Демонстрациялық тәжірибелердің мәні

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе 3
Негізгі бөлім
1. Орта мектеп физика курсында физикадан демонстрациялық
эксперименттерге қойылатын әдістемелік талаптар

1.1. Демонстрациялық эксперименттерге қойылатын әдістемелік
талаптар. 6
1.2. Демонстрациялық тәжірибелердің мәні. 11
1.3. Демонсрациялық экспериментттердің әдістемелік құндылығы, мәні
және мақсаты. 16
2. Кинемтаика бөлімі бойынша демонстрациялық эксперименттер
жүйесі. 19
2.1. Біралыпты қозғалыс кезіндегі жолдардың арақатынасын анықтау
2.2. Бір қалыпты қозғалыс кезіндегі лездік жылдамдықты анықтау; 24
2.3. Қозғалыстың сақталу заңы.
3. Динамика бөлiмi бойынша демонстрациялық эксперименттер жүйесі. 25
3.1. Деформация шамасының деформациялаушы күшке тәуелділігі. 27
3.2. Пружиналы динамометрдің құрылысы мен жұмыс істеуі.
3.3. Үйкеліс күшінің үйкелісетін беттердiң күйі мен тегіне 29
тәуелділігі
3.4. Домалау үйкелiс күшiн сырғанау үйкелiс күшiмен салыстыру. 37
3.5. Үйкеліс, сырғанау үйкеліс күшін өлшеу және 39
осы дененің салмағымен салыстыру.
4. Статика бөлімі бойынша демонстрациялық эксперименттер жүйесі 42
4.1. Бір – біріне бұрыш жасай орналасқан күштерді өлшеу. 44
4.2. Күш моментінің ережесін тексеру.
4.3. Денеге бір түзудің бойымен әсер ететін күштердi қосу 45
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
47
49
50
52
55

КІРІСПЕ

Ньютоннның қозғалыс заңдары – қазіргі классикалық механиканың ең
маңызды бөлігі. Механика заңдарын орта мектепте оқытуға байланысты
бірқатар әдістемелік проблемалар туындайды. Олар динамиканың негізгі
ұғымдарын осы заман физикасы қалай түсіндіреді және оларды мектеп курсына
ендірудің тәсілдері қандай? Негізгі ұғымдар мен механика заңдарын оқытудың
жүйелілігі қандай болуы тиіс және қандай әдістеме қолдану керек?
Ньютон заңдарын оқуға байланысты, оқушылар кинематика бөлімінде
танысқан. Қозғалыстың салыстырмалылығы жөніндегі идеяны дамыту мәселесін
қарастыруға тура келеді. Негізгі ұғымдар мен Ньютон механикасы
заңдылықтарының қолдану шекарасын қаншалықты ашу қажеттілігі де талқылауды
керек етеді.
Сонымен қозғалыс заңдарын оқытуды неден бастау керек? Ньютон өзінің
Натурал философияның математикалық бастамалары деген кітабында бірінші
орынға инерция заңын қояды, оны біз кейіннен Ньютонның бірінші заңы деп
атап кеттік. Ньютон заңын оқытуға байланысты инерциялық санақ жүйесі
ұғымын ендіру қажеттігі туындайды. Кез келген қозғалыс
салыстырмалы,оқушылар оны кинематика бөлімінде оқыған. Дененің қозғалысы
бір санақ жүйесінде бір қалыпты және түзу сызықты болуы мүмкін де ал сол
мезетте басқа санақ жүйесінде айнымалы және қисық сызықты болуы мүмкін.
Сонда қозғалысты және оның заңдарын қандай санақ жүйесінде қарастырған
дұрыс? Ең қарапайымы –ондай санақ жүйесі ретінде денеге басқа денелердің
әсері болдмаған жағдайда ол өзінің тыныштық күйін немесе бір қалыпты түзу
сызықты қозғалыс күйін сақтай алатындай санақ жүйесін алу керек. Міне, осы
санақ жүйесін инерциялық санақ жүйесі деп атайды.Бірақ дүниеде басқа
денелер әсер етпейтін абсолют еркін дене жоқ сондықтан абсолют инерциялық
санақ жүйесін таңдап алу қиын.
Оқушылар алғаш рет физиканы жүйелі түрде оқып үйренуге кіріскен
кездегі, VI-VII кластардағы демонстрациялық қондырғалар немесе, көбінесе
экранға проекцияламай-ақ, демонстрацияланатын құбылысты тікелей бақылап
көруге болатындай етіліп жинастырылуы керек. Бұл үшін қажетті негізгі
деталдардың көрінерлігі мен тәжірибенің көрнектілігіне демонстрацияланатын
приборлардың сәйкес конструкциясы, олардың бояуы мен әртүрлі техникалық
әдістерін қолдану арқылы жетеді. Мұндай әдістерге мыналар жатады:
демонстрациялық үстелге қондырғыны дұрыс орналастыру, экрандарды қолдану,
приборлар мен қондырғыларда тасаланған жарықты пайдалану.
Мектепте физикалық экспериментті тиісті дәрежеде өткізудің ең басты
шарты – физика кабинетін жабдықтау және оның жұмысын жоспарлы түрде дұрыс
жолға қоя білу. Бұл физика мұғалімінің ынта-жігеріне және іскерлік
қабілетіне бірден-бір байланысты жұмыс.
Мектептегі физика курсындағы эксперимент – бұл физика ғылымына тән,
зерттеудің ғылыми методының көрінісі. Оқушылардың эксперименттік методтың
мән-мағынасы мен оның физика саласындағы ғылыми зерттеулердегі ролімен
таныстыру үшін, сондай-ақ мектеп оқушыларының қандай да бір практикалық
дағдыларымен қарулануына тәжірибелер мен бақылаулардың маңызы зор.
Физикалық экспериментті негізге алып, құбылыстарды оқып үйрену –
оқушылардың ғылыми көзқарасының қалыптасуына, физикалық заңдарды неғұрлым
тереңрек меңгеруге, мектеп оқушыларының пәнді оқып үйренудегі қызығушылығын
арттыруға себтiгін тигізеді.
Демонстрациялық эксперимент құбылыстарды және заңдарды оқып үйрену
үстінде, оқушылардың ой-өрісіне мұғалімнің белсенді басшылығы керек болған
жағдайларда қажет болады. Тәжірибе демонстрациясы – мақсат көздеген
процесс, оның барысында мұғалім мектеп оқушыларының сезу және қабылдау
түйсіктеріне басшылық етуді іске асырады және осылардың негізінде белгілі
бір түсініктер мен ұғымдарды қалыптастырады. Демонстрациялық тәжірибелерді
мұғалімнің сөзімен ұштастыру – физикалық ұғымдардың ойдағыдай қалыптасуына
маңызды шарттардың бірі.
1. Орта мектеп физика курсында физикадан демонстрациялық эксперименттерге
қойылатын әдістемелік талаптар.
1.1. Демонстрациялық эксперименттерге қойылатын әдістемелік талаптар.

Демонстрациялық эксперимент – табиғи құбылыстарды жасанды қолдан
туғызылатын жағдайларда қайталап көрсетеді және олардың нәтижесінде ішінен
экспериментаторға керекті өзара байланысқан факторларды айырып береді.
Алайда көбінесе соңғы нәтижеге бақылаушының назарынан кейде тыс қалатын
жанама құбылыстар елеулі әсерін тигізеді, сондықтан да алынған әсерді
түгелімен бақылаушы білгісі келген фактордың құбылысына апарып жөнсіз
теңейді. Нәтижесінде тәжірибенің түсіндірілуінде өрескел қате жіберіледі.
Түсініктілік. Демонстрациялар, сөз жоқ, оқушылардың түсінігіне жеңіл
және олар көрсетілетін сабақтың оқу материалымен жүйелі байланысқан болуы
тиіс. Сондықтан тәжірибелердің әр түрлі варианттарының ішінен оқушылардың
сол кезеңдегі дайындығына сәйкесін іріктеп алу керек. Мысалы, кинетикалық
энергияның потенциалдық энегргияға және керісінше, айналуын
демонстрациялаған кезде VI класта ең жақсысы Максвелл маятнигін емес, жіп
маятникті пайдалану.
Көрнекілік. Бұл талап бәрінен де бұрын демонстрациялардың кластағы
барлық оқушыларға жақсы көрінуін және оқып үйренілетін құбылыстың негізгісі
және бастысын нанымды көрсету жағын ойластырады.
Тәжірибелер айқын болуы тиіс. Мысалы, электрлену кезіндегі денелердің
тартылысын көрсететін демонстрация үшін көптеген тәжірибелерді пайдалануға
болады: қағаз қиындыларының тартылысы немесе шұғаға ысылған эбонит таяқшасы
бар сұлтан жолағы тартылысы; электростатикалық маятниктің станиол
гильзасының тартылысы; ауырлық центрінен жіпке асылған метрлік сызғыштың
немесе тіпті су құбырының тартылысы. Осы тәжірибелердің бәрінен де
айқынырағы және әсерлісі соңғысы екені көрініп тұр.
Еңбекті ғылыми ұйымдастыру талаптары (НОТ). Сабақтың әр минуты қамбат.
Сондықтан тәжірибелер мен приборларды оларды дайындауда уақытты минимум аз
алатын, оның үстіне жұмысқа сенімді және мүдірмейтіндерін пайдалану өте
маңызды. Мәселен, архимед күшінің демонстрациясының көп варианттарының
ішінде басқаларына гөрі қарапайым және тоқтаусыз прибор Архимед шелегімен
орындалады.
Ғылыми нанымдылық.Бұл талап тәжірибенің мынадай вариантын, яғни
бақыланып отырған әсер эерттелетін құбылыс арқылы мүлтіксіз
түсіндірілетіндей вариантын таңдау және көрсету керектігін білдіреді.
Мақсаттың қойылуы. Оқушыларға әрбір тәжірибенің қойылу мақсаты айқын
болуы тиіс.Әрбір демонстрация мектеп оқушыларының қызығушылығын арттырып,
олардың белсенді ойлай білуіне түрткі болуы тиіс. Осы мақсатта бәрінен де
бұрын проблемалық тәжірибелерді өткізуге сүйену дұрыс. Проблемалық
тәжірибелердегі байқалған құбылыстарды түсіндіру, оқушының творчестволық
ойын қозғайды, өйткені тұйыққа тіреген қиындықтарға, туындаған сұрақтарға
ол өз бетінше және белсенді түрде жауап іздейді.
Демонстрациялар саны және тәжірибелерді өткізу шапшаңдығы. Тәжірибені
көрсету қарқыны материалды ауызша баяндау қарқынына және оны оқушылардың
қабылдау жылдамдығына сәйкес болуы тиіс. Егер тәжірибе оқушылардың қабылдап
алғанынан гөрі шапшаңырақ өтсе оны қайталаған жөн, және де егер мүмкін
болса, баяуырақ қарқынмен қайталануға тиіс. Бұған насостардың шыны
модельдеріндегі клапандардың әрекеттерінен демонстрациялау және шойын
цилиндрдегі газдардың қопарылысы кезіндегі олардың жұмысын көрсету
демонстрациясы мысал бола алады. Сонымен бірге нәтижесіз ұзақ тәжірибені
демонстрациялау бақыланып отырған құбылысқа қызығушылықты мақұлдатады,
босқа уақыт оздыруға және баяндау қарқыны мен қабылдау қарқынын сақтамауға
келтіретінін есте ұстаған жөн.
Демонстрацияға арналған қондырғыны оқушылардың көз алдында құрастырған
жөн. Бұл тәжірибені түсінуді және оны қабылдауды жеңілдетеді. Тек өте
қажетті жағдайларда, мысалы, ұзақ-сонар жөндеуді қажет ететін электр
тізбектерін немесе қондырғыларды құру кезінде, приборлардың біразын немесе
тұтас қондырғыны алдын ала құрастырылған күйінде демонстрациялауға болады.
Түсінуге күрделі немесе қиын процесстерді демонстрациялау кезінде
тұтас тәжірибелер сериясын көрсету, яғни бір құбылыстың өзін бірнеше
тәсілмен немесе әр түрлі көзқарас тұрғысынан көрсетуге жүгіну: мәселен,
электрленген денелердің қасиеттерін түсіндіретін тәжірибелер, түрлі
конфигурациялы тогы бар өткізгіштерде магниттік қасиеттердің бар болатынын
көрсететін тәжірибелер сериясын өткізу.
Сонымен қатар сабақты үсті-үстіне өңкей біртектес демонстрациялармен
ауырлата беруге болмайды, өйткені бұл уақыттың зая кетуіне оқушылардың
жұмысқа ықыласын, зейінін бәсеңдетіп, сабақты ойынға айналдыруға әкеліп
соғады.
Демонстрациялық үстелді дұрыс пайдалану. Барлық демонстрациялық
тәжірибелерді физика кабинетінде демонстрациялық үстелдің үстіне жасап
көрсеткен жөн. Тәжірибенің оқушыларға жақсы көрінуін және аппаратураны
еркін шолуын қамтамасыз ету үшін, приборлар үстелдің үстіне бірін-бірі,
қалқаламайтындай етіп қойылады. Тәжірибелерді демонстрациялау кезінде
мұғалім приборлардың бір жағын ала немесе приболардың әр жағында тұрғаны
жөн, сонда оның іс-әрекеті класқа жақсы көрінетін болады.
Тағандарды қолдану. Көптеген тәжірибелерде приборды демонстрациялық
үстелдің қапқағынан (үстінен) жоғарырақ деңгейде қоюға тура келеді. Осындай
жағдайда түрлі тағандар пайдаланылады: көрсеткіш үстелшелер, білеушелер,
штативтер. Мысалы, магнит стрелкалармен жасалатын тәжірибелерді
демонтрациялау кезінде соңғысын көтергіш үстелшеге орнатады, әйтпесе артқы
партада отыратын оқушылар оны көрмейді.
Фабрикада жасалып шыққан көтергіш үстелшелер болмаған жағдайда қолдан
жасалғанын пайдаланған жөн. Ағаштан жасалған түрлі тағандарды, білеушелерді
пайдалануға болады. Электростатика тәжірибелеріне арналған үстелшелердің
аяқтары изоляцияланған болуы тиіс.
Практикада бәрінен де гөрі қоңырқай және ақ реңктегі экрандармен жиі
пайдаланады. Бір жақ беті ақ, ал екінші жағы қоңырқай (қара) реңк болып
келген, комбинацияланған экрандар өте ыңғайлы. Тәжірибелерді қоңырқай
түспен боялған приборлармен демонстрациялау кезінде, класс тақтасының
қоңырқай реңкінен нашар көрінетін жағдайда, ақ реңк пайдаланылады. Боялған
сұйықтармен тәжірибелер жасағанда да ақ реңкте жақсырақ көрінеді. Егер
тәжірибелерді ақшылтым түстермен боялған приборлармен демонстрацияласа,
онда, керісінше, қоңырқай реңкте түтіннің будақтауы, мысалы Паскальдің
шармен жасаған тәжірибелері, жақсы көрінеді. Сондай-ақ қоңыр реңкте
спиральды тоқпен қыздыру көрсетіледі.
Кейбір жағдайларда құбылыс өткермелі экран реңкінде немесе өтпелі
жарық реңкінде демонстрацияланса, ол анағұрлым жақсы көрінеді.
Өткермелі экран мөлдір сұйықтармен қойылатын тәжірибелерді немесе
мөлдір шкаласы бар (мысалы, электрометрде) приборлармен тәжірибелерді
демонстрациялау кезінде пайдаланылады.
Ірі шкалаларды қолдану. Оқушылар приборлардың көрсетулерін есептеуді
орнында отырып жүргізе алу үшін, демонстрациялық приборлардың шкалалары ірі
болуы тиіс. Мысалы, демонстрациялық динамометр мен демонстрациялық
гальванометрдің шкалалары осы талапты ескере отырып жасалған.
Прибордың шкаласы ұсақ болған жағдайларда, оны үлкейтуге тура келеді.
Мысалы, мензурканың құрылысын және онымен денелердің көлемін өлшеу
ережелерін түсіндіру кезінде цилинрлік ыдыстың қабырғасына бекітілген
шкаланы қолдануға.
Демонстрациялық эксперимент немесе тәжірибелер сабақ үстінде
көрсетіледі, сондықтан, ол сабақтың бір бөлігі болып есептелінді және
оқытудың басқа тәсілдерімен (әңгімелеу, лекция, проблемалық баяндау, т.т.)
бірігіп қолданылады. Демек, демонстрациялық тәжірибелер көрсетпейінше
физика сабақтарын сапалы өткізуге болмайды, оны мысалы, жарық спектрінің
түрлі түстерін соқыр адамға түсіндірумен бара-бар деп түсінуіміз керек.

Сабақ үстінде физикалық тәжірибелерді көбінесе мұғалім көрсетеді,
кейде оларды оқушылардың өздеріне де жасатуға болады.

Демонстрациялық тәжірибелерді алдын ала дайындау және оларды кластағы
сабақтарды өткізу біршама арнайы жабдықтарды қажет етеді. Оған ең алдымен
мыналар жатады: мұғалімнің клас-лабораториядағы және препараторскийдегі
жұмыс орнын жабдықтау, қосымша приборлар мен тетіктер, физика курсының
барлық бөлімдері бойынша демонстрациялық приболардың жиынтығы.
Демонстрациялық приборлардың, жоғарыда көрсетілгендей, лабораториялық
жұмыстарға арналған приборлардан едәуір өзгешелігі бар. Бұл приборлармен
мұғалім қандай да бір қондырғыны құрастырғанда пайдаланады, олар, әдетте,
оқушылардың қолына берілмейді.
Бұл жерде демонстрациялық приборлардың қандай да бір түсінік берілген
жеке тізімі келтірілмейді. Алайда бұл оқу приборлары жайлы түсінікті
олармен жасалатын тәжірибелердің сипаттамаларынан алуға болады. Жұмыс
орнының жабдықтары, сондай-ақ қосымша приборлар мен тетіктер осы тараудың
келесі үш параграфында баяндалады.
Тұтас алғанда бұл жабдық ілгеріде физикалық экспериментті жан-жақтылы
демонстрациялағанда сипатталған методикалық талаптарды қанағаттандырады.
Сонымен бірге ол қарапайым, құны жағынан алып қарағанда мектеп сатып
алатындай арзан және көптеген жеке приборлар бір тәжірибе үшін ғана емес,
бірқатар тәжірибелер үшін қолдануға тиімді болатындай етіп таңдап алынған.
Басқаша айтқанда, ілгеріде сипатталған тәжірибелер үшін қолданылатын
демонстрациялық жабдықты тұтас алғанда бір комплекті деп есептеуге болады:
приборлардың, құрал-жабдықтар мен тетіктердің жалпы саны біршама аз болған
кезде ол барлық қажетті тәжірибелерді қоюға мүмкіндік береді. VI-VII
кластарда оқылатын физика демонстрацияларына арналған дәл осындай жабдық
жеке сегіз жылдық мектептің физика кабинеттерінде болғаны жөн.
Тәжірибелерді қою үшін приборлар, құрал-жабдықтар мен тетіктерден
басқа аздаған мөлшерде химиялық реактивтер, әр түрлі материалдар, ыдыстар
қажет. Бұлардың барлығы да әрбір тәжірибенің сипаттамаларының бас жағында
келтірілген жабдықтардың тізімінде көрсетілген.
Демонстрациялық үстелдің шкафтарының ішіне ағаштан жасалған бітеу
жәшік-тағандар жиынтығы орналастырылады.

1.2. Демонстрациялық тәжірибелердің мәні.
Физиканы үйрену процесі айналадағы физикалық құбылыстарды
ұйымдастырылған түрде бақылаудан басталады. Мұндай бақылаулар оқушылармен
қандай да бір дәрежеде физиканың жүйелі курсын оқып үйренуге дейін
жүргізіледі. Сондықтан VI клата оқу басталғанда оқушылардың әр түрлі
физикалық түсініктерден біршама қоры болады.
Алайда физиканы үйрену кезінде осындай қормен шектеліп және соған
ғана сүйену төмендегідей ұсыныстар тұрғысынан алғанда дұрыс болмас еді.
Біріншіден, мұндай түсініктер барлық оқушыларда бірдей емес; екіншіден,
кейбір оқушыларда олар тіпті дұрыс болмауы да мүмкін; үшіншіден, бұл
түсініктер қандай да бір жаңа материалды талдап, түсіну үшін әрқашан
жеткілікті бола бермейді. Түсініктер қоры, практика көрсеткендей, бүкіл
курс бойы біртіндеп, жүйелі түрде толықтырылып отырылуы керек.
Мұның бәрі оқуға керекті арнайы ұйымдастырылған демонстрациялық
тәжірибелерді класта жүргізу қажеттілігіне келіп тіреледі.
Тиісті түсініктер беріліп, дұрыс қойылған физика демонстрациялары
нақтылы қондырғының жеке приборларын, тетіктерін, детальдарын т.б. ғана
емес, сонымен бірге оқып үйренілетін физикалық құбылыстарды, поцестерді
және заңдылықтарды да оқушылардың көруіне мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, демонстрациялар тікелей мұғалімнің басшылығымен
оқушылрады бақылауларды неғұрлы жинақты және дәл жүргізуге үйретеді. Олар
білім көзін сыртқы дүние құбылыстарынан, тәжірибеден іздеуге мәжбүр етеді
және табиғаттың ақиқаттығы жайлы ғылым ретінде, физика туралы материалистік
түсінікті қалыптастырады.
Ақырында, дұрыс көрсетілген демонстрациялық тәжірибелер оқушылардың
физикаға деген жанды жеңіл қолдау табатын қызығушылығын туғызады.
Физика программаларының мазмұнын қарастырғанда әртүрлі тақырыптардан
демонстрациялық тәжірибелермен иллюстрациялануы сөзсіз қажет болатын
мәселелерді әрқашан белгілеп қоюға болады. Бұл бәрінен бұрын ең қарапайым
бастапқы тәжірибелер болады, мысалы: 1) ауаның салмағы болады; 2) газдардың
серпімділігі; 3) денелер қыздырғанда ұлғаяды.
Бастапқы тәжірибелер физиканы үйренуге кіріскен оқушылар үшін бәрінің
бастамасы болумен бірге талассыз ақиқат, барлық бастапқылардың бастапқысы
болып саналады. Логикалық жағынан негізделген және математикалық
пайымдаулар емес, осы эксперименттің өзі олар үшін көптеген қағидалардың
қалтқысыз дәлелі болып табылады. Ұлы ғалым М.В. Ломоносов: Мен тек қиялдан
ғана туған мың пікірден гөрі бір тәжірибені жоғары қоямын, – деп текке
айтпаған.
Дұрыс түсініктер туғызатын осындай бастапқы тәжірибелер курстың жаңа
бөлімін оқып үйренген кездегі оқытудың барлық кезеңдерінде де қажеттігін
айта кеткен жөн. Оқушылардың дамуымен бірге, барлық жағдайларда осы
тәжірибелердің қажетті сапаларын , жаңалық элементтері мен қызығушылығын ,
әрқашанда сақтай отырып, бастапқы тәжірибелер де олар үшін қиындай түседі.
Түсініктер мен ұғымдар біршама жинақталғаннан кейін бұл ұғымдарды әрі
қарай дамытуға және олардың арасындағы қандай да бір тәуелділікті
тағайындауға көшеді. Оқытудың екінші сатысы оқу экспериментіне басқа да
талаптар қояды. Кейбір физикалық шамалардың өлшемдерін нақтылы көрсетуде
және физикалық шамалардың арасындағы сандық және сапалық тәуелділікті
тағайындауда, яғни физикалық заңдарды (үйкеліс күшінің қалыпты қысым күшіне
тәуелділігі, Паскаль заңы, сұйықтың ыдыс түбіне түсіретін қысымының шамасын
анықтау, Ом заңы т.б.) оқып үйренудің бастамасын жасауда көмектесетін
демонстрациялардың екінші тобының белгіленіп қойылуы толық табиғи нәрсе.
Тәжіриберлердің үшінші тобы оқыту процесінде физика заңдарының
практикада қолданылуын көрсетудің қажеттілігінен шығады. Бұл тәжірибелер
қондырғының неғұрлым тиімді детальдарын және әр түрлі приборлардың тетіктер
мен механиздердің қызметін мысалы, таразыларды, шарикті және роликті
подшипниктерді, су насостарын, барометрді, термометрді, жылу машиналарын,
электродвигателін т.б. иллюстрациялап көрсетеді.
Оқушылар курстың қандай да бір жаңа бөлігін талдағанда мынадай оқу
процестерін өтеді – түсініктер мен ұғымдардан бастап ұғымдар арасындағы
байланыс пен тәуелділікті тағайындау, сонан соң физика заңдарының
практикада қолданылуы, ақырында бұрын алған білімін пысқтау және тереңдету
қажеттігі пайда болады. Әдетте осымен оқу процесі аяқталады.
Сонымен, білімді тереңдетуге, жаттықтыруға арналған тәжірибелердің
төртінші тобы пайда болады. Мұнда оқып үйренілген физика заңдары әр түрлі
үйлесіммен берілетін күрделірек құбылыстар демонстрацияланады. Оқушылар
үшін кейде бұл құбылыстар біршама күтпеген және олар үйренген түсініктерге
қарама-қарсы болып көрінеді.
Бұл тәжірибелер түсіндіруге келмейтін қызықты фокусқа айналып кетпеу
үшін, оларды оқушылар орындау барысында туған сұрақтарды өздігінен шеше
алатын қажетті білім қорына ие болғанда ғана қойған жөн. Мұндай
тәжірибелрдің саны шектеулі болатындығы айқын және олардың мазмұны
сабақтардың негізгі мақсатымен сәйкестендірілген.
Ең алдымен атмосфералық қысымның себебін ашатын қарапайым бастапқы
тәжірибені класта демонстрациялап көрсету керек. Егер бұрын газдардың, атап
айтқанда ауаның салмағы бар екені көрсетілмеген болса,онда атмосфералық
қысым туралы тақырыпқа берілген алғашқы демонстрация ауаның салмағын табу
керек.
Атмосфералық қысымның жерден жоғары көтерілуіне байланысты өзгеруін
эксперимент арқылы көрсетудің маңызы зор, өйткені бұл құбылыс көтерілу
биіктігін альтиметр арқылы анықтаудың негізі болып табылады.
Барлық авторлар курстың негізгі бөлімдері: механикадан, жылу мен
молекулалық физикадан, электр мен оптикадан алынған демонстрациялық
тәжірибелердің сабақтың мазмұнына еңгізуді қажет деп есептейтіндіктері
сипаттамадан көрініп тұр. Бұл тәжірибелер алғашқы сабақта игерілмейді, тек
қана оқушылар бірнеше жыл бойы істес болатын физика курсының мазмұнын
құрайтын құбылыстардың әр алуандығын ғана көрсетеді.
Сонымен бірге дайындалған тәжірибелер физикалық құбылыс ұғымын
анықтау мен физика ғылымының эксперименттік ерекшелігін ашуда
иллюстрациялық қызмет атқаруы керек және физикалық құбылыстарды оқып
үйренуде бақылаулар мен өлшеулердің ролін көрсету керек. Физиканың
табиғатты зерттеудегі, техника мен ауыл шаруашылығындағы мәні осы жерде
көрсетілетін болуы керек.
Алғашқы сабаққа тәжірибелерді таңдап алу алуан түрлі болады. Мұнда
барлығы үшін міндетті, даусыз бір вариантты көрсету мүмкін емес. Алайда
таңдап алынған тәжірибелер кез келген жағдайда да белгілі бір ортақ
талаптарды қанағаттандыруы тиіс.
Біріншіден, эксперимент сабақтың көпшілік бөлігін алмай, мұғалім
әңгімесінің кейбір негізгі жақтарын ғана иллюстрациялап көрсетсе болғаны.
Екіншіден, демонстрацияларды өткізуге арналған приборлар мен
қондырғылар мүмкідігінше өте қарапайым және оқушылардың назарын
шаршатпайтындай алуан түрлі болуы қажет.
Үшіншіден, демонстрациялаудың методикасы мен тәжірибелердің мазмұнының
өзі әрбір тәжірибеде бақыланатын құбылыстың жаңашылдылығымен немесе тосын
нәтижемен байланысты қызықтыру элементтері енгізілетіндей болып
ойластырылуы керек. Осының барлығы оқушылардың назарын оңай аударуға
олардың жаңа пәнге деген қызығушылығын әуел бастан-ақ оятуға мүмкіндік
береді.
1-тәжірибе қолдан жасалған кішкентай арбамен көрсетіледі, ол
көтерілген жүктің потенциалдық энергиясының арбаның кинетикалық энергиясына
және керісінше ауысуын демонстрациялау үшін қызмет етеді.
Арбаның үстіндегі өлшемдері шамамен 15х16 см болатын платформаның
ортасына жоғарғы жағындағы блогымен қоса биіктігі 20 см-ге жуық діңгек
орнатылған. Платформаның артқы өсіне қарсы кішкене тілік жасалған. Бұл жіп
байланған жүкті блоктан асыра тастауға және жіптің бос ұшын арбаның артқы
өсіне байлауға мүмкіндік береді.
Тәжірибені демонстрациялау үшін жіпті оське орайды және сол арқылы
жүкті діңгектің блогына дейін көтереді. Сонан соң жіпті босатып жіберіп,
жүкке әсер ететін ауырлық күштің салдарынан арбаның қозғалысқа қалай
келетінін бақылайды.

1.3. Демонстрациялық экспериментттердің әдістемелік құндылығы, мәні және
мақсаты.
Физикалық демонстрациялық эксперименттің әдістемелік құндылығы
мұғалімнен мынадай шарттарды орындауды талап етеді:
1. Тәжірибе өтіліп жатқан оқу материалымен тікелей органикалық байланыста
көрсетілуі керек;
2. Демонстрациялық эксперименттің айқын мақсаты болуы тиіс (мысалы,
Архимед күшінің шамасы неге тең?);
3. Сабақта көрсетілетін физикалық тәжірибе көп уақыт алмауы керек және
барлық приболарды бірден көрсетудің қажеті жоқ (атмосфералық қысым).
Олардың ең негізгілерін ғана тақырыпты түсіндіруде қолданып,
қалғандарын оқушылардың сұрау, қайталау сабақтарында пайдаланған
тиімді;
4. физикалық тәжіриблердің негізінен физикалық заңдылықтардың сандық
мағынасын дәлелдеуге арналғаны жөн (Ньютонның екінші заңы), ал олардың
сапалық жа- ғының демонстрациялануы аз кездеседі;
5. Демонстрациялық эксперименттің эврикалық түрде болғаны жөн, мұндай
жағдайда тәжірибенің негізінде оқушылар өздері жаңалық ашады немесе
тиісті қорытындыға келеді;
6. Тәжірибенің бірнеше варианттарынан, жаңа сабақты түсіндіруде олардың ең
көрнекісі, әсері (эффектісі) күштісі көрсетілуі керек (инерция,
қысымның берілуі);.
7. тәжірибені көрсеткенде демонстрациялық столда тек керекті приборлар
ғана қойылуы тиіс. Оның көрнекілігін күшейту үшін мұғалім түсті
қағаздарды, ақ-қара экрандарды, түрлі түсті боялған сұйықтарды
пайдаланып, приборды жарықтандырғаны жөн; Көрсетілген тәжірибеге
қатысты сурет пен схемаларды дер кезінде тақтаға сызу қажет. Ең дұрысы
– суретті динамикалық түрде салу. Физикалық экспериментті нәтижелі
көрсетуде физика мұғалімінің әдістемелік шеберлігі өте-мөте қажет, оған
кезінде тиісті түсінік және қорытынды берілуі керек.
Демонстрациялық эксперимент оқыту процесіндегі қажетті элементтердің
бірі болып табылатындығы оқыту практикасынан жақсы таныс. Оның негізгі
міндеті белгілі бір ойдың сабақтың мазмұнымен тығыз органикалық байланыста
екендігін айқын да сенімді көрсету қандай да бір қағиданы түсіндіру, нақты
сұрақ қою немесе оған жауап беру болып табылады.
Демонстрациялық эксперимент, ол иллюстрациялауға тиісті
заңдылықтардан едәуір күрделірек, өйткені міндетті түрде жанама қажетсіз
құбылыстар бірге ілесіп жүреді. Класта тәжірибені дұрыс көрсету үшін
мұғалім ең алдымен осы жанама құбылыстарды ретін тауып жойып немесе азайтып
отыруы, оларды оқушылардың көзіне ілікпейтіндей етіп жіберу керек. Әйтпесе
баса назар аударудың орнына оқушылардың көңілі бөлініп кететіні байқалады
және эксперимент теріс нәтиже беруі мүмкін.
Осылайша бөліп алынған, сонан соң класта көрсетілген құбылыс қашанда
бірдей байқалатын және барлық оқушыларға бірдей түсінікті болып шыға
бермейді. Керісінше, бұл жерде экспериментті оқушыларға жеткізіп, оны
қабылдап алатындай ету үшін, зор педагогикалық шеберлік көрсетуге тура
келеді.
Алаңдап және тақырыптан тысқары шығып кетпеу үшін демонстрациялар
сабақтың мазмұны мен органикалық біріге келіп, көзделген мақсат үшін
қажетті және жеткілкті болатын шамалы уақыт қана оқушылардың назарын аудару
керек.
Осыдан демонстрациялық экспериментке деген негізгі бірінші талап –
оның тиімді қысқа мерзімділігі.
Демонстрациялық эксперимент үшін уақыт режимін қатаң сақтау. Егер
иллюстрацияланатын құбылыстың өзінің мазмұны қажет етпесе, сабақ кезінде
бір тәжірибенің қайталануына мүмкіндік бермейді. Демек, сабақта әрбір
тәжірибе міндетті түрде бірден сәтті шығуы керек. Себебі бірден сәтті
шықпаған тәжірибе әрқашан көңілді бөледі, бірқатар жанама сұрақтарды
туындатады және оқушыларда қажетсіз күдік туғызады.
Осыдан туындайтын екінші қажетті талап – ол тәжірибелердің сәтті
шығуына толық кепілдік ету. Сондықтан да оларды дайындағанда әрқашан мына
бір мақалды естен шығармаған жөн: Жеті рет өлшеп бір рет кес – тәжірибені
бір рет жақсы көрсету үшін, оны алдын ала бірнеше рет сынақтан өткізу
керек.
Үшінші қажетті талап – тәжірибенің айқын көрінерлігі. Бұны ең маңызды
талап деп санаған дұрыс және кластағы демонстрациялар туралы сөз болғанда,
қашанда ең алдымен осы жөнінде айтуға тырысу керек. Алайда бір ғана жақсы
көрінерлігі де толық нәтижеге жеткізбейтіндігін іс жүзінде оңай көрсетуге
болады.
Айқын көрінерлік пен мәнерлілік маңыздылығы жағынан олардан
қалыспайтын төртінші талапқа – демонстрациялық тәжірибелердің сенімділігіне
келіп тірейді. Төмендегі тәжірибе сенімділіктің жеткіліксіздігіне мысал
бола алады, оның көмегімен оқушыларға көбінесе бірқалыпты қозғалыс
көрсетіледі.
2. Кинемтаика бөлімі бойынша демонстрациялық эксперименттер жүйесі.

ДЕНЕЛЕРДің ІЛГЕРІЛЕМЕЛІ ҚОЗРАЛЫСЫ. МАТЕРИЯЛЫҚ НҮКТЕ

Барлық нуктелері бірдей қозгалатын дененің қозғалысы ілгерілемелі
қозғалыс деп аталады. Ілгерілемелі қозғалыс кезінде дененің өн бойымен ойша
жүргізілген түзу өзіне-өзі параллель болып қала береді. Былай айтуға да
болады: егер дене бір мезгілде айналмаса және тіпті бұрылмаса, онда ол
ілгерілемелі қозғалады.

1 – сурет.
Дененің қозғалысы туралы бұдан былай сөз еткенде, шынында да, біз сол
дененің бір нүктесінің қозғалысын айтпақпыз. Бірақ материялық нуктенің
денеден айырмашылығы тек қана оның өлшемдерінің болмайтындығы екендігін
үмытпаған жөн.
Қозгалыстың қарастырылып отырған жағдайында өлшемдері еленбейтіндей
денені материялық нүкте деп атайды.
Түзу сызықты бірқалыпты қозғалыс. Жылдамдық.

Жылдамдық. Қандай да бір t уақыт аралығындағы дененің S орын
ауыстыруын қалай табу (есептеу) керек? Ол үшін сол дененің бір уақыт
бірлігі ішінде қандай орын ауыстырғанын білу керек. Егер дене t уақыт
бірлігі ішінде орын ауыстырған болса, ондау қатынасы бір уақыт бірлігі
ішінде қандай орын ауыстырғанын керсетеді. Осы қатынас дененің қозғалыс
жылдамдыгы деп аталады да, әрпімен белгіленеді:

(1)
Бірқалыпты тузу сызықты қозғалыстың жылдамдығы деп дененің кез келген
уақыт 'аралығында орын ауыстыруын осы аралықтың мәніне бөлгенде шығатын
тұрақты векторлык, шаманы айтады.
Егер жылдамдық белгілі болса, онда кез келген t уақыт
аралығындағы S орын ауыстыруды былай табамыз:

(2)

2 – сурет.

Жылдамдық векторы орын ауыстыру векторымен бағыттас. Жылдамдық
векторының бағыты дегеніміз дененің қозғалу бағыты болып табылады.
Орын ауыстыру. Қозғалысты сипаттау үшін енгізілген шамалардың ішінен
координаттардың өзгеруімен байланысты бірінші шама - орын ауыстыру.
Айталық, бастапқы бір уақыт мезетінде козғалыстағы дене (нүкте)
орында болып, біраздан кейін ол бастапқы орнынан S қашықтыктағы басқа бір
орынға жетті дейік. Дененің жаңа орнын қалай табады? Әрине, бүл үшін S
қашықтықты білу жеткіліксіз, өйткені, , нүктесінен осындай қашықтықта
орналасқан нүктелер сансыз көп. Қозғалыстағы дене тек козғалып қана
қоймайды. Ол әрқашан да бір жаққа қарай бір бағытта қозғалады. Дененің жаңа
орнын табу үшін оның бастапқы орнын соңғы орнымен қосатын кесіндісінің
бағытын білу керек. Осы бағытталған түзу кесіндісі дененің орын ауыстыруы
болып табылады. Орын ауыстыруды кескіндейтін кесіндінің екінші үшын көрнекі
етіп тілшемен белгілейді. Ол кесіндіні , нүктесімен

3 - сурет

ұштастырып, тілшенің үшынан дененің жаңа орны - Мг нүктесін табамыз
Дененің (материялық нүктенің) орын ауыстыруы деп дененің бастапқы орнын
оның келесі орнымен қосатын бағытталған түзу кесіндісін айтады.
Үдеу. Бірқалыпты үдемелі қозғалыс. Жылдамдығы кез - келген уа-қыт
аралықтарында бірдей өзгеретін дененің қозгалысын бірқалыпты үдемелі
қозғалыс деп атайды.
Егер қайсыбір бастапқы уақыт мезетіндегі дененің жылдамдығы -ге,
ал t уақыт аралығы өткеннен кейін ол -ге тең болса, онда уақыт
бірлігіңе жылдамдықтың қаншалықты өзгергенін білу үшін -
жылдамдық өзгерісінің t уақыт аралығына қатынасын алу керек. Бұл қатынас
жылдамдықтың өзгеру шапшаңдығы. Оны удеу деп атайды.
Бірқалыпты үдемелі қозғалған дененің үдеуі деп дененің жылдамдығы
өзгерісінің сол өзгеріс болған уақыт аралығына қатынасына тең шаманы
айтады. Үдеуді әрпімен белгілейді:
(3)
Үдеу векторлық шаманың скаляр шамаға көбейтіндісіне тең
болғандықтан, үдеудің өзі де — векторлық шама.
Егер дененің үдеуі модулі жағынан өте үлкен болса, онда ол дене тез
жылдамдық алады (дене екпін алғанда) немесе оны тез жоғалтады (тежел
генде).
Дененің бастапқы жылдамдығы мен үдеуін біле отырып, оның
кез келген уақыт мезетіндегі бастапқы жылдамдығын табуға болады.
Дененің бастапқы жылдамдығы мен а үдеуін біле отырып, оның кез
келген мезетіндегі жылдамдығын табуға болады.
Шынында, жоғарыдағы формуладан мынаны аламыз:
(4)
Үдеу бірлігі. болғандықтан, бүдан шығатын қорытынды мынау
болмақ: егер жылдамдық модулінің өзгеруі және уақыт аралығы t бірге
тең болса, онда үдеудің модулі де бірге тең. Сондықтан үдеу бірлігі үшін
Халықаралық бірліктер жуйесінде дененің1 с-та жылдамдыгы 1мс-қа өзгеретін
бірқалыпты үдемелі қозғалыстың үдеуі алынады. Демек, Халықаралық бірліктер
жүйесінде үдеу бір секундта секундына метрмен немесе метр бөлінген секунд
квадратпен (мс2) өрнектеледі.
Қисық сызықты қозғалыс кезіндегі орын ауыстыру және жылдамдық.Түзу
сызықты қозғалыс кезінде С жылдамдық векторының бағыты әрқашан да орын
ауыстыру векторымен бағыттас болады. Қисық сызықты қозғалыс кезіндегі
жылдамдык пен орын ауыстырудың бағыттары туралы не айтуға болады?

4 – сурет.

Дененің қисық сызықты траекторияның кез келген нүктесіндегі лездік
жылдамдығы траекторияның осы нүктесіне жүргізілген жанама бойымен
бағытталады.
Қисық сызықты қозғалыста нүктенің жылдамдығы шынында да жанама бойымен
бағытталғандығына, мысалы, қайрақтың жүмысын бақылап көз жеткізуге болады.
Егер айналып түрған қайрақ тасқа болат шыбықтың ұшын баса қойсақ, тастан
шығып, шашыраған қызған бөлшектер ұшқын тәрізденіп көрінеді. Бөлшектер
тастан бөлініп шыққан кезде қандай жылдамдық алса, сондай жылдамдықпен
ұшады. Ұшқындардың шығу бағыты, болат шыбықтың тасқа тиіп түрған
нүктесінде, шеңберге жүргізілген жанамамен дәл келетіні суреттен анық
көрінеді. Сазға батқан автомобильдің доңғалағы астынан ұшатын саз балшық та
шеңберге жанама бойымен ұшады.

5 – сурет.

Сөйтіп, дененің лездік жылдамдығы қисық сызықты траекторияның әрбір
нүктелерінде жоғарыдағы суретте көрсетілгендей түрлі бағыт алады. Жылдамдық
модулі траекторияның барлық жерінде бірдей болуы немесе нүктеден нүктеге
өзгеруі мүмкін.
Қисық сызықты қозғалыс — шеңбер доғасы бойымен қозғалыс. Қисық сызықты
қозғалыста жылдамдықтың бағыт бойынша өзгеруі, әрине, траекторияның
пішініне байланысты болады. Ал қисық сызықтардың түрлері сансыз көп. Бірақ
қозғалыстың әрбір жеке қисық сызықты траекторияларының бәрін бірдей
қарастыра бермейміз, суретте қайсыбір күрделі қисық сызықты траектория
көрсетілген. Бұл суреттен, қисық сызықты траекторияның жеке бөліктері,
шамамен шеңбер доғасы екені көрініп тұр, олар пунктирмен кескінделген.
Мысалы, KL бөлігі, бұл — радиусы кішкене шеңбер доғасы, EF, бүл — радиусы
үлкен шеңбердің доғасы.
Сонымен, кез келген қисық сызықты траектория бойымен өтетін қозғалысты
шамамен қайсыбір шеңбер доғалары бойымен болатын қозғалыс ретінде
қарастыруға болады. Сондықтан қисық сызықты бірқалыпты қозғалыстарда үдеуді
табу мәселесі дененің шеңбер бойымен бірқалыпты қозғалғандағы үдеуін
іздестіруге тіреледі.
6 – сурет.

2.1. Бірқалыпты қозғалыс кезіндегі жолдардың арақатынасын анықтау
Құрал – жабдықтар:
1) Өлшеуіш лента; 2) метроном (бүкіл сыныпқа біреу); 3) Муфталы
штатив; 4) бекіткіш (желоб); 5) шарик; 6) металл цилиндр;
Темірді штатив көмегімен көлбеу орналастырамыз. Қозғалып бара жатқан
шарикті тоқтату үшін бекіткіштің (желоб) осы шарик тоқтайтын жеріне
металл цилиндр орнатылады.
Уақытты барлық класс үшін жалпы метроном көмегімен өлшейді немесе бір
минутта 120 соққы болатындай етіп жөнделген, столға қойылған уақыт
есептегіші көмегімен өлшенеді.

7 – сурет.
Шариктің жүріп өтетін жолдары сантиметрлі бөліктерге бөлінген лента
арқылы өлшенеді.
Алдымен белгілі тәжірибе көмегімен көлбеу бойымен шариктің қозғалыс
үдеуін анықтайды. Бекіткіштің төменгі шегіне цилиндрді орналастырып,
жоғарғы шегінен шарикті жібереміз және метрономның соққыларын санаймыз.
Метрономның төртінші соққысы шариктің цилиндрмен соқтығысуына сәйкес
келетіндей етіп, бекіткіштің көлбеуін өзгертеді. Мұндай жағдайда шариктің
қозғалыс уақыты 2 секундқа тең. Сөйтіп, соқтығысуларды сәйкестендіріп
алғаннан кейін, шариктің 2 секундта жүретін жолы анықталады және
қозғалыстың үдеуі есептелінеді. Мысалы, алынған нәтижелер мынадай болуы
мүмкін:
онда үдеу теңдеуі бойынша болады
Сосын жолдардың заңдарын тексереміз. Ол үшін белгілі үдеу бойынша
шариктің жарты секундта, бір секундта, бір жарым секундта өтетін
қашықтықтарын есептейді.

;
Есептеу арқылы алынған нәтижені тәжірибеде тексереді. Осы мақсатпен
цилиндрді табылған ара қашықтыққа қояды да метроном соққысының сәйкестігін
бақылайды.
Табылған ауданның өлшемдерін салыстырып шариктің бір, екі, үш бірлік
уақыт ішінде жүретін жолы уақыт квадратына пропорционал екендігін, ал
шариктің жүрген жолы қайталанған тең уақыттардың тақ сандар қатарына
пропорционалды екендігін табамыз.

2.2. Бір қалыпты қозғалыс кезіндегі лездік жылдамдықты анықтау;
Құрал – жабдықтар:
1) өлшеу лентасы; 2) метроном; 3) муфталы штатиф; 4) металдық
бекіткіш; 5) шарик; 6) металл цилиндр;

8 – сурет.
– ші сурет бойынша металдық құрама бекіткіштен орнатқышты жинайды.
Бекіткіштің бір бөлігін штативтің қисайтылған бөлігіне бекітеміз, ал екінші
бөлігін біріншінің соңына горизонтальды қоямыз. Барлық қондырғыны
қозғалыстағы шарик сыртқа кетіп қалмайтындай етіп орнату керек. Шарик
қозғалысының уақытын бүкіл кластың метрономы арқылы есептейді. Ол бір
минутта 120 соққы ұрады. Жүрілген жолды өлшеуіш лентамен өлшейді. Алдымен
тәжірибеден шариктің көлбеу темірдегі қозғалысын анықтаймыз, алдыңғы
тәжірибедегідей нәтижесі шамамен мынандай болады. Жүрілген жол 66 см,
уақыты 2 сек, үдемелі қозғалыс .
Содан соң, v=at формуласы арқылы лездік жылдамдықты анықтаймыз. Олар
бірінші, екінші, үшінші уақыт аралықтарында болады:

Табылған мәндерді тәжірибеде тексереміз. Осы мақсатпен берілген уақыт
аралықтарындағы жүрілген жолды есептейміз.

Осыдан соң цилиндрда горизонталь темірдің v санына тең қашықтыққа
қояды. Шарикті S1қашықтақтан жібереді. Бұл жолды шарик 0,5 сек өтеді.
Келесі секудта ол V жылдамдықпен горизонталь темірге өтеді. Сондықтан
метрономның үшінші соққысы шарикпен цилиндрдің соққысына сәйкес келеді.
Тәжірибені үш рет жүргізеді, шарикті S қашықтықтарға қойып, ал горизонталь
темірге V қашықтыққа қояды.Әр уақыт метроном және цилиндр мен шарик
соққыларының сәйкестігін бақылап отыру керек.

2.3.Қозғалыстың сақталу заңы.
Құрылғылар:
1) өлшеуіш лента; 2) металл бекіткіш; 3) өлшемі бірдей шарлар;
4)металл цилиндр; 5) пружиналық соққыш; 6) штатиф;

9 – сурет.
Әрекеттер санының сақталу заңының металл шарлардың өзара әрекеттері
арқылы түсіндіріледі. Шарлар пружиналық соққыштың көмегімен келтіріледі.
Соққыш өзімен бірге болат пружина 1 аяғында екі дөңгедек пластинаны алады.
Бір пластинаға ішінен резика сорғыш орнатылған, ал екінші пластинаға дискті
винт орналасқан. Диск пружинаның ішінде айналу және соққы күшін теңестіріп
отыруы мүмкін.
Соққыш (5) стерженге, штатифті қысу көмегімен орналастырылған. Жұмыстың
режимі жоғарыдағы суретте көрсетілген. Металл бекіткіш табаның аяғына
қысылады да, столдың арғы жағына горизонталь түрде орналастырылады.
Бекіткіштің шамамен ортасына 1-2 мм биіктікте штатифке қыстырылған
пружиналық соққыш дорналастырылады. Соққыштың екі жағындағы бекіткішке де
бірдей металл шарлар, ал олардың бірдей арақашықтарына металл цилиндрлер
орналастырылады. Соққыштың пружинасын қолмен сығады: Резинка – шаң сорғыш
дисктің жұмсақ бетіне жабысады және бірнеше секуд ішінде пружинаны сығылған
түрде ұстап тұрады. Шарларды соққыш дисктердің айналасында орналастыру үшін
осы уақыт жеткілікті.
Пружинаның өздігінше түсуінен кейін шарлар бірдей жылдамдықпен қарама –
қарсы жаққа ұшып кетеді. Олардың жылдамдықтарының теңдігі жолдарының
теңдігі арқылы шешіледі. Сондықтан шардың әрекетінің өзгеру саны өлшемі
бойынша тең, ал бағыттары бойынша әртүрлі яғни, басқа сөзбен
айтқанда, шарлардың әрекетінің жалпы саны олардың өзара әрекетіне дейінгі
және одан кейінгі өлшемдері тұрақты.
Осы тәжірибе түрлі массалы тәжірибе үшін де қайталанылады. Бұл үшін
соққыштың бір жағына бір шар, ал екінші ждағына екі сондый шар
орналастырылады. Шарлардың өзара әсерлескенен кейінгі жылдамғы шарлардың
массаларына кері пропорционал болуы керек. Сол үшін металл цилиндрлер
бекіткішке мынандай қашықтықпен орналасады. Мысалы; 20см және 40 см.
Пружинаның өздігінен түскеннен кейін шарлар қарама – қарсы бағытта
әрекетте болады, және бір уақытта металл цилиндрге соғылады. Шарлардың
жылдамдығы олардың өлшемдерінің түрлілігімен ерекшеленеді. Жаттығулар үшін
шарлардың өзара болаттан жасалған болса, мынандай қатынасты байқауға
болады.
1) Бекіткішке екі бірдей шарлар орналастырылады. Бір шар қолмен
бірінші шардың бағытымен итеріледі. Қатты емес соққыдан кейін екі
шар бірдей жылдамдықпен яғни бастапқы жылдамдықтың тек жартысымен
қозғаолады.
2) Жылдамдығы жоғары шар жылдамғы төмен шарға жетеді. Екеуі
соқтығысқаннан кейін бірдей жылдамдықта бір бағытта қозғалады.
3) Екі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.