Оқушылардың өздігінен дербес бақылауы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӨНЕР ФАКУЛЬТЕТІ
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ КАФЕДРАСЫ
ҰЛТТЫҚ БАС КИІМДІ ТІГУДЕ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ ҮЙРЕТУ ЖОЛДАРЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В012000 Кәсіптік оқыту мамандығы
Түркістан 2015
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ӨНЕР ФАКУЛЬТЕТІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ КАФЕДРАСЫ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорғауға жіберілді
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
______________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кафедрасының меңгерушісі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ТАҚЫРЫБЫ: ҰЛТТЫҚ БАС КИІМДІ ТІГУДЕ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ ҮЙРЕТУ ЖОЛДАРЫ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5В012000 Кәсіптік оқытумамандығы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орындаған:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғылыми жетекшісі:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Түркістан 2015
Мазмұны
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 Жоғары сынып оқушыларын технология пәнін оқыту арқылы жаңа инновациялық технологияларды қолданудың теориялық негіздері
1.1Ұлттық бас киімдер туралы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Әдіс ұғымы және оның оқу үдерісіндегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
1.3 Технология пәнін оқыту да қолданылатын инновациялық технологиялардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2 Технология сабақтарында инновациялық технологияларды қолданудың әдіс-тәсілдері
2.1 5-9 сынып оқушыларына жаңа нақыштағы тақия тігудіңнегізгі ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.2 Технология сабақтарында инновациялық технологияларды пайдаланудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
2.3 Технология сабақтарында инновациялық технологияларды пайдаланудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
3 Тақия тігу технологиясы және экономикалық мәлімет
3.1. Өзбек әйелінің ұлттық бас киім үлгісін тігуге қажетті материалдар және мата түрлеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
3.2. Өзбек әйелінің ұлттық бас киімінің сызбасын сызу және модельдеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
3.3. Өзбек әйелінің ұлттық бас киімі және көйлегін өзіндік құнын есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..90
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...95
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..98
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1.Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы Өзгерістер мен толықтыруларымен
2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы
АНЫҚТАМАЛАР
1.Әдіс - гректің metodos - белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары
2.Әдіс - білім беру, тәрбиелеу және дамыту барысында белгіленген мақсатқа
жетуді қамтамасыз етуге, ғылымда зерттеуді жүзеге асыруға көмектесетін
тәсіл, алға қойған міндеттерді шешу үшін ұйымдастырылған адамдардың, ұжымдардың іс - әрекетінің бір жолы.
3.Оқыту әдістері деп оқу - тәрбие мақсаттарына жетуге бағытталған мұғалім мен оқушылардың өзара байланысты іс - әрекеттерінің тәсілдері.
4.Әдістеме - әдістер жиынтығы
5.Іс - әрекет - бұл қарапайым ағымдағы мәселелерді шешуге бағытталған қимыл элементі.
6. Интерактивтi сөзi - ағылшын тiлiнен аударғанда, inter - аралық, бiрнеше, action- әрекет дегендi бiлдiредi.
Педагогикалық технология дегеніміз - тәжірибеде жүзеге асырылатын белгілі бір педагогикалық жүйенің жобасы, ал педагогикалық жағдайларға сай қолданылатын әдіс-тәсілдер - оның бөлігі ғана
Инновация (латын сөзі іn - в, nous - жаңа ) жаңа, жаңалық, жаңарту
Модуль - бір жүйенің ажыратылатын, өзінше дербес бөлігі
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖОО - жоғары оқу орны
ХҚТУ - Халықаралық қазақ-түрік университеті
БОТ -Бағдарламаластырылған оқу технологиясы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі.
Қазіргі кезде әлемдегі жүргізіліп жатқан білім беру жүйесіндегі ізгілендіру үдерістері білім беру мекемелеріне қойылатын жаңа талаптарды да нақтылуда. Өйткені бүгінгі ғылыми техникалық прогрестің дамуна орай техника мен ғылым көлемінің ұлғая түсуі мектептегі білім беру мазмұнын қайта құру және оқу -- тәрбие орындарының іс - әрекет қағидаларын қайта қарауға, әсіресе мұғалімнің кәсіби біліктілігі мен тұлғасына, бүкіл педагогикалық үдерістің тұлғалық бағдарлануына қойылатын талаптардын сөзсіз арта түсуіне алып келді. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: "Білім беру жүйесінің басты міңдеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау;... оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу"-деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін көздейді деп атап өтілген [1].
Бұл міндеттерді шешу үшін, мектеп ұжымдарының, әрбір мұғалімнің күнделікті ізденісі арқылы, барлық жаңалықтар мен қайта құру, өзгерістерге батыл жол ашарлық жаңа практикаға, жаңа қарым-қатынасқа өту қажеттігі туындайды.
Бүгінде бүқіл дүниежүзілік білім әлеміне ену мақсатында қазіргі кезде Қазақстан Республикасында берілетін білімнің жаңа жүйесі құрылуда. Бұл үдеріс педагогика теориясы мен оқу-тәрбие үдерісіне нақты өзгерістер енгізумен катар жүргізілуде. Ендеше елімізде болып жатқан түрлі бағыттағы өзгерістер білім беру қызметіне жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды, жастардың шығармашылық әлеуетін дамытудың, мұғалім іс-әрекетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді.
Тәуелсіз ел болып, өз алдына дербес мемлекет алғанымызға бүгінгі күн 20 жылдан асты, бұл үлкен жетістік. Ендігі жерде жас мемлекетіміздің әлем кеңістігінде өркениентті ел ретіндетанымал болып, экономиканы өркендетіп, халықтың әлеуметтік жағдайын білімі мен ғылымы, өнері мен мәдениеті өркендеп, халықтың әлеуметтікжағдайы дүние жүзі мемлекеттерімен теңесуі үшін ел мүддесі жолында аянбай тер төгіп, мағыналы да, маңызды жұмыстар атқару -- Республикамыздың әр азаматының парызы. Сондықтан бүгінгі таңда өмірдің жалғастырушысы -- ертеңгі болашағымыз ел мен жердің иесі -- жас ұрпағымызды лайықты тәрбиелей отырып, сапалы білім беру қажеттіліг туындайды [2].
Сондай-ақ қазіргі қоғамымызда әр мұғалім өз іс-әрекетінде қажетті өзгерістерді әр түрлі тәжірибелер жөніндегі мағлұматтарды жаңа әдіс тәсілдерді дер кезінде қабылдап, дұрыс пайдалана білуі керек. Сонымен қатар мектептегі оқу-тәрбие жүйесі, мұғалім - оқушы арасындағы қарым-
қатынас жалпы оқытуды ұйымдастыру талапқа сай елеулі өзгерістерді қажет етіп отыр.
Қазақ халқының ұлттық киімдері - этникалық, экономикалық және климаттық жағдайлар ескеріліп, ежелгі дәстүрлер бойынша тігіледі.Қазақтың ұлттық киімдері де өзінің сипатымен, сәнімен, осындай сан ғасырлық тарихтың иісін сақтаған, бедерін жеткізген. Қазақтың ұлттық киімдеріне қарап-ақ қазақтардың қандай халық болғанын айтқызбай немесе өзін көрмей білуге болады. Ұлттық киімдеріміз ата-бабаларымыздың жауынгер, жаугер, батыр, жаужүрек халық болғанын көрсетер еді.
Қазақ халқының ұлттық киімдерінде тұрғындардың географиялық , ру-тайпалық ерекшеліктері де көрінеді және ол көбіне бас киім мен шапаннан байқалады. Мысалы, 8 сай уақ тымақ, 3 құлақты керей тымақ, қаракесек, адай бөрік, арғын тымақ, қыпшақ тымақ, сырмалаған 6 сай найман тымақ, 4 сай жатаған тобықты тымағы (М.Әуезовтың айтуынша) болған. Аймақ ерекшелігіне қарай Жетісу, Арқа, қоңырат үлгісіндегі тымақтар деген атауларға бөлінеді. Еркектер мен әйелдер бас киімі әр түрлілігімен ерекшеленді. Ұлттық киімді тігу мәселелер мынадай еңбектерде орын тапқан: Қазақтың ұлттық киімдері және қолөнері тарихы, Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық, Қазақ тіліндегі киім атауларының мәдени-танымдық уәжділігі, Қауырсын жыға қадаған. Баскиім кию дәстүрі кімдерден басталады?, Ўзбек миллий бош кийимлари, ХIХ-ХХ асрлар, Очерки по истории ремесла в Самарканде и Бухаре в ХVI веке, Анъанавий узбек кийимлари [3; 4; 5; 6; 7; 8; 9].
Мектеп -тәжірибесінде жаңаша жұмыс істеп, жаңашыл технологияларды пайдаланып жүрген озық тәжірибелі мұғалімдер аз емес. Бірақ олардың пікірінше жаңашыл әдіс-тәсілдерді іс жүзінде нәтижелі қолдану жолдарын, инновациялық үдерістерді бір жүйеге келтіріп оның педагогикалық негіздерін анықтау, оларды білім беруді дамытудың негізгі факторларына айналдыру мәселелерін шешу қиындық тудыруда.
Сондықтан келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің инновациялық іс-әрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеруі маңызды мәселелердің бірі деп түсіндіреді [10].
Инновациялық үдерісті зерттеу барысында жүйенің бір жағдайдан екінші
бір жағдайға көшуі және жаңалықты енгізу процесіне басшылық
жасау мәселелерін зерттеу маңыздылығы В.П.Беспалько, К.Ангеловски,
Ш.Т.Таубаева, В.Д.Лушников, Г.П.Щедровицкий, И.А.Романова,
С.А. Смирнов, А.Пригожин, В.Розин, А.М. Воронин,
В.И.3агвязинский, А.Г.Пинский,С.Д.Поляков, Ю.К.Бабанский,
Е.Комраков пен А., Черняковская және т.б. зерттеулерінде қарастырылған
[11; 12; 13; 14; 15; 16; 17; 18; 19; 20; 21; 22; 23; 24; 24].
Бірақ, бұл еңбектерде мектеп мұғалімдерінің инновациялық іс-әрекетін қалыптастырудың және оқу-тәрбие үдерісінде инновациялық әдіс-тәсілдерді пайдаланудың педагогикалық жүйелері ғылыми тұрғыда кеңінен қарастырылып жеке мәселе ретінде зерттелмегендігі байқалады. Осы мәселе төңірегіндегі білім беру жүйесін және оның құрамының өзгеруін қажет ететін "ескі" мен "жаңаның" арасындағы әлеуметтік педагогикалық қайшылықтарын және педагогикалық қауымның оқу-тәрбие барысында жаңаны игерудегі мүмкіндіктері арасындағы қарама-қайшылықтарды анықтауға мүмкіншілік тудырады.
Осы қарама-қайшылықтарды талдау арқылы біз инновациялық іс-әрекеттің педагогикалық негіздерінің мәнін теориялық түрғыдан талдай біліп, кез-келген мектеп мұғалімдерінің бұл үдеріске дайын болуды қажет етеді. Сондықтан біз зерттеп отырған диплом жұмысының мақсатына орай оқу-тәрбие үдерісінде инновациялық әдіс-тәсілдерді Технология пәнін өту барысында пайдаланудың жолдарын қарастырып, көтеріліп отырған мәселенің көкейкестілігі біздің зерттеу тақырыбымызды "Ұлттық бас киімді тігуде инновациялық технологиялар арқылы үйрету жолдары
" деп таңдап алуға себепші болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты - технология сабақтарында инновациялық технологияларды қолданудың педагогикалық негіздердің тигізетін ықпалын анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
а) 5-9 сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктеріне
және осы мәселені зерттеген педагог-психологтардың еңбектеріне талдау
жасау.
ә) технология пәнінде оқушылардың оқу белсенділіктерін дамыту үшін оқытудың жаңаша педагогикалық технологияларының ең тиімді түрлеріне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының әдістері - мектеп мұғалімдерінің құжаттарына талдау, оларды жинақтау, іздену, бақылау, оқушы іс-әрекеттерін зерттеу, сауалнама жүргізу, тест т.б.
Зерттеу жұмысының нысаны - Мектептің оқу- тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні - 5-9 сынып оқушыларының оқу белсенділіктері мен іскерлік қабілеттерін технология пәнінде дамыту.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ТЕХНОЛОГИЯ ПӘНІН ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ЖАҢА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ұлттық бас киімдер туралы мәілмет
Бізге белгілі ерте заманнан бері дамып келе жатқан бай қазыналардың бірі - қолөнер.Киім тігу - қол өнердің басты бір саласы болып табылады. Әр ұлттың ұлттық киімдерінің ою-өрнегінде,әрбір әшекейінде ұлт тарихының қайталанбас көрінісі болады .Сол ұлттық киімдерінің бір түрі - баскиім.Халық киімдерінің ең мәнерлісі де, ең өзгешесі де ежелден әйел бас киімдері деп саналған.
Қазақтың ұлт киімдерінің түрлері мен атаулары көп: кейде ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз үлгілері деп, кейде әлгі жүздер ішіндегі рулардың аттарымен де айырып айтылады. Мысалы, арғын тымақ, найман тымақ, қызай бөрік, ноғай бөрік т. с. с. Кейде географиялық мекен атына қарай да ерекше мәнер үлгіге бөлінеді: қоңырат үлгісі, жетісу үлгісі, арқаның үлгісі және т. б.
Қазақ қауымының әдетінде ер мен әйелдің бас киімі де әр баса. Ерге тән бас киімдер: тақия, бөрік, тымақ, құлақты бөрік (құлақшын), қалпақ, шалма, шыткүлапара (башлық), жалбағай. Оларды теріден, аң терілерінен, тыстық маталар сырып тігеді. Әйел бас киімдері: кимешек, жаулық, күндік, шаршы, сәукеле, желек, шәлі бүркеніш, бергек т. б. Бұлар көбінесе іштік жеңіл матадан, ал қатипа тақия, құндыз бөрік, шошақ бөріктер ең қымбатты аң терілерінен тігіледі.
Қазақ ғұрпында бас киім көріктілік пен сәнділікті, баршылықты білдіретін қасиетті киім саналған. Қазақтың дос аяғыңа қарайды, дұшпан басыңа қарайды дейтін мақалы осы жайдан қалыптасқан. Сол сияқты сыпайылық көрсеткенде, біреуден біреу кешірім өтінгенде, аяққа жығылғанда бас киімді шешіп немесе бөрігін аяқ астына тастап аһ ұру да осы бас киімді қастерлеуден туған.
Қысқы, жазғы бас киімдер бір бөлек, той жиындарда, жорықтарда киетін бас киім бір белек болып түрліше тігілетін. Тымақ пен бөрікті көбінесе мәриден, елтіріден, сеңсеңнен, лақ терісінен, пұшпақтан т. б. мал терілерінен жасап тыстайды, арасына жүн салып сыриды. Қыстыгүні киетін түлкі терісінен жасаған тымақты барқыт, пүліш, атлас, шұға сияқты жылы, әрі қымбат маталармен тыстаған.
Жекей тымақ -- жаз бен күзде киетін әрі сәнді, әрі жеңіл елтірі тымақты айтады. Жекей -- сәнді деген сөз. Жекей тымақты дүрия, шағи сияқты жібек маталармен тыстап, кейде оның артқы етегін көтере түріп, кейде алдыңғы бір жақ құлағын алға келтіре әнтек шекеге салып киетін. Бөрікті де әр түрлі үлгіде қозы, қой, түрлі аң терілерінен тігеді. Бөріктің түрмесі кейде жалпақ, кейде жұмыр етіліп жасалады. Ал оңтүстік аймақтарда қой терісінен тігілген түрмесі үлкен бөрік киеді. Бөріктің неғұрлым жүнді де жылы түрлері Орал, Гурьев жағында жиі кездеседі. Жетісу, Семей, Өскемен жағында жалпақ және биік түрмелі үлгілері көп.
Бұрын ақын, әнші, сауыққой салдар мен өнерпаз жастар өте сәнді тігілген шошақ төбелі құндыз бөрікке үкі тағып киетін.
Тақияның да үлгілері мен атаулары көп. Етегі аласа, төбесі төрт сай болып келетін кестелі шошақ тақиялар оңтүстікте көбірек кездессе, аласа етекті, төбесі киіз үй сияқты тегеріш тақиялар орта жүзде көбірек кездеседі. Ал жалпақ төбелі, етегі биік тақия мен тостаған сияқты қаптама тақиялар кіші жүзге тән.
Ерлер киетін тақияда теңге, моншақ, тана болмайды. Оның есесіне олар мүйіз, атерін, шырмауық сияқты өрнектермен кестеленеді, қолмен таңдай, ирек, қабырға тігістерімен әдеміленіп сырылады. Кейде ақилардың дәл төбесінде сол матаның өзінен істеген түіртпек шошағы болады. Оған бозбалалар, салдар, күйеулер ашақ, үкі, күлте, шоқ тағып сәндеп киеді.
Әйелдердің бас киімдері де бірнеше түрге белінеді. Олар: тақия, бөрік, орамал, жаулық, кимешек, күндік, сәукеле, желек, шәлі, бергек, қарқара және т. б. Қазақ ғұрпында ердің де, әйелдің де бас киімсіз жалаңбас жүруі ерсі саналған. Әсіресе әйелдер жалаңбас жүрмейтін.
Сәукеле әйелдің бас киімдерінің ішіндегі ең әшекейлісіде күрделісі. Сәукелені ұзатылатын қыздар және сол қызға еріп жүріп сыңсу айтатын нөкерлер киген. Қалыңдық күйеудің еліне барғанда да сәукелесімен барған. Келіншек оны той өткенше киіп отырып, той өткен соң сәукелені іліп қойып, оның орнына бергекті желек киетін.
Сәукеленің негізі - оның төбесі. Төбе не талдырма етіп қозы жүнінен арнайы басқан ақ киізден, не арасына қыл салып сырығын асыл матадан істеледі. Содан кейін төбені кестелеген, шет-шетіне құндыз жұрын ұстаған немесе алтын, күміс оқамен зерлеген тыспен тыстайды. Сәукеле төбесінің биіктігі екі сүйем, кейде одан да биік болады. Төбенің өн бойын алтын, күміс, меруерт, маржанмен, асыл тастармен өрнектеп, алтын жіппен әшекейлейді. Сәукеленің екі жақ самай тұсынан бетке жеткізе шолпы тәрізді ендіріп бірнеше қатар маржан тізілген салпыншақтарды бетмоншақ немесе сәукеленің бетмоншағы деп атайды. Сәукеленің төбесінде алтынмен, күміспен әшекейленген қатырғы болады. Тізілген моншақты, асыл матадан, ақ жібектен жүргізген желекті осы қатырғыға бекітеді. Мұны бергек деп атайды. Кейде бергекке тоты құстың бірер тал қауырсынын тігінен қыстырып бекітіп қояды, оны қарқара дейді. Сәукеленің арт құлағы шашқап тәрізді белге дейін жетеді. Сәукеленің ең сыртынан жауып қойған шашақты әшекейлі жібек мата бар, ол көйлектің етегі құсап, жерге сүйретіліп жүреді. Кейде батырлар да осындай, сәукеле тәрізді мол әшекейлі дулыға киетін. Оның темірмен, шынжыр тормен қапталған, әсем түрлері көп. Бұларды жыға деп атаған.
Кимешек -- қазақ әйелдерінің киелі бас киімі.Әдетте кимешек ақ матадаң немесе ақ жібектен молдау пішіліп, адамның басын, иығын, кеудесі мен жаурынын жауып тұрады. Кимешекке қарап әйелдердің шырайын, жас мөлшерін, тұрмыс-жайын, тіпті жүріс-тұрысына дейін анық ажыратып алуға болады екен. Апаларымыздың ұқыптылығы мен салақтығы да кимешегінен көрінетін. Кимешектің түрі мен тарихи тұрпаты сан-алуан. Олар көбіне рулық-тайпалық өмір ерекшеліктеріне байланысты.
Суреттерде: Кимешек күндігімен - 1,2; Кимешектің әртүрлі үлгілері - 3-14; Дина Нұрпейісованың кімешегі - 15; Нұғиның кимешегі - 16.
Орама кимешек -- кимешектің кең тараған түрі ғана емес, ең көне тұрпаты да. Тұтас матаның төменгі бұрышы дөңгеленіп кесіледі де, жоғарғы бұрышы әйелдің бет-пішініне орай ойылып тасталады. Төбе жағына кейде тігіс түсуі де мүмкін.
Казақстанның көп жерінде бұл кимешек трапециялық, не төбесі шолақ үшбұрыш түрінде пішіліп, жоғарғы жағы бетке киілетіндей етіп ойылады. Кимешектің артқы ұшы ұзын келеді, кейде өкшеге жетеді. Қазақстанның шығыс өңірінде кимешек қысқа болып, алдыңғы бұрышы қиылған төрт гүл келеді. Бұл кимешектер құрама матадан жасалып, құлақ жағына шаршы қиықтар тігіледі.
Сырдарияның сағасын мекендеген қазак әйелдерінің арасында бүрмелі кимешек кең тараған. Бүрмелі кимешектің бет жағы шаршы келіп, төменгі ұзын ұшы омырауға түсіп, төбесі жинақтала келе түйіліп, кейде-кейде оның үстіне бөрікше киіледі.
Оңтүстік өңірдің әйелдері матаны ұзыннан екіге бүктеп жартылай кесіп, оны қайта жалғай тігіп, тігісін арқасының суағар тұсына келтіреді.
Жетісу келіншектерінің кимешектерінің үлгілері де аса мол, байлау үлгілері де ерекше көз тартады.
Кимешек әшекейсіз болмайды. Әшекей орнына алтын, күміс, ағыл, ақық, шырымтал, меруерт секілді металл және қымбат бағалы тастар қолданылған. Әрине, олар да әйелдің жас мөлшеріне, алеуметтік орнына орай тағылған. Кимешек пен оның алдыңғы өңірі ою-орнексіз болмаған.
Кимешектің егде және қартаң тартқан әйелдер киетін қарапайым түрлерін шылауыш, күндік деп атайды. Аса қарт бәйбішелер шалма да киетін.
Әйелдердің ақ матадан жасаған бас киімінің жалпы атауы -- ақ жаулық. Ақ жаулық апаларымыздың ақ ниетінің, иманжүзділігінің, кіршіксіз, адам табынарлық мөлдір мінезінің де белгісі еді.
XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас кезіндегі қазақтың ұлттық киімдеріне зерттеу жүргізген И.В.Захарова мен Р.Р.Ходжаева ер адамдардың бас киімдерін 6 топқа бөледі. Олар мынандай:
1. Дөңгелек, жеңіл, өзін сырып, кестелеп матадан тіккен және қалпақ, тымақ астынан киетін кішігірім баскиім - тақия.
2. Матадан тігілген кішкентай, етегі терімен көмкерілген баскиім - төбетей.
3. Киізден тігілген бас киім - қалпақ.
4. Қалың матадан тігілген башлық (күләпара).
5. Тері қапталған жылы баскиім - бөрік.
6. Аң терісінен жасалып, суықта киетін баскиім - тымақ.
Тақия - шағын сәтен, шұға, барқыт тәрізді маталардан тігіледі. Ол зерлі, үкілі, оқалы, сырма, шошақ төбе, тікше, қатипа тәрізді бірнеше түрге бөлінеді. Қытайдағы Шыңжан қазақтарының найман тайпасындағы қызай руында Қызай тақия бар.
Қалпақ - ақ киізден, қалың матадан жасалады. Ол биік төбелі болып келеді. Қойдың ақ жүнінен, қозының ақ күзем жүнінен, ешкінің ақ түбітін қосып басқан шымыр киізден тігеді.
Мұрақ - екі жағы қошқар мүйізді, лауазымды адамдар киетін қалпақ. Оны сән - салтанатқа киеді.
Тымақ - аңның, малдың терісінен тігілген қысқы баскиімдердің жылысы. Биік төбелі, маңдайы, екі құлағы бар, артқы етегі желке, жотаны жауып тұрады.
Кесте 1 - Қазақ бас киімдерінің түрлері
Жас ерекшеліне байланысты
Ерлер
Әйелдер
Жастар
Бөрік, дөңгелек бөрік, тиын бөрік, тақия.
Бота бөрік, Сәукеле бөрік, Жаулық, Телпек тақия Сырмалы тақия,
Кестелі тақия,
Орта жасар
Сусар бөрік, Пұшпақ бөрік, Елтірі бөрік, Сілеусін бөрік, Жалбағай, Шашақты бөрік, Былғары тақия, Киіз төбе, Құс бөрік, Шұға бөрік, Ши қалпақ, Бүркеніш, тұмақ, қалпақ.
Сегіз сай бөрік, Кимешек, Жоба салма, Түлкі бөрік, Орамал, Сәукеле,
Қама бөрік, Шығыт тымақ, Кіші сәукеле, Шашқап.
Егде қариялар
Бұлғын бөрік, Жанат бөрік, Суыр бөрік, Сеңсер бөрік, Сырма қалпақ, Тақия бөрік, Тамақ бөрік, Күндік, Орыс қалпақ, Тегеріш тақия, Күләпара, Шоқты бөрік, Жекей тымақ, Тебетей, Кестелі тақия, Қарсақ тымақ, Төрт сай тақия, Сәлде бөрік, қалпақ.
Кимешек, екше, салы, Шәлі, Орауыш, Шаршы
В. Плотников 1859 - 1862 жылдары тымақтың 15 түрі туралы жазған. Олардың бізге жеткен кейбір түрлері мынандай: жаба салма тымақ; қайырма тымақ; дөңгелек төбелі тымақ; шошақ төбе тымақ; жекей тымақ.
Құлақшын - бағалы аң терілері мен бұзау, құлын, қозы - лақтың бұйра терісінен (елтірі) тігіп, киеді. Қысқы баскиім.
Малақай - аң терісі мен елтіріден арасына жүн, мақта салып, сырып тігеді, оны кейінгі кезде қыздар да суыққа киіп жүр.
Бөрік. Оны ерлер мен бірге қыздар да киеді. Сырты мақпал, пүліш, барқыт тәрізді қымбат маталардан жасалатын баскиім. Жиегіне қымбат бағалы аң, мал терісі ұсталатын бөріктің жазғы, қысқы түрлері бар. Төбесі көбінесе, төрт сай немесе алты сай болады. Қыздар киетін бөрік дөңгелек төбелі конус тәрізді биіктеу. Сал-серілер бөріктеріне үкі таққан.
Жалбағай, башлық, далбай, күләпара. Бұлар қазіргі кезде ұшыраспайды. Оларды тымақ тәрізді етіп қалың не жұқа ақ киізден тіккен. Бір-біріне ұқсас баскиімдер.
Күлә парсы тілінен аударғанда баскиім деген мағынаға ие. Матадан астар салынып тігілетіні - күләпара, қысқа киетін түрі - жалбағай. Жалбағайды тымақ сыртынан да киген. Түйе жүн жалбағайды ертеде түріктер башлық деп атаған.
Әйелдердің бас киімдері
Қазақ әйелдері жасы мен отбасы жағдайына байланысты өзіндік ерекшелігі бар баскиімдер киген. Олардың жазғы, қысқы түрлері болады. Әйелдердің негізгі баскиімдері: бергек, бөрік, жаулық, желек, жырға, кимешек, күндік, орамал, қарқара, сәукеле, тақия, шәлі (жібек, шілтер, оюлы ж.т.б.).
Тақия. Оны қымбат матадан тіккен. Бұл ерлер тақиясынан басты ерекшелігі. Қыздардың тақиясы міндетті түрде үстіндегі қамзолға, бешпентке сәйкес келуге тиісті. Етегі, жоғары бөлігі алтын немесе күміс паршамен оюланып, сәнді жіптермен тақияға зер төгіледі. Қазақтың үкідей үлбіреген, тотыдай таранған деп қыздарды әспеттеуі содан шыққан тәрізді.
Қыздар кепеші. Қабырғасы биік, төбесі дөңгелек, ою-өрнектермен, моншақ, асыл тастармен безендірілген сәнді баскиім.
Сораба. Тақия тәріздес. Артында салпыншағы бар. Қыздар тіл-көзден аман болсын деп, оларға ырымдап кигізеді.
Жырға. Асыл тастармен, ақық моншақпен көмкерілген сәнді баскиім.
Бөрік. Аң терісінен тігіледі, жиегіне жұрын жүргізіледі. Жұрындалған терісіне сәйкес бөріктің мынандай түрлері бар: алтай қызыл бөрік, қамқа бөрік, қазақы бөрік, қарқаралы бөрік, құлын бөрік, құндыз бөрік, құрайыш бөрік, құс бөрік, мари бөрік, нар өркеш бөрік, ноғай бөрік, оқалы бөрік, сәукеле бөрік, шеркеш бөрік, шоқты бөрік, шоппаш бөрік т.б.
Қарқара. Биік төбелі, милығына айнала құндыз тұтады. Маңдай тұсын жоғарыдан төмен қарай үшкілдеп жырға тігеді. Оған құтанға, тырнаға ұқсас сұңғақ, сымбатты құс - қарқараның қауырсыны қадалады. Бұл қыз баланы пәле-жаладан сақтап жүрсін деген ырым бойынша жасалады.
Кимешек. Жас келіншектерден бастап егде әйелдерге дейін киетін дәстүрлі ұлттық баскиім. Ақ матадан, жібек матадан тігіп, әртүрлі әшекеймен безендіріледі. Қазақтың салт-дәтүріне сәйкес жас келіншек балалы болғаннан кейін кимешек киюге тиіс. Төменгі бөлігі - кимешек, жоғарғы бөлігіне жаулық оралады. Кимешек кеудені, иықты, жонды жауып тұрады, бет-әлпеті көрінетін жері ойық келеді.
Шылауыш немесе жаулық. Ақ түсті матадан немесе жібектен тігілген жаулықты егде әйелдер басына орап киеді. Жаулық әр руға байланысты әрқилы аталады. Шығыс Қазақстанда матаның көлеміне қарай оны шаршы деп, Жетісу, Алтай өңірінде шылауыш деп атап, аналарды
ақ жаулықты аналар деп ардақтайды.
Орамал. Ол пішіміне сәйкес шаршы, қиықша болып бөлінеді. Орамалды (парсы, араб, румал) жаулық деп те атаған. Арзанқол матадан да, қымбат матадан да жасайды.
Жібектен шашақтап тоқылғаны - бөртпе.
Жібектен, матадан шашақталмай, қалыңдау келген түрі - салы.
Торғын тектес, үлпілдек, жұмсақ матадан немесе ешкі түбітінен жасалған түрі - шәлі.
Түйе, ешкі түбітінен тоқылғаны - бөкебай.
Ақ матадан тігілгені - шаршы.
Қасаба. Ол қыз тақиясының бір түрі. Үшкірлеу төбесіне бір шоқ қауырсын қадайды, маңдай тұсына түгелдей алтын, күміс әшекейлер тағады. Қыздар үйлену тойында қасабаны сәукеле орнына да киген. Күрең, көгілдір түсті жібек, ши барқыт, пүліш, дүрия, шұға, парша сияқты маталардан тігеді.
Сәукеле. Қалыңдықтың ұзатылу тойында киетін сәнді баскиімі.
Зере. Өзі ұзын, іші қуыс, сәукелемен бірге киетін бас киім. Ертеде бір қабат киім сыртынан киетін сауытты да Зере деп атаған.
Баскиім әшекейлері
Жыға - түріктерге парсы тілінен енген сөз. Ол Баскиімге қадайтын құс қауырсыны немесе әшекей деген мағынаны білдіреді. Дулығаның артынан (мойынды қылыш кеспес үшін) қаптап қоятын зат, баскиімнің артқы жағы.
Қазақтажыға мынандай үш түрлі мағынада:
1. Құс қауырсыны.
2. Алтынды, асыл тасты баскиім әшекейі.
3. Бас киімнің өзі.
Жырға:
1. Асылтас, моншақтар тізіп, көз салпыншақты етіп жасалған әйелдердің баскиімі.
2. Ертедегі қазақ әйелдерінің баскиім әшекейі.
3.Көз отаға - ер адамның бас киіміне қадайтын меруерт асыл тас. Оны бұрындары лауазымды адамдар ғана таққан.
Қолазы - сал-серілердің бөркіне қадайтын үкі қауырсынын ораған әшкей. Оны қозалы үкі деп те атайды.
Маңдайша - сәукеленің маңдайына тағатын асыл тасты күміс әшекей.
Сәукеленің сырғасы - салпыншағы мол, өзі ұзын да ауыр, салтанатты кездерде ғана байлайтын әшекей (сырға).
Талмоншақ - тақияға, сырт киімге бірнеше қатар етіп тағылатын моншақ.
Тана - дөңгелек пішінді асыл тасты күмістен не таза күмістің өзінен жасалған түйме тәрізді зат. Оны танакөз деп те атайды. Қыздар тақиясына, бөркіне, омырауына, жағасына тағады.
Төбелдірік - сәукеленің төбесіндегі тәж тәрізді әшекей бергек.
Былқылдақ - үлкен моншақ, маржан. Оны әйелдердің бас киіміне тағады.
Есектас - көз тимесін деп жас балалардың бөркіне тағатын жонынан қырланған көк тас, әшекей.
Шеттік - кимешек жағына қадайтын күміс.
Шоқ - алтын әшекей, асыл тас. Оны баскиімге тағады.
Шырмауық - ілгекті оқа, әшекей, металл ілгекті баскиім әшекейі.
Шытыра - асыл тасты не тассыз күміс әшекей.Оны баскиімге, омырауға, аяқ киімге қадайды.
Ұлттық бас киімдер - халқымыздың көнеден келе жатқан дәстүрлі мәдениетінің бірі, тұрмыс-салтының айнасы. Ұлттардың қалыптасуына байланысты бас киімдер түрлері өзгеріп отырды. Өмірде болған құбылыстар бас киім тігу өнерінде де өз көрінісін тауып отырды. Кез келген халықта бас киім ерекше қастерленген. Ежелден мұсылмандарда әйел болсын, еркек болсын бас киіммен жүрген. Тіпті балаларға дейін тақия кигізіп, үкілеп қоятын болған. Бас киімдер дайындалу тарихына көз жіберсек, ежелгі бас киім түрлеріне түлкінің терісі, камшат, сусар тағы басқа аңдардың пұшпағын пайдаланғанын көреміз.Бас киім нұсқаларының негізгі түрлері ғасырлар бойы өзгеріссіз келген.Ал әлеуметтік айырмашылықтар киімнің молдығынан, жаратылған материалдарының құндылығынан, тігісінен, пішімінен, әшекейлерінен көрінеді.Ұлттардың ішінде біз сөз ететіні өзбек халқының бас киімі.
Өзбек халқы - Өзбекістан елінің негізгі халқы болып 20 миллондай адамды құрайды.Қазақстанның көршілес мемлекеттерінің бірі.Қазақстанда өзбек халқы Оңтүстік Қазақстанда көп кездеседі.Антропологиялық жағынан ферғана-памир нәсіліне жатады. Өзбектер этногенезіне Орта Азияны мекендеген ежелгі соғдылық, хорезмдік, ферғаналық тайпалар мен сақ, массагет тайпалары аздап та болса өз үлесін қосты. Өзбектер ұлтының қалыптасуы ұзаққа созылған.Өзбектердің дәстүрлі кәсібі -- егіншілік, сауда және ұсталық. Ірі қалаларда сауда, ұстаханалар, үлкен ауылды жерлерде қолөнер, ұсталықтың әр түрі тігіншілік, зергерлік, тері илеу, сабын жасау, тәтті шығару, т.б. дамыған. Жартылай көшпелі өзбектер туыстық жағдайды қатаң сақтаған. Қазіргі отбасылары шағын, бірақ та ұлдары үйленген соң әке үйі қасына таяу орнығады (бір-біріне көмектесіп тұру үшін), қарашаңырақта кіші баласы қалады. Әйелдер қоғамдық өмірге көп араласпайды. Киімдері негізінен ерлерде жейде, шапан , ал әйелдер слан матадан тігілген көйлек, шапан киген.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында белге дейін келетін камзол да киген. Бас киім ерлерде - тақия, жүн қалпақ, әйелдерде негізінен орамал болған. Әйелдер мен қыздар бірінші баласы туғанша шаштарын көрсетпей ұсақ етіп өріп қойған. (кейде 40 жасқа дейін), егде әйелдер екі бұрымнан өрген.
Өзбектердің ең алғашқы ұлттық бас киімдерін ХV-ХVI ғасырдан бастап кездестіруге болады. Айта кететін болсақ Мауарауннахрда ХV-ХVII ғасырларда,Самарқандта XVI ғасырдың бірінші жартысындағы миниатюраларында әйелдердің түрлі түсті бас киімдері кездеседі.Ал XIX -- XX ғасырлардағы өзбек ұлттық бас киімдері туралы Нафиса Садикова және Жұлдыз Гайбуллаевалар жазып қалдырған[7].
Тақия -яғни өзбектер доппы деп атайды. Өзбектердегі доппы сөзінің негізгі мағынасы түркіс тілде - төбе, бастың жоғары жағы деген мағынаны береді.Самарқанд, Қашқадария , Сұрхандария шахарларында бұл бас киімді доппы, қалпақ деп атаса,Хорезм шахрында оны тахя деп атайды. Өзбектер доппы деп атайтын бұл ұлттық бас киім олардың ең негізгі бас киімдірі болып табылады.Оны жылдың төрт мезгілінде де тастамай киіп жүреді. Өзбекістанда ең әйгілі және кең таралған қолөнердің бір түрі - бұл тақия тігумен айналысу екен. Өзбек әйелдерінің көпшілігі осы тақия тігудің қыр - сырларын жетік меңгеріп , кәзіргі таңда тақия тігуді отбасылық бизнес көзіне айналдырғандарда көпшілікті қамтиды. Өйткені өзбек ұлтында әсіресе еркектер қазіргі таңдада бастарынан ұлттық тақияны тастамайды екен. Ең алғашқы тақияларын олар қазақтың сәукеле тәріздес (салла) бас киімдерінің ішінен киген.Уақыт өте келе тақияның ыңғайлылығынан тақияның өзін сәндеп кие бастаған.
Өзбек әйелдерінің бас киімдері негізгі үш түрден тұрады:
- шапка тәрізді болып келетін орамал және тақия. Әйелдерінің баскиімдері олардың жасы мен отбасындағы жағдайына байланысты бір-бірінен көп ерекшеленген. Әйелдердің негізгі күнделікті киілетін бас киімдері тақия мен орамалдан тұрады. Көбінесе тақияны тұрмысқа шықпаған қыздар киген болса ал тұрмыстағы өзбек әйелдері бастарынан орамалды тастамаған.Өзбек халқының қазіргі таңдағы жас келіншектеріне қарап отырсақ заманауи тақияларды үстіндегі көйлектерге байланыстырып киеді.Яғни атлас, әдріәс деп аталынатын маталарынан көйлек киген болса арнайы сол маталардан тақия тігіп киіп жүруді әдетке айналдырған.
Тақия өзбек ұлттық бас киімнің ажыралмайтын бөлігі болып табылады. Өзбек тақиясының кең тарқалған түрлерінің бірі,төрт бұрышты және конус тәрізді тақия.Тақияның түрлері өте көп.Өзбек халқы оны жасалынып шығарылған жеріне байланысты бірнеше түрге бөліп атайды. Яғни Ташкент тақиясы,Ферғана тақиясы, Бұхара тақиясы,Хорезм тақиясы және осындай көптеген тақияның басқада түрлері[8; 9].
Тақиялар үшін ақ сүріп және ақ жібек жібі керек болады екен.Ақ жібек жіппен тақияның сыртына түрлі кесте түрлерімен кестелеп безендірген.Ұлттық тақияны безендіруде өмір және егістіктің символы болған "бодом" көп кездеседі. Нақыштардың көптеген композициялары бар. Олар атадан балаға мирас болып,қазіргі күнге дейін нақштардың бірде бір түрі жойылмаған.
Тақияларының ішінде тағы бір кең таралған нақыш түрі сақтау деген мағына беретін жыланның ізі нақышы. Тақиялар орнаментінде жыланның сүреттерін көп кездестіруге болады. Бұны ежелден жыланның сиқырлы күші туралы адамдар түсінігі қалыптасқандығы және жыланға сиыну мен байланысты деп түсіндіругеде болады.Өзбекістанның көпшілік жерлерінде "Чуст доппи" деп аталатын тақия түрі кең таралған.Тақияның қай облыстан жасап шығарылуына байланысты олар өзіндік ерекшеліктермен ерекшеленіп тұрады. Ферғана,Чует, Әндіжан,Марғұлан және Қоқан шахарларында жасалынған тақиялар ең алғашқы тақиялар үлгісі болып табылады.Төбе жағы төртбұрышты болып келген бұл тақияларны бүктеп қоятын болсақ ұшбұрышты болып шыға келеді.Тақияларға жасалынып шығарылған жерлері қосылып айтылатын болған.
XX ғасырда дайындалған тақиялар түстер үйлесімділігі және мағыналылығымен ерекшеленіп тұрады.Самарқандта дайындалған әйелдер тақиялары ішіндегі ашық күміс тәріздес немесе сары паршадан тігілген тақиялар ерекше көзге түседі. Уақыт өте келе өзбек әйелдерінің ақ күмүс тәріздес түстегі паршадан тігілген төрт бұрышты тақияларының жаңа типтері пайда бола бастады.Бұл тақияның әр бөлігінде гүл ашып тұрған бұтақшаның сүреті түсірілген.Бұндай ашық фонды үлгідегі тақиялар Фарғана мен Ташкент салт - дастүрлеріне тура келеді екен.
Әндіжан тақиясы.
Әндіжанда қыздар киетін тақиялардың басым көпшілігі ақ түсте болып , кесте нұсқасының "чаргүл" композициясы қолданылады.Ал төбе жағы зигзак жолы арқылы төрт бөлікке бөлініп дайындалады.Әрбір бөлікке бір түрдегі гүлдер орналастырылып кейде гүлдер арасына жазулар мен безендіріліп кестеленеді.
Бұхара тақиясы
Бұхарада кесте түрінің ең әйгілілері және ертеден келе жатқан кесте түрлері жақсы сақталғандықтан,бұл жердің кестелеу өнері Өзбекістанның басқа жерлеріне қарағанда ерекшеленіп тұрады.Қыз-келіншектер киетін тақиялардың негізгісінде кестелердің "зардози - гулдози"деп аталынантын композициясы қолданылады.Басым көпшілігі ақ бөз, сары сәтен және мақта талшықтарынан дайындалған маталар қолданған. Зардози - сөзі зәр - алтын , "дозидан" - тігу яғни,алтын жіппен кесте тігу деген
мағынаны береді екен.
Сурхандария тақиялары.
Қыз - келіншектер киетін бұл жердің тақиялары "мұншақ" және "шабанақ" деп аталынатын тақиялар екен.Тақиялардың формасы домалақ болып оларға майда моншақтар тізбектей етіп тігіліп неше түрлі гүлдердің сүреттері тігіледі.Тақияның оң шетіне әр түрлі жіптен моншақтан тігілген салпыншақтар тағып қойылады.Бұл жердің еркектерге және әйелдерге арналған тақияларын тек тігілген кесте сүретіне және түсіне қарап ажыратылады.
Ташкент тақиялары.
ХIХ ғасырға келіп қыз- келіншектер киетін тақияларға өзгеріс ендіріліді.Және жаңа үлгідегі "Башарат" деп аталынатын тақиялар дүниеге келді.Бұндай тақиялар төртбұрышты және түрлі - түсті жібек жіптерден кестеленіп тігіліп дайындалады.Дәл осындай көк немесе бәйшешек түсті тақияларға моншақпен гүл тігіліп кестеленетін тақияларда ерекше орын алған.1940 жылдан бастап қыздар үшін "ірақинұсқа" деп аталынатын тақия жасалынып шығарыла бастады.Бұл тақиялар негізінен басқа тақиялар сияқты төртбұрыш болып келетін, бірақ төбе жағы тегіс болып дайындалынды.
Хорезм тақиялары
Хорезм тақияларын "такя", "токи", "тейха" деп атайды екен.Хорезм тақиялары ішінде "зартакя","папакли такя""монатли такя" деп аталынатын түрлеріде әйгілі болған.Олардың формасы негізінен домалақ болып келеді және төбе жағы тегіс болады.Ал астарына мақта маталары қолданылған.Сұрхандария тақиялары сияқты бұларғада әр түрлі салпыншақтар іліп қойылған.Тақиялар түрлі зергерлі бұйымдармен және асыл тастармен безендірілген.
Кез-келген халықтың өмір сүріп жатқан тұрғылықты жерінің геологиялық құрылымына сай оның өнері мен мәдениеті де дами түсті. Қазақ халқының ұлттық киімі мен қолөнерінің қалыптасуына елдің экономикалық сауда-саттық, климаттық және әлеуметтік жағдайлары мен діни сенімдері әсер етті. Онда халықтың әсемдік талғамы, өмір салты, өткендегі әлеуметтік жағдайы айқын сезіледі. Түр-түсі, пішімі жағынан қазақтың киім-кешегі әлеуметтік топтардың бәріне бірдей ортақ. Пішімі қарапайым болғанымен, дала жағдайына ыңғайлылығымен, сан алуан әшекейлерімен ерекшеленді.
Халқымыздың ұлттық киімі - мәдени мұрамыз. Ұлттық киіміміз әлем халқының алдында ұлтымыздың ерекшелігін танытады, өнерімізді паш етеді. Ұлттық киімімізді өнер туындысы деп қарасақ та болады. Ол атадан балаға мирас болып келе жатқан байлығымыз. Ендеше ұлтымыздың бет-бейнесі болып саналатын ұлттық киімімізді қастерлеу, дамыту бүгінгі ұрпақтың еншісінде.
1.2Әдіс ұғымы және оның оқу үдерісіндегі рөлі
Әдіс деген сөз гректің metodos деген сөзінен шыққан. Метод деген ұғым белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны білдіреді. Әдістер жиынтығын әдістеме деп атайды.
Оқыту әдісі - оқушыларға білім беру және оларды дамыту мақсатында мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жасайтын қызметі, қарым-қатынасының тәсіл-амалдары деген де пікір айтылды.
Оқыту әдістері - оқытушы мен оқушылардың жұмыс істеу әдісі, оның арқасында білім, іскерлік, дағды қалыптасып, оқушылардың дүние танымдылығы мен қабілеттілігі артады.
Оқыту әдістері - мұғалім мен оқушылардың бірлесе жасайтын әрекеті.
Оқыту әдістері - мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің барысында білім алу жолдары.
Оқыту әдістері - мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің негізінде білім, тәрбие және таным процесін жетілдіру.
Әдіске қатысты анықтамалар бәріне ортақ пікір: белгілі бір мақсатты көздеген мұғалім мен оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас және іс-әрекет. Олай болса, оқыту әдістері - оқытудың мақсат-міндеттеріне сай оның мазмұнын оқушыларға меңгертуде мұғалім мен оқушылардың қолданатын амал-тәсілдері мен мұраларының жиынтығы болып табылады. Мұғалім оқыту әдістерінің көмегімен оқушыларға білім беріп, олардың тәжірибелік әрекетін ұйымдастыруда өзінің іс-әрекетін оқушылардың таным әрекетіне басшылық етумен байланыстырады.
Мұғалім оқытудың нәтижесін арттыруда оқыту әдістеріне қатысты амал-тәсілдермен қатар оның құралдарын да пайдаланады.
Сабақтар жүйесінде оқытудың әр алуан әдістерін мұғалімнің пайдалана білуі оқыту процесінің дұрыс ұйымдастырылғандығын сипаттайды. Бұл турасында Л.Н.Толстой былай дейді: Қандай мұғалім болмасын, әдістерді неғұрлым көп білуге тырысуға, оларды көмекші шара ретінде қабыл алуға тиісті. Оқушының сабақ түсінуіндегі қиыншылығының қандайын болса да, оны оқушының кемшілігі емес, қайта өзінің сабақ оқытудағы кемшілігім деп қабылдауға тиісті. Жаңа тәсілдерді ойлап табу жөніндегі өзінің қабілетін дамыта беруге ұмтылуға тиісті [49, 25].
Сондықтан әрбір мұғалім сабаққа дайындалу барысында оқу материалын оқушыларға қалай меңгеруге болатыны жайында үнемі шығармашылықпен жұмыс істеуі тиіс.
Оқыту үрдісінде оқушыларға ғылым негізінде сай терең де тиянақты білім беру, оларды адамгершілік рухта тәрбиелеу және дамыту міндеттерін шешудегі мұғалімнің басшылық ету тәсілдері, амалдары мен құралдарының біртұтастығын оқыту әдістері демекпіз.
Оқыту әдістері педагогика саласында талас тудыратын күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Соған орай бүгінгі таңда оқыту әдістерінің анықтамасы және олардың топтастыру мәселесінде ортақ пікір қалыптаспаған.
Бұл мәселені зерттеуші авторлар оқыту әдістеріне түрліше анықтама беріп, оларды әртүрлі негізде топтастыруды ұсынады.
Ғылыми педагогикалық әдебиеттерде топтастырудың жиырмадан астам түрі бар екен.
1. Оқушылардың таным белсенділігіне қарай:
- түсіндірмелі хабарлау әдісі;
- репродуктивтік әдіс;
- проблемалық баяндау әдісі;
- эврикалық әдіс.
2. Оқытудың мақсаттары мен құралдарына қарай:
- жаңа білім беру әдісі;
- біліктер мен дағдыларды қалыптастыру әдісі;
- техникалық құралдармен жұмыс істеу әдісі;
oo білімді тексеру әдісі;
- проблемалық программаланған оқыту әдісі.
3. Тұтас педагогикалық әрекеттің тәсілдеріне қарай:
- оқу-танымдық әрекеттерді ұйымдастыру;
- оқуға ынталандыру;
- оқудағы бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері.
4. Әдістің логикалық және психологиялық сипатына қарай:
- ауызша баяндау әдісі;
oo есеп шығару әдісі;
- өнер құралдарын пайдалану әдісі.
5. Мұғалім мен оқушылардың жасайтын әрекетінің ерекшеліктеріне қарай:
- жаңа білімді игеру әдісі;
oo өзіндік білім әдісі;
- проблемалық әдіс;
oo практикалық әдіс;
- көркем әдебиет пен өнер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӨНЕР ФАКУЛЬТЕТІ
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ КАФЕДРАСЫ
ҰЛТТЫҚ БАС КИІМДІ ТІГУДЕ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ ҮЙРЕТУ ЖОЛДАРЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В012000 Кәсіптік оқыту мамандығы
Түркістан 2015
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ӨНЕР ФАКУЛЬТЕТІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ КАФЕДРАСЫ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорғауға жіберілді
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
______________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кафедрасының меңгерушісі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ТАҚЫРЫБЫ: ҰЛТТЫҚ БАС КИІМДІ ТІГУДЕ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ ҮЙРЕТУ ЖОЛДАРЫ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5В012000 Кәсіптік оқытумамандығы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орындаған:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғылыми жетекшісі:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Түркістан 2015
Мазмұны
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 Жоғары сынып оқушыларын технология пәнін оқыту арқылы жаңа инновациялық технологияларды қолданудың теориялық негіздері
1.1Ұлттық бас киімдер туралы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Әдіс ұғымы және оның оқу үдерісіндегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
1.3 Технология пәнін оқыту да қолданылатын инновациялық технологиялардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2 Технология сабақтарында инновациялық технологияларды қолданудың әдіс-тәсілдері
2.1 5-9 сынып оқушыларына жаңа нақыштағы тақия тігудіңнегізгі ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.2 Технология сабақтарында инновациялық технологияларды пайдаланудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
2.3 Технология сабақтарында инновациялық технологияларды пайдаланудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
3 Тақия тігу технологиясы және экономикалық мәлімет
3.1. Өзбек әйелінің ұлттық бас киім үлгісін тігуге қажетті материалдар және мата түрлеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
3.2. Өзбек әйелінің ұлттық бас киімінің сызбасын сызу және модельдеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
3.3. Өзбек әйелінің ұлттық бас киімі және көйлегін өзіндік құнын есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..90
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...95
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..98
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1.Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы Өзгерістер мен толықтыруларымен
2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы
АНЫҚТАМАЛАР
1.Әдіс - гректің metodos - белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары
2.Әдіс - білім беру, тәрбиелеу және дамыту барысында белгіленген мақсатқа
жетуді қамтамасыз етуге, ғылымда зерттеуді жүзеге асыруға көмектесетін
тәсіл, алға қойған міндеттерді шешу үшін ұйымдастырылған адамдардың, ұжымдардың іс - әрекетінің бір жолы.
3.Оқыту әдістері деп оқу - тәрбие мақсаттарына жетуге бағытталған мұғалім мен оқушылардың өзара байланысты іс - әрекеттерінің тәсілдері.
4.Әдістеме - әдістер жиынтығы
5.Іс - әрекет - бұл қарапайым ағымдағы мәселелерді шешуге бағытталған қимыл элементі.
6. Интерактивтi сөзi - ағылшын тiлiнен аударғанда, inter - аралық, бiрнеше, action- әрекет дегендi бiлдiредi.
Педагогикалық технология дегеніміз - тәжірибеде жүзеге асырылатын белгілі бір педагогикалық жүйенің жобасы, ал педагогикалық жағдайларға сай қолданылатын әдіс-тәсілдер - оның бөлігі ғана
Инновация (латын сөзі іn - в, nous - жаңа ) жаңа, жаңалық, жаңарту
Модуль - бір жүйенің ажыратылатын, өзінше дербес бөлігі
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖОО - жоғары оқу орны
ХҚТУ - Халықаралық қазақ-түрік университеті
БОТ -Бағдарламаластырылған оқу технологиясы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі.
Қазіргі кезде әлемдегі жүргізіліп жатқан білім беру жүйесіндегі ізгілендіру үдерістері білім беру мекемелеріне қойылатын жаңа талаптарды да нақтылуда. Өйткені бүгінгі ғылыми техникалық прогрестің дамуна орай техника мен ғылым көлемінің ұлғая түсуі мектептегі білім беру мазмұнын қайта құру және оқу -- тәрбие орындарының іс - әрекет қағидаларын қайта қарауға, әсіресе мұғалімнің кәсіби біліктілігі мен тұлғасына, бүкіл педагогикалық үдерістің тұлғалық бағдарлануына қойылатын талаптардын сөзсіз арта түсуіне алып келді. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: "Білім беру жүйесінің басты міңдеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау;... оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу"-деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін көздейді деп атап өтілген [1].
Бұл міндеттерді шешу үшін, мектеп ұжымдарының, әрбір мұғалімнің күнделікті ізденісі арқылы, барлық жаңалықтар мен қайта құру, өзгерістерге батыл жол ашарлық жаңа практикаға, жаңа қарым-қатынасқа өту қажеттігі туындайды.
Бүгінде бүқіл дүниежүзілік білім әлеміне ену мақсатында қазіргі кезде Қазақстан Республикасында берілетін білімнің жаңа жүйесі құрылуда. Бұл үдеріс педагогика теориясы мен оқу-тәрбие үдерісіне нақты өзгерістер енгізумен катар жүргізілуде. Ендеше елімізде болып жатқан түрлі бағыттағы өзгерістер білім беру қызметіне жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды, жастардың шығармашылық әлеуетін дамытудың, мұғалім іс-әрекетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді.
Тәуелсіз ел болып, өз алдына дербес мемлекет алғанымызға бүгінгі күн 20 жылдан асты, бұл үлкен жетістік. Ендігі жерде жас мемлекетіміздің әлем кеңістігінде өркениентті ел ретіндетанымал болып, экономиканы өркендетіп, халықтың әлеуметтік жағдайын білімі мен ғылымы, өнері мен мәдениеті өркендеп, халықтың әлеуметтікжағдайы дүние жүзі мемлекеттерімен теңесуі үшін ел мүддесі жолында аянбай тер төгіп, мағыналы да, маңызды жұмыстар атқару -- Республикамыздың әр азаматының парызы. Сондықтан бүгінгі таңда өмірдің жалғастырушысы -- ертеңгі болашағымыз ел мен жердің иесі -- жас ұрпағымызды лайықты тәрбиелей отырып, сапалы білім беру қажеттіліг туындайды [2].
Сондай-ақ қазіргі қоғамымызда әр мұғалім өз іс-әрекетінде қажетті өзгерістерді әр түрлі тәжірибелер жөніндегі мағлұматтарды жаңа әдіс тәсілдерді дер кезінде қабылдап, дұрыс пайдалана білуі керек. Сонымен қатар мектептегі оқу-тәрбие жүйесі, мұғалім - оқушы арасындағы қарым-
қатынас жалпы оқытуды ұйымдастыру талапқа сай елеулі өзгерістерді қажет етіп отыр.
Қазақ халқының ұлттық киімдері - этникалық, экономикалық және климаттық жағдайлар ескеріліп, ежелгі дәстүрлер бойынша тігіледі.Қазақтың ұлттық киімдері де өзінің сипатымен, сәнімен, осындай сан ғасырлық тарихтың иісін сақтаған, бедерін жеткізген. Қазақтың ұлттық киімдеріне қарап-ақ қазақтардың қандай халық болғанын айтқызбай немесе өзін көрмей білуге болады. Ұлттық киімдеріміз ата-бабаларымыздың жауынгер, жаугер, батыр, жаужүрек халық болғанын көрсетер еді.
Қазақ халқының ұлттық киімдерінде тұрғындардың географиялық , ру-тайпалық ерекшеліктері де көрінеді және ол көбіне бас киім мен шапаннан байқалады. Мысалы, 8 сай уақ тымақ, 3 құлақты керей тымақ, қаракесек, адай бөрік, арғын тымақ, қыпшақ тымақ, сырмалаған 6 сай найман тымақ, 4 сай жатаған тобықты тымағы (М.Әуезовтың айтуынша) болған. Аймақ ерекшелігіне қарай Жетісу, Арқа, қоңырат үлгісіндегі тымақтар деген атауларға бөлінеді. Еркектер мен әйелдер бас киімі әр түрлілігімен ерекшеленді. Ұлттық киімді тігу мәселелер мынадай еңбектерде орын тапқан: Қазақтың ұлттық киімдері және қолөнері тарихы, Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық, Қазақ тіліндегі киім атауларының мәдени-танымдық уәжділігі, Қауырсын жыға қадаған. Баскиім кию дәстүрі кімдерден басталады?, Ўзбек миллий бош кийимлари, ХIХ-ХХ асрлар, Очерки по истории ремесла в Самарканде и Бухаре в ХVI веке, Анъанавий узбек кийимлари [3; 4; 5; 6; 7; 8; 9].
Мектеп -тәжірибесінде жаңаша жұмыс істеп, жаңашыл технологияларды пайдаланып жүрген озық тәжірибелі мұғалімдер аз емес. Бірақ олардың пікірінше жаңашыл әдіс-тәсілдерді іс жүзінде нәтижелі қолдану жолдарын, инновациялық үдерістерді бір жүйеге келтіріп оның педагогикалық негіздерін анықтау, оларды білім беруді дамытудың негізгі факторларына айналдыру мәселелерін шешу қиындық тудыруда.
Сондықтан келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің инновациялық іс-әрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеруі маңызды мәселелердің бірі деп түсіндіреді [10].
Инновациялық үдерісті зерттеу барысында жүйенің бір жағдайдан екінші
бір жағдайға көшуі және жаңалықты енгізу процесіне басшылық
жасау мәселелерін зерттеу маңыздылығы В.П.Беспалько, К.Ангеловски,
Ш.Т.Таубаева, В.Д.Лушников, Г.П.Щедровицкий, И.А.Романова,
С.А. Смирнов, А.Пригожин, В.Розин, А.М. Воронин,
В.И.3агвязинский, А.Г.Пинский,С.Д.Поляков, Ю.К.Бабанский,
Е.Комраков пен А., Черняковская және т.б. зерттеулерінде қарастырылған
[11; 12; 13; 14; 15; 16; 17; 18; 19; 20; 21; 22; 23; 24; 24].
Бірақ, бұл еңбектерде мектеп мұғалімдерінің инновациялық іс-әрекетін қалыптастырудың және оқу-тәрбие үдерісінде инновациялық әдіс-тәсілдерді пайдаланудың педагогикалық жүйелері ғылыми тұрғыда кеңінен қарастырылып жеке мәселе ретінде зерттелмегендігі байқалады. Осы мәселе төңірегіндегі білім беру жүйесін және оның құрамының өзгеруін қажет ететін "ескі" мен "жаңаның" арасындағы әлеуметтік педагогикалық қайшылықтарын және педагогикалық қауымның оқу-тәрбие барысында жаңаны игерудегі мүмкіндіктері арасындағы қарама-қайшылықтарды анықтауға мүмкіншілік тудырады.
Осы қарама-қайшылықтарды талдау арқылы біз инновациялық іс-әрекеттің педагогикалық негіздерінің мәнін теориялық түрғыдан талдай біліп, кез-келген мектеп мұғалімдерінің бұл үдеріске дайын болуды қажет етеді. Сондықтан біз зерттеп отырған диплом жұмысының мақсатына орай оқу-тәрбие үдерісінде инновациялық әдіс-тәсілдерді Технология пәнін өту барысында пайдаланудың жолдарын қарастырып, көтеріліп отырған мәселенің көкейкестілігі біздің зерттеу тақырыбымызды "Ұлттық бас киімді тігуде инновациялық технологиялар арқылы үйрету жолдары
" деп таңдап алуға себепші болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты - технология сабақтарында инновациялық технологияларды қолданудың педагогикалық негіздердің тигізетін ықпалын анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
а) 5-9 сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктеріне
және осы мәселені зерттеген педагог-психологтардың еңбектеріне талдау
жасау.
ә) технология пәнінде оқушылардың оқу белсенділіктерін дамыту үшін оқытудың жаңаша педагогикалық технологияларының ең тиімді түрлеріне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының әдістері - мектеп мұғалімдерінің құжаттарына талдау, оларды жинақтау, іздену, бақылау, оқушы іс-әрекеттерін зерттеу, сауалнама жүргізу, тест т.б.
Зерттеу жұмысының нысаны - Мектептің оқу- тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні - 5-9 сынып оқушыларының оқу белсенділіктері мен іскерлік қабілеттерін технология пәнінде дамыту.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ТЕХНОЛОГИЯ ПӘНІН ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ЖАҢА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ұлттық бас киімдер туралы мәілмет
Бізге белгілі ерте заманнан бері дамып келе жатқан бай қазыналардың бірі - қолөнер.Киім тігу - қол өнердің басты бір саласы болып табылады. Әр ұлттың ұлттық киімдерінің ою-өрнегінде,әрбір әшекейінде ұлт тарихының қайталанбас көрінісі болады .Сол ұлттық киімдерінің бір түрі - баскиім.Халық киімдерінің ең мәнерлісі де, ең өзгешесі де ежелден әйел бас киімдері деп саналған.
Қазақтың ұлт киімдерінің түрлері мен атаулары көп: кейде ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз үлгілері деп, кейде әлгі жүздер ішіндегі рулардың аттарымен де айырып айтылады. Мысалы, арғын тымақ, найман тымақ, қызай бөрік, ноғай бөрік т. с. с. Кейде географиялық мекен атына қарай да ерекше мәнер үлгіге бөлінеді: қоңырат үлгісі, жетісу үлгісі, арқаның үлгісі және т. б.
Қазақ қауымының әдетінде ер мен әйелдің бас киімі де әр баса. Ерге тән бас киімдер: тақия, бөрік, тымақ, құлақты бөрік (құлақшын), қалпақ, шалма, шыткүлапара (башлық), жалбағай. Оларды теріден, аң терілерінен, тыстық маталар сырып тігеді. Әйел бас киімдері: кимешек, жаулық, күндік, шаршы, сәукеле, желек, шәлі бүркеніш, бергек т. б. Бұлар көбінесе іштік жеңіл матадан, ал қатипа тақия, құндыз бөрік, шошақ бөріктер ең қымбатты аң терілерінен тігіледі.
Қазақ ғұрпында бас киім көріктілік пен сәнділікті, баршылықты білдіретін қасиетті киім саналған. Қазақтың дос аяғыңа қарайды, дұшпан басыңа қарайды дейтін мақалы осы жайдан қалыптасқан. Сол сияқты сыпайылық көрсеткенде, біреуден біреу кешірім өтінгенде, аяққа жығылғанда бас киімді шешіп немесе бөрігін аяқ астына тастап аһ ұру да осы бас киімді қастерлеуден туған.
Қысқы, жазғы бас киімдер бір бөлек, той жиындарда, жорықтарда киетін бас киім бір белек болып түрліше тігілетін. Тымақ пен бөрікті көбінесе мәриден, елтіріден, сеңсеңнен, лақ терісінен, пұшпақтан т. б. мал терілерінен жасап тыстайды, арасына жүн салып сыриды. Қыстыгүні киетін түлкі терісінен жасаған тымақты барқыт, пүліш, атлас, шұға сияқты жылы, әрі қымбат маталармен тыстаған.
Жекей тымақ -- жаз бен күзде киетін әрі сәнді, әрі жеңіл елтірі тымақты айтады. Жекей -- сәнді деген сөз. Жекей тымақты дүрия, шағи сияқты жібек маталармен тыстап, кейде оның артқы етегін көтере түріп, кейде алдыңғы бір жақ құлағын алға келтіре әнтек шекеге салып киетін. Бөрікті де әр түрлі үлгіде қозы, қой, түрлі аң терілерінен тігеді. Бөріктің түрмесі кейде жалпақ, кейде жұмыр етіліп жасалады. Ал оңтүстік аймақтарда қой терісінен тігілген түрмесі үлкен бөрік киеді. Бөріктің неғұрлым жүнді де жылы түрлері Орал, Гурьев жағында жиі кездеседі. Жетісу, Семей, Өскемен жағында жалпақ және биік түрмелі үлгілері көп.
Бұрын ақын, әнші, сауыққой салдар мен өнерпаз жастар өте сәнді тігілген шошақ төбелі құндыз бөрікке үкі тағып киетін.
Тақияның да үлгілері мен атаулары көп. Етегі аласа, төбесі төрт сай болып келетін кестелі шошақ тақиялар оңтүстікте көбірек кездессе, аласа етекті, төбесі киіз үй сияқты тегеріш тақиялар орта жүзде көбірек кездеседі. Ал жалпақ төбелі, етегі биік тақия мен тостаған сияқты қаптама тақиялар кіші жүзге тән.
Ерлер киетін тақияда теңге, моншақ, тана болмайды. Оның есесіне олар мүйіз, атерін, шырмауық сияқты өрнектермен кестеленеді, қолмен таңдай, ирек, қабырға тігістерімен әдеміленіп сырылады. Кейде ақилардың дәл төбесінде сол матаның өзінен істеген түіртпек шошағы болады. Оған бозбалалар, салдар, күйеулер ашақ, үкі, күлте, шоқ тағып сәндеп киеді.
Әйелдердің бас киімдері де бірнеше түрге белінеді. Олар: тақия, бөрік, орамал, жаулық, кимешек, күндік, сәукеле, желек, шәлі, бергек, қарқара және т. б. Қазақ ғұрпында ердің де, әйелдің де бас киімсіз жалаңбас жүруі ерсі саналған. Әсіресе әйелдер жалаңбас жүрмейтін.
Сәукеле әйелдің бас киімдерінің ішіндегі ең әшекейлісіде күрделісі. Сәукелені ұзатылатын қыздар және сол қызға еріп жүріп сыңсу айтатын нөкерлер киген. Қалыңдық күйеудің еліне барғанда да сәукелесімен барған. Келіншек оны той өткенше киіп отырып, той өткен соң сәукелені іліп қойып, оның орнына бергекті желек киетін.
Сәукеленің негізі - оның төбесі. Төбе не талдырма етіп қозы жүнінен арнайы басқан ақ киізден, не арасына қыл салып сырығын асыл матадан істеледі. Содан кейін төбені кестелеген, шет-шетіне құндыз жұрын ұстаған немесе алтын, күміс оқамен зерлеген тыспен тыстайды. Сәукеле төбесінің биіктігі екі сүйем, кейде одан да биік болады. Төбенің өн бойын алтын, күміс, меруерт, маржанмен, асыл тастармен өрнектеп, алтын жіппен әшекейлейді. Сәукеленің екі жақ самай тұсынан бетке жеткізе шолпы тәрізді ендіріп бірнеше қатар маржан тізілген салпыншақтарды бетмоншақ немесе сәукеленің бетмоншағы деп атайды. Сәукеленің төбесінде алтынмен, күміспен әшекейленген қатырғы болады. Тізілген моншақты, асыл матадан, ақ жібектен жүргізген желекті осы қатырғыға бекітеді. Мұны бергек деп атайды. Кейде бергекке тоты құстың бірер тал қауырсынын тігінен қыстырып бекітіп қояды, оны қарқара дейді. Сәукеленің арт құлағы шашқап тәрізді белге дейін жетеді. Сәукеленің ең сыртынан жауып қойған шашақты әшекейлі жібек мата бар, ол көйлектің етегі құсап, жерге сүйретіліп жүреді. Кейде батырлар да осындай, сәукеле тәрізді мол әшекейлі дулыға киетін. Оның темірмен, шынжыр тормен қапталған, әсем түрлері көп. Бұларды жыға деп атаған.
Кимешек -- қазақ әйелдерінің киелі бас киімі.Әдетте кимешек ақ матадаң немесе ақ жібектен молдау пішіліп, адамның басын, иығын, кеудесі мен жаурынын жауып тұрады. Кимешекке қарап әйелдердің шырайын, жас мөлшерін, тұрмыс-жайын, тіпті жүріс-тұрысына дейін анық ажыратып алуға болады екен. Апаларымыздың ұқыптылығы мен салақтығы да кимешегінен көрінетін. Кимешектің түрі мен тарихи тұрпаты сан-алуан. Олар көбіне рулық-тайпалық өмір ерекшеліктеріне байланысты.
Суреттерде: Кимешек күндігімен - 1,2; Кимешектің әртүрлі үлгілері - 3-14; Дина Нұрпейісованың кімешегі - 15; Нұғиның кимешегі - 16.
Орама кимешек -- кимешектің кең тараған түрі ғана емес, ең көне тұрпаты да. Тұтас матаның төменгі бұрышы дөңгеленіп кесіледі де, жоғарғы бұрышы әйелдің бет-пішініне орай ойылып тасталады. Төбе жағына кейде тігіс түсуі де мүмкін.
Казақстанның көп жерінде бұл кимешек трапециялық, не төбесі шолақ үшбұрыш түрінде пішіліп, жоғарғы жағы бетке киілетіндей етіп ойылады. Кимешектің артқы ұшы ұзын келеді, кейде өкшеге жетеді. Қазақстанның шығыс өңірінде кимешек қысқа болып, алдыңғы бұрышы қиылған төрт гүл келеді. Бұл кимешектер құрама матадан жасалып, құлақ жағына шаршы қиықтар тігіледі.
Сырдарияның сағасын мекендеген қазак әйелдерінің арасында бүрмелі кимешек кең тараған. Бүрмелі кимешектің бет жағы шаршы келіп, төменгі ұзын ұшы омырауға түсіп, төбесі жинақтала келе түйіліп, кейде-кейде оның үстіне бөрікше киіледі.
Оңтүстік өңірдің әйелдері матаны ұзыннан екіге бүктеп жартылай кесіп, оны қайта жалғай тігіп, тігісін арқасының суағар тұсына келтіреді.
Жетісу келіншектерінің кимешектерінің үлгілері де аса мол, байлау үлгілері де ерекше көз тартады.
Кимешек әшекейсіз болмайды. Әшекей орнына алтын, күміс, ағыл, ақық, шырымтал, меруерт секілді металл және қымбат бағалы тастар қолданылған. Әрине, олар да әйелдің жас мөлшеріне, алеуметтік орнына орай тағылған. Кимешек пен оның алдыңғы өңірі ою-орнексіз болмаған.
Кимешектің егде және қартаң тартқан әйелдер киетін қарапайым түрлерін шылауыш, күндік деп атайды. Аса қарт бәйбішелер шалма да киетін.
Әйелдердің ақ матадан жасаған бас киімінің жалпы атауы -- ақ жаулық. Ақ жаулық апаларымыздың ақ ниетінің, иманжүзділігінің, кіршіксіз, адам табынарлық мөлдір мінезінің де белгісі еді.
XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас кезіндегі қазақтың ұлттық киімдеріне зерттеу жүргізген И.В.Захарова мен Р.Р.Ходжаева ер адамдардың бас киімдерін 6 топқа бөледі. Олар мынандай:
1. Дөңгелек, жеңіл, өзін сырып, кестелеп матадан тіккен және қалпақ, тымақ астынан киетін кішігірім баскиім - тақия.
2. Матадан тігілген кішкентай, етегі терімен көмкерілген баскиім - төбетей.
3. Киізден тігілген бас киім - қалпақ.
4. Қалың матадан тігілген башлық (күләпара).
5. Тері қапталған жылы баскиім - бөрік.
6. Аң терісінен жасалып, суықта киетін баскиім - тымақ.
Тақия - шағын сәтен, шұға, барқыт тәрізді маталардан тігіледі. Ол зерлі, үкілі, оқалы, сырма, шошақ төбе, тікше, қатипа тәрізді бірнеше түрге бөлінеді. Қытайдағы Шыңжан қазақтарының найман тайпасындағы қызай руында Қызай тақия бар.
Қалпақ - ақ киізден, қалың матадан жасалады. Ол биік төбелі болып келеді. Қойдың ақ жүнінен, қозының ақ күзем жүнінен, ешкінің ақ түбітін қосып басқан шымыр киізден тігеді.
Мұрақ - екі жағы қошқар мүйізді, лауазымды адамдар киетін қалпақ. Оны сән - салтанатқа киеді.
Тымақ - аңның, малдың терісінен тігілген қысқы баскиімдердің жылысы. Биік төбелі, маңдайы, екі құлағы бар, артқы етегі желке, жотаны жауып тұрады.
Кесте 1 - Қазақ бас киімдерінің түрлері
Жас ерекшеліне байланысты
Ерлер
Әйелдер
Жастар
Бөрік, дөңгелек бөрік, тиын бөрік, тақия.
Бота бөрік, Сәукеле бөрік, Жаулық, Телпек тақия Сырмалы тақия,
Кестелі тақия,
Орта жасар
Сусар бөрік, Пұшпақ бөрік, Елтірі бөрік, Сілеусін бөрік, Жалбағай, Шашақты бөрік, Былғары тақия, Киіз төбе, Құс бөрік, Шұға бөрік, Ши қалпақ, Бүркеніш, тұмақ, қалпақ.
Сегіз сай бөрік, Кимешек, Жоба салма, Түлкі бөрік, Орамал, Сәукеле,
Қама бөрік, Шығыт тымақ, Кіші сәукеле, Шашқап.
Егде қариялар
Бұлғын бөрік, Жанат бөрік, Суыр бөрік, Сеңсер бөрік, Сырма қалпақ, Тақия бөрік, Тамақ бөрік, Күндік, Орыс қалпақ, Тегеріш тақия, Күләпара, Шоқты бөрік, Жекей тымақ, Тебетей, Кестелі тақия, Қарсақ тымақ, Төрт сай тақия, Сәлде бөрік, қалпақ.
Кимешек, екше, салы, Шәлі, Орауыш, Шаршы
В. Плотников 1859 - 1862 жылдары тымақтың 15 түрі туралы жазған. Олардың бізге жеткен кейбір түрлері мынандай: жаба салма тымақ; қайырма тымақ; дөңгелек төбелі тымақ; шошақ төбе тымақ; жекей тымақ.
Құлақшын - бағалы аң терілері мен бұзау, құлын, қозы - лақтың бұйра терісінен (елтірі) тігіп, киеді. Қысқы баскиім.
Малақай - аң терісі мен елтіріден арасына жүн, мақта салып, сырып тігеді, оны кейінгі кезде қыздар да суыққа киіп жүр.
Бөрік. Оны ерлер мен бірге қыздар да киеді. Сырты мақпал, пүліш, барқыт тәрізді қымбат маталардан жасалатын баскиім. Жиегіне қымбат бағалы аң, мал терісі ұсталатын бөріктің жазғы, қысқы түрлері бар. Төбесі көбінесе, төрт сай немесе алты сай болады. Қыздар киетін бөрік дөңгелек төбелі конус тәрізді биіктеу. Сал-серілер бөріктеріне үкі таққан.
Жалбағай, башлық, далбай, күләпара. Бұлар қазіргі кезде ұшыраспайды. Оларды тымақ тәрізді етіп қалың не жұқа ақ киізден тіккен. Бір-біріне ұқсас баскиімдер.
Күлә парсы тілінен аударғанда баскиім деген мағынаға ие. Матадан астар салынып тігілетіні - күләпара, қысқа киетін түрі - жалбағай. Жалбағайды тымақ сыртынан да киген. Түйе жүн жалбағайды ертеде түріктер башлық деп атаған.
Әйелдердің бас киімдері
Қазақ әйелдері жасы мен отбасы жағдайына байланысты өзіндік ерекшелігі бар баскиімдер киген. Олардың жазғы, қысқы түрлері болады. Әйелдердің негізгі баскиімдері: бергек, бөрік, жаулық, желек, жырға, кимешек, күндік, орамал, қарқара, сәукеле, тақия, шәлі (жібек, шілтер, оюлы ж.т.б.).
Тақия. Оны қымбат матадан тіккен. Бұл ерлер тақиясынан басты ерекшелігі. Қыздардың тақиясы міндетті түрде үстіндегі қамзолға, бешпентке сәйкес келуге тиісті. Етегі, жоғары бөлігі алтын немесе күміс паршамен оюланып, сәнді жіптермен тақияға зер төгіледі. Қазақтың үкідей үлбіреген, тотыдай таранған деп қыздарды әспеттеуі содан шыққан тәрізді.
Қыздар кепеші. Қабырғасы биік, төбесі дөңгелек, ою-өрнектермен, моншақ, асыл тастармен безендірілген сәнді баскиім.
Сораба. Тақия тәріздес. Артында салпыншағы бар. Қыздар тіл-көзден аман болсын деп, оларға ырымдап кигізеді.
Жырға. Асыл тастармен, ақық моншақпен көмкерілген сәнді баскиім.
Бөрік. Аң терісінен тігіледі, жиегіне жұрын жүргізіледі. Жұрындалған терісіне сәйкес бөріктің мынандай түрлері бар: алтай қызыл бөрік, қамқа бөрік, қазақы бөрік, қарқаралы бөрік, құлын бөрік, құндыз бөрік, құрайыш бөрік, құс бөрік, мари бөрік, нар өркеш бөрік, ноғай бөрік, оқалы бөрік, сәукеле бөрік, шеркеш бөрік, шоқты бөрік, шоппаш бөрік т.б.
Қарқара. Биік төбелі, милығына айнала құндыз тұтады. Маңдай тұсын жоғарыдан төмен қарай үшкілдеп жырға тігеді. Оған құтанға, тырнаға ұқсас сұңғақ, сымбатты құс - қарқараның қауырсыны қадалады. Бұл қыз баланы пәле-жаладан сақтап жүрсін деген ырым бойынша жасалады.
Кимешек. Жас келіншектерден бастап егде әйелдерге дейін киетін дәстүрлі ұлттық баскиім. Ақ матадан, жібек матадан тігіп, әртүрлі әшекеймен безендіріледі. Қазақтың салт-дәтүріне сәйкес жас келіншек балалы болғаннан кейін кимешек киюге тиіс. Төменгі бөлігі - кимешек, жоғарғы бөлігіне жаулық оралады. Кимешек кеудені, иықты, жонды жауып тұрады, бет-әлпеті көрінетін жері ойық келеді.
Шылауыш немесе жаулық. Ақ түсті матадан немесе жібектен тігілген жаулықты егде әйелдер басына орап киеді. Жаулық әр руға байланысты әрқилы аталады. Шығыс Қазақстанда матаның көлеміне қарай оны шаршы деп, Жетісу, Алтай өңірінде шылауыш деп атап, аналарды
ақ жаулықты аналар деп ардақтайды.
Орамал. Ол пішіміне сәйкес шаршы, қиықша болып бөлінеді. Орамалды (парсы, араб, румал) жаулық деп те атаған. Арзанқол матадан да, қымбат матадан да жасайды.
Жібектен шашақтап тоқылғаны - бөртпе.
Жібектен, матадан шашақталмай, қалыңдау келген түрі - салы.
Торғын тектес, үлпілдек, жұмсақ матадан немесе ешкі түбітінен жасалған түрі - шәлі.
Түйе, ешкі түбітінен тоқылғаны - бөкебай.
Ақ матадан тігілгені - шаршы.
Қасаба. Ол қыз тақиясының бір түрі. Үшкірлеу төбесіне бір шоқ қауырсын қадайды, маңдай тұсына түгелдей алтын, күміс әшекейлер тағады. Қыздар үйлену тойында қасабаны сәукеле орнына да киген. Күрең, көгілдір түсті жібек, ши барқыт, пүліш, дүрия, шұға, парша сияқты маталардан тігеді.
Сәукеле. Қалыңдықтың ұзатылу тойында киетін сәнді баскиімі.
Зере. Өзі ұзын, іші қуыс, сәукелемен бірге киетін бас киім. Ертеде бір қабат киім сыртынан киетін сауытты да Зере деп атаған.
Баскиім әшекейлері
Жыға - түріктерге парсы тілінен енген сөз. Ол Баскиімге қадайтын құс қауырсыны немесе әшекей деген мағынаны білдіреді. Дулығаның артынан (мойынды қылыш кеспес үшін) қаптап қоятын зат, баскиімнің артқы жағы.
Қазақтажыға мынандай үш түрлі мағынада:
1. Құс қауырсыны.
2. Алтынды, асыл тасты баскиім әшекейі.
3. Бас киімнің өзі.
Жырға:
1. Асылтас, моншақтар тізіп, көз салпыншақты етіп жасалған әйелдердің баскиімі.
2. Ертедегі қазақ әйелдерінің баскиім әшекейі.
3.Көз отаға - ер адамның бас киіміне қадайтын меруерт асыл тас. Оны бұрындары лауазымды адамдар ғана таққан.
Қолазы - сал-серілердің бөркіне қадайтын үкі қауырсынын ораған әшкей. Оны қозалы үкі деп те атайды.
Маңдайша - сәукеленің маңдайына тағатын асыл тасты күміс әшекей.
Сәукеленің сырғасы - салпыншағы мол, өзі ұзын да ауыр, салтанатты кездерде ғана байлайтын әшекей (сырға).
Талмоншақ - тақияға, сырт киімге бірнеше қатар етіп тағылатын моншақ.
Тана - дөңгелек пішінді асыл тасты күмістен не таза күмістің өзінен жасалған түйме тәрізді зат. Оны танакөз деп те атайды. Қыздар тақиясына, бөркіне, омырауына, жағасына тағады.
Төбелдірік - сәукеленің төбесіндегі тәж тәрізді әшекей бергек.
Былқылдақ - үлкен моншақ, маржан. Оны әйелдердің бас киіміне тағады.
Есектас - көз тимесін деп жас балалардың бөркіне тағатын жонынан қырланған көк тас, әшекей.
Шеттік - кимешек жағына қадайтын күміс.
Шоқ - алтын әшекей, асыл тас. Оны баскиімге тағады.
Шырмауық - ілгекті оқа, әшекей, металл ілгекті баскиім әшекейі.
Шытыра - асыл тасты не тассыз күміс әшекей.Оны баскиімге, омырауға, аяқ киімге қадайды.
Ұлттық бас киімдер - халқымыздың көнеден келе жатқан дәстүрлі мәдениетінің бірі, тұрмыс-салтының айнасы. Ұлттардың қалыптасуына байланысты бас киімдер түрлері өзгеріп отырды. Өмірде болған құбылыстар бас киім тігу өнерінде де өз көрінісін тауып отырды. Кез келген халықта бас киім ерекше қастерленген. Ежелден мұсылмандарда әйел болсын, еркек болсын бас киіммен жүрген. Тіпті балаларға дейін тақия кигізіп, үкілеп қоятын болған. Бас киімдер дайындалу тарихына көз жіберсек, ежелгі бас киім түрлеріне түлкінің терісі, камшат, сусар тағы басқа аңдардың пұшпағын пайдаланғанын көреміз.Бас киім нұсқаларының негізгі түрлері ғасырлар бойы өзгеріссіз келген.Ал әлеуметтік айырмашылықтар киімнің молдығынан, жаратылған материалдарының құндылығынан, тігісінен, пішімінен, әшекейлерінен көрінеді.Ұлттардың ішінде біз сөз ететіні өзбек халқының бас киімі.
Өзбек халқы - Өзбекістан елінің негізгі халқы болып 20 миллондай адамды құрайды.Қазақстанның көршілес мемлекеттерінің бірі.Қазақстанда өзбек халқы Оңтүстік Қазақстанда көп кездеседі.Антропологиялық жағынан ферғана-памир нәсіліне жатады. Өзбектер этногенезіне Орта Азияны мекендеген ежелгі соғдылық, хорезмдік, ферғаналық тайпалар мен сақ, массагет тайпалары аздап та болса өз үлесін қосты. Өзбектер ұлтының қалыптасуы ұзаққа созылған.Өзбектердің дәстүрлі кәсібі -- егіншілік, сауда және ұсталық. Ірі қалаларда сауда, ұстаханалар, үлкен ауылды жерлерде қолөнер, ұсталықтың әр түрі тігіншілік, зергерлік, тері илеу, сабын жасау, тәтті шығару, т.б. дамыған. Жартылай көшпелі өзбектер туыстық жағдайды қатаң сақтаған. Қазіргі отбасылары шағын, бірақ та ұлдары үйленген соң әке үйі қасына таяу орнығады (бір-біріне көмектесіп тұру үшін), қарашаңырақта кіші баласы қалады. Әйелдер қоғамдық өмірге көп араласпайды. Киімдері негізінен ерлерде жейде, шапан , ал әйелдер слан матадан тігілген көйлек, шапан киген.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында белге дейін келетін камзол да киген. Бас киім ерлерде - тақия, жүн қалпақ, әйелдерде негізінен орамал болған. Әйелдер мен қыздар бірінші баласы туғанша шаштарын көрсетпей ұсақ етіп өріп қойған. (кейде 40 жасқа дейін), егде әйелдер екі бұрымнан өрген.
Өзбектердің ең алғашқы ұлттық бас киімдерін ХV-ХVI ғасырдан бастап кездестіруге болады. Айта кететін болсақ Мауарауннахрда ХV-ХVII ғасырларда,Самарқандта XVI ғасырдың бірінші жартысындағы миниатюраларында әйелдердің түрлі түсті бас киімдері кездеседі.Ал XIX -- XX ғасырлардағы өзбек ұлттық бас киімдері туралы Нафиса Садикова және Жұлдыз Гайбуллаевалар жазып қалдырған[7].
Тақия -яғни өзбектер доппы деп атайды. Өзбектердегі доппы сөзінің негізгі мағынасы түркіс тілде - төбе, бастың жоғары жағы деген мағынаны береді.Самарқанд, Қашқадария , Сұрхандария шахарларында бұл бас киімді доппы, қалпақ деп атаса,Хорезм шахрында оны тахя деп атайды. Өзбектер доппы деп атайтын бұл ұлттық бас киім олардың ең негізгі бас киімдірі болып табылады.Оны жылдың төрт мезгілінде де тастамай киіп жүреді. Өзбекістанда ең әйгілі және кең таралған қолөнердің бір түрі - бұл тақия тігумен айналысу екен. Өзбек әйелдерінің көпшілігі осы тақия тігудің қыр - сырларын жетік меңгеріп , кәзіргі таңда тақия тігуді отбасылық бизнес көзіне айналдырғандарда көпшілікті қамтиды. Өйткені өзбек ұлтында әсіресе еркектер қазіргі таңдада бастарынан ұлттық тақияны тастамайды екен. Ең алғашқы тақияларын олар қазақтың сәукеле тәріздес (салла) бас киімдерінің ішінен киген.Уақыт өте келе тақияның ыңғайлылығынан тақияның өзін сәндеп кие бастаған.
Өзбек әйелдерінің бас киімдері негізгі үш түрден тұрады:
- шапка тәрізді болып келетін орамал және тақия. Әйелдерінің баскиімдері олардың жасы мен отбасындағы жағдайына байланысты бір-бірінен көп ерекшеленген. Әйелдердің негізгі күнделікті киілетін бас киімдері тақия мен орамалдан тұрады. Көбінесе тақияны тұрмысқа шықпаған қыздар киген болса ал тұрмыстағы өзбек әйелдері бастарынан орамалды тастамаған.Өзбек халқының қазіргі таңдағы жас келіншектеріне қарап отырсақ заманауи тақияларды үстіндегі көйлектерге байланыстырып киеді.Яғни атлас, әдріәс деп аталынатын маталарынан көйлек киген болса арнайы сол маталардан тақия тігіп киіп жүруді әдетке айналдырған.
Тақия өзбек ұлттық бас киімнің ажыралмайтын бөлігі болып табылады. Өзбек тақиясының кең тарқалған түрлерінің бірі,төрт бұрышты және конус тәрізді тақия.Тақияның түрлері өте көп.Өзбек халқы оны жасалынып шығарылған жеріне байланысты бірнеше түрге бөліп атайды. Яғни Ташкент тақиясы,Ферғана тақиясы, Бұхара тақиясы,Хорезм тақиясы және осындай көптеген тақияның басқада түрлері[8; 9].
Тақиялар үшін ақ сүріп және ақ жібек жібі керек болады екен.Ақ жібек жіппен тақияның сыртына түрлі кесте түрлерімен кестелеп безендірген.Ұлттық тақияны безендіруде өмір және егістіктің символы болған "бодом" көп кездеседі. Нақыштардың көптеген композициялары бар. Олар атадан балаға мирас болып,қазіргі күнге дейін нақштардың бірде бір түрі жойылмаған.
Тақияларының ішінде тағы бір кең таралған нақыш түрі сақтау деген мағына беретін жыланның ізі нақышы. Тақиялар орнаментінде жыланның сүреттерін көп кездестіруге болады. Бұны ежелден жыланның сиқырлы күші туралы адамдар түсінігі қалыптасқандығы және жыланға сиыну мен байланысты деп түсіндіругеде болады.Өзбекістанның көпшілік жерлерінде "Чуст доппи" деп аталатын тақия түрі кең таралған.Тақияның қай облыстан жасап шығарылуына байланысты олар өзіндік ерекшеліктермен ерекшеленіп тұрады. Ферғана,Чует, Әндіжан,Марғұлан және Қоқан шахарларында жасалынған тақиялар ең алғашқы тақиялар үлгісі болып табылады.Төбе жағы төртбұрышты болып келген бұл тақияларны бүктеп қоятын болсақ ұшбұрышты болып шыға келеді.Тақияларға жасалынып шығарылған жерлері қосылып айтылатын болған.
XX ғасырда дайындалған тақиялар түстер үйлесімділігі және мағыналылығымен ерекшеленіп тұрады.Самарқандта дайындалған әйелдер тақиялары ішіндегі ашық күміс тәріздес немесе сары паршадан тігілген тақиялар ерекше көзге түседі. Уақыт өте келе өзбек әйелдерінің ақ күмүс тәріздес түстегі паршадан тігілген төрт бұрышты тақияларының жаңа типтері пайда бола бастады.Бұл тақияның әр бөлігінде гүл ашып тұрған бұтақшаның сүреті түсірілген.Бұндай ашық фонды үлгідегі тақиялар Фарғана мен Ташкент салт - дастүрлеріне тура келеді екен.
Әндіжан тақиясы.
Әндіжанда қыздар киетін тақиялардың басым көпшілігі ақ түсте болып , кесте нұсқасының "чаргүл" композициясы қолданылады.Ал төбе жағы зигзак жолы арқылы төрт бөлікке бөлініп дайындалады.Әрбір бөлікке бір түрдегі гүлдер орналастырылып кейде гүлдер арасына жазулар мен безендіріліп кестеленеді.
Бұхара тақиясы
Бұхарада кесте түрінің ең әйгілілері және ертеден келе жатқан кесте түрлері жақсы сақталғандықтан,бұл жердің кестелеу өнері Өзбекістанның басқа жерлеріне қарағанда ерекшеленіп тұрады.Қыз-келіншектер киетін тақиялардың негізгісінде кестелердің "зардози - гулдози"деп аталынантын композициясы қолданылады.Басым көпшілігі ақ бөз, сары сәтен және мақта талшықтарынан дайындалған маталар қолданған. Зардози - сөзі зәр - алтын , "дозидан" - тігу яғни,алтын жіппен кесте тігу деген
мағынаны береді екен.
Сурхандария тақиялары.
Қыз - келіншектер киетін бұл жердің тақиялары "мұншақ" және "шабанақ" деп аталынатын тақиялар екен.Тақиялардың формасы домалақ болып оларға майда моншақтар тізбектей етіп тігіліп неше түрлі гүлдердің сүреттері тігіледі.Тақияның оң шетіне әр түрлі жіптен моншақтан тігілген салпыншақтар тағып қойылады.Бұл жердің еркектерге және әйелдерге арналған тақияларын тек тігілген кесте сүретіне және түсіне қарап ажыратылады.
Ташкент тақиялары.
ХIХ ғасырға келіп қыз- келіншектер киетін тақияларға өзгеріс ендіріліді.Және жаңа үлгідегі "Башарат" деп аталынатын тақиялар дүниеге келді.Бұндай тақиялар төртбұрышты және түрлі - түсті жібек жіптерден кестеленіп тігіліп дайындалады.Дәл осындай көк немесе бәйшешек түсті тақияларға моншақпен гүл тігіліп кестеленетін тақияларда ерекше орын алған.1940 жылдан бастап қыздар үшін "ірақинұсқа" деп аталынатын тақия жасалынып шығарыла бастады.Бұл тақиялар негізінен басқа тақиялар сияқты төртбұрыш болып келетін, бірақ төбе жағы тегіс болып дайындалынды.
Хорезм тақиялары
Хорезм тақияларын "такя", "токи", "тейха" деп атайды екен.Хорезм тақиялары ішінде "зартакя","папакли такя""монатли такя" деп аталынатын түрлеріде әйгілі болған.Олардың формасы негізінен домалақ болып келеді және төбе жағы тегіс болады.Ал астарына мақта маталары қолданылған.Сұрхандария тақиялары сияқты бұларғада әр түрлі салпыншақтар іліп қойылған.Тақиялар түрлі зергерлі бұйымдармен және асыл тастармен безендірілген.
Кез-келген халықтың өмір сүріп жатқан тұрғылықты жерінің геологиялық құрылымына сай оның өнері мен мәдениеті де дами түсті. Қазақ халқының ұлттық киімі мен қолөнерінің қалыптасуына елдің экономикалық сауда-саттық, климаттық және әлеуметтік жағдайлары мен діни сенімдері әсер етті. Онда халықтың әсемдік талғамы, өмір салты, өткендегі әлеуметтік жағдайы айқын сезіледі. Түр-түсі, пішімі жағынан қазақтың киім-кешегі әлеуметтік топтардың бәріне бірдей ортақ. Пішімі қарапайым болғанымен, дала жағдайына ыңғайлылығымен, сан алуан әшекейлерімен ерекшеленді.
Халқымыздың ұлттық киімі - мәдени мұрамыз. Ұлттық киіміміз әлем халқының алдында ұлтымыздың ерекшелігін танытады, өнерімізді паш етеді. Ұлттық киімімізді өнер туындысы деп қарасақ та болады. Ол атадан балаға мирас болып келе жатқан байлығымыз. Ендеше ұлтымыздың бет-бейнесі болып саналатын ұлттық киімімізді қастерлеу, дамыту бүгінгі ұрпақтың еншісінде.
1.2Әдіс ұғымы және оның оқу үдерісіндегі рөлі
Әдіс деген сөз гректің metodos деген сөзінен шыққан. Метод деген ұғым белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны білдіреді. Әдістер жиынтығын әдістеме деп атайды.
Оқыту әдісі - оқушыларға білім беру және оларды дамыту мақсатында мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жасайтын қызметі, қарым-қатынасының тәсіл-амалдары деген де пікір айтылды.
Оқыту әдістері - оқытушы мен оқушылардың жұмыс істеу әдісі, оның арқасында білім, іскерлік, дағды қалыптасып, оқушылардың дүние танымдылығы мен қабілеттілігі артады.
Оқыту әдістері - мұғалім мен оқушылардың бірлесе жасайтын әрекеті.
Оқыту әдістері - мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің барысында білім алу жолдары.
Оқыту әдістері - мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің негізінде білім, тәрбие және таным процесін жетілдіру.
Әдіске қатысты анықтамалар бәріне ортақ пікір: белгілі бір мақсатты көздеген мұғалім мен оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас және іс-әрекет. Олай болса, оқыту әдістері - оқытудың мақсат-міндеттеріне сай оның мазмұнын оқушыларға меңгертуде мұғалім мен оқушылардың қолданатын амал-тәсілдері мен мұраларының жиынтығы болып табылады. Мұғалім оқыту әдістерінің көмегімен оқушыларға білім беріп, олардың тәжірибелік әрекетін ұйымдастыруда өзінің іс-әрекетін оқушылардың таным әрекетіне басшылық етумен байланыстырады.
Мұғалім оқытудың нәтижесін арттыруда оқыту әдістеріне қатысты амал-тәсілдермен қатар оның құралдарын да пайдаланады.
Сабақтар жүйесінде оқытудың әр алуан әдістерін мұғалімнің пайдалана білуі оқыту процесінің дұрыс ұйымдастырылғандығын сипаттайды. Бұл турасында Л.Н.Толстой былай дейді: Қандай мұғалім болмасын, әдістерді неғұрлым көп білуге тырысуға, оларды көмекші шара ретінде қабыл алуға тиісті. Оқушының сабақ түсінуіндегі қиыншылығының қандайын болса да, оны оқушының кемшілігі емес, қайта өзінің сабақ оқытудағы кемшілігім деп қабылдауға тиісті. Жаңа тәсілдерді ойлап табу жөніндегі өзінің қабілетін дамыта беруге ұмтылуға тиісті [49, 25].
Сондықтан әрбір мұғалім сабаққа дайындалу барысында оқу материалын оқушыларға қалай меңгеруге болатыны жайында үнемі шығармашылықпен жұмыс істеуі тиіс.
Оқыту үрдісінде оқушыларға ғылым негізінде сай терең де тиянақты білім беру, оларды адамгершілік рухта тәрбиелеу және дамыту міндеттерін шешудегі мұғалімнің басшылық ету тәсілдері, амалдары мен құралдарының біртұтастығын оқыту әдістері демекпіз.
Оқыту әдістері педагогика саласында талас тудыратын күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Соған орай бүгінгі таңда оқыту әдістерінің анықтамасы және олардың топтастыру мәселесінде ортақ пікір қалыптаспаған.
Бұл мәселені зерттеуші авторлар оқыту әдістеріне түрліше анықтама беріп, оларды әртүрлі негізде топтастыруды ұсынады.
Ғылыми педагогикалық әдебиеттерде топтастырудың жиырмадан астам түрі бар екен.
1. Оқушылардың таным белсенділігіне қарай:
- түсіндірмелі хабарлау әдісі;
- репродуктивтік әдіс;
- проблемалық баяндау әдісі;
- эврикалық әдіс.
2. Оқытудың мақсаттары мен құралдарына қарай:
- жаңа білім беру әдісі;
- біліктер мен дағдыларды қалыптастыру әдісі;
- техникалық құралдармен жұмыс істеу әдісі;
oo білімді тексеру әдісі;
- проблемалық программаланған оқыту әдісі.
3. Тұтас педагогикалық әрекеттің тәсілдеріне қарай:
- оқу-танымдық әрекеттерді ұйымдастыру;
- оқуға ынталандыру;
- оқудағы бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері.
4. Әдістің логикалық және психологиялық сипатына қарай:
- ауызша баяндау әдісі;
oo есеп шығару әдісі;
- өнер құралдарын пайдалану әдісі.
5. Мұғалім мен оқушылардың жасайтын әрекетінің ерекшеліктеріне қарай:
- жаңа білімді игеру әдісі;
oo өзіндік білім әдісі;
- проблемалық әдіс;
oo практикалық әдіс;
- көркем әдебиет пен өнер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz