақ заттай дәлелдемелерді, іздерді (әсіресе көзге көрінбейтін) анықтау
өте қиын, әрі күрделі жұмыс. Оларды іздеп тауып, дұрыс бекіту үшін арнаулы
әдістер мен құралдарды пайдалану қажет. Осы іздерді, заттай дәлелдемелерді
табу, бекіту, алу мен зерттеу әдістерінің және ол үшін керекті техникалық
құралдардың қолдану тәсілдерін криминалистика пәні оқытады.
Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдайтын болсақ, криминалистика адамдардың іс-
әрекетін зерттейді. Ол қылмыс жасаған адамның криминалдық қылмысты іс-
әрекетін және тергеушінің қылмысты ашуға байланысты жүргізетін
криминалистикалық тәсілдер мен әдістерді қолдануға байланысты жұмысы.
Заң әдебиеттерінде криминалистикаға әртүрлі пәндік сипаттама беріледі.
Көп жылдар бойы бұл мәселеге үлкен назар аударылып, көп пікір таластар
болды. Олай болуы орынды да, әр пәннің мағынасын терең түсіну арқылы ғана
оның маңызын біліп, негізгі қағидаларын дұрыс және орынды пайдалануға
болады.
Авторлардың криминалистикаға берген пәндік сипаттамаларын қорыта
келгенде, оларда негізінен тек редакциялық өзгерістердің бар екені
аңғарылады.
Қай автор болса да, криминалистиканың қылмысты ашуға және тергеуге
керекті деректерді, заттай дәлелдемелерді іздеп тауып, бекіту, алу және
зерттеу үшін пайдаланатын әдістер мен тәсілдер, оған қажет техникалық
құралдарды оқитын ғылым екенін баяндайды.
Сонымен қатар, криминалистикада пайдаланатын техникалық құралдар, әдістер
мен тәсілдер тек қылмыстық-процесуалдық заңға сәйкес болуы атап айтылады.
Кейбір авторлар криминалистикалық әдістер мен тәсілдер тек қылмысты ашуда
ғана емес, қылмысты болдыртпауға бағытталғанын да айта кетеді.
Авторлардың бір тобы криминалистикалық әдістер мен тәсілдер, тек алдын
ала тергеуде ғана емес, сот мәжілісінде, сот әрекетін жүргізгенде
пайдалануға болатынын баяндайды.
Сонымен айтылғандарды тұжырымдай келіп, криминалистикаға мына
төмендегідей пәндік сипаттама беруге болады.
Криминалистика – қылмысты ашуға және тергеуге керекті заттай
дәлелдемелерді процесуалдық заңға сүйене отырып, іздеп табу, алу, бекіту,
зерттеу үшін пайдаланатын техникалық құралдар, тактикалық тәсілдер мен
тергеу әдістемелері жөніндегі ғылым.
Қылмысқа қарсы күрестің нәтижелігі және табысы тергеуші мен тергеу
мекемесінде (бөлімінде) жедел-іздестіру органдарының өзара қарым-
қатынасының дұрыс қалыптасуына да көп байланысты. Бұл көрсетілген екі
органның өзара қарым-қатынасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің тиісті
баптарына негізделеді. Атап айтқанда, жүргізіліп жатқан іс бойынша тергеуші
анықтама жүргізетін органдарға, (былайша айтқанда жедел-іздестіру орган-
дары) іздестіру және тергеу әрекеттерін жүргізу туралы тапсырмалар мен
нұсқаулар беруге, кейбір тергеу әрекеттерін жүргізген кезде анықтама
жүргізетін органдардан қолқабыс талап етуге құқылы. Тергеушінің мұндай
тапсырмалары мен нұсқаулары анықтама жүргізетін органдарға міндетті болып
табылады. Осы келтірген заңның мазмұнына қарағанда, тергеуші мен анықтама
жүргізуші органның арасында қарым-қатынас тергеу жүргізу үстінде
қалыптасады. Бірақ тергеу тәжірибесіне қарасақ, кейде бұл екі органның
арасындағы қарым-қатынас іс қозғалмай тұрып-ақ қалыптасады, себебі істі
қозғауға керекті деректер мен кейбір жағдайларды жедел жолмен алуға болады.
Қозғалған іс бойынша анықтама жүргізуші орган тергеушіге мына
төмендегідей жағдайларды анықтауға жәрдемдеседі: іс бойынша керекті
куәлерді тауып алуға, ұрланған заттардың тығылған жерін анықтап және ол
заттарды дер кезінде алуға, қылмыс жасаған адамды іздеуге және оны ұстауға,
тінту жүргізілетін объект жөнінде алдын ала мәлімет жинауға т.б. Сонымен
қатар анықтама жүргізуші органдардың қызметкерлері тергеушіге аса ауыр және
күрделі тергеу әрекеттерін жүзеге асыруға жәрдемдеседі.
Криминалистика басқа да өзі тектес заң ғылымдарымен тығыз байланысты,
өйткені криминалистиканың көп тәсілдері мен әдістері көп ғылымдардың
қағидаларына негізделеді.
Криминалистика ең алдымен Қылмыстық іс жүргізу заңымен тығыз байланысты.
Себебі криминалистиканың зерттеп дайындаған тәсілдері мен әдістері қылмысты
ашуға, тергеу әрекеттерін тиімді жүргізуге негізделсе, Қылмыстық іс жүргізу
заңы тергеу әрекеттерінің жүргізілу тәртібін заңды түрде реттейді. Атап
айтқанда екі пәннің де зерттейтіні бір объект – тергеу әрекеті. Бірақ
олардың процесуалдық әрекеттерді оқып, тексеру аспектісінің мазмұны әр
түрлі. Криминалистикалық тәсілдер мен әдістер тергеу әрекеттерінің тиімді
және нәтижелі жүруіне бағытталған. Олар Қылмыстық іс жүргізу заңында
көрсетілмеген, заң қалпының мазмұнымен қамтылмаған. Бірақ криминалистика
ұсынған қандай әдіс, тәсіл, не құрал болса да ол Қылмыстық іс жүргізу
заңының шеңберінен шықпау тиіс және заңға қайшы болмауы керек.
Криминалистиканың қылмыстық құқық ғылымымен де тығыз байланысы бар.
Қылмыстық құқық ғылымында қоғамға қауіпті қандай әрекеттердің қылмыс
қатарына жататынын көрсетіп, әр қылмыстың құрамындағы белгісін талдап
баяндайды. Бұл қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамының белгілерін
негізге ала отырып, криминалистикалық талдау жүргізіп, қылмысты ашуға
керекті белгілерді нақтылап, қылмыстық іс бойынша дәлелденуге тиісті мән-
жайларды, шешетін сұрақтарды белгілеп және қылмыстарды тергеу тәсілдерін
ұсынады.
Криминалистика тектес ғылымдардың бірі – криминология. Бұл ғылым
қылмыстың болу себептерін, оның әлеуметтік негіздерін және белгілі жерде
тарауын, оған қарсы сақтандыру шараларының қолдану тәсілдерін зерттейді.
Криминологияның қағидаларын негізге ала отырып, криминалистика тергеу-шінің
жеке істерді жүргізгенде қылмыстың болуына ықпал еткен жағдайларды толық
тауып, бұл себептер мен жағдайларды жою жөнінде қандай әрекеттер жүргізу
керектігін айтады.
Криминалистиканың келтірілген ғылымдар мен пәндерден басқа да криминалдық
ұғымға кіретін сот-медицинасы, сот-психиатриясы, сот-психологиясы
пәндерімен де көп байланысы бар, өйткені қылмысты ашу, оны тергеуге
арналған криминалистикалық тәсілдер, тергеу әрекетін жүргізу әдістері
жоғарыда айтылып отырған пәндердің қағидаларын пайдаланады.
Криминалистика тек заң ғылымдары ғана емес, басқа ғылымдармен де, атап
айтқанда: физика, химия, математика, педагогика, психология ғылымдарымен де
байланысы бар, себебі криминалистика қылмысты тез арада ашу үшін, өз
тәсілдерінің нәтижелігін арттыру үшін, жоғарыда айтылған ғылымдарда
қолданылатын тәсілдер мен әдістер, техникалық құралдарды өз қажетіне
бейімдеп пайдаланады.
Криминалистикада қолданылатын тәсілдер мен әдістер, заттай дәлелдеме-
лерді іздеп табу, оларды бекіту, алу және зерттеуге бағытталады. Сондықтан
криминалистикада жиі қолданылатын іздеп табу, бекіту, алу және зерттеу
деген ұғымдардың мазмұнын талдап оларға түсінік беру қажет.
Заттай дәлелдемелерді іздеп табу дегеніміз – ол тергеу органдарының
қылмысты ашуға, керекті дәлелдерді іздеуге байланысты жүргізілетін жұмыс
әрекеті. Заттай дәлелдемелерді іздеуге арнаулы әдістер мен тәсілдер жеке
криминалистикалық құралдар қолданылады, себебі кейбір іске қажет дәлелдер,
атап айтқанда: іздер, өте кішкентай заттарды жай көзбен қарап тауып алуға
болмайды (майлы тер шығу арқылы пайда болатын қол іздерінің үлгісі).
Бекіту және алу дегеніміз – криминалистикалық аспектіде іздеп тауып
алынған заттай дәлелдемелерді, іздерді сол күйінде сақтап қалу үшін, оларды
арнайы криминалистикалық тәсілдермен белгілеу және алу. Тауып алынған
заттай дәлелдемелер, іздер іс жүргізу құжатында толық сипатталып жазылады,
суретке түсіріледі, арнаулы жабыстыру пасталарын дактопленкаларын гипс
қолдану арқылы үлгісі алынады т.б. іс бойынша жиналып заңды түрде
бекітілген заттай дәлелдемелер жан-жақты зерттеледі. Криминалистикалық
зерттеу үстінде заттай дәлелдемелерді қалайша пайда болғанын, оның
тергеліп отырған қылмыстық оқиғаға қандай қатысы бар екендігі анықталады.
Сонымен қатар жеке іздерді, кейбір заттай дәлелдемелерді тексеруге арнаулы
білім қажет болған кезде, олар күрделі криминалистикалық техниканы қолдану
арқылы сараптамалық зерттеуден өткізіледі. Сараптамалық зерттеуде дәстүрі
басқа да күрделі физикалық, химиялық әдістер (спекторлық талдау, газды
хромотографиялық зерттеу), оған сәйкес техникалық құралдар пайдаланылады.
Әр ғылымның пәндік сипаттамасы, мазмұны ол ғылымның міндеттерімен тығыз
байланысты. Жоғарыда талданған криминалистиканың пәндік сипаттамасы оның
арнаулы міндеттерін көрсетуге мүмкіндік береді. Сонымен криминалистиканың
мына төменде көрсетілгендей негізгі міндеттері бар:
1) криминалистиканың ғылым ретінде дамуы;
2) заттай дәлелдемелерді, іздерді тауып, бекіту, алу және зерттеу үшін
керекті жаңа криминалистикалық әдістер мен тәсілдерді одан әрі өңдеп жетіл-
діру және осы әдістерді пайдалануға лайықты техникалық құралдар жасау;
3) алдын ала тергеудің ұйымдық, тактикалық негіздерін жетілдіру. Әрбір
тергеу әрекетінің тактикалық әдістерін өңдеу арқылы оның нәтижелігін
арттыру;
4) жекелеген қылмыстарды тергеу әдістемелерін өңдеп жетілдіру үшін жаңа
ұсыныстар енгізу;
5) қылмысты болдыртпау үшін криминалистикалық сақтандыру шараларын
құқыққорғау органдарына ұсыну.
§ 2. Криминалистиканың жүйесі
Криминалистика ерекше, дербес ғылым бола тұра, өзі жеке бөлімдерден
құралады: криминалистиканың теориялық және әдістемелік негіздері,
криминалистикалық техника, тергеу тактикасы, жекеленген қылмыстарды тергеу
әдістемесі.
Сонымен қатар, криминалистер кейінгі жылдары криминалистика жүйесінде
қылмысты ашу мен тергеуді ұйымдастыруға арналған тағы бір бөлімді бөліп
көрсетеді.
Олардың пікірлері бойынша бұл бөлімнің ұғымына криминалистикалық
болжаулар, сондай-ақ, тергеу процесіндегі тергеушінің әртүрлі қызметпен
өзара байланысын жоспарлау жөніндегі ілімдер кіруі қажет.
Бірінші бөлімде криминалистиканың пәндік сипаттамасы, оның жүйесі және
жеке бөлімдерінің қысқаша мазмұны беріледі. Осы бөлімде криминалистикада
пайдаланылатын жалпы ғылымдық және арнаулы әдістер көрсетіле отырып,
идентификация мен диагностика ілімдері теориялық жағынан қарастырылады.
Екінші бөлімде заттай дәлелдемелерді және іске керек деректерді іздеп
табуға, бекітуге, алуға, зерттеуге керекті тәсілдер мен әдістер, осыған
байла-нысты қолданылатын техникалық құралдар жөнінде айтылады.
Бұл бөлімнің жеке тарауларында криминалистика техникасында қолданы-латын
тәсілдер мен құралдар көрсетіледі. Атап айтқанда: микроскопиялық зерттеу
тәсілі, өлшеу техникасы, спектордың көзге көрінбейтін сәулелерінде
(инфрақызыл, ультракүлгін) зерттеу люминесценттік талдау тағы басқа да
криминалистикалық зерттеу тәсілдері мен әдістері баяндалады.
Криминалистикалық техниканың күрделі де, негізгі тарауларының бірі – сот
фотографиясы. Бұл бөлімде жедел-соттық және сот-зерттеу фотографиясының
заттай дәлелдемелерді бекіту, зерттеу үшін пайдаланылатын тәсілдері мен
әдістері айтылады. Бөлімнің жеке тарауларында іздерді, мылтық пен оқ
дәрілерді және т.б. объектілерді зерттеудің тәсілдері көрсетіледі.
Үшінші бөлімде криминалистикалық тактика тергеу әрекеттерін жүргізгенде
қолданылатын тиімді, нәтижелі әдістері, оларды қолдану қағидалары
баяндалады.
Тергеу тәжірибесінде әр тергеу әрекетін жүргізуге бейімделген арнайы
тактикалық әдістер көрсетіледі. Тактикалық әдіс – ол тергеу әрекеттерін
жүргізудің неғұрлым ұтымды және нәтижелі жолдары. Әр тергеу әрекетінің
ерекшелігіне байланысты осы тергеу әрекетіне оңтайлы, тиімді, пайдалы
тактикалық әдістер ұсынылады. Мысалы: оқиға болған жерді қарауға ұсынылатын
тактикалық әдіс, ол заттай дәлелдемелерді, іздерді, оқиға болған ортаны рет-
ретімен, жүйелі түрде дәйекті және т.б. қарау, тінтуге ұсынылатын
тактикалық әдіс – ол тінту жүріп жатқанда тергеуші үй иесінің мінез-
құлқына, қисынға келмейтін әрекет-қимылына назар аудару, логикаға сәйкес
алып қарағанда іздеп жатқан заттың қай жерде болу мүмкіндігін болжау және
т.б.; жауап алу тактикалық әдісі – ол тергеушінің жауап беруші адаммен
(куә, жәбірленуші, айыпкер) психологиялық жағынан дұрыс қатынас жасап
істегі деректерді жауап алу үстінде орынды, ретті пайдалану т.б.
Бұл көрсетілген тактикалық әдістер мен басқа да тергеу әрекеттерінде
қолданылатын әдістер мен тәсілдер процесуалдық жағынан заңға қайшы келмей,
тек тергеу әрекетінің нәтижелі және тиімді өтуіне бағытталады.
Тергеу тактикасы криминалистикалық техникамен тығыз байланысты. Егер
криминалистикалық техника техникалық тәсілдер мен құралдарды пайдалану
жөніндегі жалпы ұғым берсе, тергеу тәжірибесі бұлардың тергеу әрекетінің
ерекшелігіне байланысты қолдануға болатынын айтады. Мысалы: оқиға болған
жерді қарау тактикасында айтылғандай, бұл тергеу әрекетін жүргізгенде
қандай техникалық тәсілдер, құрал-саймандар қолданылатыны, олардың
пайдалану әдісі баяндалады.
Бір пәннің жеке бөлімдері болғандықтан криминалистикалық техникамен,
тактика бірімен-бірі ұштаса отырып, олар криминалистиканың келесі, төртінші
бөлімі жекеленген қылмыстарды тергеу әдістемесімен де тығыз байланысты.
Бұл бөлімде жекеленген қылмыстар бойынша жүргізілетін тергеудің
әдістемелік тәртібі көрсетіледі және криминалистикалық тергеу болжаула-
рының теориялық негіздері, анықтама органдары, тергеушінің қылмыстық іс
жүргізуіндегі қарым-қатынас қағидалары сипатталады.
Әр қылмысты тергеудің өзінше ерекшеліктері бар. Осыған байланысты жеке
бір істі тергегенде қолданылатын техникалық және тактикалық тәсілдер мен
әдістер тергеліп жатқан қылмыстың ерекшеліктеріне бейімделеді.
Сондықтан техникалық тәсілдер, әр тергеу әрекеттерінің техникалық
әдістері осы ерекшелікке байланысты қолданылады және осы қылмысты ашуға, іс
бойынша дәлелденетін барлық мәселелерді шешуге бағытталады.
Қандай қылмыс болса да оны тез арада ашып, толық тергеу үшін оны крими-
налистикалық тұрғыдан талдап, криминалистикалық сипаттама беру керек.
Мұндай талдауда тергеп отырған қылмыс әдеттегідей қандай әдістермен
жасалады, қылмыскерлер қылмыстың ізін жасыру үшін қандай әрекеттер қолданып
және осыған байланысты айналада қандай іздер қалуға тиісті екені көрсетіліп
белгіленеді. Криминалистикалық сипаттамада қылмыскердің мінез-құлқы және
басқа типологиялық қасиеттері баяндалады, жәбірленушінің қарсылық
әрекеттері және осыған байланысты қылмыс жасалған жерде қалатын іздер
белгіленіп көрсетіледі.
§ 3. Криминалистиканың әдістері
Криминалистика өзінің алдына қойған міндеттерін ғылыми жолмен зерттеген
тәсілдерді қолдану арқылы шешеді.
Криминалистикада жалпы ғылыми және жеке тәсілдермен қатар арнайы тәсілдер
де қолданылады.
Әр қылмыстың криминалистикалық сипаттамасы, онда көрсетілген жеке
қылмыстарға тән белгілер қылмыстарды тергеуге қажетті әдістемелік ұсыныс-
тар жасауға пайдаланылады.
Криминалистика өзінің міндеттерін объективті тұрғыда зерттейді, сондықтан
басқа ғылымдардағыдай диалектикалық тәсілді криминалистиканың жалпы тәсілі
деп санауға болады.
Мұнымен қатар криминалистикалық объектілерді зерттеуде, басқа ғылым
салаларында да жиі қолданатын жалпы ғылыми тәсілдер пайдаланылады. Мысалы:
бақылау, бейнелеп суреттеу, салыстыру, өлшеу, эксперимент т.б.
Бұл көрсетілген жалпы ғылыми тәсілдер криминалистикалық зерттеулерде,
тергеу әрекеттерін жүргізгенде де қолданылады. Әр тәсілдің өзіне тән
міндеті және ерекшелігі болғанымен олар өзара бірімен-бірі тығыз
байланысты, бірін-бірі толықтырады.
Енді айтылған жалпы ғылыми тәсілдердің әрқайсысын сипаттай келіп, олар-
дың криминалистикалық зерттеуде қолданылу ерекшеліктеріне тоқталайық.
Бұл жоғарыда аталған жалпы ғылыми тәсілдердің қолданылу ерекшеліктері
тексерілетін объектілердің түріне және зерттеуде қолданылатын техникалық
құралдарға байланысты.
Бақылау тәсілі дегеніміз – бір нәрсені (не затты) арнайы қадағалап қарап,
оны зерттеп, қабылдап түсіну.
Мақсатты және ұйымды түрде жеке заттарды тексере отырып, зерттеуші-
криминалист осы заттың ерекшеліктерін, белгілерін қабылдап, олардың өзара
байланысын табады. Мұндай бақылау нақты заттың, не болмаса басқа деректер
мен мәліметтерді тексеру арқылы қабылданады.
Криминалистикада, көбінесе, бұрын өтіп кеткен қылмыс жайы тексеріледі.
Сондықтан тексеруші (тергеуші) қылмыс жайын өзі бақылап қабылдамайды. Ол
қылмыстың мән-жайын істегі деректер, қылмыстың болғанын көрген куәлердің
жауабы арқылы танысып біледі. Кейде іздерді, деректі заттарды тікелей
бақылау әдісі де қолданылады.
Криминалистикада объектілерді бақылау мына төмендегі түрлерге бөлінеді:
1. заттай дәлелдемелерді, яғни қылмыс жасауға байланысты пайда болған
іздер, жеке заттар, құжаттар, олардың үлгілерін, осы заттай дәлелдемелердің
белгілерін, қасиеттерін;
2. жеке адамдарды, олардың түр сипатының белгілерін, мінез-құлқын,
темпераментін;
3. адамдардың іс-әрекеттерін, оның ішінде қылмыскердің қылмыс жасау
тәсілдері мен қылмыстың ізін жасыруға байланысты жасаған әрекеттерін;
4. жеке бір оқиғалар, құбылыстар және солардың себебінен із пайда болу
процестерінің ерекшеліктерін бақылау.
Бақылау криминалистикада жеке затты, не болған оқиға мен құбылысты
зерттеп тауып, оларды қабылдап түсіну үшін жүргізіледі.
Кейбір объектілерді жай қарап, бақылау арқылы қабылдауға болады және
олардың түпнұсқасын сипаттайтын белгілерді бақылап қабылдау үшін қосымша
техникалық құралдарды пайдалануға тура келеді.
Осыған байланысты бақылау жай және күрделі бақылау деп екі түрге
бөлінеді. Жай бақылауға зерттеуші объектіні ешқандай техникалық құралдар
пайдаланбай бақылап зерттеп, өзіне тән ерекше белгілерін қабылдайды. Бірақ
адамның көзі объектінің бар белгісін, оған тән қасиетін көре алмайды.
Оларды көру үшін ерекше бір әдіс, техникалық құралдар керек. Көздің көру
шегін кеңейту арқылы, жай көзге ілінбейтін, көрінбейтін заттардың белгісін
қарап қабылдау, күрделі бақылау деп аталады.
Криминалистикалық зерттеуде мезгілді, кеңістік өлшемдерді пайдалануға
тура келеді. Сондықтан криминалистикалық объектілерді зерттегенде өлшеу
тәсілі жиі қолданылады. Атап айтқанда: объектілердің салмағы, көлемі, екі
не болмаса бірнеше объектілердің өзара арақашықтығы есептеліп шығарылады
және өлшеу тәсілі арқылы кейбір заттардың оларға тән сандық сипаттамасы
анықталады. Құбылыстың, не кейбір оқиғалардың кейбір қасиеттерінде өлшеу
тәсілімен шешуге болады. Бұл тәсілді қолданғанда әртүрлі өлшеу құралдары
пайдаланылады.
Криминалистикалық маңызы бар объектілерді зерттегенде жай өлшеу
құралдарын қолдану арқылы өзімізге керекті өлшем қортындысын алуға болады.
Мысалы, сызғышты алып пышақтың жүзінің ұзындық өлшемін білеміз, сонымен
қатар күрделі өлшеу техникасын да қолдануға тура келеді, автокөлікті авария
алдында қандай жылдамдықпен келе жатқанын есептеп шығару үшін, тікелей
өлшеу арқылы тежелу жолының ұзындығын өлшеп оның қортындысын формулаға
енгізіп, өзімізге керекті қорытынды өлшемін табамыз. Мұндай жағдайларда
тікелей өлшеуді тергеуші жүргізсе, күрделі өлшеуді сарапшы жүргізіп
қортынды шығарады.
Бейнелеу тәсілі криминалистикада деректі затты, не белгілі бір оқиғаны
суреттеп жазу үшін пайдаланылады. Бейнелеп отырған объектінің өзіне тән
белгілерін, қасиеттерін сипаттау арқылы жалпы объект жөнінде ұғым беріледі.
Объектінің белгілерін тауып оны бейнелеу жоғарыда көрсетілген бақылау,
өлшеу тәсілдерін қолдану арқылы сипатталып баяндалады. Бейнелеу ауызша, не
жазбаша түрде қолданылып жүрген криминалистикалық классификациялық жүйе
бойынша суреттеледі. Бейнелеуді бекітіп қабылдау үшін техникалық құралдар,
атап айтқанда: диктофон аппараты қолданылады. Криминалистикада бейнелеу
арқылы жеке іздер, қол жазбалар, оқ дәрі және адамдардың түр нұсқасы
суреттеліп жазылады. Бейнелеудің қай түрі қолданылатындығына қарамастан
олар қылмыстық істер жүргізу заңына сәйкес болуы тиіс.
Объектілерге тән қасиеттер мен белгілерді зерттеуде оптикалық аппараттар
және басқа да ғылыми-техникалық құралдар – микроскоптар, спектрофото-
метрлер, газохроматрограф кең түрде пайдаланылады.
Криминалистикада бейнелеп сипаттаудың екі түрі бар. Бір жағдайда
объектілер мен құбылыстар тікелей қарап сипатталса, екінші жағдайда олар
басқа деректерден алған мәліметтер арқылы ғана бейнеленіп жазылады. Мысалы:
тергеуші заттай дәлелдемелерге тән қасиеттерді өзі тікелей қарап, қабылдау
арқылы хаттамаға жазады. Кей жағдайларда тергеуші өзі көрмеген объектілерді
де бейнелеп хаттамаға жазуына тура келеді. Атап айтқанда, қылмысты жасаған
сезікті адамның бет-бейнесін және басқа да белгілерін хаттамаға тергеуші
осы адамды көрген куәнің айтуы бойынша суреттеп жазады. Объектілер (не
құбылыстар) кейде толық бейнеленіп, ал кей жағдайларда үзінді (фрагменттік)
түрінде де сипатталып жазылады. Кейде қалыптасқан жағдайға байланысты
объектіні (не құбылысты) толық бейнелеп жазуға мүмкіншілік болмай қалады.
Мұндай жағдайда тергеуші объектінің тек елеулі белгілерін алдын ала
көрсетіп, толық сипаттамасын кейін бейнелеп хаттамаға бекітеді.
Әрине уақыт өткен сайын объектілерге (не құбылыстарға) тән белгілер
(қасиеттер) ескіреді, не жойылып кетуі мүмкін. Сондықтан қарауда
қабылданған белгілер дер кезінде толық сипатталып жазылуы керек. Қылмысты
дәлелдеуге пайдаланылатындықтан хаттамада қаралған объектілер жөніндегі
мәліметтер бұрмаланбай, өзгертілмей жазылуы керек.
Криминалистикада ең жиі қолданылатын тәсілдердің бірі, ол салыстыру
тәсілі. Салыстыру дегеніміз екі, не болмаса бірнеше объектілердің өзіне тән
белгілерін теңеп, салыстырып көру. Салыстыру өте күрделі логикалық талдауды
қажет ететін ойлау процесі. Бірнеше объектілерді салыстырғанда, алдымен әр
объекті жеке алынып зерттеледі.
Қасиеттер мен белгілерді іріктегенде аса көңіл аударатын нәрсе – ол
салыстыру негізіне алынатын қасиеттер мен белгілер осы объектіге тән және
тұрақты, басқа объектілерде жиі кездеспейтін қасиеттер (белгілер) болуы
тиіс.
Жоғарыда қолданылып отырған "қасиет" және "белгі" деген сөздердің
мағынасына түсінік бере кету қажет. Бұл екі сөз бірімен-бірі тығыз
байланысты болғанымен тең мағыналы ұғым емес. Объектідегі белгі зерттеп
отырған объектінің ерекшелігіне байланысты: кейбір объектінің қасиетін
бірден аңғарып қабылдауға болады да, ал кей объектінің тек белгілерін
қабылдап, сол арқылы қасиетін білуге болады. Мысалы; аяқтың ізінде қалған
белгілер арқылы ізді қалдырған адамның аяқ алысы ерекшелігін ажыратуға
болады (жеңіл жүріс, кербез жүріс, адымы үлкен, аяғын ақсап басады т.б) .
Әрине бірнеше объектіде бірдей, не ұқсас қасиет пен белгі болуы мүмкін.
Сондықтан тек бір, не екі белгіні негізге ала отырып, салыстырып отырған
объектілердің тепе-теңдігін шешуге болмайды. Сондықтан әр объектіні жеке
зерттегенде бірнеше қасиеттер мен белгілерді іріктеп алып, олардың осы
күйінде басқа, осыған ұқсас объектіде болмайтынын анықтау қажет. Салысты-
райын деп отырған объектілерден жинақ қасиеттер тапқаннан кейін, зерттеуші
салыстырудың екінші кезеңіне (сатысына) көшеді. Бұл зерттеу кезеңінде
салыстырып отырған екі объектіден (я бірнеше объектілерден) іріктеліп
алынған белгілер бір-бірімен салыстырылып олардың бірдейлігі, не өзгешелігі
анықталады. Салыстырудың үшінші кезеңінде (сатысында) белгілерді бір-
бірімен теңестіріп, салыстыра тұжырымдай отырып, зерттеуші белгілі қортынды
шығарады. Салыстыру үстінде белгілі қортындыға келу үшін зерттеуші логикада
қолданылатын талдау, синтез, абстракция, болжау және т.б. тәсілдерді
пайдаланады.
Криминалистикалық зерттеуде эксперименталдық тәсілдер де қолданылады.
Эксперимент дегеніміз – объективтік нақтылы тануға қолданылатын ғылыми
тәжірибе. Криминалистикада заттарды зерттегенде, қылмысты тергегенде пайда
болған болжаулар әртүрлі тәжірибелер арқылы эксперименталдық әдістермен
тексеріледі. Эксперименттің негізгі міндеті - әртүрлі құбылыстардың, я
заттардың маңызын, мекен-жайын, негізгі қасиетін, табиғаты мен жаратылысын
анықтау. Эксперименттік тәжірибелер жүргізгенде жоғарыда көрсетілген
бақылау, өлшеу, сипаттау әдістері де қолданылады.
Криминалистикада жүргізіліп жатқан тәжірибенің міндетіне байланысты
эксперимент және тергеу эксперименті болып екіге бөлінеді.
Сараптамалық эксперимент сараптама жүргізуге керекті үлгілер алуға,
кейбір құбылыстардың өту барысын бақылауға (мысалы іздің пайда болу
механизмін тексеруге) және сараптамада пайдаланатын (химиялық, физикалық
т.б.) әртүрлі тәсілдердің тиімділігін, нәтижелігін тексеруде пайдаланылады.
Тергеу эксперименті іс бойынша, басқа тергеу әрекеттерін жүргізу арқылы
табылған деректерде көрсетілген оқиғаның шындығын тексеру үшін, болған
оқиғаны қайтадан бұрынғы қалпына келтіріп, оған ұқсас жағдайларда
тәжірибелер жүргізу арқылы орындалады.
Тергеу эксперименті мына мәселелерді анықтау үшін жүргізіледі:
а) белгілі бір іс-әрекетті деректерде көрсетілгендей жағдайда істеуге
(жасауға) бола ма, жоқ па? Мысалы, қорғандағы тесік арқылы белгілі бір
затты алып шығуға бола ма? Белгілі қашықтықтағы жерге бір сағаттың ішінде
автокөлікпен, істе көрсетілген жолмен барып, келуге бола ма т.б.
б) іс бойынша тексеріліп отырған оқиғаны белгілі қашықтықта және жарық-
тықта көріп қабылдауға бола ма? Белгілі дыбысты, я кісінің даусын істе
көрсетілген жағдайда естіп, айтылған сөздің мағынасын түсінуге бола ма т.б.
в) іздің пайда болу механизмін зерттеп анықтау. Бұл мәселені жоғарыда
көрсетілген сараптамалық эксперимент жүргізгенде анықтайды. Бірақ кейбір
жағдай, іздің пайда болу механизмін зерттеп, анықтауға арнаулы білімнің
қажеті жоқ болса, тергеушінің өзі эксперимент жүргізу арқылы бұл мәселені
анықтап шеше алады.
Экспериментте қолданылатын тәжірибелер тергеу әрекетіне қатынасқан
адамдардың денсаулығына, өміріне қатер туғызбайтын жағдайда өткізіліп,
процесуалдық заңға қайшы келмейтіндей болуы керек.
Криминалистикада жоғарыда көрсетілген жалпы әдістермен қатар арнайы
әдістер де қолданылады.
Арнайы криминалистикалық әдістер, көбінесе басқа ғылымдарда пайда болған
әдістерді криминалистикалық объектілерді зерттеуге бейімдеу арқылы пайда
болған да, кейбір арнайы әдістер криминалистиканың өзінде пайда болып,
кейінірек басқа ғылымдар да қолданылатын болған. Сонымен қатар арнайы
әдістердің ішінде тек криминалистика ғылымында ғана қолданылатын әдістер
бар, олар кейде криминалистикалық оқулықтарда криминалистиканың өзіне
меншікті әдістер деп те аталады.
Бұл әдістердің ішінде айрықша орын алатыны – зерттеу тәсілдері, атап
айтқанда: криминалистикалық фотографиялық әдістер, трасология мен
криминалистикалық баллистиканың, қолжазбатану, автортану, құжаттарды
техникалық зерттеулердің, габитологияның, қылмыстық тіркеудің және
криминалистикалық тактиканың әдіс-тәсілдері.
Арнайы әдістердің екінші бір тобы басқа ғылымдардан алынып,
криминалистикалық объектілерді зерттеуге бейімделген әдістер.
Бұл топқа жататын әдістер: микроскопиялық зерттеу тәсілі, спектордың
көзге көрінбейтін инфрақызыл, ультракүлгін сәулелерінде зерттеу, рентген
сәулесінде зерттеу, спекторлық талдау т.б.
Осы көрсетілген криминалистика зерттеулерінде жиі қолданылатын тәсілдер
мен әдістердің мағынасын талдап өтейік.
Криминалистиканың өзіне тән әдістері криминалистикалық – техниканың
басқа да бөлімдерінде қолданылады. Атап айтқанда төменде көрсетілген
әдістер криминалистиканың өзіне меншікті, дәстүрлі әдістері деп саналады.
Саусақтың капиллярлық өрнектерін және белгілерін классификациялау әдісі,
жеке іздердің түсу механизміне байланысты классификациялау (статикалық
іздер – тұрақты қалыпта түсетін іздер; динамикалық іздер – екі объектінің
бір-біріне қарсы қозғалуынан түсетін іздер); оқ пен гильзадағы іздер
бойынша мылтықты идентификациялау, қолжазбаның белгілерін идентификациялау
т.б.
Арнайы криминалистикалық әдістерге басқа ғылымдарда пайда болған, бірақ
оларды заттай дәлелдемелерді, іздерді және басқа да деректерді зерттеуге
бейімдеп, модификациялап өзгерткен түрлері жатады.
Мысалы, заттай дәлелдемелерді спектордың көзге көрінбейтін (инфрақызыл,
ультракүлгін, альфа, бетта, гамма, рентген) сәулелерінде зерттеу әдістері.
Ешқандай құралсыз, жай көзбен біз оптикалық спектордың тек 400 нм -
750 нм толқын ұзындығының аралығындағы сәулелерін қабылдап көреміз. Бірақ
кейбір заттардың қасиеттері, ондағы керекті белгілер жоғарыда айтылған
сәулелерде анық көрініп ажыратылады. Сондықтан криминалистика осы
сәулелердің қасиетін пайдалана отырып, заттай дәлелдемелерді зерттеуге
керекті арнайы әдістер, фототехникалық тәсілдер мен аппараттар пайдаланы-
лады. Инфрақызыл сәулесінде заттай дәлелдемелерді зерттеп қарау үшін
электронды оптикалық өлшеуші аппарат жасалған. Осы аппарат арқылы,
инфрақызыл сәуленің қасиеттерін пайдалана отырып, құжаттарда химиялық
реактивтермен өшірілген жазбаларды, үстіне сия құйып, не басқа бір
тәсілдермен көрсетпей тастаған жазуларды оқуға болады. Инфрақызыл сәулелер
арқылы қара материалда қалған көзге көрінбейтін оқтан қалған күйені, кейбір
жанғыш майлардың материалдарда қалған дақтарын ажыратуға болады.
Ультракүлгін сәулелер (400-ден – 200-ге дейінгі нм) криминалистикада
көзге көрінбейтін көріністерді салқын сәулемен әсер етіп қозғау
(люминесценциялау) арқылы көріп анықтау үшін пайдаланылады.
Люминесценттік талдау арқылы әртүрлі құрамнан тұратын заттарды
дифференциациялауға (бөліп жазуға), көзге көрінбейтін жазбаларды оқуға,
кейбір заттардағы өте ұсақ дақтарды көруге болады. Криминалистикалық
лабораторияларда осындай заттай дәлелдемелерді ультракүлгін сәуледе зерттеу
үшін әртүрлі кварцтық шамдар (УО-1, ОИ-8, Люм-1) пайдаланылады.
Ультракүлгін сәулелері арқылы арнаулы құралдарды (электронды оптикалық
өзгерткішті) пайдалана отырып, зерттеу нәтижесін көзбен көріп, оны бекіту
үшін фотосуретке түсіріп алуға болады.
Электромагнит спектрында сәулелерінен төмен рентген сәулелері орналасқан.
Рентген сәулелерінің өтімділік қасиетін пайдаланып, көзге көрінбейтін,
мөлдір емес объектілердің ішкі құрылысын зерттеп оны фотопластинкаға,
немесе пленкаға түсіріп алуға болады. Рентген аппараттарын криминалистикада
мылтықты, оқ дәріні тағы басқа жеңіл металдан, ағаштан жасалған
объектілерді зерттеуге пайдаланылады. Оқиға болған жерді қарағанда, тінту
жүргізгенде кішігірім рентген аппараттары көрінбей жатқан, немесе құпия қор
сақтағыш орынға тығып қойылған заттарды тауып алуға кең түрде қолданылады.
Криминалистикалық зерттеуде радиоактивті изотоптар, атап айтқанда, (-
және (-сәулелері де пайдаланылады. Мысалы, (-сәулелері шыныдан, пластмас-
садан, фольгадан, алюминиден және басқа да жұмсақ металдардан, ал (-сәулесі
тығыз металдан жасалған объектілерді зерттеуге пайдаланылады.
Заттай дәлелдемелерді зерттеуде спекторлық талдау әдістемесі де жиі пайда-
ланылады. Бұл тәсіл элементтердің әр атомынан шығатын сәулелердің толқын
ұзындығының ерекшеліктеріне негізделген. Бір элементтен шығатын сәуле
жинағы осы элементтің спектры деп саналады. Осы спектр жинағын алу арқылы
тексеріліп отырған объектінің химиялық құрамын біліп, осының негізінде оның
не зат екенін анықтауға болады.
Спектрлық талдау сапалы және сандық талдау болып екіге бөлінеді. Сапалы
талдау арқылы зерттеліп отырған заттың химиялық құрамы анықталады да, ал
сандық талдауда осы заттардың құрамындағы химиялық элементтердің сандық
сипаттамасы алынады. Спектрлық талдау арқылы сияның, қарындаштың басқа да
бояғыш заттардың түрін айыруға болады. Бұл тәсілмен металдан, пластмассадан
жасалған бұйымдар тексеріледі. Криминалистикада спектрлық талдау көбінесе
оқ, бытыра зерттеуге қолданылады.
Химиялық тәсілдермен заттай дәлелдемелерді тексеруде, тағы бір жиі
пайдаланылатын тәсіл, ол газхромтографиялық тәсіл. Бұл тәсілді пайдалана
отырып, тексеріліп отырған затта бензин, керосин, не басқа жанғыш майдың
ізін айыруға болады.
Өте ұсақ, не көзге көрінбейтін объектілерді анықтау үшін микроқалдықтар,
ескіруіне байланысты түсін жоғалтқан жазулар, жазулары шала көрінетін
құжаттарды т.б. анықтау үшін микроскопиялық зерттеу әдісі де қолданылады.
Кейінгі кезде криминалистикалық зерттеуде математикалық, кибернети-калық,
голографиялық тәсілдерді қолдану жөнінде де көп ғылыми-зерттеу жұмыстары
жүргізіліп жатыр.
Химиялық реактивтермен өшірілген жазуды, көзге көрінбейтін майлы тер
арқылы пайда болған бармақ таңбаларын зерттеуге лазерлі сәулелерді
пайдалану кең өріс алып келеді.
Қандай тәсіл болмасын оны қолдану үшін белгілі бір шарттар қойылады.
Біріншіден, пайдаланылатын тәсілдер мен әдістер оларды қолданатын адамның
өміріне қауіп-қатер туғызбайтын, денсаулығына зиян келтірмейтін болуы тиіс.
Екіншіден, пайдаланылатын тәсіл этикалық нормаларға, процесуалдық заңға
қайшы келмеуі керек.
Үшіншіден, қолданылатын тәсіл тексерілген ғылыми қағидаларға сүйенетін,
ғылыми түрде толық сипатталған, оның нәтижелігі ғылыми жолмен дәлелденген
болуы қажет.
Жоғарыда криминалистикада қолданылатын жалпы және арнайы тәсілдер мен
әдістердің сипаттамасы берілді. Олардың қолдану ерекшеліктері мен
техникалық әдістері криминалистиканың әр бөлімінде жан-жақты қарасты-
рылады.
II тарау
КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ ИДЕНТИФИКАЦИЯ
ЖӘНЕ ДИАГНОСТИКА
§ 1. Криминалистикалық идентификацияның түсінігі
Идентификация термині – латын тілінен шыққан сөз, оны тікелей
аударатын болсақ теңдестіру, яғни тепе-теңдікті анықтау немесе тепе-
тең ету, сәйкестендіру деген мағынаны білдіреді.
Идентификация термині төмендегідей бірқатар түсінік талдауларын жасауда
қолданылады:
• идентификация – адамның ойлау қабілетінің заңдылығын ашуға
мүмкіндіктер беретін ғылыми категория ретінде;
• идентификация – танымның әдіс-тәсілі мен құралы ретінде;
• идентификация – теңдестіру арқылы тану процесінің белгісі ретінде
қарастырылады.
Идентификация термині – көзделген мақсаты мен шешетін мәселелеріне
байланысты пайдаланылады және белгілі бір ойларды жинақтайды.
Идентификация ұғымы логика, таным теориясы (философияға), психология және
басқа да негізгі ғылымдарға сүйенеді.
Таным теориясының (философия) көмегі арқылы адамның танымдық қызметіне
ғылыми негізде талдаулар жасалады. Әлемдегі барлық материалды объектілер
өзіне-өзі ғана тең. Әрбір объект өзіндік қасиетіне байланысты, өзі тектес
басқа объектілерден ерекшеленеді. Объектілердің көптеген сәйкес келу белгі
санына қарамастан материалды дүниедегі әрбір объект жекеленген болып
табылады. Бұл жекеліктер адамдарға объектіні тануға, оны өзінің арасындағы
басқа өзі тектес заттардан ажыратып тану немесе сәйкестендіру процесін
жүзеге асыруға мүмкіндіктер береді.
Танылатын объектінің өзіндік қасиеті мен мақсат, міндеттеріне байланысты
материалдық дүние объектілерін тану процесіндегі теңестіру әртүрлі
жолдармен жүзеге асырылуы мүмкін. Теңдестіру актілері қарапайым, яғни
күнделікті тұрмыс-тіршілікте, сондай-ақ ғылыми зерттеулер шеңберінде
шешілетіндей күрделі болуы мүмкін. Мысалы: теңдестірудің тұрмыстық
актілерінде кішкентай бала өзінің ата-анасын, киімдерін, ойыншықтарын
таниды; суретші өзінің салған суретін оңай ажыратады; ұста өзі жасаған
детальдарды тез табады және т.б. Ал күрделі актілерде: химик-аналитик –
химиялық заттарды, оның табиғатын, сондай-ақ геолог – минералдың, физик –
физикалық процестердің табиғатын анықтайды.
Адамның ойлау қызметі заңдылықтарын зерттейтін логика ғылымы,
идентификация көмегімен теңдестіру заңдылығы және адамды тану қызметіндегі
теңестірудің логикалық қағидалары негізінде қалыптасқан.
Теңдестіру заңдылығына сәйкес – адамның ойлау процесіндегі қандай да бір
ойы өзіне-өзі сәйкес, тепе-тең болуы тиіс.
Адамның санасында көрініс тапқан объект бейнесі нақты бір жекеленген
болуы қажет. Талқылау кезінде міндетті түрде нақты бір объектіні ғана ойлау
керек, оны басқа объектілермен алмастыруға болмайды. Әртүрлі объектілерді
теңдестіру мүмкін емес, логикаға жатпайды. Бір объектіні адамның қайта еске
түсіру кезіндегі ойлау мазмұны алғашқы ойлаудың мазмұнына сәйкес (бір)
болуы қажет. Бір объект жайлы талқылау кезінде пікірталастықтар пайда
болған жағдайларда, әрбір адамның ойы әртүрлі болып олар өзара келісімге
(бір шешімге) келе алмайды, бұл өз алдына теңдестіру заңдылығының бұзылуына
әкеп соқтырады.
Идентификацияның психофизиологиялық механизмі келесідей болып келеді:
субъектінің санасында көрсетіліп отырған объектінің белгілері туралы
көрініс, сол көріністі ойлау арқылы, ол ұсынылып отырған объектіні өзінің
ойындағы объект белгілері бойынша салыстырады, содан кейін ғана ол
объектілердің сәйкестігі жайында немесе ерекшеліктері бойынша қорытынды
жасайды.
Адамның барлық танымдық (тұрмыстық, я ғылыми) қызметі аясындағы кез-
келген логикалық теңдестіру механизмі біреу-ақ болып келеді. Операция
бірнеше рет орындалатындықтан тұрмыстық теңдестіру процедурасы қарапайым
болып табылады. Сондықтан да ол стеоретиптік сипатқа ие, динамикалық
стеоретип арқылы біз өз затымызды, ата-анамызды, туыстарымызды және т.б.
ажыратамыз.
Қарапайым теңдестірулер негізінен көріністі, бейнені – көру, есту
мүшелері арқылы қабылдауға байланысты жасалады.
Идентификация таным әдісі ретінде барлық ғылыми, атап айтқанда: ботаника,
зоология, геология, химия, өнертану және т.б. ғылым салаларында кеңінен
қолданылады. Мысалы, археологиялық зерттеулер жүргізу барысында табылған
(қазып алынған) объектілер міндетті түрде белгілі бір кезең мәдениетімен
сәйкестендіріледі.
Палеонтология бойынша табылған объектілер бұрын тіршілікте өмір сүрген
жануарлардың өлігі, қазіргі кезде жойылып кеткен жануарлардың түрлерімен
идентификацияланады. Табылған жануарлар, өсімдіктер ботаникада, зооло-
гияда, олардың белгілі бір класы, түрі, тобы бойынша идентификацияланады.
Аналитикалық, органикалық және басқа да химияның салалары арқылы алынатын
барлық заттар міндетті түрде бұрын анықталған заттар класы бойынша
идентификацияландырылады (сәйкестендіріледі).
Геология, минералогияға байланысты табылған заттар белгілі бір минералдар
және т.б. түрлері бойынша идентификацияланады.
Барлық идентификациялық жағдай мәселелеріне байланысты әртүрлі ойлар
(пікірлер, көзқарастар, тұжырымдар) кейбір ғылым – археология, тарих,
өнертану салаларында жекелеген идентификациялық мәселелердің сәйкестігін
шешу үшін криминалистика ғылымын, яғни криминалистика тәсілдерін
пайдалануға тура келеді.
Л.Н. Мороз идентификация ұғымына келесідей түсінік берген: Идентифи-кация
дегеніміз – бір объектіні басқа бір объектіден ажырату немесе тануға
мүмкіндік беретін объектінің өзіндік қасиетіндегі материалдық белгілерін
салыстырмалы түрде зерттеу мен бағалау болып табылады.
Криминалистикалық идентификацияның ерекшелігі неде, олардың басқа да
қызмет саласындағы идентификациядан айырмашылығы қандай деген мәселелерге
тоқталатын болсақ, бұл мәселелерді көптеген: С.М. Потапов, В.Я. Колдин,
В.С. Митричев, Л.Н. Мороз, М.Я. Сегай, Н.В. Терзиев және т.б. ғалымдар
талқылаған.
Барлық криминалист ғалымдар тергеу тәжірибесінде идентификация жүргізу
қажеттілігін бір ауыздан құптайды, бірақ криминалистикалық идентифика-
цияның түрі мен объектілеріне қатысты әртүрлі көзқарастағы өз ой-пікірлерін
ұсынады. Осыған байланысты бірқатар криминалист ғалымдардың пікірлерін,
ұғымдарын қарастырып өтейік.
Біздің қазақстандық криминалист Л.Н. Мороз идентификацияны соттық және
криминалистикалық деп екіге бөліп көрсетеді. Ол соттық идентификация
түсінігі криминалистикалық идентификация ұғымына қарағанда кеңірек деп
таныған. Соттық идентификация тергеу тәжірибесінде идентификация жүргізудің
барлық түрін қамтиды, ол: химия, биология, ботаника, геология және т.б.
ғылымдарының материалдық мәліметтерін пайдаланады деп нақтылайды. Мысалы,
оқиға болған жерден және сезіктінің аяқ киімінен алынған өсімдіктер
бөлігіне салыстырмалы зерттеулер жүргізу кезінде сарапшы криминалистикалық
емес, биологиялық тәсілдерді қолданады. Сондықтан да Л.Н. Мороз: соттық
идентификация мен криминалистикалық идентификацияны өзара салыстырып
қарастыруға болмайды деп санайды.
Л.Н. Мороздың пікірінше: криминалистикалық идентификация мынандай
жағдайларда орын алады:
а) идентификация тәсілдері арнайы криминалистермен өңделіп жетілдірілген
жағдайларда;
ә) бұл тәсілдердің көмегімен объектінің жекелеген сәйкестігі анықталған
жағдайларда (бұл жерде ол объектілердің топтық қатыстылығын анықтауды
қарастырған);
б) криминалистикалық идентификацияның объектісі тек криминалистикалық
идентификация объектілерінің шеңберіндегі нақты бір жекелеген объектілер
ғана бола алады;
в) криминалистикалық және соттық идентификация арасында айырмашы-лықтар
бар және идентификацияның тергеу тәжірибесі мен оның процесуалдық
тәртібінде ерекшеліктер болған жағдайда – деп көрсеткен.
Ал В.С. Митричевтің көзқарасы бойынша: дәлелдеу аясында жүзеге
асырылатын идентификация соттық деп аталуы қажет. Соттық идентифика-цияның
логикалық идентификациядан ажырататын ерекшелігі – субъектілер мен
объектілерге байланысты. Криминалистикалық идентификацияны соттық
идентификация шеңберінде қарастыру керек. Соттық идентификацияға – сот-
медицина, психиатрия, биология, токсикология саласындағы салыстырмалы
зерттеулер жатады. Криминалистикалық идентификацияға тек криминалистік-
сараптама шеңберінде жүргізілетін зерттеулерді жатқызу қажет. Идентифика-
цияның ерекшелігін – қылмыстың механизмі мен жағдайы және оның жасалу мән-
жайлары жөніндегі мәліметтерді, объектілерді, үлгілерді жинау ерекшелігімен
түсіндіруге болады - деп тұжырымдайды.
Г.И. Кучеревпен берілген тергеу тәжірибесіндегі идентификацияның дәлел-
демелік мәнін қарастыратын болсақ, ол идентификацияны криминалисти-калық
деп атай отырып, оның ерекшелігін төмендегідей бөліп көрсетеді.
Бірінші ерекшелігі, объектілермен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КРИМИНАЛИСТИКА
Оқулық
Алматы
Қазақ университеті
2005ж.
Криминалистика. Оқулық
Авторлар ұжымы:
Жәкішев Е.Ғ.,
з.ғ.д., профессор
Исаев А.А., з.ғ.д., профессор
Найманова Г.Х., құқық магистрі
Тапалова Р.Б., з.ғ.к., доцент
Темірболат Н.С., құқық магистрі
Юриспруденция - 050301, Құқық қорғау қызметі - 050303 мамандығы
бойынша оқу-методикалық бөліммен ұсынылған.
Рецензенттер:
Еркенов С.Е, з.ғ.д., профессор, полиция генерал-майоры, ҚР ІІМ
Академиясының бастығы
Нұрғалиев Б.М., з.ғ.д., профессор, ҚР ІІМ Қарағанды заң институтының ғылым
жөніндегі бастықтың орынбасары.
Салаев Б.А., з.ғ.к., доцент, полиция полковнигі, ҚР ІІМ Академиясының
күндізгі оқыту факультетінің бастығы.
Амитов Ш.Е., подполковник, криминалистика кафедрасының бастығы.
Сатыбалдинов М.Т., полиция майоры, криминалистика кафедрасының аға
оқытушысы.
Сембиев С.Ж., полиция капитаны, криминалистика кафедрасының оқытушысы.
Авторлар ұжымы рецензенттерге үлкен ризашылығын білдіреді.
Криминалистика оқулығы заң факультетінің студенттеріне, магистранттарға,
колледж оқушыларына, құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне арналған.
АЛҒЫ СӨЗ
Оқулық Қазақстан Республикасы мен Кеңес
Одағының аса көрнекті криминалист ғалымы,
заң ғылымының докторы, профессор
Еркін Ғазизұлы Жәкішевтің жарық бейнесіне арналады.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында ұлттың
бәсекелестік қабілет факторы ретінде білімділік деңгейін көтеру мәселесі
басты міндеттердің бірі болып есептеледі.
Жоғары деңгейде кәсіби білім берудің бірден-бір шарты – сапалы оқулықтар
мен оқу құралдарын шығару.
Президент ең өзекті мәселе мемлекеттік тілде жазылған оқулықтар мен оқу
құралдары мәселесі екендігіне айрықша тоқталды. Өкінішке орай, әлі күнге
дейін “Юриспруденция”, “Құқық қорғау қызметі” мамандықтары бойынша қазақ
тілінде мемлекеттік стандартқа сәйкес жазылған оқулықтар жеткіліксіз.
Криминалистика XX ғасырдың ортасында ғылым ретінде қалыптасты.
Криминалистикалық маңызды білімнің жинақталуына неміс процесуалист ғалымның
Людвиг фон Ягемон, Париж полиция префектурасының идентифика-циялық бюро
директоры Альфонс Бертильон, зерттеуші-ғалымдар В. Гершель, Г. Фолдс, Э.
Генри, Х. Вучетич, неміс криминалисі Р. Гейндль, Ресей қыл-мыстық
процесуалдық ғылымының өкілдері – Я. Баршев, А.А. Ковалевский, П.В.
Макалинский, Н.В. Шавров, М.В. Духовский, И.Я. Фойницкий, В.Д. Спасович,
С.Н. Трегубов, В.И. Лебедев, жаратылыстану ғылымының өкілдері – Д.И.
Менделеев, А.Н. Бутлеров, Н.И. Пирогов, Е.Т. Буринский және т.б. үлкен
үлестерін қосты. Ең алғаш рет XIX ғасырдың аяғына қарай жиналған
криминалистикалық маңызды ақпаратқа ғылыми талдау жүргізген және жаңа жеке
ғылым ретінде жариялап, оны криминалистика деп атаған австриялық зерттеуші
ғалым Ганс Гросс болды. Сондай-ақ ол өзінің 1892 жылы шығарылған
Криминалистика жүйесі ретінде сот тергеушілеріне арналған нұсқау атты
кітабында негізгі ережелерін көрсетті. Кейінірек Ганс Гросс
криминалистиканы жалпы университеттік пәндер қатарына енгізу үшін көп
еңбек сіңірді. Криминалистика пәні бойынша оқулық алғаш рет 1935 жылы жарық
көрді және қазіргі уақытқа дейін Ресей, Беларусь, Украина, Қазақстан
криминалистері жазған оқулықтар шығарылып келеді. Қазір криминалистика пәні
заң ғылымының маңызды құрамдас бөлігі ретінде мамандандырылуына қарамастан
барлық жоғары заң оқу орындарында оқытылады.
Еліміз Тәуелсіздік алған күннен бастап қазақ тілінде криминалистиканың
жеке бөлімдеріне арналған бірнеше оқу құралдары басылып шығарылды. Осы
күнге дейін қазақ тілінде криминалистиканың төрт бөлімін толығымен қамтитын
оқулық жоқ.
Аталмыш басылым мемлекеттік тілде алғаш дайындалған оқулық ретінде
криминалистика оқу пәнінің мазмұнын толығымен қамтиды. Оқулық 4 бөлімнен
тұрады: криминалистиканың теориялық негіздері, криминалистика-лық техника,
криминалистикалық тактика, жекеленген қылмыс түрлерін тергеу әдістемесі.
Бірінші бөлімде оқырмандар криминалистика пәнінің сипаты, объектісі, алға
қойған мақсаты, ғылыми білім жүйесінде алатын орны және құрылымымен
танысады. Сондай-ақ оқулықта жетік дамыған криминалисти-калық идентификация
ілімінің негізгі ережелері көрсетілген. Алғаш рет қазақ тілінде жазылып
отырған бұл оқулықта біз Қазақстандағы криминалистика мен сот
экспертологиясының даму тарихын, отандық криминалист ғалымдардың
жетістіктерін баяндауды жөн санадық.
Оқулықтың екінші бөлімінде криминалистикалық техниканың дәстүрлі
салаларымен қатар тергеу тәжірибесінің қажеттіліктерін ескере отырып,
заттар мен материалдарды криминалистикалық зерттеу сияқты бағыты ұсынылып
отыр. Одорология, жарылыстану, суық қаруларды зерттеу, фоноскопия тараулары
оқулықта қарастырылмаған, дегенмен оны оқулықтың кейінгі басылымдарында
қарастыруға болады.
Криминалистиканың үшінші бөлімі профессор Е.Ғ. Жәкішевтің дайындаған
криминалистикалық тактикасы оқулыққа өзгеріссіз енгізіліп отыр. Онда
жетекші ғалым, Қазақстан криминалистикасы мен сот экспертологиясының
негізін қалаушы профессор Е.Ғ. Жәкішевтің ғылыми көзқарасы көрініс табады.
Оқулықтың “Жекеленген қылмыстарды тергеу әдістемесі” бөлімінде елімізде кең
көлемде тараған қылмыс түрлерін тергеудің жеке әдістемесі қарастырылады.
Студент, магистрант және аспиранттар мен сот, прокуратура тергеу
қызметкерлеріне бұл оқулықтың көмегі зор деп үміттенеміз.
1- бөлім
КРИМИНАЛИСТИКАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1-тарау
КРИМИНАЛИСТИКАНЫҢ ПӘНДІК
СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
§1. Криминалистиканың пәндік сипаттамасы
Соңғы жылдарда елімізде қылмыстың өршуі, оның ішінде аса қауіпті
қылмыстардың жасалу саны одан әрі өсуде.
Бұл жай құқық қорғау, атап айтқанда, тергеу органдарының жұмысының
жақсартылуын, олардың қылмысты ашуда тергеудің нәтижелі жүргізілуін және
тиімді тәсілдерді жан-жақты пайдаланылуын талап етеді.
Жасалған қылмысты тез арада ашып, қылмыс жасаған адамдарға тиісті жаза
тағайындау, қылмысқа қарсы күрестің нәтижелілігін арттырады, сондай-ақ
қылмыс жасаудан кейбір адамдарды алдың ала сақтандырады.
Криминалистика тергеу және басқа құқық қорғау органдарының жұмысының
іскерлігін арттыруға үлкен әсер етеді, өйткені криминалистика тергеу
тәжірибесін талдап, қорыту арқылы, қылмысты ашуға бейім тәсілдерді тауып,
оларды қолдану үшін керекті техникалық құралдарды тергеу қызметкерлеріне
дайындап береді.
Қылмыстық оқиға бір адамның, немесе бірнеше адамдардың белгілі бір әрекет
қимылдарынан тұрады. Сондықтан қылмыс қандай жедел жасалса да ол айналадағы
ортаға әсер етіп, сол қылмыс жасалған жерде көптеген іздер қалдырады.
Криминалистикада іздер деген түсінік екі мағынада қолданылады. Тар
мағынада із деп бір объектінің таңбасы, келбеті айтылады (қолдың ізі,
аяқтың ізі т.с.с.). Ал жалпы криминалистикалық мағынада қылмыстың ізі деген
ұғымға оқиға болған жерде қалған жеке заттар, қираған, сынған нәрселер және
қылмысқа байланысты айналада болған өзгерістердің бәрі жатады. Мысалы: жол-
көлік оқиға болған жерде көліктердің аварияға ұшырауына (соқтығысу,
аударылуына) байланысты олардың жеке бөлшектері, авариядан сынып, опырылып
қалған детальдар оқиға болған жерде қалса, олардың бәрін жалпы
криминалистикалық мағынада іздер деп атаймыз.
Осы іздерді, оқиға болған жерден табылған заттай дәлелдемелерді
салыстырып талдау, тексеру арқылы қылмыстың қалай жасалғанын анықтап оның
тетігін болжап білуге болады.
Әрине қай тергеуші болса да, жасалған қылмысты өз көзімен көруі мүмкін
емес. Бірақ болған оқиғаны жан-жақты және объективті түрде анықтау үшін
тергеуші өткен оқиғаны дұрыс болжап, жасалған қылмыс әрекетінің механизмін
ойымен модельдеуі тиіс. Ал жасалған қылмыстың үлгісі тергеушінің ойында
дұрыс қалыптасуына қажет заттай дәлелдемелердің толық табылуы оларды терең
талдауға үлкен әсер етеді.
Бірақ заттай дәлелдемелерді, іздерді (әсіресе көзге көрінбейтін) анықтау
өте қиын, әрі күрделі жұмыс. Оларды іздеп тауып, дұрыс бекіту үшін арнаулы
әдістер мен құралдарды пайдалану қажет. Осы іздерді, заттай дәлелдемелерді
табу, бекіту, алу мен зерттеу әдістерінің және ол үшін керекті техникалық
құралдардың қолдану тәсілдерін криминалистика пәні оқытады.
Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдайтын болсақ, криминалистика адамдардың іс-
әрекетін зерттейді. Ол қылмыс жасаған адамның криминалдық қылмысты іс-
әрекетін және тергеушінің қылмысты ашуға байланысты жүргізетін
криминалистикалық тәсілдер мен әдістерді қолдануға байланысты жұмысы.
Заң әдебиеттерінде криминалистикаға әртүрлі пәндік сипаттама беріледі.
Көп жылдар бойы бұл мәселеге үлкен назар аударылып, көп пікір таластар
болды. Олай болуы орынды да, әр пәннің мағынасын терең түсіну арқылы ғана
оның маңызын біліп, негізгі қағидаларын дұрыс және орынды пайдалануға
болады.
Авторлардың криминалистикаға берген пәндік сипаттамаларын қорыта
келгенде, оларда негізінен тек редакциялық өзгерістердің бар екені
аңғарылады.
Қай автор болса да, криминалистиканың қылмысты ашуға және тергеуге
керекті деректерді, заттай дәлелдемелерді іздеп тауып, бекіту, алу және
зерттеу үшін пайдаланатын әдістер мен тәсілдер, оған қажет техникалық
құралдарды оқитын ғылым екенін баяндайды.
Сонымен қатар, криминалистикада пайдаланатын техникалық құралдар, әдістер
мен тәсілдер тек қылмыстық-процесуалдық заңға сәйкес болуы атап айтылады.
Кейбір авторлар криминалистикалық әдістер мен тәсілдер тек қылмысты ашуда
ғана емес, қылмысты болдыртпауға бағытталғанын да айта кетеді.
Авторлардың бір тобы криминалистикалық әдістер мен тәсілдер, тек алдын
ала тергеуде ғана емес, сот мәжілісінде, сот әрекетін жүргізгенде
пайдалануға болатынын баяндайды.
Сонымен айтылғандарды тұжырымдай келіп, криминалистикаға мына
төмендегідей пәндік сипаттама беруге болады.
Криминалистика – қылмысты ашуға және тергеуге керекті заттай
дәлелдемелерді процесуалдық заңға сүйене отырып, іздеп табу, алу, бекіту,
зерттеу үшін пайдаланатын техникалық құралдар, тактикалық тәсілдер мен
тергеу әдістемелері жөніндегі ғылым.
Қылмысқа қарсы күрестің нәтижелігі және табысы тергеуші мен тергеу
мекемесінде (бөлімінде) жедел-іздестіру органдарының өзара қарым-
қатынасының дұрыс қалыптасуына да көп байланысты. Бұл көрсетілген екі
органның өзара қарым-қатынасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің тиісті
баптарына негізделеді. Атап айтқанда, жүргізіліп жатқан іс бойынша тергеуші
анықтама жүргізетін органдарға, (былайша айтқанда жедел-іздестіру орган-
дары) іздестіру және тергеу әрекеттерін жүргізу туралы тапсырмалар мен
нұсқаулар беруге, кейбір тергеу әрекеттерін жүргізген кезде анықтама
жүргізетін органдардан қолқабыс талап етуге құқылы. Тергеушінің мұндай
тапсырмалары мен нұсқаулары анықтама жүргізетін органдарға міндетті болып
табылады. Осы келтірген заңның мазмұнына қарағанда, тергеуші мен анықтама
жүргізуші органның арасында қарым-қатынас тергеу жүргізу үстінде
қалыптасады. Бірақ тергеу тәжірибесіне қарасақ, кейде бұл екі органның
арасындағы қарым-қатынас іс қозғалмай тұрып-ақ қалыптасады, себебі істі
қозғауға керекті деректер мен кейбір жағдайларды жедел жолмен алуға болады.
Қозғалған іс бойынша анықтама жүргізуші орган тергеушіге мына
төмендегідей жағдайларды анықтауға жәрдемдеседі: іс бойынша керекті
куәлерді тауып алуға, ұрланған заттардың тығылған жерін анықтап және ол
заттарды дер кезінде алуға, қылмыс жасаған адамды іздеуге және оны ұстауға,
тінту жүргізілетін объект жөнінде алдын ала мәлімет жинауға т.б. Сонымен
қатар анықтама жүргізуші органдардың қызметкерлері тергеушіге аса ауыр және
күрделі тергеу әрекеттерін жүзеге асыруға жәрдемдеседі.
Криминалистика басқа да өзі тектес заң ғылымдарымен тығыз байланысты,
өйткені криминалистиканың көп тәсілдері мен әдістері көп ғылымдардың
қағидаларына негізделеді.
Криминалистика ең алдымен Қылмыстық іс жүргізу заңымен тығыз байланысты.
Себебі криминалистиканың зерттеп дайындаған тәсілдері мен әдістері қылмысты
ашуға, тергеу әрекеттерін тиімді жүргізуге негізделсе, Қылмыстық іс жүргізу
заңы тергеу әрекеттерінің жүргізілу тәртібін заңды түрде реттейді. Атап
айтқанда екі пәннің де зерттейтіні бір объект – тергеу әрекеті. Бірақ
олардың процесуалдық әрекеттерді оқып, тексеру аспектісінің мазмұны әр
түрлі. Криминалистикалық тәсілдер мен әдістер тергеу әрекеттерінің тиімді
және нәтижелі жүруіне бағытталған. Олар Қылмыстық іс жүргізу заңында
көрсетілмеген, заң қалпының мазмұнымен қамтылмаған. Бірақ криминалистика
ұсынған қандай әдіс, тәсіл, не құрал болса да ол Қылмыстық іс жүргізу
заңының шеңберінен шықпау тиіс және заңға қайшы болмауы керек.
Криминалистиканың қылмыстық құқық ғылымымен де тығыз байланысы бар.
Қылмыстық құқық ғылымында қоғамға қауіпті қандай әрекеттердің қылмыс
қатарына жататынын көрсетіп, әр қылмыстың құрамындағы белгісін талдап
баяндайды. Бұл қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамының белгілерін
негізге ала отырып, криминалистикалық талдау жүргізіп, қылмысты ашуға
керекті белгілерді нақтылап, қылмыстық іс бойынша дәлелденуге тиісті мән-
жайларды, шешетін сұрақтарды белгілеп және қылмыстарды тергеу тәсілдерін
ұсынады.
Криминалистика тектес ғылымдардың бірі – криминология. Бұл ғылым
қылмыстың болу себептерін, оның әлеуметтік негіздерін және белгілі жерде
тарауын, оған қарсы сақтандыру шараларының қолдану тәсілдерін зерттейді.
Криминологияның қағидаларын негізге ала отырып, криминалистика тергеу-шінің
жеке істерді жүргізгенде қылмыстың болуына ықпал еткен жағдайларды толық
тауып, бұл себептер мен жағдайларды жою жөнінде қандай әрекеттер жүргізу
керектігін айтады.
Криминалистиканың келтірілген ғылымдар мен пәндерден басқа да криминалдық
ұғымға кіретін сот-медицинасы, сот-психиатриясы, сот-психологиясы
пәндерімен де көп байланысы бар, өйткені қылмысты ашу, оны тергеуге
арналған криминалистикалық тәсілдер, тергеу әрекетін жүргізу әдістері
жоғарыда айтылып отырған пәндердің қағидаларын пайдаланады.
Криминалистика тек заң ғылымдары ғана емес, басқа ғылымдармен де, атап
айтқанда: физика, химия, математика, педагогика, психология ғылымдарымен де
байланысы бар, себебі криминалистика қылмысты тез арада ашу үшін, өз
тәсілдерінің нәтижелігін арттыру үшін, жоғарыда айтылған ғылымдарда
қолданылатын тәсілдер мен әдістер, техникалық құралдарды өз қажетіне
бейімдеп пайдаланады.
Криминалистикада қолданылатын тәсілдер мен әдістер, заттай дәлелдеме-
лерді іздеп табу, оларды бекіту, алу және зерттеуге бағытталады. Сондықтан
криминалистикада жиі қолданылатын іздеп табу, бекіту, алу және зерттеу
деген ұғымдардың мазмұнын талдап оларға түсінік беру қажет.
Заттай дәлелдемелерді іздеп табу дегеніміз – ол тергеу органдарының
қылмысты ашуға, керекті дәлелдерді іздеуге байланысты жүргізілетін жұмыс
әрекеті. Заттай дәлелдемелерді іздеуге арнаулы әдістер мен тәсілдер жеке
криминалистикалық құралдар қолданылады, себебі кейбір іске қажет дәлелдер,
атап айтқанда: іздер, өте кішкентай заттарды жай көзбен қарап тауып алуға
болмайды (майлы тер шығу арқылы пайда болатын қол іздерінің үлгісі).
Бекіту және алу дегеніміз – криминалистикалық аспектіде іздеп тауып
алынған заттай дәлелдемелерді, іздерді сол күйінде сақтап қалу үшін, оларды
арнайы криминалистикалық тәсілдермен белгілеу және алу. Тауып алынған
заттай дәлелдемелер, іздер іс жүргізу құжатында толық сипатталып жазылады,
суретке түсіріледі, арнаулы жабыстыру пасталарын дактопленкаларын гипс
қолдану арқылы үлгісі алынады т.б. іс бойынша жиналып заңды түрде
бекітілген заттай дәлелдемелер жан-жақты зерттеледі. Криминалистикалық
зерттеу үстінде заттай дәлелдемелерді қалайша пайда болғанын, оның
тергеліп отырған қылмыстық оқиғаға қандай қатысы бар екендігі анықталады.
Сонымен қатар жеке іздерді, кейбір заттай дәлелдемелерді тексеруге арнаулы
білім қажет болған кезде, олар күрделі криминалистикалық техниканы қолдану
арқылы сараптамалық зерттеуден өткізіледі. Сараптамалық зерттеуде дәстүрі
басқа да күрделі физикалық, химиялық әдістер (спекторлық талдау, газды
хромотографиялық зерттеу), оған сәйкес техникалық құралдар пайдаланылады.
Әр ғылымның пәндік сипаттамасы, мазмұны ол ғылымның міндеттерімен тығыз
байланысты. Жоғарыда талданған криминалистиканың пәндік сипаттамасы оның
арнаулы міндеттерін көрсетуге мүмкіндік береді. Сонымен криминалистиканың
мына төменде көрсетілгендей негізгі міндеттері бар:
1) криминалистиканың ғылым ретінде дамуы;
2) заттай дәлелдемелерді, іздерді тауып, бекіту, алу және зерттеу үшін
керекті жаңа криминалистикалық әдістер мен тәсілдерді одан әрі өңдеп жетіл-
діру және осы әдістерді пайдалануға лайықты техникалық құралдар жасау;
3) алдын ала тергеудің ұйымдық, тактикалық негіздерін жетілдіру. Әрбір
тергеу әрекетінің тактикалық әдістерін өңдеу арқылы оның нәтижелігін
арттыру;
4) жекелеген қылмыстарды тергеу әдістемелерін өңдеп жетілдіру үшін жаңа
ұсыныстар енгізу;
5) қылмысты болдыртпау үшін криминалистикалық сақтандыру шараларын
құқыққорғау органдарына ұсыну.
§ 2. Криминалистиканың жүйесі
Криминалистика ерекше, дербес ғылым бола тұра, өзі жеке бөлімдерден
құралады: криминалистиканың теориялық және әдістемелік негіздері,
криминалистикалық техника, тергеу тактикасы, жекеленген қылмыстарды тергеу
әдістемесі.
Сонымен қатар, криминалистер кейінгі жылдары криминалистика жүйесінде
қылмысты ашу мен тергеуді ұйымдастыруға арналған тағы бір бөлімді бөліп
көрсетеді.
Олардың пікірлері бойынша бұл бөлімнің ұғымына криминалистикалық
болжаулар, сондай-ақ, тергеу процесіндегі тергеушінің әртүрлі қызметпен
өзара байланысын жоспарлау жөніндегі ілімдер кіруі қажет.
Бірінші бөлімде криминалистиканың пәндік сипаттамасы, оның жүйесі және
жеке бөлімдерінің қысқаша мазмұны беріледі. Осы бөлімде криминалистикада
пайдаланылатын жалпы ғылымдық және арнаулы әдістер көрсетіле отырып,
идентификация мен диагностика ілімдері теориялық жағынан қарастырылады.
Екінші бөлімде заттай дәлелдемелерді және іске керек деректерді іздеп
табуға, бекітуге, алуға, зерттеуге керекті тәсілдер мен әдістер, осыған
байла-нысты қолданылатын техникалық құралдар жөнінде айтылады.
Бұл бөлімнің жеке тарауларында криминалистика техникасында қолданы-латын
тәсілдер мен құралдар көрсетіледі. Атап айтқанда: микроскопиялық зерттеу
тәсілі, өлшеу техникасы, спектордың көзге көрінбейтін сәулелерінде
(инфрақызыл, ультракүлгін) зерттеу люминесценттік талдау тағы басқа да
криминалистикалық зерттеу тәсілдері мен әдістері баяндалады.
Криминалистикалық техниканың күрделі де, негізгі тарауларының бірі – сот
фотографиясы. Бұл бөлімде жедел-соттық және сот-зерттеу фотографиясының
заттай дәлелдемелерді бекіту, зерттеу үшін пайдаланылатын тәсілдері мен
әдістері айтылады. Бөлімнің жеке тарауларында іздерді, мылтық пен оқ
дәрілерді және т.б. объектілерді зерттеудің тәсілдері көрсетіледі.
Үшінші бөлімде криминалистикалық тактика тергеу әрекеттерін жүргізгенде
қолданылатын тиімді, нәтижелі әдістері, оларды қолдану қағидалары
баяндалады.
Тергеу тәжірибесінде әр тергеу әрекетін жүргізуге бейімделген арнайы
тактикалық әдістер көрсетіледі. Тактикалық әдіс – ол тергеу әрекеттерін
жүргізудің неғұрлым ұтымды және нәтижелі жолдары. Әр тергеу әрекетінің
ерекшелігіне байланысты осы тергеу әрекетіне оңтайлы, тиімді, пайдалы
тактикалық әдістер ұсынылады. Мысалы: оқиға болған жерді қарауға ұсынылатын
тактикалық әдіс, ол заттай дәлелдемелерді, іздерді, оқиға болған ортаны рет-
ретімен, жүйелі түрде дәйекті және т.б. қарау, тінтуге ұсынылатын
тактикалық әдіс – ол тінту жүріп жатқанда тергеуші үй иесінің мінез-
құлқына, қисынға келмейтін әрекет-қимылына назар аудару, логикаға сәйкес
алып қарағанда іздеп жатқан заттың қай жерде болу мүмкіндігін болжау және
т.б.; жауап алу тактикалық әдісі – ол тергеушінің жауап беруші адаммен
(куә, жәбірленуші, айыпкер) психологиялық жағынан дұрыс қатынас жасап
істегі деректерді жауап алу үстінде орынды, ретті пайдалану т.б.
Бұл көрсетілген тактикалық әдістер мен басқа да тергеу әрекеттерінде
қолданылатын әдістер мен тәсілдер процесуалдық жағынан заңға қайшы келмей,
тек тергеу әрекетінің нәтижелі және тиімді өтуіне бағытталады.
Тергеу тактикасы криминалистикалық техникамен тығыз байланысты. Егер
криминалистикалық техника техникалық тәсілдер мен құралдарды пайдалану
жөніндегі жалпы ұғым берсе, тергеу тәжірибесі бұлардың тергеу әрекетінің
ерекшелігіне байланысты қолдануға болатынын айтады. Мысалы: оқиға болған
жерді қарау тактикасында айтылғандай, бұл тергеу әрекетін жүргізгенде
қандай техникалық тәсілдер, құрал-саймандар қолданылатыны, олардың
пайдалану әдісі баяндалады.
Бір пәннің жеке бөлімдері болғандықтан криминалистикалық техникамен,
тактика бірімен-бірі ұштаса отырып, олар криминалистиканың келесі, төртінші
бөлімі жекеленген қылмыстарды тергеу әдістемесімен де тығыз байланысты.
Бұл бөлімде жекеленген қылмыстар бойынша жүргізілетін тергеудің
әдістемелік тәртібі көрсетіледі және криминалистикалық тергеу болжаула-
рының теориялық негіздері, анықтама органдары, тергеушінің қылмыстық іс
жүргізуіндегі қарым-қатынас қағидалары сипатталады.
Әр қылмысты тергеудің өзінше ерекшеліктері бар. Осыған байланысты жеке
бір істі тергегенде қолданылатын техникалық және тактикалық тәсілдер мен
әдістер тергеліп жатқан қылмыстың ерекшеліктеріне бейімделеді.
Сондықтан техникалық тәсілдер, әр тергеу әрекеттерінің техникалық
әдістері осы ерекшелікке байланысты қолданылады және осы қылмысты ашуға, іс
бойынша дәлелденетін барлық мәселелерді шешуге бағытталады.
Қандай қылмыс болса да оны тез арада ашып, толық тергеу үшін оны крими-
налистикалық тұрғыдан талдап, криминалистикалық сипаттама беру керек.
Мұндай талдауда тергеп отырған қылмыс әдеттегідей қандай әдістермен
жасалады, қылмыскерлер қылмыстың ізін жасыру үшін қандай әрекеттер қолданып
және осыған байланысты айналада қандай іздер қалуға тиісті екені көрсетіліп
белгіленеді. Криминалистикалық сипаттамада қылмыскердің мінез-құлқы және
басқа типологиялық қасиеттері баяндалады, жәбірленушінің қарсылық
әрекеттері және осыған байланысты қылмыс жасалған жерде қалатын іздер
белгіленіп көрсетіледі.
§ 3. Криминалистиканың әдістері
Криминалистика өзінің алдына қойған міндеттерін ғылыми жолмен зерттеген
тәсілдерді қолдану арқылы шешеді.
Криминалистикада жалпы ғылыми және жеке тәсілдермен қатар арнайы тәсілдер
де қолданылады.
Әр қылмыстың криминалистикалық сипаттамасы, онда көрсетілген жеке
қылмыстарға тән белгілер қылмыстарды тергеуге қажетті әдістемелік ұсыныс-
тар жасауға пайдаланылады.
Криминалистика өзінің міндеттерін объективті тұрғыда зерттейді, сондықтан
басқа ғылымдардағыдай диалектикалық тәсілді криминалистиканың жалпы тәсілі
деп санауға болады.
Мұнымен қатар криминалистикалық объектілерді зерттеуде, басқа ғылым
салаларында да жиі қолданатын жалпы ғылыми тәсілдер пайдаланылады. Мысалы:
бақылау, бейнелеп суреттеу, салыстыру, өлшеу, эксперимент т.б.
Бұл көрсетілген жалпы ғылыми тәсілдер криминалистикалық зерттеулерде,
тергеу әрекеттерін жүргізгенде де қолданылады. Әр тәсілдің өзіне тән
міндеті және ерекшелігі болғанымен олар өзара бірімен-бірі тығыз
байланысты, бірін-бірі толықтырады.
Енді айтылған жалпы ғылыми тәсілдердің әрқайсысын сипаттай келіп, олар-
дың криминалистикалық зерттеуде қолданылу ерекшеліктеріне тоқталайық.
Бұл жоғарыда аталған жалпы ғылыми тәсілдердің қолданылу ерекшеліктері
тексерілетін объектілердің түріне және зерттеуде қолданылатын техникалық
құралдарға байланысты.
Бақылау тәсілі дегеніміз – бір нәрсені (не затты) арнайы қадағалап қарап,
оны зерттеп, қабылдап түсіну.
Мақсатты және ұйымды түрде жеке заттарды тексере отырып, зерттеуші-
криминалист осы заттың ерекшеліктерін, белгілерін қабылдап, олардың өзара
байланысын табады. Мұндай бақылау нақты заттың, не болмаса басқа деректер
мен мәліметтерді тексеру арқылы қабылданады.
Криминалистикада, көбінесе, бұрын өтіп кеткен қылмыс жайы тексеріледі.
Сондықтан тексеруші (тергеуші) қылмыс жайын өзі бақылап қабылдамайды. Ол
қылмыстың мән-жайын істегі деректер, қылмыстың болғанын көрген куәлердің
жауабы арқылы танысып біледі. Кейде іздерді, деректі заттарды тікелей
бақылау әдісі де қолданылады.
Криминалистикада объектілерді бақылау мына төмендегі түрлерге бөлінеді:
1. заттай дәлелдемелерді, яғни қылмыс жасауға байланысты пайда болған
іздер, жеке заттар, құжаттар, олардың үлгілерін, осы заттай дәлелдемелердің
белгілерін, қасиеттерін;
2. жеке адамдарды, олардың түр сипатының белгілерін, мінез-құлқын,
темпераментін;
3. адамдардың іс-әрекеттерін, оның ішінде қылмыскердің қылмыс жасау
тәсілдері мен қылмыстың ізін жасыруға байланысты жасаған әрекеттерін;
4. жеке бір оқиғалар, құбылыстар және солардың себебінен із пайда болу
процестерінің ерекшеліктерін бақылау.
Бақылау криминалистикада жеке затты, не болған оқиға мен құбылысты
зерттеп тауып, оларды қабылдап түсіну үшін жүргізіледі.
Кейбір объектілерді жай қарап, бақылау арқылы қабылдауға болады және
олардың түпнұсқасын сипаттайтын белгілерді бақылап қабылдау үшін қосымша
техникалық құралдарды пайдалануға тура келеді.
Осыған байланысты бақылау жай және күрделі бақылау деп екі түрге
бөлінеді. Жай бақылауға зерттеуші объектіні ешқандай техникалық құралдар
пайдаланбай бақылап зерттеп, өзіне тән ерекше белгілерін қабылдайды. Бірақ
адамның көзі объектінің бар белгісін, оған тән қасиетін көре алмайды.
Оларды көру үшін ерекше бір әдіс, техникалық құралдар керек. Көздің көру
шегін кеңейту арқылы, жай көзге ілінбейтін, көрінбейтін заттардың белгісін
қарап қабылдау, күрделі бақылау деп аталады.
Криминалистикалық зерттеуде мезгілді, кеңістік өлшемдерді пайдалануға
тура келеді. Сондықтан криминалистикалық объектілерді зерттегенде өлшеу
тәсілі жиі қолданылады. Атап айтқанда: объектілердің салмағы, көлемі, екі
не болмаса бірнеше объектілердің өзара арақашықтығы есептеліп шығарылады
және өлшеу тәсілі арқылы кейбір заттардың оларға тән сандық сипаттамасы
анықталады. Құбылыстың, не кейбір оқиғалардың кейбір қасиеттерінде өлшеу
тәсілімен шешуге болады. Бұл тәсілді қолданғанда әртүрлі өлшеу құралдары
пайдаланылады.
Криминалистикалық маңызы бар объектілерді зерттегенде жай өлшеу
құралдарын қолдану арқылы өзімізге керекті өлшем қортындысын алуға болады.
Мысалы, сызғышты алып пышақтың жүзінің ұзындық өлшемін білеміз, сонымен
қатар күрделі өлшеу техникасын да қолдануға тура келеді, автокөлікті авария
алдында қандай жылдамдықпен келе жатқанын есептеп шығару үшін, тікелей
өлшеу арқылы тежелу жолының ұзындығын өлшеп оның қортындысын формулаға
енгізіп, өзімізге керекті қорытынды өлшемін табамыз. Мұндай жағдайларда
тікелей өлшеуді тергеуші жүргізсе, күрделі өлшеуді сарапшы жүргізіп
қортынды шығарады.
Бейнелеу тәсілі криминалистикада деректі затты, не белгілі бір оқиғаны
суреттеп жазу үшін пайдаланылады. Бейнелеп отырған объектінің өзіне тән
белгілерін, қасиеттерін сипаттау арқылы жалпы объект жөнінде ұғым беріледі.
Объектінің белгілерін тауып оны бейнелеу жоғарыда көрсетілген бақылау,
өлшеу тәсілдерін қолдану арқылы сипатталып баяндалады. Бейнелеу ауызша, не
жазбаша түрде қолданылып жүрген криминалистикалық классификациялық жүйе
бойынша суреттеледі. Бейнелеуді бекітіп қабылдау үшін техникалық құралдар,
атап айтқанда: диктофон аппараты қолданылады. Криминалистикада бейнелеу
арқылы жеке іздер, қол жазбалар, оқ дәрі және адамдардың түр нұсқасы
суреттеліп жазылады. Бейнелеудің қай түрі қолданылатындығына қарамастан
олар қылмыстық істер жүргізу заңына сәйкес болуы тиіс.
Объектілерге тән қасиеттер мен белгілерді зерттеуде оптикалық аппараттар
және басқа да ғылыми-техникалық құралдар – микроскоптар, спектрофото-
метрлер, газохроматрограф кең түрде пайдаланылады.
Криминалистикада бейнелеп сипаттаудың екі түрі бар. Бір жағдайда
объектілер мен құбылыстар тікелей қарап сипатталса, екінші жағдайда олар
басқа деректерден алған мәліметтер арқылы ғана бейнеленіп жазылады. Мысалы:
тергеуші заттай дәлелдемелерге тән қасиеттерді өзі тікелей қарап, қабылдау
арқылы хаттамаға жазады. Кей жағдайларда тергеуші өзі көрмеген объектілерді
де бейнелеп хаттамаға жазуына тура келеді. Атап айтқанда, қылмысты жасаған
сезікті адамның бет-бейнесін және басқа да белгілерін хаттамаға тергеуші
осы адамды көрген куәнің айтуы бойынша суреттеп жазады. Объектілер (не
құбылыстар) кейде толық бейнеленіп, ал кей жағдайларда үзінді (фрагменттік)
түрінде де сипатталып жазылады. Кейде қалыптасқан жағдайға байланысты
объектіні (не құбылысты) толық бейнелеп жазуға мүмкіншілік болмай қалады.
Мұндай жағдайда тергеуші объектінің тек елеулі белгілерін алдын ала
көрсетіп, толық сипаттамасын кейін бейнелеп хаттамаға бекітеді.
Әрине уақыт өткен сайын объектілерге (не құбылыстарға) тән белгілер
(қасиеттер) ескіреді, не жойылып кетуі мүмкін. Сондықтан қарауда
қабылданған белгілер дер кезінде толық сипатталып жазылуы керек. Қылмысты
дәлелдеуге пайдаланылатындықтан хаттамада қаралған объектілер жөніндегі
мәліметтер бұрмаланбай, өзгертілмей жазылуы керек.
Криминалистикада ең жиі қолданылатын тәсілдердің бірі, ол салыстыру
тәсілі. Салыстыру дегеніміз екі, не болмаса бірнеше объектілердің өзіне тән
белгілерін теңеп, салыстырып көру. Салыстыру өте күрделі логикалық талдауды
қажет ететін ойлау процесі. Бірнеше объектілерді салыстырғанда, алдымен әр
объекті жеке алынып зерттеледі.
Қасиеттер мен белгілерді іріктегенде аса көңіл аударатын нәрсе – ол
салыстыру негізіне алынатын қасиеттер мен белгілер осы объектіге тән және
тұрақты, басқа объектілерде жиі кездеспейтін қасиеттер (белгілер) болуы
тиіс.
Жоғарыда қолданылып отырған "қасиет" және "белгі" деген сөздердің
мағынасына түсінік бере кету қажет. Бұл екі сөз бірімен-бірі тығыз
байланысты болғанымен тең мағыналы ұғым емес. Объектідегі белгі зерттеп
отырған объектінің ерекшелігіне байланысты: кейбір объектінің қасиетін
бірден аңғарып қабылдауға болады да, ал кей объектінің тек белгілерін
қабылдап, сол арқылы қасиетін білуге болады. Мысалы; аяқтың ізінде қалған
белгілер арқылы ізді қалдырған адамның аяқ алысы ерекшелігін ажыратуға
болады (жеңіл жүріс, кербез жүріс, адымы үлкен, аяғын ақсап басады т.б) .
Әрине бірнеше объектіде бірдей, не ұқсас қасиет пен белгі болуы мүмкін.
Сондықтан тек бір, не екі белгіні негізге ала отырып, салыстырып отырған
объектілердің тепе-теңдігін шешуге болмайды. Сондықтан әр объектіні жеке
зерттегенде бірнеше қасиеттер мен белгілерді іріктеп алып, олардың осы
күйінде басқа, осыған ұқсас объектіде болмайтынын анықтау қажет. Салысты-
райын деп отырған объектілерден жинақ қасиеттер тапқаннан кейін, зерттеуші
салыстырудың екінші кезеңіне (сатысына) көшеді. Бұл зерттеу кезеңінде
салыстырып отырған екі объектіден (я бірнеше объектілерден) іріктеліп
алынған белгілер бір-бірімен салыстырылып олардың бірдейлігі, не өзгешелігі
анықталады. Салыстырудың үшінші кезеңінде (сатысында) белгілерді бір-
бірімен теңестіріп, салыстыра тұжырымдай отырып, зерттеуші белгілі қортынды
шығарады. Салыстыру үстінде белгілі қортындыға келу үшін зерттеуші логикада
қолданылатын талдау, синтез, абстракция, болжау және т.б. тәсілдерді
пайдаланады.
Криминалистикалық зерттеуде эксперименталдық тәсілдер де қолданылады.
Эксперимент дегеніміз – объективтік нақтылы тануға қолданылатын ғылыми
тәжірибе. Криминалистикада заттарды зерттегенде, қылмысты тергегенде пайда
болған болжаулар әртүрлі тәжірибелер арқылы эксперименталдық әдістермен
тексеріледі. Эксперименттің негізгі міндеті - әртүрлі құбылыстардың, я
заттардың маңызын, мекен-жайын, негізгі қасиетін, табиғаты мен жаратылысын
анықтау. Эксперименттік тәжірибелер жүргізгенде жоғарыда көрсетілген
бақылау, өлшеу, сипаттау әдістері де қолданылады.
Криминалистикада жүргізіліп жатқан тәжірибенің міндетіне байланысты
эксперимент және тергеу эксперименті болып екіге бөлінеді.
Сараптамалық эксперимент сараптама жүргізуге керекті үлгілер алуға,
кейбір құбылыстардың өту барысын бақылауға (мысалы іздің пайда болу
механизмін тексеруге) және сараптамада пайдаланатын (химиялық, физикалық
т.б.) әртүрлі тәсілдердің тиімділігін, нәтижелігін тексеруде пайдаланылады.
Тергеу эксперименті іс бойынша, басқа тергеу әрекеттерін жүргізу арқылы
табылған деректерде көрсетілген оқиғаның шындығын тексеру үшін, болған
оқиғаны қайтадан бұрынғы қалпына келтіріп, оған ұқсас жағдайларда
тәжірибелер жүргізу арқылы орындалады.
Тергеу эксперименті мына мәселелерді анықтау үшін жүргізіледі:
а) белгілі бір іс-әрекетті деректерде көрсетілгендей жағдайда істеуге
(жасауға) бола ма, жоқ па? Мысалы, қорғандағы тесік арқылы белгілі бір
затты алып шығуға бола ма? Белгілі қашықтықтағы жерге бір сағаттың ішінде
автокөлікпен, істе көрсетілген жолмен барып, келуге бола ма т.б.
б) іс бойынша тексеріліп отырған оқиғаны белгілі қашықтықта және жарық-
тықта көріп қабылдауға бола ма? Белгілі дыбысты, я кісінің даусын істе
көрсетілген жағдайда естіп, айтылған сөздің мағынасын түсінуге бола ма т.б.
в) іздің пайда болу механизмін зерттеп анықтау. Бұл мәселені жоғарыда
көрсетілген сараптамалық эксперимент жүргізгенде анықтайды. Бірақ кейбір
жағдай, іздің пайда болу механизмін зерттеп, анықтауға арнаулы білімнің
қажеті жоқ болса, тергеушінің өзі эксперимент жүргізу арқылы бұл мәселені
анықтап шеше алады.
Экспериментте қолданылатын тәжірибелер тергеу әрекетіне қатынасқан
адамдардың денсаулығына, өміріне қатер туғызбайтын жағдайда өткізіліп,
процесуалдық заңға қайшы келмейтіндей болуы керек.
Криминалистикада жоғарыда көрсетілген жалпы әдістермен қатар арнайы
әдістер де қолданылады.
Арнайы криминалистикалық әдістер, көбінесе басқа ғылымдарда пайда болған
әдістерді криминалистикалық объектілерді зерттеуге бейімдеу арқылы пайда
болған да, кейбір арнайы әдістер криминалистиканың өзінде пайда болып,
кейінірек басқа ғылымдар да қолданылатын болған. Сонымен қатар арнайы
әдістердің ішінде тек криминалистика ғылымында ғана қолданылатын әдістер
бар, олар кейде криминалистикалық оқулықтарда криминалистиканың өзіне
меншікті әдістер деп те аталады.
Бұл әдістердің ішінде айрықша орын алатыны – зерттеу тәсілдері, атап
айтқанда: криминалистикалық фотографиялық әдістер, трасология мен
криминалистикалық баллистиканың, қолжазбатану, автортану, құжаттарды
техникалық зерттеулердің, габитологияның, қылмыстық тіркеудің және
криминалистикалық тактиканың әдіс-тәсілдері.
Арнайы әдістердің екінші бір тобы басқа ғылымдардан алынып,
криминалистикалық объектілерді зерттеуге бейімделген әдістер.
Бұл топқа жататын әдістер: микроскопиялық зерттеу тәсілі, спектордың
көзге көрінбейтін инфрақызыл, ультракүлгін сәулелерінде зерттеу, рентген
сәулесінде зерттеу, спекторлық талдау т.б.
Осы көрсетілген криминалистика зерттеулерінде жиі қолданылатын тәсілдер
мен әдістердің мағынасын талдап өтейік.
Криминалистиканың өзіне тән әдістері криминалистикалық – техниканың
басқа да бөлімдерінде қолданылады. Атап айтқанда төменде көрсетілген
әдістер криминалистиканың өзіне меншікті, дәстүрлі әдістері деп саналады.
Саусақтың капиллярлық өрнектерін және белгілерін классификациялау әдісі,
жеке іздердің түсу механизміне байланысты классификациялау (статикалық
іздер – тұрақты қалыпта түсетін іздер; динамикалық іздер – екі объектінің
бір-біріне қарсы қозғалуынан түсетін іздер); оқ пен гильзадағы іздер
бойынша мылтықты идентификациялау, қолжазбаның белгілерін идентификациялау
т.б.
Арнайы криминалистикалық әдістерге басқа ғылымдарда пайда болған, бірақ
оларды заттай дәлелдемелерді, іздерді және басқа да деректерді зерттеуге
бейімдеп, модификациялап өзгерткен түрлері жатады.
Мысалы, заттай дәлелдемелерді спектордың көзге көрінбейтін (инфрақызыл,
ультракүлгін, альфа, бетта, гамма, рентген) сәулелерінде зерттеу әдістері.
Ешқандай құралсыз, жай көзбен біз оптикалық спектордың тек 400 нм -
750 нм толқын ұзындығының аралығындағы сәулелерін қабылдап көреміз. Бірақ
кейбір заттардың қасиеттері, ондағы керекті белгілер жоғарыда айтылған
сәулелерде анық көрініп ажыратылады. Сондықтан криминалистика осы
сәулелердің қасиетін пайдалана отырып, заттай дәлелдемелерді зерттеуге
керекті арнайы әдістер, фототехникалық тәсілдер мен аппараттар пайдаланы-
лады. Инфрақызыл сәулесінде заттай дәлелдемелерді зерттеп қарау үшін
электронды оптикалық өлшеуші аппарат жасалған. Осы аппарат арқылы,
инфрақызыл сәуленің қасиеттерін пайдалана отырып, құжаттарда химиялық
реактивтермен өшірілген жазбаларды, үстіне сия құйып, не басқа бір
тәсілдермен көрсетпей тастаған жазуларды оқуға болады. Инфрақызыл сәулелер
арқылы қара материалда қалған көзге көрінбейтін оқтан қалған күйені, кейбір
жанғыш майлардың материалдарда қалған дақтарын ажыратуға болады.
Ультракүлгін сәулелер (400-ден – 200-ге дейінгі нм) криминалистикада
көзге көрінбейтін көріністерді салқын сәулемен әсер етіп қозғау
(люминесценциялау) арқылы көріп анықтау үшін пайдаланылады.
Люминесценттік талдау арқылы әртүрлі құрамнан тұратын заттарды
дифференциациялауға (бөліп жазуға), көзге көрінбейтін жазбаларды оқуға,
кейбір заттардағы өте ұсақ дақтарды көруге болады. Криминалистикалық
лабораторияларда осындай заттай дәлелдемелерді ультракүлгін сәуледе зерттеу
үшін әртүрлі кварцтық шамдар (УО-1, ОИ-8, Люм-1) пайдаланылады.
Ультракүлгін сәулелері арқылы арнаулы құралдарды (электронды оптикалық
өзгерткішті) пайдалана отырып, зерттеу нәтижесін көзбен көріп, оны бекіту
үшін фотосуретке түсіріп алуға болады.
Электромагнит спектрында сәулелерінен төмен рентген сәулелері орналасқан.
Рентген сәулелерінің өтімділік қасиетін пайдаланып, көзге көрінбейтін,
мөлдір емес объектілердің ішкі құрылысын зерттеп оны фотопластинкаға,
немесе пленкаға түсіріп алуға болады. Рентген аппараттарын криминалистикада
мылтықты, оқ дәріні тағы басқа жеңіл металдан, ағаштан жасалған
объектілерді зерттеуге пайдаланылады. Оқиға болған жерді қарағанда, тінту
жүргізгенде кішігірім рентген аппараттары көрінбей жатқан, немесе құпия қор
сақтағыш орынға тығып қойылған заттарды тауып алуға кең түрде қолданылады.
Криминалистикалық зерттеуде радиоактивті изотоптар, атап айтқанда, (-
және (-сәулелері де пайдаланылады. Мысалы, (-сәулелері шыныдан, пластмас-
садан, фольгадан, алюминиден және басқа да жұмсақ металдардан, ал (-сәулесі
тығыз металдан жасалған объектілерді зерттеуге пайдаланылады.
Заттай дәлелдемелерді зерттеуде спекторлық талдау әдістемесі де жиі пайда-
ланылады. Бұл тәсіл элементтердің әр атомынан шығатын сәулелердің толқын
ұзындығының ерекшеліктеріне негізделген. Бір элементтен шығатын сәуле
жинағы осы элементтің спектры деп саналады. Осы спектр жинағын алу арқылы
тексеріліп отырған объектінің химиялық құрамын біліп, осының негізінде оның
не зат екенін анықтауға болады.
Спектрлық талдау сапалы және сандық талдау болып екіге бөлінеді. Сапалы
талдау арқылы зерттеліп отырған заттың химиялық құрамы анықталады да, ал
сандық талдауда осы заттардың құрамындағы химиялық элементтердің сандық
сипаттамасы алынады. Спектрлық талдау арқылы сияның, қарындаштың басқа да
бояғыш заттардың түрін айыруға болады. Бұл тәсілмен металдан, пластмассадан
жасалған бұйымдар тексеріледі. Криминалистикада спектрлық талдау көбінесе
оқ, бытыра зерттеуге қолданылады.
Химиялық тәсілдермен заттай дәлелдемелерді тексеруде, тағы бір жиі
пайдаланылатын тәсіл, ол газхромтографиялық тәсіл. Бұл тәсілді пайдалана
отырып, тексеріліп отырған затта бензин, керосин, не басқа жанғыш майдың
ізін айыруға болады.
Өте ұсақ, не көзге көрінбейтін объектілерді анықтау үшін микроқалдықтар,
ескіруіне байланысты түсін жоғалтқан жазулар, жазулары шала көрінетін
құжаттарды т.б. анықтау үшін микроскопиялық зерттеу әдісі де қолданылады.
Кейінгі кезде криминалистикалық зерттеуде математикалық, кибернети-калық,
голографиялық тәсілдерді қолдану жөнінде де көп ғылыми-зерттеу жұмыстары
жүргізіліп жатыр.
Химиялық реактивтермен өшірілген жазуды, көзге көрінбейтін майлы тер
арқылы пайда болған бармақ таңбаларын зерттеуге лазерлі сәулелерді
пайдалану кең өріс алып келеді.
Қандай тәсіл болмасын оны қолдану үшін белгілі бір шарттар қойылады.
Біріншіден, пайдаланылатын тәсілдер мен әдістер оларды қолданатын адамның
өміріне қауіп-қатер туғызбайтын, денсаулығына зиян келтірмейтін болуы тиіс.
Екіншіден, пайдаланылатын тәсіл этикалық нормаларға, процесуалдық заңға
қайшы келмеуі керек.
Үшіншіден, қолданылатын тәсіл тексерілген ғылыми қағидаларға сүйенетін,
ғылыми түрде толық сипатталған, оның нәтижелігі ғылыми жолмен дәлелденген
болуы қажет.
Жоғарыда криминалистикада қолданылатын жалпы және арнайы тәсілдер мен
әдістердің сипаттамасы берілді. Олардың қолдану ерекшеліктері мен
техникалық әдістері криминалистиканың әр бөлімінде жан-жақты қарасты-
рылады.
II тарау
КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ ИДЕНТИФИКАЦИЯ
ЖӘНЕ ДИАГНОСТИКА
§ 1. Криминалистикалық идентификацияның түсінігі
Идентификация термині – латын тілінен шыққан сөз, оны тікелей
аударатын болсақ теңдестіру, яғни тепе-теңдікті анықтау немесе тепе-
тең ету, сәйкестендіру деген мағынаны білдіреді.
Идентификация термині төмендегідей бірқатар түсінік талдауларын жасауда
қолданылады:
• идентификация – адамның ойлау қабілетінің заңдылығын ашуға
мүмкіндіктер беретін ғылыми категория ретінде;
• идентификация – танымның әдіс-тәсілі мен құралы ретінде;
• идентификация – теңдестіру арқылы тану процесінің белгісі ретінде
қарастырылады.
Идентификация термині – көзделген мақсаты мен шешетін мәселелеріне
байланысты пайдаланылады және белгілі бір ойларды жинақтайды.
Идентификация ұғымы логика, таным теориясы (философияға), психология және
басқа да негізгі ғылымдарға сүйенеді.
Таным теориясының (философия) көмегі арқылы адамның танымдық қызметіне
ғылыми негізде талдаулар жасалады. Әлемдегі барлық материалды объектілер
өзіне-өзі ғана тең. Әрбір объект өзіндік қасиетіне байланысты, өзі тектес
басқа объектілерден ерекшеленеді. Объектілердің көптеген сәйкес келу белгі
санына қарамастан материалды дүниедегі әрбір объект жекеленген болып
табылады. Бұл жекеліктер адамдарға объектіні тануға, оны өзінің арасындағы
басқа өзі тектес заттардан ажыратып тану немесе сәйкестендіру процесін
жүзеге асыруға мүмкіндіктер береді.
Танылатын объектінің өзіндік қасиеті мен мақсат, міндеттеріне байланысты
материалдық дүние объектілерін тану процесіндегі теңестіру әртүрлі
жолдармен жүзеге асырылуы мүмкін. Теңдестіру актілері қарапайым, яғни
күнделікті тұрмыс-тіршілікте, сондай-ақ ғылыми зерттеулер шеңберінде
шешілетіндей күрделі болуы мүмкін. Мысалы: теңдестірудің тұрмыстық
актілерінде кішкентай бала өзінің ата-анасын, киімдерін, ойыншықтарын
таниды; суретші өзінің салған суретін оңай ажыратады; ұста өзі жасаған
детальдарды тез табады және т.б. Ал күрделі актілерде: химик-аналитик –
химиялық заттарды, оның табиғатын, сондай-ақ геолог – минералдың, физик –
физикалық процестердің табиғатын анықтайды.
Адамның ойлау қызметі заңдылықтарын зерттейтін логика ғылымы,
идентификация көмегімен теңдестіру заңдылығы және адамды тану қызметіндегі
теңестірудің логикалық қағидалары негізінде қалыптасқан.
Теңдестіру заңдылығына сәйкес – адамның ойлау процесіндегі қандай да бір
ойы өзіне-өзі сәйкес, тепе-тең болуы тиіс.
Адамның санасында көрініс тапқан объект бейнесі нақты бір жекеленген
болуы қажет. Талқылау кезінде міндетті түрде нақты бір объектіні ғана ойлау
керек, оны басқа объектілермен алмастыруға болмайды. Әртүрлі объектілерді
теңдестіру мүмкін емес, логикаға жатпайды. Бір объектіні адамның қайта еске
түсіру кезіндегі ойлау мазмұны алғашқы ойлаудың мазмұнына сәйкес (бір)
болуы қажет. Бір объект жайлы талқылау кезінде пікірталастықтар пайда
болған жағдайларда, әрбір адамның ойы әртүрлі болып олар өзара келісімге
(бір шешімге) келе алмайды, бұл өз алдына теңдестіру заңдылығының бұзылуына
әкеп соқтырады.
Идентификацияның психофизиологиялық механизмі келесідей болып келеді:
субъектінің санасында көрсетіліп отырған объектінің белгілері туралы
көрініс, сол көріністі ойлау арқылы, ол ұсынылып отырған объектіні өзінің
ойындағы объект белгілері бойынша салыстырады, содан кейін ғана ол
объектілердің сәйкестігі жайында немесе ерекшеліктері бойынша қорытынды
жасайды.
Адамның барлық танымдық (тұрмыстық, я ғылыми) қызметі аясындағы кез-
келген логикалық теңдестіру механизмі біреу-ақ болып келеді. Операция
бірнеше рет орындалатындықтан тұрмыстық теңдестіру процедурасы қарапайым
болып табылады. Сондықтан да ол стеоретиптік сипатқа ие, динамикалық
стеоретип арқылы біз өз затымызды, ата-анамызды, туыстарымызды және т.б.
ажыратамыз.
Қарапайым теңдестірулер негізінен көріністі, бейнені – көру, есту
мүшелері арқылы қабылдауға байланысты жасалады.
Идентификация таным әдісі ретінде барлық ғылыми, атап айтқанда: ботаника,
зоология, геология, химия, өнертану және т.б. ғылым салаларында кеңінен
қолданылады. Мысалы, археологиялық зерттеулер жүргізу барысында табылған
(қазып алынған) объектілер міндетті түрде белгілі бір кезең мәдениетімен
сәйкестендіріледі.
Палеонтология бойынша табылған объектілер бұрын тіршілікте өмір сүрген
жануарлардың өлігі, қазіргі кезде жойылып кеткен жануарлардың түрлерімен
идентификацияланады. Табылған жануарлар, өсімдіктер ботаникада, зооло-
гияда, олардың белгілі бір класы, түрі, тобы бойынша идентификацияланады.
Аналитикалық, органикалық және басқа да химияның салалары арқылы алынатын
барлық заттар міндетті түрде бұрын анықталған заттар класы бойынша
идентификацияландырылады (сәйкестендіріледі).
Геология, минералогияға байланысты табылған заттар белгілі бір минералдар
және т.б. түрлері бойынша идентификацияланады.
Барлық идентификациялық жағдай мәселелеріне байланысты әртүрлі ойлар
(пікірлер, көзқарастар, тұжырымдар) кейбір ғылым – археология, тарих,
өнертану салаларында жекелеген идентификациялық мәселелердің сәйкестігін
шешу үшін криминалистика ғылымын, яғни криминалистика тәсілдерін
пайдалануға тура келеді.
Л.Н. Мороз идентификация ұғымына келесідей түсінік берген: Идентифи-кация
дегеніміз – бір объектіні басқа бір объектіден ажырату немесе тануға
мүмкіндік беретін объектінің өзіндік қасиетіндегі материалдық белгілерін
салыстырмалы түрде зерттеу мен бағалау болып табылады.
Криминалистикалық идентификацияның ерекшелігі неде, олардың басқа да
қызмет саласындағы идентификациядан айырмашылығы қандай деген мәселелерге
тоқталатын болсақ, бұл мәселелерді көптеген: С.М. Потапов, В.Я. Колдин,
В.С. Митричев, Л.Н. Мороз, М.Я. Сегай, Н.В. Терзиев және т.б. ғалымдар
талқылаған.
Барлық криминалист ғалымдар тергеу тәжірибесінде идентификация жүргізу
қажеттілігін бір ауыздан құптайды, бірақ криминалистикалық идентифика-
цияның түрі мен объектілеріне қатысты әртүрлі көзқарастағы өз ой-пікірлерін
ұсынады. Осыған байланысты бірқатар криминалист ғалымдардың пікірлерін,
ұғымдарын қарастырып өтейік.
Біздің қазақстандық криминалист Л.Н. Мороз идентификацияны соттық және
криминалистикалық деп екіге бөліп көрсетеді. Ол соттық идентификация
түсінігі криминалистикалық идентификация ұғымына қарағанда кеңірек деп
таныған. Соттық идентификация тергеу тәжірибесінде идентификация жүргізудің
барлық түрін қамтиды, ол: химия, биология, ботаника, геология және т.б.
ғылымдарының материалдық мәліметтерін пайдаланады деп нақтылайды. Мысалы,
оқиға болған жерден және сезіктінің аяқ киімінен алынған өсімдіктер
бөлігіне салыстырмалы зерттеулер жүргізу кезінде сарапшы криминалистикалық
емес, биологиялық тәсілдерді қолданады. Сондықтан да Л.Н. Мороз: соттық
идентификация мен криминалистикалық идентификацияны өзара салыстырып
қарастыруға болмайды деп санайды.
Л.Н. Мороздың пікірінше: криминалистикалық идентификация мынандай
жағдайларда орын алады:
а) идентификация тәсілдері арнайы криминалистермен өңделіп жетілдірілген
жағдайларда;
ә) бұл тәсілдердің көмегімен объектінің жекелеген сәйкестігі анықталған
жағдайларда (бұл жерде ол объектілердің топтық қатыстылығын анықтауды
қарастырған);
б) криминалистикалық идентификацияның объектісі тек криминалистикалық
идентификация объектілерінің шеңберіндегі нақты бір жекелеген объектілер
ғана бола алады;
в) криминалистикалық және соттық идентификация арасында айырмашы-лықтар
бар және идентификацияның тергеу тәжірибесі мен оның процесуалдық
тәртібінде ерекшеліктер болған жағдайда – деп көрсеткен.
Ал В.С. Митричевтің көзқарасы бойынша: дәлелдеу аясында жүзеге
асырылатын идентификация соттық деп аталуы қажет. Соттық идентифика-цияның
логикалық идентификациядан ажырататын ерекшелігі – субъектілер мен
объектілерге байланысты. Криминалистикалық идентификацияны соттық
идентификация шеңберінде қарастыру керек. Соттық идентификацияға – сот-
медицина, психиатрия, биология, токсикология саласындағы салыстырмалы
зерттеулер жатады. Криминалистикалық идентификацияға тек криминалистік-
сараптама шеңберінде жүргізілетін зерттеулерді жатқызу қажет. Идентифика-
цияның ерекшелігін – қылмыстың механизмі мен жағдайы және оның жасалу мән-
жайлары жөніндегі мәліметтерді, объектілерді, үлгілерді жинау ерекшелігімен
түсіндіруге болады - деп тұжырымдайды.
Г.И. Кучеревпен берілген тергеу тәжірибесіндегі идентификацияның дәлел-
демелік мәнін қарастыратын болсақ, ол идентификацияны криминалисти-калық
деп атай отырып, оның ерекшелігін төмендегідей бөліп көрсетеді.
Бірінші ерекшелігі, объектілермен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz