Хромосфера және тәж

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:

ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ

ТАЙҒАРАЕВ ЖЕҢІС РАЙЫМҚҰЛҰЛЫ

«Күн жүйесі денелерінің фотокөріністері арқылы қозғалысы заңдылықтарын зерттеу»

6М011000-«Физика»

Физика магистрі академиялық дәрежесіне диссертация

Ғылыми жетекші:

Б. Ж. Көшкімбаева

Тараз 2012

Мазмұны

Кіріспе . . . 5

І. Теориялық бөлім

1. 1. Күн

1. 1. 1. Күннің негізгі сипаттамалары . . . 9

1. 1. 2. Күн атмосферасы . . . 12

1. 2. Айдың қозғалыс заңдылықтары . . . 21

1. 2. 1. Айдың қозғалысы . . . 21

1. 2. 2. Күн және Ай тұтылулары . . . 25

1. 3. Айдың физикалық табиғаты. . . . . 34

1. 3. 1. Айдың негізгі сипаттамалары . . . 34

1. 3. 2. Ай бедері құрылысы . . . 36

1. 3. 3. Айдың ішкі құрылысы . . . 42

1. 3. 4. Айдың пайда болуы және дамуы . . . 43

ІІ. Зерттеу бөлімі . . . 44

2. 1. Зерттеу әдістемесі . . . 44

2. 2. Күн тәжі құрамына кіретін заттардың лақтырыстары жылдамдығын

SOHO ғарыш аппараты түсірген суреттер арқылы анықтау . . . 48

2. 3 Күннің өз өз осінен айналу периодын анықтау әдісі . . . 51

2. 4. Айдың орбиталық жылдамдығын анықтау . . . 55

2. 5. Ай бедерін зерттеу . . . 57

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 62

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . 63

Кіріспе

Қазіргі кезде аспан денелерінің пайда болуы, дамуы, олардың қозғалыс заңдылығы, құрылысы мен табиғаты жаратылыстанудың негізгі мәселесі болып табылады.

Аспан денелерінің құрылысын және дамуын, олардың кеңістіктегі орны мен қозғалысын зерттей отырып, астрономия тұтастай Әлемнің құрылысы мен дамуы туралы түсінік қалыптастырады.

Аспан денелерін зерттеуде астрономия алдына шешуге тиісті негізгі үш мәселе қояды:

1) Аспан денелерінің кеңістіктегі көрінерлік, содан соң нақты орны мен қозғалысын зерттеу, олардың өлшемдері мен пішіндерін анықтау;

2) Аспан денелерінің физикалық құрылысын, яғни аспан денелері беті мен қойнауларындағы физикалық жағдайларды (тығыздық, температура және т. с. с. ) және химиялық құрылыс зерттеу;

3) Аспан денелерінің пайда болуы мен дамуы, яғни және аспан денелері мен олардың жүйелерінің мүмкін келешегі мәселелерін шешу.

Бірінші мәселе өте ертеден басталған ұзақ уақыттық бақылау жолымен шешілді.

Сондықтан бұл мәселе бойынша астрономияда мәліметтер ең көп болып табылады, әсіресе Жерге жақынырақ аспан денелері үшін.

Аспан денелерінің құрылысы туралы әлдеқайда аз білеміз. Бұл мәселе туралы мәліметтер 100 жылдан аса уақыттан бері шешіле бастады, ал негізгі мәселелер соңғы жылдар ғана шешімін табуда.

Үшінші мәселе ең күрделі мәселе. Бақылауларда жинақталған материалдар бұл мәселені шешуге жеткіліксіз, ал қазіргі кезеңде астрономия бұл мәселе тек жалпы болжамдар мен бірқатар азды көпті шындыққа ұқсас гипотезалармен шектелуде.

Адамзатқа қашанда астрпономия ілімдері оның көзқарасын қалыптастыруға күшті ықпал етеді. Астрономия бізді қоршаған табиғи ортада туындаған құбылыстарға - күн мен түн ауысуға, жыл мезгілдері өзгерісі, теңіздердің тасуы мен қайтуы, әлемнің пайда болуы мен дамуына т. б. жауап береді.

Сонымен бірге астрономияның әрбір мәдениетті адам, соның ішінде жас ұрпақты тәрбиелеуші - педагоктар үшін маңызы зор. Астрономияда оқыған табиғат заңдары материяның біртұтас бірлігін, әлемнің кеңістіктік және уақыттық мәңгілігі мен шексіздігін айқын көрсетеді.

Зерттеу жұмыстың өзектілігі: Қазіргі кезде астрономиялық зерттеулер қарқынды артуда. Физика материяның құпиясына тереңдей ену мақсатында материянның әр түрінің құрылымын зерттеуде, құрылымы күрделі элементар бөлшектер мен атом ядросы қойнауындағы жасырын энергияның жаңа түрлерін іздестіруде.

Сонымен қатар, адамзат құзырында жерлік лабораторияда мүмкін болмайтын көп жақты физикалық процестер әртүрлі жаратылыстық жағдайда жүріп жатқан табиғи лаборатория бар. Мұндай табиғи лабораторияға астрономия зерттейтін шексіз Әлем жатады. Қазіргі кезде физика жетістіктерінің бірі астрофизика бөлімі болып табылады. Астрофизикалық зерттеулер қазіргі кездегі физиканың дамуында жерден тыс табиғи зерттеулер жүргзіп, оны жасанды қайталап және жерлік жағдайда практикалық қолдану мақсатында қажеттіліктен туындайды.

Ғарыштық зерттеу әдістерін молынан пайдалану арқылы, қазіргі кезеңдегі Астрономия әлем туралы біздің білімімізді кеңейтіп, тереңдете түсуде. Ғалымның байқауға оңтайлы кеңістігінде табиғат құбылыстарын түгелімен зерделей отырып, Астрономия бүкіл әлемнің келбетін оның дамуымен қоса суреттеп бере алады. Астрофизикалық зерттеулер саласындағы ғылыми мағлұматтың мөлшері мен құндылығы жылдан-жылға арта түсуде. Сондықтан ғарыштық зерттеулер қазіргі таңда физикада өзекті мәселелердің бірі.

Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Аспан денелерінің, яғни жерге ең жақын аспан денелері Күн мен айдың қозғалыс заңдылықтарының теориялық негіздерін меңгеру және теориялық білімдерін ғылыми зерттеулерде, практикада қолдана білу. Аспан денелерін зерттеу әдіс тәсілдерін қарастыру және аспан денелерін зерттеуде олардың қозғалысын бақылауға негізделгендіктен қазіргі кездегі жерден тыс зерттеу құралдарынан алынған мәліметтерді, аспан денелерін зерттеуге, практикалы мақсаттарда қолдана білу.

Диссертациялық жұмыстың зерттеу нысаны: Магистрлік диссертация тақырыбының зерттеу нысаны космостық объектілерді зерттеудің қазіргі заманғы ғылыми әдістері мен құралдары туралы терең білім беру, ғарыштық аппараттар көмегімен алынған мәліметтер бойынша Күн тәжі құрамына кіретін заттар лақтырылыстар жылдамдығын, Айдың орбиталық қозғалыс жылдамдығын, Күннің өз өсінен айналу периодын және Айдың параллакстық ығысуын өлшеу нәтижесінде Айға дейінгі ара қашықтықты анықтау. Планеталар бетіндегі кратерлер өлшемдері мен метеориттік денелерді сипаттайтын физикалық шамаларды есептеу.

Жерде өтіп жататын көптеген құбылыстар Күн атмосферасындағы құбылыстармен тікелей байланысты. Күннен шығарылған бөлшектер Күн тәжінен бөлініп, ғаламшарлар аралығындағы кеңістікте үлкен жылдамдықпен тарайды. Күн желі ғаламшарлардың магниттік өрісіне, оның ішінде Жердің де магнит өрісіне әсер етеді. Күн желі үнемі соғып тұрады. Кейде өте көп мөлшерде үлкен энергияға ие бөлшектердің ғарыштық кеңістікке лақтырыстары да болып тұрады. Мұндай құбылыстарды Күннің оталулары деп атайды. Олар Күннің магнит өрісінің кенеттен өзгеруінен болады. Оталу кезеңінде ғарыш кеңістігіне шығарылған бөлшектер Жер ғаламшарына жылдам (мыңдаған км/с жылдамдықпен) жетеді. Жердің магнит өрісі энергиясы мол осы бөлшектерді Жердің полюстеріне қарай бағыттайды. Жер атмосферасының жоғарғы қабатында полярлық шұғыла деп аталатын жарқылдар осылай пайда болатыны, оған қоса Жердегі радиобайланыстың нашарлайтыны белгілі. Күн бетіндегі дақтардың санының артуы Күннің оталулары көбеюімен тікелей байланысты. Күннің оталулары көбейген кезеңді Күннің активті кезеңі деп атайды. Күннің активтілігі, яғни оталудың көбеюі Жердегі биологиялық процестерге де елеулі әсер етеді.

Жердің табиғи серігі-Айдың болуы бір жағынан астрономия алдына Айдың қозғалысы мен пішінін қарастыру мәселелерін қойса, екінші жағынан Айды бақылаулар Жерді зерттеу және Аймен оған жақын кеңістікке ғарыш- тық ұшуларды қамтамасыз етумен байланысты бірнеше астрономиялық мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.

Егер Жер мен Ай изоляциаланған нүктелік объектілер деп есептейтін болсақ, Жер айналасындағы Айдың қозғалысын тек Күннің тартылысынан қозуда болатын эллипс бойымен болар еді. Бірақ Жер мен Айдың ішкі құрылыстарының ерекшеліктері Күн мен планеталардың Айдың қозғалысына әсерін және оның жұлдыздар арасындағы көрінерлік қозғалысын күрделендіреді. Айдың бақылаулардан алынған орындарын теориялық пайымдау мен оның эфемеридін алдын ала есептеу астрономияның ең күрделі есептерінің бірі болып табылады. Және де бұл есепті Айды жүйелі түрде позициялық бақылауларсыз шешу мүмкін емес.

Күнді зерттеуге арналған аппараттар күн желі туралы мәліметтер алуға көмектесті. Қазіргі таңда Күнді зерттеудің маңызды көзі SOHO ( SOlar and ) аппараты болып есептеледі. SOHO аппараты Жер мен Күннің ортасында, Лагранжа нүктесінде жүр және Жерге Күннің анық суреттерін жіберіп тұр.

Жұмыста осы SOHO ғарыш аппараты түсірген суреттер арқылы Күн тәжі құрамына кіретін заттардың лақтырыстары жылдамдығын, Күннің активті кезеңдерін анықтаудың әдісі қарастырылған.

Аспан денелерін зерттеудің жаңа кезеңі ракеталық техниканың дамуымен тікелей байланысты. Айдың екінші жағының фотосуретін әлемде алғаш рет 7 қазан 1959 жылы Жерге көрсеткен Кеңестік ғарыштың «Луна-3» станциясы, кейін «Зонд-3» станциясымен зерттелген. 1969 жылы 20 маусымда Ай бетіне адамзат алғаш аяқ басты.

Айға қарай ракеталық техниканың ұшырылуы Ай бетінің геологиялық, геофизикалық, геохимиялық зерттеулерінің дамуына ықпал етті. Күн жүйесіндегі метеоридтер мен ұсақ денелердің планеталарға құлау әсерінен, планеталарда кратерлер пайда болады. Айдың бетінің барлығы кратерлермен қапталған. Жерден қарағанда көрінетін Айдың жарты бетінде 300 000-ға жуық Ай кратерлері белгілі, көлемі жағынан 1 км-ге жуық және одан да көп, сонымен қатар 15 000 кратер диаметрі жағынан 10 км-ден асады.

Жұмыстың бірінші бөлімінде Күнді және Айды зерттеудің әртүрлі жерлік, ғарыштық әдістерінің көмегімен алынған негізгі сипаттамалары, физикалық табиғаты, олардың беттерінің бедері мен ішкі құрылысы және пайда болуы мен дамуы туралы мәліметтер қарастырылды.

Екінші зерттеу бөлімінде. Күннің берілген гелиографиялық ендігіндегі өз осьнен айналу периодын анықтау әдісі, Күнен қопарылыс кезінде лақтырылған денелердің жылдамдығын, Ай беті суретіндегі көрсетілген масштаб бойынша кратерлердің диаметрлері мен биіктіктерін анықтау әдістері қарастырылған, Тихомарис кратерінің биіктігі, Архимед кратерінің диаметрі және осы кратер пайда болған метеориттің массасы (3*), радиусы (209м) анықталды.

Сонымен қатар Ай мен Шолпан планетасының жақын келуінің 2009 жылдың 18 маусымында 21 сағ. 19 мин. және 22 сағ. 17мин-да түсірілген екі көрнісі арқылы Айдың орбиталық қозғалыс жылдамдығын анықтаудың әдісі екі жолмен есептеліп көрсетілді. Есептеулер нәтижесінде Айдың орбиталық қозғалыс жылдамдығы v=1021, 2 м/с екендігі анықталды.

Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік құндылығы. Диссертациялық жұмыс зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер мен зерттеу әдістері «физика» мамандығына оқытылатын «Астрономия» пәні жұмыс оқу бағдарламасына енгізуге және астрономия практикалық сабағын қолданысқа енгізу арқылы білімгерлерді ғылыми зерттеу жұмыстарға бейімдеуге болады.

Диссертациялық жұмыста төмендегідей нәтижелер алынды. .

Жұмыста ғарыштық аппарттар көмегімен әртүрлі уақыт мезеттерінде түсіріліп алынған аспан денелерінде болып жатқан құбылыстардың фототүсірімдері арқылы қозғалысы, олардың бетінің сипаттамаларын анықталды және оларды анықтау әдістері қарастырылып төмендегідей нәтижелер алынды:

1. Күнде болып жатқан қопарылыстар кезінде заттардың лақтырылыстары жылдамдығы анықталды және Күннің активті кезеңдерін анықтаудың әдісі қарастырылды

2. Ай мен Шолпан планетасының жақын келуінің екі уақыт мезетіндегі түсірілген екі көрінісі арқылы айдың қозғалыс жылдамдығын анықтау әдісі көрсетілді және есептеулер нәтижесінде Айдың орбиталық қозғалыс жылдамдығы υ=1021, 2 м/с екендігі анықталды.

3. Күннің белгілі бір гелиографиялық ендігіне сәйкес қабатының айналу жылдамдығын анықтау әдісы қарастырылды. Гелиографиялық ендігі 25 тең қабаттың айналым жылдамдығы 28. 6 тәулікке тең екендігі анықталды.

4. Ай бетіндегі кратерлердің диаметрлері мен биіктіктері, яғни Тихомарис кратерінің биіктігі, Архимед кратерінің диаметрі және осы кратер пайда болған метеоритің массасы (3*10 ¹³ кг), радиусы (209м) анықталды.

I. Теориялық бөлім

1. Күн

Күннің негізгі сипаттамалары

Күн - Күн жүйесіндегі бізге ортақ жалғыз жұлдыз. Оның айналасында ғаламшарлар мен олардың серіктері, ергежейлі ғаламшарлар, астероидтар, кометалар, метеориттер мен ғарыш тозаңдары айналып жүреді. Күн массасы Күн жүйесінің 99, 8% құрайды. Күн сәулесі Жер бетіндегі тіршілікке қолайлы жағдай жасайды. Күн сәулесінің әсерінен Жер бетінде климат қалыптасады. Күн құрамында сутегі, гелий және аз мөлшерде: темір, никель, оттегі, азот, кремний, күкірт, магний, көміртегі, неон, кальций және хром кездеседі. Спектрлік класс бойынша Күн G2V («сары ергежейлі жұлдыз») қатарына жатады. Күннің беткі температурасы 6000 К. Күн спектрінің құрамында иондалған және нейтралданған металл және иондалған сутегі кездеседі. Біздің галактикада 100 миллионнан астам G2 классына жататын жұлдыздар бар. Сонда да біздің галлактиканың 85% өзінің өмірінің соңғы кезеңіндегі кіші қызыл жұлдыздар. Күн де басқа жұлдыздар сияқты энергияны термоядролық процесс арқылы алып отыр.

Күн Құс жолының ортасынан 26000 жарық жыл қашықтықта орналасқан. Ол 225 - 250 милион жылда бір айналым жасайды. Күннің орбитальді жылдамдығы 217 км/с - мұндай жылдамдықпен ол бір жарық жылды 1400 Жер жылына тең уақытта өтеді. Қазір Күн Орионның ішкі бөлігінде, Персей мен Мерген ортасында, яғни жергілікті жұлдызаралық тозаң аумағында орналасқан. Күн - Жер бетіндегі маңызды энергия көзі. Күн қуаты 1370 Вт/м ² . Ол Жер атмосферасынан өту кезеңінде 370 Вт/м ² қуатын жоғалтады. Сондықтан Жер бетіне 1000 Вт/м ² қуат жетеді. Бұл энергия табиғатта және тұрмыста қолданылады. Өсімдіктер Күн энергиясының көмегімен фотосинтез процесі жүреді. Тікелей фотоэлементтерді қыздыру көмегімен Күн энергиясы электр тогына айналдырылуда. Күннен бөлінетін ультракүлгін сәуле көмегімен суды және басқа да заттарды бактериялардан тазарту қолданылады. Және де ол сәуле адам денесіне Д дәруменін береді. Күн - үшінші кезеңдегі жас жұлдыз. Қазіргі Күннің жасы компьютердің модельдеуі бойынша 4, 57 миллиард жыл. Болжаулар бойынша, Күн бұдан 4, 59 миллиард жыл бұрын, сутек молекулаларынан тұратын тозаңнын гравитация күшінің әсерінен пайда болған [11] . Массасы Күн массасына тең жұлдыз шамамен 10 миллиард жыл өмір сүруі керек. Олай болса, Күн өз ғұмырының орта жасына келді. Қазіргі таңда Күн ядросында сутектің гелийге айналу процесі өтіп жатыр. Күн әр секунд сайын 4 миллион тонна затты энергияға айналдырып отыр, соның нәтижесінде күн сәулесі энергиясы мен күн нейтриноларының ағыны пайда болуда.

Күн массасы аса жаңа жұлдыз болып жарылу үшін жетпейді. Оның есесіне, ол өмірінің соңында үлкен қызыл жұлдызға айналады. Күн 4 - 5 миллиард жылдан соң үлкен қызыл жұлдыз болады. Шамамен 7 - 8 миллиард жылдан кейін, күн ядросының температурасы 100 миллион градус болғанда, ядро темпертурасы тұрақсыз болады. Осының есебінен Күн өз массасы мен өзінің сыртқы қабығын жоғалта бастайды. Күн үлкейгенде ол Жер орбитасына дейін үлкейеді. Жер бетіндегі судың барлығы газ күйіне өтеді. Жер атмосферасы Ғарыш кеңістігіне жайылып кетеді. Шамамен 500 - 700 миллион жылдан кейін Жер беті өте ыстық, өмірге қолайсыз болады. Адамзат тек қана жұлдызаралық саяхатпен ғана өмір сүреді. Бұл фазадан кейін Күн өзінің сыртқы қабығынан айырылып, ол ғарыштық тозаңға айналады. Ал оның ортасында ыстық ядро болады. Ол ақ ергежейліге айналып, көптеген миллиард жылдар бойы сөне бастайды.

1. 1. - сурет Күннің ғарыштан бейнесі

2 - сурет. Күннің өмір сүру циклі

2. Күннің құрылысы

2. 1. Күн ядросы

1. 2 - сурет. Күннің айналу циклі

Ядро ол - радиусы 15 километр болатын және термоядролық процесс жүріп отыратын күннің ортаңғы бөлігі. Ядроның құрамындағы заттың тығыздығы 15000кг/м ³ (оның тығыздығы судың тығыздығынан 150 есе, жердегі ең ауыр металл осмийден 6, 6 есе көп), ал ядроның температурасы 14 миллион градус. SOHO ( SOlar and Heliospheric Observatory ) аппаратынан алынған мәліметтер нәтижесі бойынша, Күннің ядросы оның сыртқы бөлігіене қарағанда, өз осінің бойымен тез айналады. Күн ядросында термоядролық процесс жүріп отырады. Әр бір секундта 4, 26 миллион тонна зат энергияға айналып отырады. (1. 3 - сурет)

1. 3 - сурет

Күннің құрылысы

Күн белсенділігі Күн дақтары, оталу, жалын шудалары, талшықтар мен протуберанцтер, тәждің ұйытқу орындары, тағы да басқа құбылыстар бір - бірімен өзара тығыз байланысты, әдетте олар Күннің кейбір облыстарында бірге пайда болады, мұндай облыстар Күннің активтілігінің центрі деп аталады. Күннің активтілігін сипаттау үшін бірқатар индекстер енгізілген. Оның ең жиі қолданылатыны Күн дақтарының салыстырмалы саны, яғни Вольф саны. Барлық сипатталған құбылыстардың жылдық орташа саны және олардың интенсивтілігі шамамен 11, 1 жылдық периодпен өзгеріп отырады. Күннің активтілігінің орташа периоды 11, 1 жыл, оның өзгерістерінің ұзақ периоды 80 жыл не одан да артық болатыны анықталған [14] .

Күн атмосферасы

Фотосфералық құбылыстар Фотосфера - Күннің жарық шығаратын қабаты. Оның қалыңдығы 320 км. Фотосфераның орташа температурасы 5800 К. Бұл жердегі газдың тығыздығы 1/1000 Жер ауасы тығыздығына тең, ал фотосфераның ішкі қабатына қарай температура 4800 К.

Жерге келіп жететін Күн энергиясының барлығы дерлік Күннің фотосфера қабатынан шығарылады. Күнге тікелей қарағанда оның дөңгелек диск түрінде беті көрінеді. Күн дискісын бақылаудан оның жарықтылығы дискі центрінен шетіне қарай бірте-бірте қараятындығын көрсетеді. Күн дискісінің шетіне қарай қараюын фотосферада температура тереңдікке қарай өсетіндігімен түсіндіруге болады. Күн дискісінің әр түрлі нүктелері Күннің қарастырылып отырған нүктесіне түсірілген нормаль мен көру сәулесі арасындағы (1. 4 - сурет) бұрышпен сипатталады.

1. 4- сурет

Күн дискісінің әр түрлі нүктелері күннің қарастырылып отырған нүктесіне түсірілген нормаль мен көру сәулесі арасындағы бұрыш.

Дискі центрінде яғни көру сәулесі Күн радиусы мен сәйкес келеді, ал шетінде , көру сәулесі Күн бетіне жанама бағытта болады. Зат қабатының сәуле өткізу қабілеттілігі оптикалық қалындықпен сипатталады. Қабаттың оптикалық қалындығы ол сәулені мүлдем өткізбейді. Бұдан Күннің үздіксіз оптикалық сәуле шығаруы оның сыртқы қабатынан түзілетіндігі шығады. Фотосфераның төменгі шекарасына тең болатын зат қабатын алады. Күн дискасы шетін бақылаулардан фотосфера жарқырауы күрт төмендеуі қалындығы 0, 5 кем қабаттарда болатындығы анықталған, бұл 300 км сызықтық өлшемге сәйкес [11] . Егер көру сәулесі фотосферамен үлкен бұрышпен қиылысатын болса (1. 5 - сурет), онда оптикалық қалындығы r=1 шамасына температурасы төменірек болатын неғұрлым жоғарырақ қабаттарда жетеді. Сондықтан Күн дискісы шетінің сәулелену интенсивтілігі ортасының сәулелену интенсивтілігінен аз болады.

1. 5- сурет

Күн дөңгелегінің шетіне қарай қараюын түсіндіру.

Сол сияқты әр түрлі спектрлік аймақтарда өлшенілген Күннің түстік температурасынын әр түрлілігін де түсіндіруге болады. Үздіксіз жұтылу коэффициенті толқын ұзындығына тәуелді. Жұтылу коэффициенті аз болатын толқын ұзындығы аймағында сәуле тереңірек, ыстық қабаттардан шығарылады, ал ол үлкен болатын жерлерде сәуле сыртқы суығырақ қабаттардан шығарылады. Фотосферадан шығатын сәулеге негізгі үлес қосатын сутегінің теріс ионы .

Фотосфера құрылымы туралы тереңірек мәліметтерді фраунгоферлік сызықтардан алуға болады. Себебі, атомдық сызықтардағы жұтылу коэффициенттері үздіксіз спектрдегі жұтылудан анағұрлым артады. Сондықтан сызықтық спектрлік сәулеленулер жоғары суығырақ қабаттардан, ал үздіксіз спектрлік сәулелер тереңірек, ыстық қабаттардан түзіледі.

Спектрлік сызықтар профилі бойынша интенсивтілік таралуын өлшей отырып, тереңдікке байланысты температураның таралуы туралы мағлұмат алуға болады. Жұтылу коэффициенті максимал болатын спектрлік сызық центрінде фотосфераның неғұрлым жоғары қабаттары бақыланады, ал жұтылу коэффициенті үздіксіз азая беретін спектрлік сызық центрінен қашықтаған сайын, спектрлік сызық центрінде хромосфера бақыланады.

Толқын ұзындығының көрінетін сәуле диапазонында телескоппен Күн бетін бақылаудан, оның беті жіңішке қараңғы аралықтармен қоршалған жарқыраған ауданшалар жиынтығынан тұратындығы анықталған. Бұлар Күн түйіршіктері, олардың өлшемдері әртүрлі, жуықтап 700 км, «өмір сүру уақыты» 8 мин. Түйіршіктер ені жуықтап 300 км қараңғы аралықтармен бөлінген.

Күн экваторынан белдеуде түйіршіктерден басқа жиі-жиі Күн дақтары мен алаулар байқалады (1. 6- сурет) .

1. 6 - сурет

Күн дағы.

Телескоп жарығырақ шала көлеңкемен қоршалған қараңғы шұңқырды (дақ көленке деп аталатын) ажыратуға мүмкіндік береді. Осындай дақтарға тән өлшем 3500 км құрайды. Көленкенің диаметрі екі есе аз. Көленкеге жақын маңайдан дақтың жиегінен ағып жатқан сияқты жіңішке ағымдар түрінде жекелеген жарық аумақтар пайда болады ( ) . Олар шала көлеңкеге тән шашақталған құрылымды түзеді. Жеке шашақтың өмір сүру уақыты 30 - 60 мин. Сонымен бірге дақ көлеңкесінде диаметрі, өмір сүру уақыты 15-30 мин кішкене жарық нүктелер байқалады. Олар дақ көлеңкесінен күшті магнит өрісінде «қалдық» түйіршіктену деп есептеледі. Дақ көлеңкесіне сәулелік энергия ағыны жуықтап 3 есе азайған, сондықтан оның температурасы 6000 ⁰ -нан 4500 ⁰ К -ге дейін төмендейді. Температураның бұндай төмендеуі дақ спектрінен де байқалады және сызық қысқа толқын аймағына қарай біршама ығысқандығы көрінеді. Бұл Доплер эффектісі негізінде қарастырылып отырған спектрлік сызығы түзілетін фотосфера аймағында газ дақтан шығады деп айтуға мүмкіндік береді. Үлкен бөліктерде - хромосфера мен тәжде газ, керісінше дақ аймағына қарай ағады.