Қазақ халқының ұлттық киімдері - киім үлгілері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӨНЕР ФАКУЛЬТЕТІ
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ КАФЕДРАСЫ
Биімбетова А.
ҰЛТТЫҚ КИІМ ҮЛГІСІН ӘЗІРЛЕУДЕ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В012000 Кәсіптік оқыту мамандығы
Түркістан 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӨНЕР ФАКУЛЬТЕТІ
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
______________
Кафедрасының меңгерушісі
______________Ауелбеков Е.Б п.ғ.к., доцент м.а
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ:ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ КИІМІН ӘЗІРЛЕУДЕ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
5В012000 Кәсіптік оқытумамандығы
Орындаған: Биімбетова А.
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.д.,профессор: Г.Ғ.Еркибаева
Түркістан 2015
Мазмұны
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...4
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1 ҰЛТТЫҚ КИІМ ҮЛГІСІН ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ ӘЗІРЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ұлттық киім ұғымының мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..11
1.2 Инновация ұғымына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
0
1.3 Технология сабақтарында жоғары сыныптарында инновациялық
технологияларының қолданудың психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... 30
2 ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ КИІМІН ЖАСАУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Ұлттық киім жасау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
2.2 Ұлттық киім әзірлеудің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.3 Ұлттық киім жасауға үйретудің әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..41
3 ҚАЗАҚ ӘЙЕЛІНІҢ КИІМІН ТІГУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘЛІМЕТ
3.1 Әйел киім үлгісін тігуге қажетті материалдар және мата түрлеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.2 Қазақ әйелінің киімінің сызбасын сызу және
модельдеу ... ... ... ... ... ... .. .54
3.3 Қазақ әйелінің киімінің өзіндік құнын
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 87
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы Өзгерістер мен
толықтыруларымен
2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы
3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы
АНЫҚТАМАЛАР
1. Киім - адамға ең қажетті, мәдени материалдық элемент болып табылады
2.Әдіс - гректің metodos - белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің
жолдары
3. Әдістеме - әдістер жиынтығы
4. Технология - гректің тех - өнер, шеберлік, кәсіп және логос – ғылым,
білім
5.Педагогикалық технология — оқу үдерісін іске асырудың мағыналы
технологиясы.
6.Педагогикалық технология — оқытудың жоспарлы нәтижесі.
7.Педагогикалық технология — педагогикалық мақсатқа жету үшін
қолданылатын барлық жеке тұлғалық, құралдық, әдістемелік тәсілдердің
жүйелі жиынтығы ретінде жұмыс істеу.
8.Инновация - ағылшын тілінен (innovation) - жаңаша серпінділік,
жаңашылдықты енгізу
9.Инновациялық үдеріс – білім беру үдерісінде тұрақты жаңа элементтер
кіргізетін, жүйенің бірінші жағдайдан екінші жағдайға көшуіне алып баратын
жаңалық, жаңадан ендірілетін әрекет.
10. Принцип – жетекші идея, ғылыми заңдылық немесе негізгі ереже, қойылатын
басты талап
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖОО –жоғары оқу орны
ХҚТУ - Халықаралық қазақ-түрік университеті
М.а.- Мойынның жарты айналымы
К.а.- Көкірек жарты айналымы
А.е.-Арқаның жарты ені
К.е.-Көкірек жарты ені
К.ц.-Көкірек центрі
А.Б.Ұ.-Арқаның белге дейінгі ұзындығы
К.Б.Ұ.-Кеуденің белге дейінгі ұзындығы
К.б.-Көкірек биіктігі
Қ.о.-Қолтық ойындысының тереңдегі
А.Б.Қ.Ұ.-Арқаның белге дейінгі қиғаш ұзындығы
К.Қ.Б.-Көкіректің қиғаш биіктігі
И.е.-Иық ені
Қ.Ш.Ұ.-Қолдың шынтаққа дейінгі ұзындығы
Қ.Б.Ұ.-Қолдың білезікке дейінгі ұзындығы
Қ.а.-Қол айналымы
Біл.а.-Білезік айналымы
Ю.ұ.-Юпканың ұзындығы
Б.М.Ұ.-Белден мықынға дейінгі ұзындық
К.А. 1-Көкіректің бірінші айналымы
К.А. 2-Кеуденің екінші айналымы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің егемендік алуымен байланысты
әлеуметтік – экономикалық, рухани салаларымыздың барлық жақтарында
жаппай өзгерістер, жаңа бастамалар мен серпімді қадамдар
жасалып, жүргізіліп жатыр. Бұл өзгерістер рухани өміріміздің жанды саласы
мектеп, оның оқу-тәрбие жұмысын қамтиды.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
Тұжырымдамасында білім беру саласына, әсіресе, кәсіптік мамандар даярлау
саласына ерекше назар аудару қажеттігі атап көрсетілген [1].
Қазіргі уақытта экономика мен индустрияның дамуына сәйкес өндірістік
жүйелерді жетілдіру жағдайында халықтың өзіндік болмысы мен мәдениетіне
баса назар аударылуы жастардың ұлттық мәдени мұралар негізінде адамгершілік
қасиеттері мен өнімді еңбек ету дағдыларын, шеберліктерін шыңдау
қажеттілігін арттырып отыр. Бұл бір жағынан студент-жастардың еңбекке
жағымды қатынасы мен белсенділігін арттыруды көздесе, екінші жағынан
олардың ұлттық мұраларды сақтау мен дамытуға оң көзқарасының қалыптасуына
мүмкіндік береді. Осы талапқа қазақ ұлттық киім үлгілерінің мазмұны мен
технологиясын меңгерту процесі толық жауап береді. Өйткені ұлттық киім –
халықтың дүниетанымынан, эстетикалық талғамынан, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрінен жан-жақты хабардар ететін тарихи-мәдени және материалдық мұра.
Ал, оны әзірлеу ұзақ та тыңғылықты, табанды еңбекті қажет ететін, сан қилы
әдіс-тәсілдер негізінде күрделі еңбек әрекеттері арқылы жүзеге асырылатын
көп қырлы еңбек процесі.
Қазіргі ғылым мен техниканың кең қанат жайған кезеңінде ғылыми-таным
әдіснамасы өте зор маңызға ие. Білім ауқымы адам айтқысыз кеңейді,
технология дамып, ақпаратты таңдай білу мәселесі алдыңғы қатарға шықты.
Ендеше мұғалім алдында Жаңа технологияны ғылыми негізде меңгеру және терең
білімді, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеу мәселесі тұр. Міне осы мәселені өз
жұмысына арқау еткен мұғалімнің мақсаты мына төмендегідей болуы тиіс;
- озық тәжірибелерді, түрлі педагогикалық әдістерді, жаңа
педагогикалық технологияны ұтымды пайдаланудың соңғы
нәтижелерін дамыту;
- білімін жетілдіру негізінде оқушының жеке тұлға болуына
ықпал ету;
- оқушының маңызды мәселелерді өздері талдап,
қорытындылауына жол ашу;
- оқушы өзінің ғылыми-таным әдістерін саралай отырып,
ойлауын дамыту және бүгінгі көзқарастың қалыптасуына
негіз салу, т.б.
Білім беру мақсаты, оның ұйымдастырушылық құрылымы, технологиялық
жағынан жабдықталуы, оқыту әдістемесі қоғамның әлеуметтік сұранысынан
туындайды.
Педагогтар оқушылардың оқуға деген ынтасының және танымдық
қызығушылықтарының дамуының төмендігін ескере отырып, оқытудың моделін,
тиімді әдістері мен формаларын құрастыруға тырысуда.
Педагог кадрлардың күнделікті тұрмысындағы ұсақ түйек жетіспеушілікті
қамтамасыз етуден бастап, мектептердің материалдық базасын нығайта түсуге
дейін жан-жақты қамқорлық жасауды көздеп отыр. Бүгінгі таңдағы мақсат,
мүдделердің баршасы өмір практикасына толық кіре қойған жоқ. Халыққа білім
беру жүйесіндегі кейбір жаңалықтарды педагог мамандардың барлығы ұғып,
біліп алды және нық сенімділікпен табан тіреп іске кірісуде деп айту да
артығырақ. Ал оның аржағындағы бой көтеретін ауыртпалықтар – мұғалім
кадрлардың жетіспеушілігі, оқулықтар мен бағдарламалардың, көмекші құралдар
мен көрнекіліктердің тапшылығы тағы бар.
Мектептеріміз қажетті мамандарымен және оқу құралдарымен, дидактикалық
құралдармен толық қамтамасыз етілмей отырғаны белгілі болып отыр. Сонымен
қатар, мамандардың барлық қажеттіліктерді қамтамасыз етілмей жатыр.
Білім берудің жүйесінде жалпы білім беретін мектептердің өзіндік орны
бар. Жалпы орта білім беру жалпы білім беретін мектептердің негізгі
мақсаттарының бірі – жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзат мәдени мұрасы
сабақтастығын сақтай отырып оқыту, тәрбиелеу және әрбір шәкірітті жеке
тұлға деп санап, оны жан-жақты дамуына мүмкіндік жасау болып табылады. Бұл
мақсатты жүзеге асыру үшін жалпы білім беретін мектептерде бір қатар
міндеттерді шешу керек екендігі айқын. Жалпы білім беретін мектептің
мақсат, міндеттері шешуде мектеп көлемінде оқытылып отырған оқу пәндерінің,
еңбекке баулу пәнінің өзіндік орны, ерекшеліктері бар.
Технология пәні оқушылардың талғамы мен еңбектік ептіліктері мен
дағдыларының қалыптасуына ықпал ететін пән болып табылады. Мектеп
оқушыларын еңбекке баулу міндеттері еліміздің қоғамдық - экономикалық
дамуын онан әрі арттыру мүдделерімен және адамды қалыптастырудың жалпы
мақсатымен анықталады. Бұл міндеттер, негізінен, балаларды еңбекті сүйюге
тәрбиелеу, қоғам игілігі үшін еңбек ету, халық дәулетін көздің қарашығындай
сақтау болып табылады. Мұның бәрі, сайып келгенде, жеке адамның жан-жақты
дамуына игі ықпалын тигізеді.
Кез-келген материалдық өндіріс үшін еңбек құралдармен жұмыс жасаушы
маман керек. Осындай мамандар мектеп қабырғасынан бастап дайындық
сатыларынан өтеді. Еңбек тәрбиесінде, политехникалық оқытуға және мектеп
оқушыларын болашақ еңбек жолына жан-жақты әзірлеудің рөлі айрықша және
барынша жан-жақты мектеп ісіндегі жетілдіру бойынша айтылып келген.
Технология сабақтарының сапалы өтуі – оқушылардың білім сапасын
арттыруға әсер ететін фактор болып табылады. Оқыту процесі үшін оқыту
бағдарламалары мен оқулықтардың, оқу құралдарының, дидактикалық құралдармен
сапалы қамтамасыз етілуі – мектептің оқу-материалдық базасының жақсартылуы,
мектептердің қажетті көрнекі құралдарымен толық жабдықталуы, мұғалімнің
әдістемелік шеберлігі т.с.с. сабақтың нәтижелігін арттырады.
Оқушылардың білім сапасын арттыру, ең алдымен, мұғалімнің кәсіби
шеберлігіне, оқушылардың оқу іс-әрекетін педагогикалық сауатты ұйымдастыра
білуге байланысты. Мұғалімдер үшін оқулықтар қажет. Оқулық бойынша оқушылар
мұғалімнің сабақта хабарланған және түсіндірілгендерін оқиды және
қайталайды, бекітеді. Демек, білімгерлердің іскерліктері біліктіліктің және
дағдылардың саналы, тиянақты, әсерлі болуы оқулықтың сапасына байланысты.
Қазір де Технология пәні бойынша оқулықтар, оқу құралдар қазақ тілінде
жоқтың қасы. Бұл оқыту процессінің сапасына кері ықпал ететіні белгілі.
Сабақтың нәтижелі болу тек оқулыққа ғана байланысты емес екендігі белгілі.
Сабақтың нәтижелі болуына оқытудың әдістері мен тәсілдерінің де өзіндік
орны бар.
Оқушыларды сабақтарын ұйымдастырудың теориялық негізін мазмұндайтын,
педагогикалық оқулықтарды жазған: Ю.Н.Бабанский, Г.А.Ильина,
В.И.Харламовтың т.б. еңбектері мұғалімдер үшін, педагогикалық қызмет үшін
қажетті әдебиеттер болып табылады және әрбір мұғалімнің жұмыс столында
болуы қажет әдебиеттер [2;3;4].
Еңбекке баулу сабағында ұйымдастыру жақтары мен мазмұнын П.Р.Атутов,
В.А.Поляков, Д.А.Тхоржевский және т.б. ғалымдардың еңбектерінде
қарастырылған [5;6;7].
Жалпы оқушыларды еңбекке баулу барысында тәрбиелеу мәселелері бір қатар
педагог - ғалымдардың еңбектерінде де қарастырылады. Атап айтқанда:
М.Қоянбаев, С.Әбдіғаппарова, Қ.Қожахметова [8;9;10]. Оқытудың жаңа
технологиялар бойынша Қ.Қабдықайырұлы, Г.Еркибаева, кәсіпке оқыту
Д.Қоңыратбай және т.б[11;12].
Оқушыларды еңбек сабағында оқыту әдістемесіне оқу процесін
ұйымдастыруда Васильченко Е.В., Лабзина А.Я. [13], Кальней В.А., Капралова
В.С., Поляков [14; 15], В.А.Мельникованың Еңбекке баулу әдістемесі атты
еңбегінде [16] қазіргі кездегі киім әзірлеу технологиясын жүзеге асыруда
келесі арнайы әдебиеттерге талдау жасалынды: киімге қолданылатын маталар
бойынша А.Байбатшаева[17], киімді көркемдеп сәндеу С.Жолдасбекова[18],
толығымен өңдеудің жалпы кезеңдерін қамтитын және оларға қолданылатын тігін
машиналарының түрлері туралы мағлұматтарға А.И.Зюзин[19], Антонов Л.П.,
Моргулис П.С., Рузаков В.А. [20], балалар және әйелдер киімдерін
сәндеу А.Бағжаева[21], сырт киімдерді әзірдеуде В.Литвина[22], киімді
конструкциялау және модельдеу бойынша К.Махмутова[23], ал стильдерді
қазіргі талабына сай таңдауға А.Б. Гофман Мода и люди[24], В.С.Безрукова
[25].
Оқушыларға ұлттық киімдердің мазмұндық, композициялық, техникалық,
конструкциялық, технологиялық ерекшеліктерін терең меңгерту олардың
танымдық түсініктерінің кеңеюіне, ұлттық киімдерге және оны әзірлеуге
ынталарының артуына, ұлттық мәдени мұраға, еңбекке оң қатынасын дамытып,
еңбекке бағыттылығын қалыптастыруға ықпал етеді. Ал бұл болса, 10 сынып
оқушыларына ұлттық киім үлгісін әзірлеу арқылы еңбекке қызығушылығын
қалыптастырудың маңыздылығын арттырады.
Ұлттық киім саласынан білімдерді жоғары оқу орнының оқу-тәрбие
үрдісінде пайдаланудың жолдарын педагогтар: Ұ.М.Әбдіғапбарова,
С.А.Жолдасбекова, Ұзақова А.И. Наурызбаева Р.А. Салыбекова Н.А. ,
Ұзақова А.И. Байғабыл Г.А. Салыбековалар жасап ұсынған [26;27;28;29].
Сонымен, аталған ғылыми зерттеулер мен әдебиеттерге, озық педагогикалық
тәжірибелерге жасаған талдау күні бүгінге дейін 10сынып оқушыларына ұлттық
киім үлгісін дәстүрлі емес әдістер негізінде әзірлеуге үйрету проблемасының
ғылыми тұрғыда жеткілікті негізделмегенін дәлелдейді. Демек, оқушыларды
ұлттық киім үлгісін дәстүрлі емес әдістер негізінде әзірлеуге үйрету
қоғамның сұранысы мен оның жүйелі түрде зерттелмегені арасында қарама-
қайшылықтың бар екені анық байқалады. Осы қарама-қайшылықтың шешімін
іздестіру бізге зерттеу проблемамызды анықтауға және тақырыпты Ұлттық киім
үлгісін әзірлеуде жаңа технологияларды пайдаланудың жолдары, - деп
таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты - ұлттық киім үлгісін әзірлеуде инновациялық
технологияларды қолдануды теориялық тұрғыда негіздеу және оның мазмұны мен
әдістемесін жасау.
Зерттеудің объектісі – жалпы орта мектептің оқу үдерісі.
Зерттеудің пәні - ұлттық киім үлгісін әзірлеуде жаңа технологияларды
қолдану үдерісі.
Зерттеудің міндеттері:
- ұлттық киім үлгісін әзірлеуде жаңа технологияларды қолдану
ерекшеліктері;
- ұлттық киім үлгісін әзірлеуде жаңа технологияларды қолданудың
психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері;
- ұлттық киім үлгісін әзірлеуде жаңа технологияларды қолданудың
мүмкіндіктері;
- жоғары сынып оқушыларына ұлттық киім үлгілерін оқыту мазмұны.
Зерттеудің әдістері: зерттеу проблемасы бойынша тарихи-этнографиялық,
философиялық, өнертану, психологиялық, педагогикалық, технологиялық
әдебиеттерге теориялық талдау жасау; жоғары оқу орнының оқу құжаттарына
(мемлекеттік стандарт, оқу жоспары, бағдарламалар, оқулықтар),
педагогтардың озық тәжірибелерін талдау; бақылау; сауалнама жүргізу;
әңгімелесу; мәліметтерді математикалық тұрғыда өңдеу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1ҰЛТТЫҚ КИІМ ҮЛГІСІН ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ ӘЗІРЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1Ұлттық киім ұғымының мәні мен маңызы
Киім дегеніміз адамға ең қажетті, мәдени материалдық элемент болып
табылады [30, 235].
Қазақтың ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасқан және айналадағы ортаға
желді, аязды болып келетін аңызақ даладағы тіршілікке бейімделген халық
мұрасының құрамдас бөлігі болып табылады. Оның қарапайымдылығы,
үйлесімділігі, жүріп-тұруға қолайлылығы – басқа жұрттардың киім-кешегі
сияқты әуел баста адамның тәнін жауып, мағынасыз және ойдан шығарылған
ғаламаттардан, ал кейіннен денені ыстық-суықтан, қуаң желден, әсіресе мал
айналасында болатын маса – шыбыннан қорғауға қажет болғандығын аңғартады.
Киімді әшекейлеу, жағасына, өңіріне, етек-жеңіне кесте тігіп, оқа бастыру,
зерлі жиектер жүгірту, киімді безендіруге қымбат металдар мен асыл
тастардан түзілген әткеншектерді пайдалану көбіне әсемдікке құштарлықтан
емес, дала қауымында жеке меншіктің пайда болуымен байланысты үстемдік
етушілердің байлығын, әлеуметтік өміріндегі алатын орнын баса көрсету
қажеттігінен туған болуы ықтимал.
Өйткені даланы мекендеп үнемі малмен бірге көшіп-қонып жүрген елдің де,
кедейшіліктің тауқыметін көп тартқан егіншілердің де сәндік құруға уақыты
да, қаржысы да жете бермесе керек. Халық арасында кең тараған сұлуынан
жылуы деген сөз де, сол көне заманнан қалған болуы мүмкін. Әйтседе, киім-
кешекті әшекейлеу бірте-бірте ғасырлар өткен сайын қалыптасқан дәстүрге
айналады да, әрбір ұрпақтың талғамына лайық өмір талқысынан өтіп, ұлттық
киімнің бөліп қарауға болмайтын және оның өзіндік ерекшеліктерін баса
көрсететін ыңғайластығы болып қала берген. Соңғы 15-20 жылда жүргізілген
этнографиялық зерттеулерге қарағанда, қазіргі ғылыми-техникалық прогрестің,
жаңа моданың әсерімен, сол сияқты қазақша киімнен ешбір хабары жоқ, ұлттық
дәстүрлерге жатпайтын жалған элементтермен көбірек айналысатын, бірақ
өздерінің туындыларын кино, телевизия, театр қауымы мен концерттік ұйымдар
арқылы тықпалауға мүмкіндігі бар кейбір суретші – модельерлердің орынсыз,
араласуынан ұлттық киімнің пішінде немесе тігісінде ғана емес, тіптен үкі
қадауға да әр қилы өзгерістер пайда бола бастағандығын аңғаруға болады.
Оның барлығын былай қойғанда біздер ғылыми мақсатқа орай немесе музей қорын
толықтыру үшін ел арасынан сатып алып жүрген ең дәстүрлі киідердің өзінен
де аздап та болса байқалатын түр өзгерістер көрініп жүр. Ұлттық киім –
көненің көзі, бізге жеткен материалдық мәдениеттің жетістігі. Оны ескерткіш
ретінде болашақ ұрпаққа сақтау қажеттігін ескерсек, мұндай жағдайларға
үзілді-кесілді тыйым салған жөн. Біздің мәселенің бұл жағына баса назар
аударып отырғанымыздың тағы бір себебі – уақыт өткен сайын ұлттық киімді
сақтап, зерттеп – білудің қиынға түсе беретіндігінде болып отыр. Дегенмен,
қазақтың ұлттық киімі дәуір талғамынан өтсе де ғылыми тұрғыдан әлі де болса
толық екшеле қоймаған құбылыс есебінде онан әрі зерттей түсуді қажет етеді.
Ұлттық киімді зерттеп білудің бірден-бір тиімді жолы жазба деректер
болғанымен оларда қазақша киімнің дәл өзі жайлы мағлұматтар жоқтың қасы.
Сондықтан да қазақша киімді егжей-тегжейіне дейін жете білетін ұрпақ – оны
киген және түсіне білетін соңғы адамдар ауыспай тұрғанда жоспарлы түрде кең
көлемді далалық экспедициялар ұйымдастырып, әлі де болса кездесетін ұлттық
киім нұсқауларын жинай беруді ел аузындағы мәліметтерді жазып алумен қатар
жүргізе берген жөн.
Қазақ халқының да қолөнері көне заман тарихымен бірге дамып, біте
қайнасып келе жатқан бай қазына. Оның басты салаларының бірі-киім тігу.
Қазақ халқының ұлттық киімдері қолөнердің озық үлгісі ретінде ғана емес
дала жағдайына ыңғайлылығымен сан алуан әшекейлерімен, ою-өрнектерімен
ерекшеленеді.
Киім – адам денесін ауа райының, қоршаған ортаның зиянды әсерінен
қорғайтын бұйым. Олардың бәрі де адамдардың ақыл-ойы мен эстетикалық
талғамының, еңбегінің жемісі. Адамзат палеолит-тас дәуірінде-ақ тігіссіз
байланатын лыпа киімдерді пайдаланып, сүйек ине, сүйек бізді қолдана отырып
тері және тоқыма киім-кешек жасауды үйренген. Ал енді неолит дәуірінен
бастап өру, иіру, тоқу кәсібі өмірге келіп, иықтан, мықыннан киілетін киім
түрлері пайда болды. Қазақтардың қазіргі киімдерінің көбісі сақ дәуірінен
бастау алады. ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары Ойыл мен Сағыз бойын
мекендеген қазақтардың киім-кешегін палеоэтнологиялық деректермен салыстыра
зерттеген С.И.Руденко, тіпті күпінің қазаққа, оның ата-бабасына кем дегенде
екі мың жыл бұрын белгілі болған киім үлгісі екенін дәлелдеп берді.
Негізінен, қазақ киімдерін кеңінен зерттеу Қазан революциясынан кейін ғана
қолға алынды.
Қазақтың ұлт киімдерінің түрлері мен атаулары көп: кейде ұлы жүз, орта
жүз, кіші жүз үлгілері деп, кейде әлгі жүздер ішіндегі рулардың аттарымен
де айырып айтылады. Мысалы, арғын тымақ, найман тымақ, қызай бөрік, ноғай
бөрік т. с. с. Кейде географиялық мекен атына қарай да ерекше мәнер үлгіге
бөлінеді.— қоңырат үлгісі, жетісу үлгісі, арқаның үлгісі және т. б. [31].
Қазақтың ұлттық киімдері негізінен мынандай түрге бөлінеді: іштік
киімдер, сыртқы (өң) киімдер, сулық киімдер, ерлердің бас киімдері,
әйелдердің бас киімдері, аяқ киімдер. Бұларға мынандай киімдер жатады:
Іштік киімдер: бешпент, дамбал, жейде (көйлек), қамзол, күрте,
(желетке), шалбар. Сыртқы (өң) киімдер Жадағай шапан, жарғақ, күпі, сырмалы
шапан, тай-жақы, тон, шапан, шидем, ішік, қолқап.
Сулық киімдер: Аба, кебенек, кенеп, сырт-тық, шекпен.
Киімдердің әлеуметтік дәрежесі.Ұлттық киімдеріміз пайдалану, тұтыну
ерекшеліктеріне қарай күнделікті, сәндік киімдер, жыл мезгілдеріне
байланысты қыстық, маусым аралық, жаздық, күздік киімдер болып бөлінеді.
Жас және жыныс ерекшеліктеріне сәйкес мынандай түрлерге жіктеледі: сәби
киімі (иткөйлек, сылау тақия), бала киімі (кепеш, малақай, құлақшын, жейде,
дамбал, шалбар, етік, бешпент, шапан), бозбала киімі (тақия, етік, жейде,
шалбар), бойжеткен киімі (желбіршекті көйлек, тақия, кәзекей), қалыңдық
киімі (сәукеле, желек), келіншек, бәйбіше киімі (көйлек, кимешек, жаулық,
қамзол, кебіс, мәсі, көкірекше), күйеу, жас жігіт, ақсақал киімдері (шапан,
ішік, бешпент, сырма шалбар, ақ жейде, дамбал, саптама етік, кебіс, мәсі).
Әлеуметтік дәрежесіне, қызметіне байланысты ұлттық киімдер мынандай да
топқа бөлінеді: жоғары текті қазақтардың киімі, сал-серілер киімі, сән-
салтанат киімдері, ұлттық ойын-сауық, жарыстарда киетін киімдер, ғұрыпты
киімдер, қазақтың неке киімдері, күйеу жігіт киімі, қалыңдық киімі, дінге
байланысты салттық және ғұрыптық киімдер, діндарлар киімі, жерлеу рәсіміне
байланысты өлікке кигізілетін киім, аза тұтушылардың қаралы киімдері,
қазақтардың ертедегі сулық және кәсіптік киімдері, малшылар киімі, аңшылар
киімі, батырлар киімі және т.б. Біздің арнайы зерттеп, пай-ымдағанымызда
білгеніміз: қазақтың ұлттық киімдерінің түрлері мен атауы көп. Тіпті
киімдерді ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз үлгілері деп те танып жатады. Сондай-
ақ, кейбір киімдер ру, тайпа аттарымен де былайша аталып, танылады: қыпшақ
тымақ, арғын тымақ, найман тымақ, адай бөрік, қызай бөрік т.с.с. Қазақтың
ұлттық киімдерін географиялық аймағына қарай Жетісу үлгісі, Арқа үлгісі деп
те атау кездеседі. Бірқатар қазақ киімдерінің үлгісіне көршілес орыс,
тәжік, қырғыз, түркімен халықтарының киім тігу мәнерінің де әсер еткені
мәлім. Ал енді көне ғасырларда пайда болған қазақтың көптеген киім түрлері
мен үлгілері бізге жеткен жоқ. Біздің ұлттық киімдеріміздің негізгі
түрлеріне байланысты арнайы салт-дәстүр, ырымдар бар.
Мұндай бөліп атау киімдердің кеңдігі, ықшамдылығы, бойға қонымдылығы
және әшекейлеу мәнерлерінің ерекшеліктеріне қарай да ажыратылады. Мысалға,
шапан үлгісін алайық. Ұлы жүздің шапандары көбінесе жолақты, сырмалы, етек-
жеңдері ұзын, ашық жағалы келеді. Оңтүстік елі өзбек, тәжік, ұйғыр
халықтарымен көршілес, көпшілік кәсібі бақ өсіріп, егін салу болғандықтан
бұлардың киім үлгісімен тігілу мәнеріне осы жағдайлар ықпал еткен. Орта
жүздің шапандары көбінесе бір беткей матадан, сырусыз, сирек қабылып,
етектері шалғайлы, жеңдері кең, жағалары шолақ ойма немесе түймелі болып
келеді. Өйткені орта жүз қалаға жақын, орыс, татар халықтарымен аралас-
құралас отырады. Кіші жүздің шапандары да шалғайлы, жеңдері ұзын және кең,
жүн тартқан, бидайлаған қалың, қайырма жағалы болып келеді. Осындай ара-
тұра айырмашылықтары бола тұра, солардың бәріне бірдей ортақ, ұлттық мәнер
мен қазақша атаулары бар. Үш жүздің қайсысында болса да шапанға шабу қояды
және оны барлық жерде шабу деп атайды. Жеңтүптері кең келеді де, оны
жеңтүп, ойынды, қолтырмаш деп атайды. Үш жүздің қайсысы болса да шалбарға
ау қояды, қолтыққа қолтырмаш салады. Қазақ киімдерінің ең ықшамды кішірек
түрлері орта жүз бен ұлы жүзде, ал ең мол, үлкен үлгілері кіші жүз жақтан
кездеседі.
Қазақтың таныған жерде бой сыйлы, танымаған жерде тон сыйлы дейтін
мәтелі де осыны аңғартады. Қазақ салтында ер жігіт егеске түсерде, соғысқа
барарда киімдерінің ең жақсы көрнектісін киетін.
Халық арасында белгілі бір топтар үйде де, түзде де, күнделікті тұрмыста
да ұдайы жақсы киініп жүрген. Олар бойжеткендер, бозбалалар, салдар, ән-
күй, күрес өнерпаздары еді. Сол сияқты келіншектер де тұңғышын тапқанша өте
сәнді киініп жүрген. Кестелі, зерлі, жалтырауық киімдерді қадырлы
қарттардың да үнемі киіп жүруі ел рәсіміне тән сиымды салт деп саналған.
Әйел киімдерінің түрлі үлгілері мен атаулары бар. Олар көйлек, кимешек,
қамзол, кәзекей, көкірекше т.б. Әйел киімдері – қыз киімдері, келіншек
киімдері, орта жастағы әйелдер киімдері, қарт бәйбішенің киімдері болып
бөлінеді. Әр қайсысы әртүрлі тігіліп, әр қилы безендіріледі.
Қыздар киімі тар кеуделі, омырау жаға, жеңі кестелі, қос етекті,
баскиімдері үкілі болып келеді. Аяқ киімдері биік өкшелі болады. Киімдері
кестеленіп, моншақтармен безендіріледі. Шолпы тағып, құндыз бөрік киеді.
Келіншектер тақия, бөрік кимейді, үкі тақпайды, жалаңбас жүрмейді.
Құрсақ көтерген келінщектер киімін мол етіп тігіп, әшекей заттарын аз
тағады.
Орта жастағы әйелдердің көйлектері қос етексіз, белі мен жеңі кең болып
келеді. Ал қарт әйелдердің киімі етекті, мол қаусырмалы, қалталы болып
келеді. Олар шолпы тақпайды, алқа салмайды. Білезік, сырға, сақина күміс
түйме сияқты әшекей заттарды таға береді.
Қос етек көйлек – ақ түсті қымбат жібектен, асыл матадан тігіліп, таза
жүннен тоқылады. Мысалы, ақ жібек, ақ шәйі, ақ торғын, ақ файы, дүрия,
бәтес, зифа, ләйлек сынды маталардан тігіледі. Қос етек көйлекке 6-7м мата
жұмсалады, етегінің кеңдігін еркін етіп, өз бойына лайықтап өлшейді. Етегін
әдіптеп кестелейді немесе оқа жапсырады. Әйел көйлегіндегі ерекше сәнді
заттарының бірі өңір. Ол асыл матадан бөлек тігіледі, шеті кестеленіп,
алтын не күміс алқа, моншақтармен безендіріледі. Өңірді кеудеше.
көкірекше, төстік, алқа деп те атайды.
Көйлек – әйел киімдерінің ең бастысы, әйел көйлегінің кеудесі мен
етегі екі бөлек тігіліп, соңынан қосылады. Қосылған жерін белі немесе
бүрмесі деп атайды. Әйел көйлегі тар кеуделі, кең етекті болады. Өңірі
бүрмеге дейін ашық болады. Оны қақпа деп атайды. Жағасы тік шығарылып,
артынан немесе бір жақ иық тұсынан түймеленеді.
Қамзол – қазақ халқының ұлттық киімдерінің ішінде орны ерекше, оны
ерлер де әйелдерде киеді. Қамзол - әрі жылылау, сәндік үшін, әрі өте
ыңғайлы киім. Қамзолды тек қазақ халқы ғана емес, түркі халықтары да сырт
киім ретінде пайдаланды. Әйелдер күні бойы үй жұмыстарымен
айланысатындықтан, қамзол олар үшін өте ыңғайлы, әрі жинақы болып келеді.
Қамзолды пұлыш, барқыт, шұғадан тігеді. Ол міндетті түрде бір түсті, әрі
үсті қалың матадан тігіледі. Онда жеңде, жаға да болмайды. Орнына омырауға
жететін ойықтар бар. Қамзолдар түймеленбейді. Олар күміс ілгіштер арқылы
қаусырылады. Қамзолды түрлі ою өрнектермен, түрлі әшекей заттармен
безендірген. Жас қыз-келіншектердің қамзолының белі үнемі қыналып
тігіледі.
Бешпет – пұлыш матадан тігіледі. Ол міндетті түрде астарлы болады.
Бешпеттің ұзындығы тізеге дейін, ол денеге қыналып тігіледі. Етек жағы сәл
кең пішіледі. Жеңі тік болады. Бешпет күміс ілгектермен қаусырылады.
Бешпеттің алдыңғы екі өңірі мен жеңін оюлап, әшекейлейді.
Күрте – жағасыз, жеңсіз жеңіл киім. Күртені мақта немесе жүн тартып
атлас, шұға сияқты жібек тектес матамен тыстайды. Ал астарына кез келген
мата жарайды. Күртені айналдыра басқа матамен, кейде тыстық матаның
қалдығымен әдіптейді. Күрте – кеудеге суық өткізбейтін, жылы, әрі ықшамды
киім.
Күпі – әрі жеңіл жылы болғандықтан ерлер де әйелдерде киеді. Әйелдер
күпісінің жағасы кестеленіп, жеңіне құндыз салынып сәндеп тігіледі. Күпі
тысына барқыт, мәуіті сынды бір түсті матаны пайдаланады. Күпінің жағасы
тік немесе қайырма болады.
Әйел киімдерінің де әр аймақта әр түрлі үлгілер мен әр алуан атаулар
бар. Солардың ішінде қазақ елінің бәріне тән түрлері: көйлек, кимешек,
жаулық, сәукеле, желек, тақия, қамзол, кәзекей, кебіс-мәсі, көкірекше
сияқты заттар. Әйел киімдері әшекей, ажар жағынан ел салты бойынша төрт
топқа арналып тігілген. Олар қыз киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы
әйелдер мен қарт бәйбішелердің киімдері. Бұлардың әрқайсысының тігілу
мәнері де әшекейі де әр қилы. Қыз киімдерінің кеуделері тар, қынамалы,
омырауы мен жаға-жеңдері кестелі, көйлектері қос етекті, бас киімдері
үкілі, моншақты, аяқ киімдері биік өкшелі, жеңіл және қай киімі болса да
алтын, күміс, меруерт моншақтармен әшекейленеді. Қыздар көбінесе құндыз
бөрік, қатипа тақия киіп, шолпы тағып жүреді. Қыздар төсін жасыру үшін
кеудесін көкірекшемен қатты тартып тастап жүрген. Келіншектер бір құрсақ
көтергенше қыз киімдерін кие береді. Бірақ олар бөрік, тақия кимейді, үкі
тақпайды және жалаңбас жүрмейді. Құрсақ көтерген келіншектер киімдерін мол
етіп тігеді. Олардың бас киімдері шаршы, сарала жаң, торғын шәлі, қызға
қарағанда әшекей заттары аздау болып келеді. Орта жастағы әйелдер құбатөбел
киінеді. Олардың көйлектері қос етексіз, белі мен жеңі кең болып бүріледі.
Бұл жастағы әйелдер шаршыны орап тартады. Жақтарын оқаламайды, жәй
кестелейді. Қарт әйелдердің киімі неғұрлым етекті, мол қаусырмалы, қалталы,
әшекейлерінің көбі тана, түйме, тіс шұқуыш, қапсырма, оқалы өңір сияқты
заттар болған. Олар шолпы тақпаған, алқа салмаған. Ал оқалы жақ, көксауыр
кебіс, кестелі мәсі, білезік, сырға, сақина, күміс түйме, теңге сияқты
әшекейлі заттарды қай жастағы әйелдер болсын тағына берген.
Қазақ халқының ұлттық киімдері – киім үлгілері. Этникалық, экономиялық
және климаттық жағдайлар ескеріліп, ежелгі дәстүрлер бойынша тігіледі.
Қазақтарда ішкі, сырттық, сулық, бір киер, сәндік және кейбірінде салтанат-
ғұрып киімдері болады. Бір киер киім деп қымбат маталардан әшекейлеп
тігілген, той-думандарға, жиындарға барғанда, жат елге сапарға шыққанда
киетін сәнді киімдерді атаған. Қазақ салтында ер жігіт егеске түсерде,
соғысқа барарда киімдердің ең жақсы, таңдаулысын киген. Ішкі киімдері:
көйлек, дамбал, желетке, кәзекей; сырт киімдерге: шапан, күпі, кеудеше,
тон, шидем; сулық киімдерге: шекпен, қаптал шапан, кебенек кенеп, сырттық
жатады (қазақ Киім). Киім мәуітіден, жүн және жібек матадан, киізден, аң
терісінен тігіледі. Қазақтар құланның, ақбөкеннің, жолбарыстың, жанаттың,
бұлғынның, сусардың, ақ тышқанның терілерін ерекше қымбат бағалайды. Бұл
аңдардың терілерінен тондар тігілді. Астарына құнды аң терісі салынған тон
– ішік деп аталды. Осы аң терісіне сәйкес бұлғын ішік, жанат ішік, қасқыр
ішік, күзен ішік болып бөлінеді. Ішіктердің сыртын шұға, мәуіті, үш топ
барқыт, атлас, көк берен, манат, қырмызы, торғын, ләмбек сияқты бағалы
ширақы маталармен тыстаған. Ішіктер кейде әдепті, оқалы, шет-шеті
жұрындалған қайырма жағалы болып тігілген. Қазақ шапандары алдыңғы екі
өңірі, артқы бой, екі жең және жағасын ойып пішіледі. Артқы бойдың екі жақ
шеті алдыңғы өңірге қусырыларда оның екі жақ етегіне, бел мықынға жеткенше,
екі үшкіл қойма қойылады. Оның етек жағы енді, бел жағы енсіз келеді
(“шабу” деп атайды). Шапан жеңінің екі беті бір-ақ қиылады. Ұлы жүз
қазақтарының шапандары көбінесе жолақты, сырмалы, етек-жеңдері ұзын,
әшекейлі келсе, Орта жүз тұрғындарының шапандары көбінесе бір беткей
матадан, сырусыз, сирек қабылып, етектері шалғайлы, жеңдері кең, жағалары
шолақ оймалы немесе түймелі болған. Кіші жүздің шапандары да шалғайлы,
жеңдері ұзын және кең, жүн тартқан, бидайлаған қалың, қайырма жағалы болып
тігілген. Қазақтар шапанға шабу, жең түптеріне ойынды, қолтырмаш қояды.
Ішіне жабағы жүн салынып сырылған, суықта киетін сырттық – күпі, түйе
жүнінен иірілген жіптен тоқылған жұмсақ сырттық – шекпен (тайлақ жүнінен
тоқылса шидем шекпен), жеңсіз, киізден қаусырылған, сәндендірілген кебенек,
астары қалыңдатылған қаптал шапан, сырмалы, шабулы, жұрынды түрлері болады.
Иленген, әрі боялған (қарағай, қайың нілімен, өсімдік, қына, томар бояумен
боялған) тон, сырты қымбат матамен тысталған ішіктің түрлері кең таралған.
Тонды тебен инемен басып тігіп, немесе шалып тігіп, кестелеп, қаптама тон
жасайды, етек жеңіне жұрын ұстайды. Жарғақ, тайжақы, қылқа, дақы деген
киімдерді тай, құлын, лақтың терісінен жүнін сыртына қаратып тігеді.
Шалбарды барқыт, ұлпа, пүліш, тібен, шибарқыт, шегрен, ләмбек, мәлескен,
қырмызы, қамқа, бақисап, көк мәуіті сияқты ширақы маталардан, қой ешкі
терілерінен тіккен. Шалбардың бауы ышқырға өткізіледі, атқа мініп-түсуге
ыңғайлы, кең балақ болып келеді. Жеңіл шапан мен бешпенттің етегін де ышқыр
астынан жіберіп, шалбарлау, әсіресе, батырлар мен аңшыларға, балуандарға
тән болған. Қазақ әйелдерінің ұлттық киімі, негізінен, көйлек, кимешек,
жаулық, сәукеле, желек, тақия, камзол, кәзекей, кебіс-мәсі, көкірекшеден
тұрады. Әшекей, ажар жағынан төрт топқа арналып тігіледі. Олар қыз
киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы әйелдер мен бәйбішелердің
киімдері. Қыз киімдері кеуделері тар, қынамалы, жаға, жең, кеудесі, өңірі
кестелі, әшекейлі келсе, жас ұлғайған сайын неғұрлым етекті, кең, мол
қаусырмалы бола түседі. Қазақ халқының ұлттық киімдерінде тұрғындардың
географиялық, ру-тайпалық ерекшеліктері де көрінеді және ол көбіне бас киім
мен шапаннан байқалады. Мысалы, 8 сай уақ тымақ, 3 құлақты керей тымақ;
қаракесек, адай бөрік, арғын тымақ, қыпшақ тымақ, сырмалаған 6 сай найман
тымақ, 4 сай жатаған тобықты тымағы (М.Әуезовтың айтуынша) болған. Аймақ
ерекшелігіне қарай Жетісу, Арқа, қоңырат үлгісіндегі тымақтар деген
атауларға бөлінеді. Еркектер мен әйелдер бас киімі әр түрлілігімен
ерекшеленді. Еркектердің ежелден келе жатқан дәстүрлі бас киімі – қалпақ
жұқа ақ киізден тігілді. Бұлардың ақ киізден төбесі биік етіліп жасалғаны
“ақ қалпақ”, ал жалпақ күнқағары жоғары бүктеліп қайырылғаны “айыр қалпақ”
деп аталды. Көктем мен күзде қазақтар дөңгелек пішінді, төбесі биік,
міндетті түрде аң терісімен жиектелген бөрік киген. Қыста киетін бас киім
“тымақ” деп аталды. Қыздардың бөріктері алқалармен және төбесіне үкінің,
көк құтанның немесе тотының үлпек қауырсындары тағылып сәндендіріледі.
Қыздардың құндыз, кәмшат терісімен жиектелген бас киімдері “кәмшат бөрік”
деп, алтынмен кестеленгені “алтын бөрік”, маржандармен әшекейленгені
“қалмаржан бөрік” деп аталды. Барқыттан немесе қамқадан тігілген жаздық
жеңіл бас киім – “тақия” үкінің үлпек қауырсынымен, күміс және алтын
кестелермен әшекейленді. Әйелдердің бас киімдері арасынан неғұрлым өзіндік
сән-салтанатымен ерекшеленетін қыздардың тұрмысқа шығардағы бас киімі –
сәукеле болды. Төбесі үшкірленіп, биік етіліп тігілетін ол алтын және күміс
тиындармен, інжу-маржандармен, алқалармен безендірілді. Алғашқы нәрестесі
дүниеге келісімен жас әйел ақ матадан тігілетін бас киім – кимешек киген.
Қазақ халқының ұлттық киімдеріндегі бас киімді былайша топтастыруға болады:
1) ерлер бас киімі: шыт, кепеш (құстаңдай, қолкесте, бізкесте түрлері бар),
үшкүлдір, жекей, жапетер, тақия (зерлі, үкілі, оқалы, сырма, шошақ төбе,
тікше, қатипа, т.б.), құлақшын, бөрік, жалбағай, қалпақ, құлақты тымақ,
күлапара, қырпу (іштік бөрік); 2) әйелдер бас киімі: сәукеле, бөкебай,
қарқара, кимешек, күндік, желек, шәлі (жібек, шілтер, оюлы түрі бар),
бүркеніш, бергек, қасаба, тақия, шылауыш, жаулық. Қыста киетін бас киімдер
қымбат, қалың матамен тысталады. Қазақ халқының ұлттық киімдерінің ішінде
аяқ киім, соның ішінде етіктің биік өкше, жарма қоныш, тіремелі, көксуыр,
саптама, жұмсақ табан, үшкіл тұмсық, шоңқайма түрлері қымбатқа түскен.
Сонымен бірге сырма киіз, ішетік, мәсі, шоқай, бұйық (етік сыртынан киетін,
жүні ішіне қараған, иленген теріден жасалған байпақ тәрізді аяқ киім)
түрлері таралған.
Қазақтың ұлт киімдерінің түрлері мен атаулары көп: кейде ұлы жүз, орта
жүз, кіші жүз үлгілері деп кейде әлгі жүздер ішіндегі рулардың аттары мен
айырып айтылады. Мысалы арғын тымақ, найман тымақ, қыпшақ тымақ, адай
бөрік, қызай бөрік, ноғай бөрік тағы сондай сияқты кейде географиялық мекен
атына қарайды ерекше үлгіге бөлінеді: Қоңырат үлгісі, жетісу үлгісі,
арқаның үлгісі т.б. Мұндай бөліп атау киімдердің кеңдігі, ықшамдылығы,
бойға қонымдылығы және әшекейлеу мәнерінің ерекшеліктеріне қарай
ажыратылады. Мысалы шапан үлгісін алайық. Ұлы жүздің шапандары көбінесе
жолақты, сырмалы етек жеңдері ұзын ашық жағалы келеді. Оңтүстік елі осы
жүздің киімдерімен бар жағдайды жасап отырған. Өз құрамына көптеген
тайпалар мен халықтарды енгізген және еуроазия даласы тарихында маңызды
роль атқарған қазақ этносы, халықтардың бірі болып табылады . Ежелгі
және орта ғасырлық Қазақстанның қазақ халқының қалыптасу және бірігу
үдерісіне осы тайпалар халықтардың әлеуметтік тарихи даму барысында
тудырған тарихи этникалық нақтылы көп санының қатысу ортақтығы қазақ
халқын мәдени мұраның мирасқоры деп қарауға негіздеме береді . Қазақ
киімдері іштік-сырттық, сулық, біркиер делініп төрт топқа бөлінеді. Іштік
киімдер – көйлек, дамбал, желетке, камзол, кәзекей, сыртқы киімдерге –
шапан, күртке, тон, шиделі: сулық киімдерге – шекпен, қартал шапан,
берзент, кебенек, сырттық жатады. Қазақстанның орталық аймақтарында тон,
ішік, тайжақсы сияқты сыртқы киімдерді оң киімдер деп де атады. Бір киер
киім деп қымбат маталардан әшекейлеп тігілген, той думандарға, жиын
тойларға барғанда, жат елге сапарға шыққанда киетін сәнді киімдерді атаған.
Қазақтың “Танылған жерде – бой сыйлы, танылмаған жерде – тон сыйлы” дейтін
мәтеліде осыны аңғартады. Қазақ салтында ержігіт егіске түсерде, соғысқа
барарда киімдердің ең көріктісін киген. Еркек киімдерінің ең қымбатты – аң
терісінен істелген ішіктер. Олар аң түрлерінің атына сәйкес, бұлғын ішік,
жанат ішік, түлкі ішік, қасқыр ішік, күзен ішік болып бірнеше түрге
бөлінеді. Аң терісінен тігілген ішіктерін сыртын шұға, мауыт, үш топ
барқыт, атлас, көкберен, манат, қырмызы, торғын, ләмбек сияқты бағалыда
ширақты маталармен тысталған, кейде осы материалдарды бірнеше түсті жібек
жіптермен кестелер, су моншақ, маржан тізген жіптер бастырып, етек жеңіне
алтын, күміс зер ұстар, кейде бөлек қапталған кестелер мен сыртынан қаптап
киген.
Қазақстандағы оңтүстік өңірде шапанның да, ішіктіңде, ойып етек
түрлері кездеседі. Ондай ойық кейде тұра арт бойдың етегінен, кейде екі жақ
шабудың үстінен жасалады да айналасы жұрындалып, кестеленіп, әдемі өрнектер
мен әшекейленеді. Шалбарды барқыт, пүліш, шұға, тібен трико, шөшінше,
шибарқыт, шегрен, ләмбас, қырмызы, көк мауыт сияқты ширақы маталардан, қой,
ешкі терілерінен тігеді. Шалбардың бауы ышқырға өткізіледі, қалтасыз кең
балақ болып келеді. Оның кең тігілуі салт атқа мініп-тұруға молдас құрып
отыруға өте қолайлы болған. Шалбардың балағы етік қонышының ішіне
салынатыны да бар, кейде қоныштың сыртындада жүреді. Жеңіл шапан мен
бешпеттің етегін де ышқыр астынан жіберіп, шалбарланып алады. Шалбардың
балағы екі жағынан ойық болып, ол кестеленіп қойылатын. Сондықтан да шалбар
өте сәнді, көрікті киімдердің бірі болып саналады. Еркектер көбінесе
сырт киімдерін түймесіз, тек белбеумен ғана киген. Белбеуден бірнеше метр
оралған. Белдік пен кісені қайыстан, қабатталған былғары, білезіктермен,
терме, белбеулер де болған.
Әйелдер киімдері де әр айшықта әр түрлі болған. Олардың түрлері де әр
алуан болған. Солардың ішінде қазаққа тән түрлері: көйлек, кимешек, жаулық,
сәукеле, кебіс, мәсі, көкірекше сияқты заттар. Әйелдер киімдері әшекей ажар
жағынан жағынан ел салты бойынша төрт топқа арналып тігілген. Олар қыз
киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы әйелдер қарт бәйбішелердің
киімдері. Қыз киімдерінің кеуделері тар, қынамалы, омырауы мен жаға-жеңдері
кестелі көйлектері қос етекті, бас киімдері үкілі, моншақты, аяқ киімдері
өкшелі, жеңіл және қай киімі болса да алтын, күміс, меруерт моншақтар мен
әшекейленеді. Қыздар көбінесе құндыз бөрік, қатипа тақия киіп, шолпы тағып
жүреді. Қыздар төсін жасыру үшін көкірекшесімен кеудесін қатты тартып
тастап жүрген.
Қазақтың ұлттық киімдері өзінің сипаты мен сыры мен, сұлулығы
мен сәнімен сан ғасырлық тарихтық куәсі ретінде бізге жеткен асыл мұра,
ерекше өнер түрі. Киім үлгісін жасауда халықтың әдеп- ғұрпына үлкен мағына
беріледі және ата-бабаларымыздан ғасырлар бойы мұра етіп келген өнерін
көрсете білу. Қазақ киімі құлазыған кең даланың үскірік аязы мен аптап
ыстығының, салқын самалы мен аңызақ желінің әсерімен қалыптасқан, бар өмірі
көлік үстінде өткен Сарыарқа мен оған іргелес жатқан ұланғайыр кеңістікте
көшіп-қонған малшы қауымның, таңның атысынан күннің батысынана дейін тізе
бүкпей жер шұқылап, мал ұстап күн көрген. Сыр бойындаы, Қазақстанның
оңтүстігі мен Талас-шу атырабындағы жартылай, отырықшы және отырықшы елдің
ғасырлар бойы реттеуге көне қоймаған тұйық шаруашылығы мен қарабайыр
тіршілігі қалыптастырған заттық-тұрмыстық мәдениеттің бірден-бір көрінісі
болғандықтн, өзінің қарапайымдылық, үйлесімділік және жүріп-тұруға
ыңғайлықтарымен ерекше. Мұның өзі тұрмыс қажетімен басым көпшілігі көшпелі
өмір сүрген көлік үстіндегі іс-қарекетінен туған жағдай. Бұл жайттардан
қазақша киім табиғатындағы екі жақтылықты, тұрмыс қажетімен сымбаттылыққа,
әсемділігіне құштарлығын аңғаруға болады.
Қазақ халқы, сонау көне замандардан бастап өмір сүрген ата-бабаларымыз
өнердің қай түрі болмасын қасиеттеп, қадірлеп, тіптен пір тұтып, көздің
қарашығындай аялап сақтаған. Қазақ халқының ұлттық киімдерінің түрлері өте
көп. Оның бәрін тоқталып айтып кетуге болар еді, бірақ ең негізгі әйелдер
сырт киіміне тоқталай. Олар: бешпент, камзол, кеудеше, шалбар, белдемше
т.б.
Бешпент ғасырлар бойына қалыптасқан ұлттық киімдерінің ортасында орны
бөлек. Ол сонау мыңжылдықтардан осы заманға дейін ұлтымыздың басты
киімдерінің бірі болып келеді. Сонау тастағы суреттердегі адамдардың
киімінен бешпенттің сұлбасын байқау қиын емес.
Қазақ үшін ең жылыда жайлы материал-түйенің жүні бешпент үшін де керек.
Бешпентті түйенің жүнінен басып, соның жұқа матасынан тіккен. Ерге қонғанда
ыңғайлы, желең, жамылғанда әсем, мұндай бешпент түрлерін қазақ сахарасының
барлық бұрыштарынан кездестіреміз.
Осы заманға сәндік үшін киюге болатын бешпент. Бешпент қыз-келіншектер,
әйелдердің нәзіктігін, қайталанбас талғампаздық пен қайырымдылық райын
көрсетеді.
Қазақ әйелдерінің киімінде камзолдың орны бөлек. Олда әрі жылулық, әрі
сәндік міндеттерді атқарған. Әйелдердің сырт киімі болып табылатын бұл
бешпент тек қазақ халқы емес, басқа да түркі халқы киген.
Қазақ халқының ұлттық киімімен бірге тұрмыс жиһаздары, заттары адамның
жан дүниесімен, әсемдікпен, өнермен жасалған. Оған алаша, текемет, төсек
бұйымдарын, кебеже, киіз, ағаш төсек т.б. жатқызуға болады. Осы заттардың
бәріне ою-өрнек, асыл тастар, құнды қалха, терімен жасалған Сондықтан менің
ойымша қазақ халқының ұлттық киімдері мен заттарын, бұйымдарын біздер және
келешек ұрпақ қастерлеп, құрмет тұтынуымыз керек. Ол деген елдің
есейгенін, оның өскелең өмірін танытады.
Костюмнің формасын, пішінінің сипаты бүтіндей және бөліктерге бөліп
сипаттайтын болсақ оның эстетикалық бейнесін көрсетеді және ол
композициясының маңызды қасиеті болып табылатын жайт. Форма, пішініндегі
сипаттылыққа пропорция және пластикалық жүйеде, яғни, басты форманы,
пішінді құрайтын сызықтарды үйлесімді қоса білгенде ғана қол жеткізіледі.
Суретші-дизайнерден тек қана заңдылықтарды және гармонияның түрлі
құралдарын білуді талап етпейді, сонымен қатар форма, интуицияның, сезімнің
және шеберліктің нақты шын дамуын қажет етеді.
1.2 Инновация ұғымына сипаттама
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Білім беру жүйесінің
басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым кәсіби
шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар; ...оқытудың жаңа
технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық
коммуникациялық желілерге шығуда деп, білім жүйесін одан әрі дамыту
міндеттері көзделеді [32]. Бұл міндеттерді шешу үшін мектеп ұжымдарының,
әр мұғалімнің күнделікті ізденісі арқылы барлық жаңалықтар мен қайта құру,
өзгерістерге батыл жол ашарлық жаңа тәжірибеге, жаңа қарым-қатынасқа өту
қажеттігі туындайды.
Бүкіл дүниежүзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатында қазіргі кезде
Қазақстанда білімнің жаңа жүйесі құрылуда. Бұл үрдіс педагогика теориясы
мен оқу-тәрбие үрдісіне нақты өзгерістер енгізумен қатар елімізде болып
жатқан түрлі бағыттағы білім беру қызметіне жаңаша қарауды, қол жеткен
табыстарды сын көзбен бағалай отырып, саралауды, жастардың шығармашылық
әулетін дамытуды, мұғалім іс-әрекетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап
етеді.
Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің
инновациялық іс-әрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеруі
–маңызды мәселелердің бірі.
Қазіргі кезде егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік
білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл педагогика теориясы мен оқу-
тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр: білім беру
парадигмасы өзгерді, білім берудің жаңа мазмұны пайда болды. Атап айтқанда:
– білім мазмұны жаңа біліктермен, ақпараттарды қабылдау қабілеттілерінің
дамуымен, ғылымдағы шығармашылық және нарық жағдайындағы білім беру
бағдарламаларының нақтылануымен байи түсуде;
– ақпараттық дәстүрлі әдістері – ауызша және жазбаша, телефон немесе
радиобайланыс қазіргі заманғы компьютерлік құралдарға ығысып орын беруде;
– баланың жеке басын тәрбиелеуде, оның жан дүниесінің рухани баюына,
азамат, тұлға ретінде қалыптасуына көңіл бөлінуде;
– мектеп, отбасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӨНЕР ФАКУЛЬТЕТІ
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ КАФЕДРАСЫ
Биімбетова А.
ҰЛТТЫҚ КИІМ ҮЛГІСІН ӘЗІРЛЕУДЕ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В012000 Кәсіптік оқыту мамандығы
Түркістан 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӨНЕР ФАКУЛЬТЕТІ
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
______________
Кафедрасының меңгерушісі
______________Ауелбеков Е.Б п.ғ.к., доцент м.а
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ:ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ КИІМІН ӘЗІРЛЕУДЕ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
5В012000 Кәсіптік оқытумамандығы
Орындаған: Биімбетова А.
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.д.,профессор: Г.Ғ.Еркибаева
Түркістан 2015
Мазмұны
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...4
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1 ҰЛТТЫҚ КИІМ ҮЛГІСІН ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ ӘЗІРЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ұлттық киім ұғымының мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..11
1.2 Инновация ұғымына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
0
1.3 Технология сабақтарында жоғары сыныптарында инновациялық
технологияларының қолданудың психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... 30
2 ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ КИІМІН ЖАСАУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Ұлттық киім жасау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
2.2 Ұлттық киім әзірлеудің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.3 Ұлттық киім жасауға үйретудің әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..41
3 ҚАЗАҚ ӘЙЕЛІНІҢ КИІМІН ТІГУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘЛІМЕТ
3.1 Әйел киім үлгісін тігуге қажетті материалдар және мата түрлеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.2 Қазақ әйелінің киімінің сызбасын сызу және
модельдеу ... ... ... ... ... ... .. .54
3.3 Қазақ әйелінің киімінің өзіндік құнын
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 87
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы Өзгерістер мен
толықтыруларымен
2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы
3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы
АНЫҚТАМАЛАР
1. Киім - адамға ең қажетті, мәдени материалдық элемент болып табылады
2.Әдіс - гректің metodos - белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің
жолдары
3. Әдістеме - әдістер жиынтығы
4. Технология - гректің тех - өнер, шеберлік, кәсіп және логос – ғылым,
білім
5.Педагогикалық технология — оқу үдерісін іске асырудың мағыналы
технологиясы.
6.Педагогикалық технология — оқытудың жоспарлы нәтижесі.
7.Педагогикалық технология — педагогикалық мақсатқа жету үшін
қолданылатын барлық жеке тұлғалық, құралдық, әдістемелік тәсілдердің
жүйелі жиынтығы ретінде жұмыс істеу.
8.Инновация - ағылшын тілінен (innovation) - жаңаша серпінділік,
жаңашылдықты енгізу
9.Инновациялық үдеріс – білім беру үдерісінде тұрақты жаңа элементтер
кіргізетін, жүйенің бірінші жағдайдан екінші жағдайға көшуіне алып баратын
жаңалық, жаңадан ендірілетін әрекет.
10. Принцип – жетекші идея, ғылыми заңдылық немесе негізгі ереже, қойылатын
басты талап
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖОО –жоғары оқу орны
ХҚТУ - Халықаралық қазақ-түрік университеті
М.а.- Мойынның жарты айналымы
К.а.- Көкірек жарты айналымы
А.е.-Арқаның жарты ені
К.е.-Көкірек жарты ені
К.ц.-Көкірек центрі
А.Б.Ұ.-Арқаның белге дейінгі ұзындығы
К.Б.Ұ.-Кеуденің белге дейінгі ұзындығы
К.б.-Көкірек биіктігі
Қ.о.-Қолтық ойындысының тереңдегі
А.Б.Қ.Ұ.-Арқаның белге дейінгі қиғаш ұзындығы
К.Қ.Б.-Көкіректің қиғаш биіктігі
И.е.-Иық ені
Қ.Ш.Ұ.-Қолдың шынтаққа дейінгі ұзындығы
Қ.Б.Ұ.-Қолдың білезікке дейінгі ұзындығы
Қ.а.-Қол айналымы
Біл.а.-Білезік айналымы
Ю.ұ.-Юпканың ұзындығы
Б.М.Ұ.-Белден мықынға дейінгі ұзындық
К.А. 1-Көкіректің бірінші айналымы
К.А. 2-Кеуденің екінші айналымы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің егемендік алуымен байланысты
әлеуметтік – экономикалық, рухани салаларымыздың барлық жақтарында
жаппай өзгерістер, жаңа бастамалар мен серпімді қадамдар
жасалып, жүргізіліп жатыр. Бұл өзгерістер рухани өміріміздің жанды саласы
мектеп, оның оқу-тәрбие жұмысын қамтиды.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
Тұжырымдамасында білім беру саласына, әсіресе, кәсіптік мамандар даярлау
саласына ерекше назар аудару қажеттігі атап көрсетілген [1].
Қазіргі уақытта экономика мен индустрияның дамуына сәйкес өндірістік
жүйелерді жетілдіру жағдайында халықтың өзіндік болмысы мен мәдениетіне
баса назар аударылуы жастардың ұлттық мәдени мұралар негізінде адамгершілік
қасиеттері мен өнімді еңбек ету дағдыларын, шеберліктерін шыңдау
қажеттілігін арттырып отыр. Бұл бір жағынан студент-жастардың еңбекке
жағымды қатынасы мен белсенділігін арттыруды көздесе, екінші жағынан
олардың ұлттық мұраларды сақтау мен дамытуға оң көзқарасының қалыптасуына
мүмкіндік береді. Осы талапқа қазақ ұлттық киім үлгілерінің мазмұны мен
технологиясын меңгерту процесі толық жауап береді. Өйткені ұлттық киім –
халықтың дүниетанымынан, эстетикалық талғамынан, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрінен жан-жақты хабардар ететін тарихи-мәдени және материалдық мұра.
Ал, оны әзірлеу ұзақ та тыңғылықты, табанды еңбекті қажет ететін, сан қилы
әдіс-тәсілдер негізінде күрделі еңбек әрекеттері арқылы жүзеге асырылатын
көп қырлы еңбек процесі.
Қазіргі ғылым мен техниканың кең қанат жайған кезеңінде ғылыми-таным
әдіснамасы өте зор маңызға ие. Білім ауқымы адам айтқысыз кеңейді,
технология дамып, ақпаратты таңдай білу мәселесі алдыңғы қатарға шықты.
Ендеше мұғалім алдында Жаңа технологияны ғылыми негізде меңгеру және терең
білімді, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеу мәселесі тұр. Міне осы мәселені өз
жұмысына арқау еткен мұғалімнің мақсаты мына төмендегідей болуы тиіс;
- озық тәжірибелерді, түрлі педагогикалық әдістерді, жаңа
педагогикалық технологияны ұтымды пайдаланудың соңғы
нәтижелерін дамыту;
- білімін жетілдіру негізінде оқушының жеке тұлға болуына
ықпал ету;
- оқушының маңызды мәселелерді өздері талдап,
қорытындылауына жол ашу;
- оқушы өзінің ғылыми-таным әдістерін саралай отырып,
ойлауын дамыту және бүгінгі көзқарастың қалыптасуына
негіз салу, т.б.
Білім беру мақсаты, оның ұйымдастырушылық құрылымы, технологиялық
жағынан жабдықталуы, оқыту әдістемесі қоғамның әлеуметтік сұранысынан
туындайды.
Педагогтар оқушылардың оқуға деген ынтасының және танымдық
қызығушылықтарының дамуының төмендігін ескере отырып, оқытудың моделін,
тиімді әдістері мен формаларын құрастыруға тырысуда.
Педагог кадрлардың күнделікті тұрмысындағы ұсақ түйек жетіспеушілікті
қамтамасыз етуден бастап, мектептердің материалдық базасын нығайта түсуге
дейін жан-жақты қамқорлық жасауды көздеп отыр. Бүгінгі таңдағы мақсат,
мүдделердің баршасы өмір практикасына толық кіре қойған жоқ. Халыққа білім
беру жүйесіндегі кейбір жаңалықтарды педагог мамандардың барлығы ұғып,
біліп алды және нық сенімділікпен табан тіреп іске кірісуде деп айту да
артығырақ. Ал оның аржағындағы бой көтеретін ауыртпалықтар – мұғалім
кадрлардың жетіспеушілігі, оқулықтар мен бағдарламалардың, көмекші құралдар
мен көрнекіліктердің тапшылығы тағы бар.
Мектептеріміз қажетті мамандарымен және оқу құралдарымен, дидактикалық
құралдармен толық қамтамасыз етілмей отырғаны белгілі болып отыр. Сонымен
қатар, мамандардың барлық қажеттіліктерді қамтамасыз етілмей жатыр.
Білім берудің жүйесінде жалпы білім беретін мектептердің өзіндік орны
бар. Жалпы орта білім беру жалпы білім беретін мектептердің негізгі
мақсаттарының бірі – жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзат мәдени мұрасы
сабақтастығын сақтай отырып оқыту, тәрбиелеу және әрбір шәкірітті жеке
тұлға деп санап, оны жан-жақты дамуына мүмкіндік жасау болып табылады. Бұл
мақсатты жүзеге асыру үшін жалпы білім беретін мектептерде бір қатар
міндеттерді шешу керек екендігі айқын. Жалпы білім беретін мектептің
мақсат, міндеттері шешуде мектеп көлемінде оқытылып отырған оқу пәндерінің,
еңбекке баулу пәнінің өзіндік орны, ерекшеліктері бар.
Технология пәні оқушылардың талғамы мен еңбектік ептіліктері мен
дағдыларының қалыптасуына ықпал ететін пән болып табылады. Мектеп
оқушыларын еңбекке баулу міндеттері еліміздің қоғамдық - экономикалық
дамуын онан әрі арттыру мүдделерімен және адамды қалыптастырудың жалпы
мақсатымен анықталады. Бұл міндеттер, негізінен, балаларды еңбекті сүйюге
тәрбиелеу, қоғам игілігі үшін еңбек ету, халық дәулетін көздің қарашығындай
сақтау болып табылады. Мұның бәрі, сайып келгенде, жеке адамның жан-жақты
дамуына игі ықпалын тигізеді.
Кез-келген материалдық өндіріс үшін еңбек құралдармен жұмыс жасаушы
маман керек. Осындай мамандар мектеп қабырғасынан бастап дайындық
сатыларынан өтеді. Еңбек тәрбиесінде, политехникалық оқытуға және мектеп
оқушыларын болашақ еңбек жолына жан-жақты әзірлеудің рөлі айрықша және
барынша жан-жақты мектеп ісіндегі жетілдіру бойынша айтылып келген.
Технология сабақтарының сапалы өтуі – оқушылардың білім сапасын
арттыруға әсер ететін фактор болып табылады. Оқыту процесі үшін оқыту
бағдарламалары мен оқулықтардың, оқу құралдарының, дидактикалық құралдармен
сапалы қамтамасыз етілуі – мектептің оқу-материалдық базасының жақсартылуы,
мектептердің қажетті көрнекі құралдарымен толық жабдықталуы, мұғалімнің
әдістемелік шеберлігі т.с.с. сабақтың нәтижелігін арттырады.
Оқушылардың білім сапасын арттыру, ең алдымен, мұғалімнің кәсіби
шеберлігіне, оқушылардың оқу іс-әрекетін педагогикалық сауатты ұйымдастыра
білуге байланысты. Мұғалімдер үшін оқулықтар қажет. Оқулық бойынша оқушылар
мұғалімнің сабақта хабарланған және түсіндірілгендерін оқиды және
қайталайды, бекітеді. Демек, білімгерлердің іскерліктері біліктіліктің және
дағдылардың саналы, тиянақты, әсерлі болуы оқулықтың сапасына байланысты.
Қазір де Технология пәні бойынша оқулықтар, оқу құралдар қазақ тілінде
жоқтың қасы. Бұл оқыту процессінің сапасына кері ықпал ететіні белгілі.
Сабақтың нәтижелі болу тек оқулыққа ғана байланысты емес екендігі белгілі.
Сабақтың нәтижелі болуына оқытудың әдістері мен тәсілдерінің де өзіндік
орны бар.
Оқушыларды сабақтарын ұйымдастырудың теориялық негізін мазмұндайтын,
педагогикалық оқулықтарды жазған: Ю.Н.Бабанский, Г.А.Ильина,
В.И.Харламовтың т.б. еңбектері мұғалімдер үшін, педагогикалық қызмет үшін
қажетті әдебиеттер болып табылады және әрбір мұғалімнің жұмыс столында
болуы қажет әдебиеттер [2;3;4].
Еңбекке баулу сабағында ұйымдастыру жақтары мен мазмұнын П.Р.Атутов,
В.А.Поляков, Д.А.Тхоржевский және т.б. ғалымдардың еңбектерінде
қарастырылған [5;6;7].
Жалпы оқушыларды еңбекке баулу барысында тәрбиелеу мәселелері бір қатар
педагог - ғалымдардың еңбектерінде де қарастырылады. Атап айтқанда:
М.Қоянбаев, С.Әбдіғаппарова, Қ.Қожахметова [8;9;10]. Оқытудың жаңа
технологиялар бойынша Қ.Қабдықайырұлы, Г.Еркибаева, кәсіпке оқыту
Д.Қоңыратбай және т.б[11;12].
Оқушыларды еңбек сабағында оқыту әдістемесіне оқу процесін
ұйымдастыруда Васильченко Е.В., Лабзина А.Я. [13], Кальней В.А., Капралова
В.С., Поляков [14; 15], В.А.Мельникованың Еңбекке баулу әдістемесі атты
еңбегінде [16] қазіргі кездегі киім әзірлеу технологиясын жүзеге асыруда
келесі арнайы әдебиеттерге талдау жасалынды: киімге қолданылатын маталар
бойынша А.Байбатшаева[17], киімді көркемдеп сәндеу С.Жолдасбекова[18],
толығымен өңдеудің жалпы кезеңдерін қамтитын және оларға қолданылатын тігін
машиналарының түрлері туралы мағлұматтарға А.И.Зюзин[19], Антонов Л.П.,
Моргулис П.С., Рузаков В.А. [20], балалар және әйелдер киімдерін
сәндеу А.Бағжаева[21], сырт киімдерді әзірдеуде В.Литвина[22], киімді
конструкциялау және модельдеу бойынша К.Махмутова[23], ал стильдерді
қазіргі талабына сай таңдауға А.Б. Гофман Мода и люди[24], В.С.Безрукова
[25].
Оқушыларға ұлттық киімдердің мазмұндық, композициялық, техникалық,
конструкциялық, технологиялық ерекшеліктерін терең меңгерту олардың
танымдық түсініктерінің кеңеюіне, ұлттық киімдерге және оны әзірлеуге
ынталарының артуына, ұлттық мәдени мұраға, еңбекке оң қатынасын дамытып,
еңбекке бағыттылығын қалыптастыруға ықпал етеді. Ал бұл болса, 10 сынып
оқушыларына ұлттық киім үлгісін әзірлеу арқылы еңбекке қызығушылығын
қалыптастырудың маңыздылығын арттырады.
Ұлттық киім саласынан білімдерді жоғары оқу орнының оқу-тәрбие
үрдісінде пайдаланудың жолдарын педагогтар: Ұ.М.Әбдіғапбарова,
С.А.Жолдасбекова, Ұзақова А.И. Наурызбаева Р.А. Салыбекова Н.А. ,
Ұзақова А.И. Байғабыл Г.А. Салыбековалар жасап ұсынған [26;27;28;29].
Сонымен, аталған ғылыми зерттеулер мен әдебиеттерге, озық педагогикалық
тәжірибелерге жасаған талдау күні бүгінге дейін 10сынып оқушыларына ұлттық
киім үлгісін дәстүрлі емес әдістер негізінде әзірлеуге үйрету проблемасының
ғылыми тұрғыда жеткілікті негізделмегенін дәлелдейді. Демек, оқушыларды
ұлттық киім үлгісін дәстүрлі емес әдістер негізінде әзірлеуге үйрету
қоғамның сұранысы мен оның жүйелі түрде зерттелмегені арасында қарама-
қайшылықтың бар екені анық байқалады. Осы қарама-қайшылықтың шешімін
іздестіру бізге зерттеу проблемамызды анықтауға және тақырыпты Ұлттық киім
үлгісін әзірлеуде жаңа технологияларды пайдаланудың жолдары, - деп
таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты - ұлттық киім үлгісін әзірлеуде инновациялық
технологияларды қолдануды теориялық тұрғыда негіздеу және оның мазмұны мен
әдістемесін жасау.
Зерттеудің объектісі – жалпы орта мектептің оқу үдерісі.
Зерттеудің пәні - ұлттық киім үлгісін әзірлеуде жаңа технологияларды
қолдану үдерісі.
Зерттеудің міндеттері:
- ұлттық киім үлгісін әзірлеуде жаңа технологияларды қолдану
ерекшеліктері;
- ұлттық киім үлгісін әзірлеуде жаңа технологияларды қолданудың
психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері;
- ұлттық киім үлгісін әзірлеуде жаңа технологияларды қолданудың
мүмкіндіктері;
- жоғары сынып оқушыларына ұлттық киім үлгілерін оқыту мазмұны.
Зерттеудің әдістері: зерттеу проблемасы бойынша тарихи-этнографиялық,
философиялық, өнертану, психологиялық, педагогикалық, технологиялық
әдебиеттерге теориялық талдау жасау; жоғары оқу орнының оқу құжаттарына
(мемлекеттік стандарт, оқу жоспары, бағдарламалар, оқулықтар),
педагогтардың озық тәжірибелерін талдау; бақылау; сауалнама жүргізу;
әңгімелесу; мәліметтерді математикалық тұрғыда өңдеу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1ҰЛТТЫҚ КИІМ ҮЛГІСІН ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ ӘЗІРЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1Ұлттық киім ұғымының мәні мен маңызы
Киім дегеніміз адамға ең қажетті, мәдени материалдық элемент болып
табылады [30, 235].
Қазақтың ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасқан және айналадағы ортаға
желді, аязды болып келетін аңызақ даладағы тіршілікке бейімделген халық
мұрасының құрамдас бөлігі болып табылады. Оның қарапайымдылығы,
үйлесімділігі, жүріп-тұруға қолайлылығы – басқа жұрттардың киім-кешегі
сияқты әуел баста адамның тәнін жауып, мағынасыз және ойдан шығарылған
ғаламаттардан, ал кейіннен денені ыстық-суықтан, қуаң желден, әсіресе мал
айналасында болатын маса – шыбыннан қорғауға қажет болғандығын аңғартады.
Киімді әшекейлеу, жағасына, өңіріне, етек-жеңіне кесте тігіп, оқа бастыру,
зерлі жиектер жүгірту, киімді безендіруге қымбат металдар мен асыл
тастардан түзілген әткеншектерді пайдалану көбіне әсемдікке құштарлықтан
емес, дала қауымында жеке меншіктің пайда болуымен байланысты үстемдік
етушілердің байлығын, әлеуметтік өміріндегі алатын орнын баса көрсету
қажеттігінен туған болуы ықтимал.
Өйткені даланы мекендеп үнемі малмен бірге көшіп-қонып жүрген елдің де,
кедейшіліктің тауқыметін көп тартқан егіншілердің де сәндік құруға уақыты
да, қаржысы да жете бермесе керек. Халық арасында кең тараған сұлуынан
жылуы деген сөз де, сол көне заманнан қалған болуы мүмкін. Әйтседе, киім-
кешекті әшекейлеу бірте-бірте ғасырлар өткен сайын қалыптасқан дәстүрге
айналады да, әрбір ұрпақтың талғамына лайық өмір талқысынан өтіп, ұлттық
киімнің бөліп қарауға болмайтын және оның өзіндік ерекшеліктерін баса
көрсететін ыңғайластығы болып қала берген. Соңғы 15-20 жылда жүргізілген
этнографиялық зерттеулерге қарағанда, қазіргі ғылыми-техникалық прогрестің,
жаңа моданың әсерімен, сол сияқты қазақша киімнен ешбір хабары жоқ, ұлттық
дәстүрлерге жатпайтын жалған элементтермен көбірек айналысатын, бірақ
өздерінің туындыларын кино, телевизия, театр қауымы мен концерттік ұйымдар
арқылы тықпалауға мүмкіндігі бар кейбір суретші – модельерлердің орынсыз,
араласуынан ұлттық киімнің пішінде немесе тігісінде ғана емес, тіптен үкі
қадауға да әр қилы өзгерістер пайда бола бастағандығын аңғаруға болады.
Оның барлығын былай қойғанда біздер ғылыми мақсатқа орай немесе музей қорын
толықтыру үшін ел арасынан сатып алып жүрген ең дәстүрлі киідердің өзінен
де аздап та болса байқалатын түр өзгерістер көрініп жүр. Ұлттық киім –
көненің көзі, бізге жеткен материалдық мәдениеттің жетістігі. Оны ескерткіш
ретінде болашақ ұрпаққа сақтау қажеттігін ескерсек, мұндай жағдайларға
үзілді-кесілді тыйым салған жөн. Біздің мәселенің бұл жағына баса назар
аударып отырғанымыздың тағы бір себебі – уақыт өткен сайын ұлттық киімді
сақтап, зерттеп – білудің қиынға түсе беретіндігінде болып отыр. Дегенмен,
қазақтың ұлттық киімі дәуір талғамынан өтсе де ғылыми тұрғыдан әлі де болса
толық екшеле қоймаған құбылыс есебінде онан әрі зерттей түсуді қажет етеді.
Ұлттық киімді зерттеп білудің бірден-бір тиімді жолы жазба деректер
болғанымен оларда қазақша киімнің дәл өзі жайлы мағлұматтар жоқтың қасы.
Сондықтан да қазақша киімді егжей-тегжейіне дейін жете білетін ұрпақ – оны
киген және түсіне білетін соңғы адамдар ауыспай тұрғанда жоспарлы түрде кең
көлемді далалық экспедициялар ұйымдастырып, әлі де болса кездесетін ұлттық
киім нұсқауларын жинай беруді ел аузындағы мәліметтерді жазып алумен қатар
жүргізе берген жөн.
Қазақ халқының да қолөнері көне заман тарихымен бірге дамып, біте
қайнасып келе жатқан бай қазына. Оның басты салаларының бірі-киім тігу.
Қазақ халқының ұлттық киімдері қолөнердің озық үлгісі ретінде ғана емес
дала жағдайына ыңғайлылығымен сан алуан әшекейлерімен, ою-өрнектерімен
ерекшеленеді.
Киім – адам денесін ауа райының, қоршаған ортаның зиянды әсерінен
қорғайтын бұйым. Олардың бәрі де адамдардың ақыл-ойы мен эстетикалық
талғамының, еңбегінің жемісі. Адамзат палеолит-тас дәуірінде-ақ тігіссіз
байланатын лыпа киімдерді пайдаланып, сүйек ине, сүйек бізді қолдана отырып
тері және тоқыма киім-кешек жасауды үйренген. Ал енді неолит дәуірінен
бастап өру, иіру, тоқу кәсібі өмірге келіп, иықтан, мықыннан киілетін киім
түрлері пайда болды. Қазақтардың қазіргі киімдерінің көбісі сақ дәуірінен
бастау алады. ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары Ойыл мен Сағыз бойын
мекендеген қазақтардың киім-кешегін палеоэтнологиялық деректермен салыстыра
зерттеген С.И.Руденко, тіпті күпінің қазаққа, оның ата-бабасына кем дегенде
екі мың жыл бұрын белгілі болған киім үлгісі екенін дәлелдеп берді.
Негізінен, қазақ киімдерін кеңінен зерттеу Қазан революциясынан кейін ғана
қолға алынды.
Қазақтың ұлт киімдерінің түрлері мен атаулары көп: кейде ұлы жүз, орта
жүз, кіші жүз үлгілері деп, кейде әлгі жүздер ішіндегі рулардың аттарымен
де айырып айтылады. Мысалы, арғын тымақ, найман тымақ, қызай бөрік, ноғай
бөрік т. с. с. Кейде географиялық мекен атына қарай да ерекше мәнер үлгіге
бөлінеді.— қоңырат үлгісі, жетісу үлгісі, арқаның үлгісі және т. б. [31].
Қазақтың ұлттық киімдері негізінен мынандай түрге бөлінеді: іштік
киімдер, сыртқы (өң) киімдер, сулық киімдер, ерлердің бас киімдері,
әйелдердің бас киімдері, аяқ киімдер. Бұларға мынандай киімдер жатады:
Іштік киімдер: бешпент, дамбал, жейде (көйлек), қамзол, күрте,
(желетке), шалбар. Сыртқы (өң) киімдер Жадағай шапан, жарғақ, күпі, сырмалы
шапан, тай-жақы, тон, шапан, шидем, ішік, қолқап.
Сулық киімдер: Аба, кебенек, кенеп, сырт-тық, шекпен.
Киімдердің әлеуметтік дәрежесі.Ұлттық киімдеріміз пайдалану, тұтыну
ерекшеліктеріне қарай күнделікті, сәндік киімдер, жыл мезгілдеріне
байланысты қыстық, маусым аралық, жаздық, күздік киімдер болып бөлінеді.
Жас және жыныс ерекшеліктеріне сәйкес мынандай түрлерге жіктеледі: сәби
киімі (иткөйлек, сылау тақия), бала киімі (кепеш, малақай, құлақшын, жейде,
дамбал, шалбар, етік, бешпент, шапан), бозбала киімі (тақия, етік, жейде,
шалбар), бойжеткен киімі (желбіршекті көйлек, тақия, кәзекей), қалыңдық
киімі (сәукеле, желек), келіншек, бәйбіше киімі (көйлек, кимешек, жаулық,
қамзол, кебіс, мәсі, көкірекше), күйеу, жас жігіт, ақсақал киімдері (шапан,
ішік, бешпент, сырма шалбар, ақ жейде, дамбал, саптама етік, кебіс, мәсі).
Әлеуметтік дәрежесіне, қызметіне байланысты ұлттық киімдер мынандай да
топқа бөлінеді: жоғары текті қазақтардың киімі, сал-серілер киімі, сән-
салтанат киімдері, ұлттық ойын-сауық, жарыстарда киетін киімдер, ғұрыпты
киімдер, қазақтың неке киімдері, күйеу жігіт киімі, қалыңдық киімі, дінге
байланысты салттық және ғұрыптық киімдер, діндарлар киімі, жерлеу рәсіміне
байланысты өлікке кигізілетін киім, аза тұтушылардың қаралы киімдері,
қазақтардың ертедегі сулық және кәсіптік киімдері, малшылар киімі, аңшылар
киімі, батырлар киімі және т.б. Біздің арнайы зерттеп, пай-ымдағанымызда
білгеніміз: қазақтың ұлттық киімдерінің түрлері мен атауы көп. Тіпті
киімдерді ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз үлгілері деп те танып жатады. Сондай-
ақ, кейбір киімдер ру, тайпа аттарымен де былайша аталып, танылады: қыпшақ
тымақ, арғын тымақ, найман тымақ, адай бөрік, қызай бөрік т.с.с. Қазақтың
ұлттық киімдерін географиялық аймағына қарай Жетісу үлгісі, Арқа үлгісі деп
те атау кездеседі. Бірқатар қазақ киімдерінің үлгісіне көршілес орыс,
тәжік, қырғыз, түркімен халықтарының киім тігу мәнерінің де әсер еткені
мәлім. Ал енді көне ғасырларда пайда болған қазақтың көптеген киім түрлері
мен үлгілері бізге жеткен жоқ. Біздің ұлттық киімдеріміздің негізгі
түрлеріне байланысты арнайы салт-дәстүр, ырымдар бар.
Мұндай бөліп атау киімдердің кеңдігі, ықшамдылығы, бойға қонымдылығы
және әшекейлеу мәнерлерінің ерекшеліктеріне қарай да ажыратылады. Мысалға,
шапан үлгісін алайық. Ұлы жүздің шапандары көбінесе жолақты, сырмалы, етек-
жеңдері ұзын, ашық жағалы келеді. Оңтүстік елі өзбек, тәжік, ұйғыр
халықтарымен көршілес, көпшілік кәсібі бақ өсіріп, егін салу болғандықтан
бұлардың киім үлгісімен тігілу мәнеріне осы жағдайлар ықпал еткен. Орта
жүздің шапандары көбінесе бір беткей матадан, сырусыз, сирек қабылып,
етектері шалғайлы, жеңдері кең, жағалары шолақ ойма немесе түймелі болып
келеді. Өйткені орта жүз қалаға жақын, орыс, татар халықтарымен аралас-
құралас отырады. Кіші жүздің шапандары да шалғайлы, жеңдері ұзын және кең,
жүн тартқан, бидайлаған қалың, қайырма жағалы болып келеді. Осындай ара-
тұра айырмашылықтары бола тұра, солардың бәріне бірдей ортақ, ұлттық мәнер
мен қазақша атаулары бар. Үш жүздің қайсысында болса да шапанға шабу қояды
және оны барлық жерде шабу деп атайды. Жеңтүптері кең келеді де, оны
жеңтүп, ойынды, қолтырмаш деп атайды. Үш жүздің қайсысы болса да шалбарға
ау қояды, қолтыққа қолтырмаш салады. Қазақ киімдерінің ең ықшамды кішірек
түрлері орта жүз бен ұлы жүзде, ал ең мол, үлкен үлгілері кіші жүз жақтан
кездеседі.
Қазақтың таныған жерде бой сыйлы, танымаған жерде тон сыйлы дейтін
мәтелі де осыны аңғартады. Қазақ салтында ер жігіт егеске түсерде, соғысқа
барарда киімдерінің ең жақсы көрнектісін киетін.
Халық арасында белгілі бір топтар үйде де, түзде де, күнделікті тұрмыста
да ұдайы жақсы киініп жүрген. Олар бойжеткендер, бозбалалар, салдар, ән-
күй, күрес өнерпаздары еді. Сол сияқты келіншектер де тұңғышын тапқанша өте
сәнді киініп жүрген. Кестелі, зерлі, жалтырауық киімдерді қадырлы
қарттардың да үнемі киіп жүруі ел рәсіміне тән сиымды салт деп саналған.
Әйел киімдерінің түрлі үлгілері мен атаулары бар. Олар көйлек, кимешек,
қамзол, кәзекей, көкірекше т.б. Әйел киімдері – қыз киімдері, келіншек
киімдері, орта жастағы әйелдер киімдері, қарт бәйбішенің киімдері болып
бөлінеді. Әр қайсысы әртүрлі тігіліп, әр қилы безендіріледі.
Қыздар киімі тар кеуделі, омырау жаға, жеңі кестелі, қос етекті,
баскиімдері үкілі болып келеді. Аяқ киімдері биік өкшелі болады. Киімдері
кестеленіп, моншақтармен безендіріледі. Шолпы тағып, құндыз бөрік киеді.
Келіншектер тақия, бөрік кимейді, үкі тақпайды, жалаңбас жүрмейді.
Құрсақ көтерген келінщектер киімін мол етіп тігіп, әшекей заттарын аз
тағады.
Орта жастағы әйелдердің көйлектері қос етексіз, белі мен жеңі кең болып
келеді. Ал қарт әйелдердің киімі етекті, мол қаусырмалы, қалталы болып
келеді. Олар шолпы тақпайды, алқа салмайды. Білезік, сырға, сақина күміс
түйме сияқты әшекей заттарды таға береді.
Қос етек көйлек – ақ түсті қымбат жібектен, асыл матадан тігіліп, таза
жүннен тоқылады. Мысалы, ақ жібек, ақ шәйі, ақ торғын, ақ файы, дүрия,
бәтес, зифа, ләйлек сынды маталардан тігіледі. Қос етек көйлекке 6-7м мата
жұмсалады, етегінің кеңдігін еркін етіп, өз бойына лайықтап өлшейді. Етегін
әдіптеп кестелейді немесе оқа жапсырады. Әйел көйлегіндегі ерекше сәнді
заттарының бірі өңір. Ол асыл матадан бөлек тігіледі, шеті кестеленіп,
алтын не күміс алқа, моншақтармен безендіріледі. Өңірді кеудеше.
көкірекше, төстік, алқа деп те атайды.
Көйлек – әйел киімдерінің ең бастысы, әйел көйлегінің кеудесі мен
етегі екі бөлек тігіліп, соңынан қосылады. Қосылған жерін белі немесе
бүрмесі деп атайды. Әйел көйлегі тар кеуделі, кең етекті болады. Өңірі
бүрмеге дейін ашық болады. Оны қақпа деп атайды. Жағасы тік шығарылып,
артынан немесе бір жақ иық тұсынан түймеленеді.
Қамзол – қазақ халқының ұлттық киімдерінің ішінде орны ерекше, оны
ерлер де әйелдерде киеді. Қамзол - әрі жылылау, сәндік үшін, әрі өте
ыңғайлы киім. Қамзолды тек қазақ халқы ғана емес, түркі халықтары да сырт
киім ретінде пайдаланды. Әйелдер күні бойы үй жұмыстарымен
айланысатындықтан, қамзол олар үшін өте ыңғайлы, әрі жинақы болып келеді.
Қамзолды пұлыш, барқыт, шұғадан тігеді. Ол міндетті түрде бір түсті, әрі
үсті қалың матадан тігіледі. Онда жеңде, жаға да болмайды. Орнына омырауға
жететін ойықтар бар. Қамзолдар түймеленбейді. Олар күміс ілгіштер арқылы
қаусырылады. Қамзолды түрлі ою өрнектермен, түрлі әшекей заттармен
безендірген. Жас қыз-келіншектердің қамзолының белі үнемі қыналып
тігіледі.
Бешпет – пұлыш матадан тігіледі. Ол міндетті түрде астарлы болады.
Бешпеттің ұзындығы тізеге дейін, ол денеге қыналып тігіледі. Етек жағы сәл
кең пішіледі. Жеңі тік болады. Бешпет күміс ілгектермен қаусырылады.
Бешпеттің алдыңғы екі өңірі мен жеңін оюлап, әшекейлейді.
Күрте – жағасыз, жеңсіз жеңіл киім. Күртені мақта немесе жүн тартып
атлас, шұға сияқты жібек тектес матамен тыстайды. Ал астарына кез келген
мата жарайды. Күртені айналдыра басқа матамен, кейде тыстық матаның
қалдығымен әдіптейді. Күрте – кеудеге суық өткізбейтін, жылы, әрі ықшамды
киім.
Күпі – әрі жеңіл жылы болғандықтан ерлер де әйелдерде киеді. Әйелдер
күпісінің жағасы кестеленіп, жеңіне құндыз салынып сәндеп тігіледі. Күпі
тысына барқыт, мәуіті сынды бір түсті матаны пайдаланады. Күпінің жағасы
тік немесе қайырма болады.
Әйел киімдерінің де әр аймақта әр түрлі үлгілер мен әр алуан атаулар
бар. Солардың ішінде қазақ елінің бәріне тән түрлері: көйлек, кимешек,
жаулық, сәукеле, желек, тақия, қамзол, кәзекей, кебіс-мәсі, көкірекше
сияқты заттар. Әйел киімдері әшекей, ажар жағынан ел салты бойынша төрт
топқа арналып тігілген. Олар қыз киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы
әйелдер мен қарт бәйбішелердің киімдері. Бұлардың әрқайсысының тігілу
мәнері де әшекейі де әр қилы. Қыз киімдерінің кеуделері тар, қынамалы,
омырауы мен жаға-жеңдері кестелі, көйлектері қос етекті, бас киімдері
үкілі, моншақты, аяқ киімдері биік өкшелі, жеңіл және қай киімі болса да
алтын, күміс, меруерт моншақтармен әшекейленеді. Қыздар көбінесе құндыз
бөрік, қатипа тақия киіп, шолпы тағып жүреді. Қыздар төсін жасыру үшін
кеудесін көкірекшемен қатты тартып тастап жүрген. Келіншектер бір құрсақ
көтергенше қыз киімдерін кие береді. Бірақ олар бөрік, тақия кимейді, үкі
тақпайды және жалаңбас жүрмейді. Құрсақ көтерген келіншектер киімдерін мол
етіп тігеді. Олардың бас киімдері шаршы, сарала жаң, торғын шәлі, қызға
қарағанда әшекей заттары аздау болып келеді. Орта жастағы әйелдер құбатөбел
киінеді. Олардың көйлектері қос етексіз, белі мен жеңі кең болып бүріледі.
Бұл жастағы әйелдер шаршыны орап тартады. Жақтарын оқаламайды, жәй
кестелейді. Қарт әйелдердің киімі неғұрлым етекті, мол қаусырмалы, қалталы,
әшекейлерінің көбі тана, түйме, тіс шұқуыш, қапсырма, оқалы өңір сияқты
заттар болған. Олар шолпы тақпаған, алқа салмаған. Ал оқалы жақ, көксауыр
кебіс, кестелі мәсі, білезік, сырға, сақина, күміс түйме, теңге сияқты
әшекейлі заттарды қай жастағы әйелдер болсын тағына берген.
Қазақ халқының ұлттық киімдері – киім үлгілері. Этникалық, экономиялық
және климаттық жағдайлар ескеріліп, ежелгі дәстүрлер бойынша тігіледі.
Қазақтарда ішкі, сырттық, сулық, бір киер, сәндік және кейбірінде салтанат-
ғұрып киімдері болады. Бір киер киім деп қымбат маталардан әшекейлеп
тігілген, той-думандарға, жиындарға барғанда, жат елге сапарға шыққанда
киетін сәнді киімдерді атаған. Қазақ салтында ер жігіт егеске түсерде,
соғысқа барарда киімдердің ең жақсы, таңдаулысын киген. Ішкі киімдері:
көйлек, дамбал, желетке, кәзекей; сырт киімдерге: шапан, күпі, кеудеше,
тон, шидем; сулық киімдерге: шекпен, қаптал шапан, кебенек кенеп, сырттық
жатады (қазақ Киім). Киім мәуітіден, жүн және жібек матадан, киізден, аң
терісінен тігіледі. Қазақтар құланның, ақбөкеннің, жолбарыстың, жанаттың,
бұлғынның, сусардың, ақ тышқанның терілерін ерекше қымбат бағалайды. Бұл
аңдардың терілерінен тондар тігілді. Астарына құнды аң терісі салынған тон
– ішік деп аталды. Осы аң терісіне сәйкес бұлғын ішік, жанат ішік, қасқыр
ішік, күзен ішік болып бөлінеді. Ішіктердің сыртын шұға, мәуіті, үш топ
барқыт, атлас, көк берен, манат, қырмызы, торғын, ләмбек сияқты бағалы
ширақы маталармен тыстаған. Ішіктер кейде әдепті, оқалы, шет-шеті
жұрындалған қайырма жағалы болып тігілген. Қазақ шапандары алдыңғы екі
өңірі, артқы бой, екі жең және жағасын ойып пішіледі. Артқы бойдың екі жақ
шеті алдыңғы өңірге қусырыларда оның екі жақ етегіне, бел мықынға жеткенше,
екі үшкіл қойма қойылады. Оның етек жағы енді, бел жағы енсіз келеді
(“шабу” деп атайды). Шапан жеңінің екі беті бір-ақ қиылады. Ұлы жүз
қазақтарының шапандары көбінесе жолақты, сырмалы, етек-жеңдері ұзын,
әшекейлі келсе, Орта жүз тұрғындарының шапандары көбінесе бір беткей
матадан, сырусыз, сирек қабылып, етектері шалғайлы, жеңдері кең, жағалары
шолақ оймалы немесе түймелі болған. Кіші жүздің шапандары да шалғайлы,
жеңдері ұзын және кең, жүн тартқан, бидайлаған қалың, қайырма жағалы болып
тігілген. Қазақтар шапанға шабу, жең түптеріне ойынды, қолтырмаш қояды.
Ішіне жабағы жүн салынып сырылған, суықта киетін сырттық – күпі, түйе
жүнінен иірілген жіптен тоқылған жұмсақ сырттық – шекпен (тайлақ жүнінен
тоқылса шидем шекпен), жеңсіз, киізден қаусырылған, сәндендірілген кебенек,
астары қалыңдатылған қаптал шапан, сырмалы, шабулы, жұрынды түрлері болады.
Иленген, әрі боялған (қарағай, қайың нілімен, өсімдік, қына, томар бояумен
боялған) тон, сырты қымбат матамен тысталған ішіктің түрлері кең таралған.
Тонды тебен инемен басып тігіп, немесе шалып тігіп, кестелеп, қаптама тон
жасайды, етек жеңіне жұрын ұстайды. Жарғақ, тайжақы, қылқа, дақы деген
киімдерді тай, құлын, лақтың терісінен жүнін сыртына қаратып тігеді.
Шалбарды барқыт, ұлпа, пүліш, тібен, шибарқыт, шегрен, ләмбек, мәлескен,
қырмызы, қамқа, бақисап, көк мәуіті сияқты ширақы маталардан, қой ешкі
терілерінен тіккен. Шалбардың бауы ышқырға өткізіледі, атқа мініп-түсуге
ыңғайлы, кең балақ болып келеді. Жеңіл шапан мен бешпенттің етегін де ышқыр
астынан жіберіп, шалбарлау, әсіресе, батырлар мен аңшыларға, балуандарға
тән болған. Қазақ әйелдерінің ұлттық киімі, негізінен, көйлек, кимешек,
жаулық, сәукеле, желек, тақия, камзол, кәзекей, кебіс-мәсі, көкірекшеден
тұрады. Әшекей, ажар жағынан төрт топқа арналып тігіледі. Олар қыз
киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы әйелдер мен бәйбішелердің
киімдері. Қыз киімдері кеуделері тар, қынамалы, жаға, жең, кеудесі, өңірі
кестелі, әшекейлі келсе, жас ұлғайған сайын неғұрлым етекті, кең, мол
қаусырмалы бола түседі. Қазақ халқының ұлттық киімдерінде тұрғындардың
географиялық, ру-тайпалық ерекшеліктері де көрінеді және ол көбіне бас киім
мен шапаннан байқалады. Мысалы, 8 сай уақ тымақ, 3 құлақты керей тымақ;
қаракесек, адай бөрік, арғын тымақ, қыпшақ тымақ, сырмалаған 6 сай найман
тымақ, 4 сай жатаған тобықты тымағы (М.Әуезовтың айтуынша) болған. Аймақ
ерекшелігіне қарай Жетісу, Арқа, қоңырат үлгісіндегі тымақтар деген
атауларға бөлінеді. Еркектер мен әйелдер бас киімі әр түрлілігімен
ерекшеленді. Еркектердің ежелден келе жатқан дәстүрлі бас киімі – қалпақ
жұқа ақ киізден тігілді. Бұлардың ақ киізден төбесі биік етіліп жасалғаны
“ақ қалпақ”, ал жалпақ күнқағары жоғары бүктеліп қайырылғаны “айыр қалпақ”
деп аталды. Көктем мен күзде қазақтар дөңгелек пішінді, төбесі биік,
міндетті түрде аң терісімен жиектелген бөрік киген. Қыста киетін бас киім
“тымақ” деп аталды. Қыздардың бөріктері алқалармен және төбесіне үкінің,
көк құтанның немесе тотының үлпек қауырсындары тағылып сәндендіріледі.
Қыздардың құндыз, кәмшат терісімен жиектелген бас киімдері “кәмшат бөрік”
деп, алтынмен кестеленгені “алтын бөрік”, маржандармен әшекейленгені
“қалмаржан бөрік” деп аталды. Барқыттан немесе қамқадан тігілген жаздық
жеңіл бас киім – “тақия” үкінің үлпек қауырсынымен, күміс және алтын
кестелермен әшекейленді. Әйелдердің бас киімдері арасынан неғұрлым өзіндік
сән-салтанатымен ерекшеленетін қыздардың тұрмысқа шығардағы бас киімі –
сәукеле болды. Төбесі үшкірленіп, биік етіліп тігілетін ол алтын және күміс
тиындармен, інжу-маржандармен, алқалармен безендірілді. Алғашқы нәрестесі
дүниеге келісімен жас әйел ақ матадан тігілетін бас киім – кимешек киген.
Қазақ халқының ұлттық киімдеріндегі бас киімді былайша топтастыруға болады:
1) ерлер бас киімі: шыт, кепеш (құстаңдай, қолкесте, бізкесте түрлері бар),
үшкүлдір, жекей, жапетер, тақия (зерлі, үкілі, оқалы, сырма, шошақ төбе,
тікше, қатипа, т.б.), құлақшын, бөрік, жалбағай, қалпақ, құлақты тымақ,
күлапара, қырпу (іштік бөрік); 2) әйелдер бас киімі: сәукеле, бөкебай,
қарқара, кимешек, күндік, желек, шәлі (жібек, шілтер, оюлы түрі бар),
бүркеніш, бергек, қасаба, тақия, шылауыш, жаулық. Қыста киетін бас киімдер
қымбат, қалың матамен тысталады. Қазақ халқының ұлттық киімдерінің ішінде
аяқ киім, соның ішінде етіктің биік өкше, жарма қоныш, тіремелі, көксуыр,
саптама, жұмсақ табан, үшкіл тұмсық, шоңқайма түрлері қымбатқа түскен.
Сонымен бірге сырма киіз, ішетік, мәсі, шоқай, бұйық (етік сыртынан киетін,
жүні ішіне қараған, иленген теріден жасалған байпақ тәрізді аяқ киім)
түрлері таралған.
Қазақтың ұлт киімдерінің түрлері мен атаулары көп: кейде ұлы жүз, орта
жүз, кіші жүз үлгілері деп кейде әлгі жүздер ішіндегі рулардың аттары мен
айырып айтылады. Мысалы арғын тымақ, найман тымақ, қыпшақ тымақ, адай
бөрік, қызай бөрік, ноғай бөрік тағы сондай сияқты кейде географиялық мекен
атына қарайды ерекше үлгіге бөлінеді: Қоңырат үлгісі, жетісу үлгісі,
арқаның үлгісі т.б. Мұндай бөліп атау киімдердің кеңдігі, ықшамдылығы,
бойға қонымдылығы және әшекейлеу мәнерінің ерекшеліктеріне қарай
ажыратылады. Мысалы шапан үлгісін алайық. Ұлы жүздің шапандары көбінесе
жолақты, сырмалы етек жеңдері ұзын ашық жағалы келеді. Оңтүстік елі осы
жүздің киімдерімен бар жағдайды жасап отырған. Өз құрамына көптеген
тайпалар мен халықтарды енгізген және еуроазия даласы тарихында маңызды
роль атқарған қазақ этносы, халықтардың бірі болып табылады . Ежелгі
және орта ғасырлық Қазақстанның қазақ халқының қалыптасу және бірігу
үдерісіне осы тайпалар халықтардың әлеуметтік тарихи даму барысында
тудырған тарихи этникалық нақтылы көп санының қатысу ортақтығы қазақ
халқын мәдени мұраның мирасқоры деп қарауға негіздеме береді . Қазақ
киімдері іштік-сырттық, сулық, біркиер делініп төрт топқа бөлінеді. Іштік
киімдер – көйлек, дамбал, желетке, камзол, кәзекей, сыртқы киімдерге –
шапан, күртке, тон, шиделі: сулық киімдерге – шекпен, қартал шапан,
берзент, кебенек, сырттық жатады. Қазақстанның орталық аймақтарында тон,
ішік, тайжақсы сияқты сыртқы киімдерді оң киімдер деп де атады. Бір киер
киім деп қымбат маталардан әшекейлеп тігілген, той думандарға, жиын
тойларға барғанда, жат елге сапарға шыққанда киетін сәнді киімдерді атаған.
Қазақтың “Танылған жерде – бой сыйлы, танылмаған жерде – тон сыйлы” дейтін
мәтеліде осыны аңғартады. Қазақ салтында ержігіт егіске түсерде, соғысқа
барарда киімдердің ең көріктісін киген. Еркек киімдерінің ең қымбатты – аң
терісінен істелген ішіктер. Олар аң түрлерінің атына сәйкес, бұлғын ішік,
жанат ішік, түлкі ішік, қасқыр ішік, күзен ішік болып бірнеше түрге
бөлінеді. Аң терісінен тігілген ішіктерін сыртын шұға, мауыт, үш топ
барқыт, атлас, көкберен, манат, қырмызы, торғын, ләмбек сияқты бағалыда
ширақты маталармен тысталған, кейде осы материалдарды бірнеше түсті жібек
жіптермен кестелер, су моншақ, маржан тізген жіптер бастырып, етек жеңіне
алтын, күміс зер ұстар, кейде бөлек қапталған кестелер мен сыртынан қаптап
киген.
Қазақстандағы оңтүстік өңірде шапанның да, ішіктіңде, ойып етек
түрлері кездеседі. Ондай ойық кейде тұра арт бойдың етегінен, кейде екі жақ
шабудың үстінен жасалады да айналасы жұрындалып, кестеленіп, әдемі өрнектер
мен әшекейленеді. Шалбарды барқыт, пүліш, шұға, тібен трико, шөшінше,
шибарқыт, шегрен, ләмбас, қырмызы, көк мауыт сияқты ширақы маталардан, қой,
ешкі терілерінен тігеді. Шалбардың бауы ышқырға өткізіледі, қалтасыз кең
балақ болып келеді. Оның кең тігілуі салт атқа мініп-тұруға молдас құрып
отыруға өте қолайлы болған. Шалбардың балағы етік қонышының ішіне
салынатыны да бар, кейде қоныштың сыртындада жүреді. Жеңіл шапан мен
бешпеттің етегін де ышқыр астынан жіберіп, шалбарланып алады. Шалбардың
балағы екі жағынан ойық болып, ол кестеленіп қойылатын. Сондықтан да шалбар
өте сәнді, көрікті киімдердің бірі болып саналады. Еркектер көбінесе
сырт киімдерін түймесіз, тек белбеумен ғана киген. Белбеуден бірнеше метр
оралған. Белдік пен кісені қайыстан, қабатталған былғары, білезіктермен,
терме, белбеулер де болған.
Әйелдер киімдері де әр айшықта әр түрлі болған. Олардың түрлері де әр
алуан болған. Солардың ішінде қазаққа тән түрлері: көйлек, кимешек, жаулық,
сәукеле, кебіс, мәсі, көкірекше сияқты заттар. Әйелдер киімдері әшекей ажар
жағынан жағынан ел салты бойынша төрт топқа арналып тігілген. Олар қыз
киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы әйелдер қарт бәйбішелердің
киімдері. Қыз киімдерінің кеуделері тар, қынамалы, омырауы мен жаға-жеңдері
кестелі көйлектері қос етекті, бас киімдері үкілі, моншақты, аяқ киімдері
өкшелі, жеңіл және қай киімі болса да алтын, күміс, меруерт моншақтар мен
әшекейленеді. Қыздар көбінесе құндыз бөрік, қатипа тақия киіп, шолпы тағып
жүреді. Қыздар төсін жасыру үшін көкірекшесімен кеудесін қатты тартып
тастап жүрген.
Қазақтың ұлттық киімдері өзінің сипаты мен сыры мен, сұлулығы
мен сәнімен сан ғасырлық тарихтық куәсі ретінде бізге жеткен асыл мұра,
ерекше өнер түрі. Киім үлгісін жасауда халықтың әдеп- ғұрпына үлкен мағына
беріледі және ата-бабаларымыздан ғасырлар бойы мұра етіп келген өнерін
көрсете білу. Қазақ киімі құлазыған кең даланың үскірік аязы мен аптап
ыстығының, салқын самалы мен аңызақ желінің әсерімен қалыптасқан, бар өмірі
көлік үстінде өткен Сарыарқа мен оған іргелес жатқан ұланғайыр кеңістікте
көшіп-қонған малшы қауымның, таңның атысынан күннің батысынана дейін тізе
бүкпей жер шұқылап, мал ұстап күн көрген. Сыр бойындаы, Қазақстанның
оңтүстігі мен Талас-шу атырабындағы жартылай, отырықшы және отырықшы елдің
ғасырлар бойы реттеуге көне қоймаған тұйық шаруашылығы мен қарабайыр
тіршілігі қалыптастырған заттық-тұрмыстық мәдениеттің бірден-бір көрінісі
болғандықтн, өзінің қарапайымдылық, үйлесімділік және жүріп-тұруға
ыңғайлықтарымен ерекше. Мұның өзі тұрмыс қажетімен басым көпшілігі көшпелі
өмір сүрген көлік үстіндегі іс-қарекетінен туған жағдай. Бұл жайттардан
қазақша киім табиғатындағы екі жақтылықты, тұрмыс қажетімен сымбаттылыққа,
әсемділігіне құштарлығын аңғаруға болады.
Қазақ халқы, сонау көне замандардан бастап өмір сүрген ата-бабаларымыз
өнердің қай түрі болмасын қасиеттеп, қадірлеп, тіптен пір тұтып, көздің
қарашығындай аялап сақтаған. Қазақ халқының ұлттық киімдерінің түрлері өте
көп. Оның бәрін тоқталып айтып кетуге болар еді, бірақ ең негізгі әйелдер
сырт киіміне тоқталай. Олар: бешпент, камзол, кеудеше, шалбар, белдемше
т.б.
Бешпент ғасырлар бойына қалыптасқан ұлттық киімдерінің ортасында орны
бөлек. Ол сонау мыңжылдықтардан осы заманға дейін ұлтымыздың басты
киімдерінің бірі болып келеді. Сонау тастағы суреттердегі адамдардың
киімінен бешпенттің сұлбасын байқау қиын емес.
Қазақ үшін ең жылыда жайлы материал-түйенің жүні бешпент үшін де керек.
Бешпентті түйенің жүнінен басып, соның жұқа матасынан тіккен. Ерге қонғанда
ыңғайлы, желең, жамылғанда әсем, мұндай бешпент түрлерін қазақ сахарасының
барлық бұрыштарынан кездестіреміз.
Осы заманға сәндік үшін киюге болатын бешпент. Бешпент қыз-келіншектер,
әйелдердің нәзіктігін, қайталанбас талғампаздық пен қайырымдылық райын
көрсетеді.
Қазақ әйелдерінің киімінде камзолдың орны бөлек. Олда әрі жылулық, әрі
сәндік міндеттерді атқарған. Әйелдердің сырт киімі болып табылатын бұл
бешпент тек қазақ халқы емес, басқа да түркі халқы киген.
Қазақ халқының ұлттық киімімен бірге тұрмыс жиһаздары, заттары адамның
жан дүниесімен, әсемдікпен, өнермен жасалған. Оған алаша, текемет, төсек
бұйымдарын, кебеже, киіз, ағаш төсек т.б. жатқызуға болады. Осы заттардың
бәріне ою-өрнек, асыл тастар, құнды қалха, терімен жасалған Сондықтан менің
ойымша қазақ халқының ұлттық киімдері мен заттарын, бұйымдарын біздер және
келешек ұрпақ қастерлеп, құрмет тұтынуымыз керек. Ол деген елдің
есейгенін, оның өскелең өмірін танытады.
Костюмнің формасын, пішінінің сипаты бүтіндей және бөліктерге бөліп
сипаттайтын болсақ оның эстетикалық бейнесін көрсетеді және ол
композициясының маңызды қасиеті болып табылатын жайт. Форма, пішініндегі
сипаттылыққа пропорция және пластикалық жүйеде, яғни, басты форманы,
пішінді құрайтын сызықтарды үйлесімді қоса білгенде ғана қол жеткізіледі.
Суретші-дизайнерден тек қана заңдылықтарды және гармонияның түрлі
құралдарын білуді талап етпейді, сонымен қатар форма, интуицияның, сезімнің
және шеберліктің нақты шын дамуын қажет етеді.
1.2 Инновация ұғымына сипаттама
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Білім беру жүйесінің
басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым кәсіби
шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар; ...оқытудың жаңа
технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық
коммуникациялық желілерге шығуда деп, білім жүйесін одан әрі дамыту
міндеттері көзделеді [32]. Бұл міндеттерді шешу үшін мектеп ұжымдарының,
әр мұғалімнің күнделікті ізденісі арқылы барлық жаңалықтар мен қайта құру,
өзгерістерге батыл жол ашарлық жаңа тәжірибеге, жаңа қарым-қатынасқа өту
қажеттігі туындайды.
Бүкіл дүниежүзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатында қазіргі кезде
Қазақстанда білімнің жаңа жүйесі құрылуда. Бұл үрдіс педагогика теориясы
мен оқу-тәрбие үрдісіне нақты өзгерістер енгізумен қатар елімізде болып
жатқан түрлі бағыттағы білім беру қызметіне жаңаша қарауды, қол жеткен
табыстарды сын көзбен бағалай отырып, саралауды, жастардың шығармашылық
әулетін дамытуды, мұғалім іс-әрекетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап
етеді.
Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің
инновациялық іс-әрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеруі
–маңызды мәселелердің бірі.
Қазіргі кезде егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік
білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл педагогика теориясы мен оқу-
тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр: білім беру
парадигмасы өзгерді, білім берудің жаңа мазмұны пайда болды. Атап айтқанда:
– білім мазмұны жаңа біліктермен, ақпараттарды қабылдау қабілеттілерінің
дамуымен, ғылымдағы шығармашылық және нарық жағдайындағы білім беру
бағдарламаларының нақтылануымен байи түсуде;
– ақпараттық дәстүрлі әдістері – ауызша және жазбаша, телефон немесе
радиобайланыс қазіргі заманғы компьютерлік құралдарға ығысып орын беруде;
– баланың жеке басын тәрбиелеуде, оның жан дүниесінің рухани баюына,
азамат, тұлға ретінде қалыптасуына көңіл бөлінуде;
– мектеп, отбасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz