Ыбырай Алтынсарин көз жұмды
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3 бет
І. Ы.АЛТЫНСАРИННІҢ ӨМІРІ МЕН ТВОРЧЕСВТОЛЫҚ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Ы.Алтынасарин өмірінің кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5 бет
1.2 Ыбырайдың шығу тегі. Ыбырайдың атасы – Балғожа Жанбыршынұлы. Ыбырайдың
нағашы
жұрты ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 10 бет
ІІ. Ы.АЛТЫНСАРИННІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫ
2.1 Ыбырай Алтынсарин – тұңғыш қазақша оқу құралдарын жасаушы ... ...17 бет
2.2 Ыбырай Алтынсариннің “Қырғыздарға орыс тілін үйретудің бастауыш
құралы” ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23 бет
2.3 Ыбырай Алтынсариннің Шариат ул-ислам
еңбегі ... ... ... ... ... ... ... . ...28 бет
ІІІ. ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН МҰРАЛАРЫН ЗЕРТТЕУ ТАРИХЫНАН
3.1 Ыбырай Алтынсаринге және еңбектеріне кезінде берілген ресми мақалалар
мен есеп-баяндамаларда берілген әділ
бағалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44 бет
3.2 Ыбырай Алтынсарин туралы жазба мінездеме мен естелік жазғандар...56 бет
IV. СЫНЫП САҒАТТАРЫ – МЕКТЕПТЕГІ НЕГІЗГІ ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ФОРМАСЫ
4.1 Сынып сағаты және ұйымдастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..70 бет
4.2 Тәрбие сағаты және оларды ұйымдастыру жолдары ... ... ... ... ... ... 75 бет
V. МЕКТЕП ТӘЖІРИБЕСІНДЕ ЫБЫРАЙ ЕҢБЕКТЕРІНІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ
5.1 Сахнадағы Ыбырай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80 бет
5.2 Дүниетану сабақтарында Ыбырай еңбектерінің қарастырылуы ... ... .86 бет
5.3 Сынып жетекшісінін койын дәптеріне ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88 бет
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 90 бет
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...91 бет
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі ХІХ ғ. екінші жартысында өмірге келіп,
қалыптасып, жанып атағы шығып, өліп - өшпес із қалдырған алып тұлға –
Ыбырай Алтынсарин. Өзінің қысқа өмірі ішінде жемісті еңбек етіп, жаңа білім
жүйесін құрып, білім ошақтарын ашып, оқулықтар жазып, елінің, халқының
жанашары, тұла бойы мейірбан, таза адамгершілік сезім қасиеттеріне толған –
ағартушы – Ыбырай өмірі мен еңбектерінің білім-тәрбиелік маңызын өмір
дәлелдеді. Бірақ, өткен ғасыр уақыты бүгінгі дүниетанымға қайшы келмей
жалпы адами қасиеттердің – отансүйгіш, қайырымды, еңбекқор, білім-ғылымға
құштар т.б. – барлық уақытта өзектілігін жоғалтпайтынын аға ұрпақ түсіне
жас-буынға жеткізудің тиімді жолдарын қарастырудың қажеттілігінен
туындайды.
Мақсаты:
Ы.Алтынсариннің педагогикалық еңбектерін тәрбие сағаттарында тиімді
қолдану жолдарын көрсету.
Міндеттері:
- Ы.Алтынсариннің педагогикалық еңбектерін зерделеп, сараптау;
- Ы.Алтынсариннің мұраларының зерттелу тарихын қарастыру;
- Мектептегі тәрбие сағаттарының түрлері, талаптары және
мүмкіндіктерін даралап анықтау;
- Тәрбие сағаттарындағы Ы.Аллтынсарин – еңбектерін қолдану түрлерін
көрсету.
Зерттеу нысаны:
Мектеп оқу-тәрбие үрдісіндегі тәрбие сағаттарының орны мен ролі.
Зерттеу пәні:
Тәрбие сағаттарындағы Ы.Алтынсариннің педагогикалық еңбектерінің
тиімді пайдалануы.
Жетекші ғылыми болжам:
Ы.Алтынсариннің педагогикалық еңбектерінің тәрбиелік мәні мен
мазмұнындылығы олардың тиімді жолдармен байланыстылығында екенін көрсету.
Теориялық база:
Ы.Алтынсариннің педагогикалық еңбектері, Ыбырайтанушы ғалымдардың –
Т.Тәжібаев, Б.Сулейменов, Ә.Деріпсалин, Л.Ламашев т.б. – ғылыми зерттеу
жұмыстары; ҚР тарихи көзқарасы қалыптастыру тұжырысдамасы т.б.
Тәжірибелік база:
Қостанай облысы Жанкелді ауданы Қызбел орта мектебінің бастауыш
сыныптары.
Қолданылған ғылыми әдістер:
- тарихи, педагогикалық төлқұжаттармен, әдебиеттермен жұмыс;
- сараптама әдістер;
- жалпылау-жекелеу әдістері;
- салыстырма әдістер;
- көрнекілік-тәжірибелік әдістер т.б.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы:
- мазмұнды мәтінін пән мұғалімдері мен сынып жетекшілері оқу-тәрбие
үрдісінде қолдануға;
- әдістемелік құрал ретінде сынып жетекшілер әдістемелік кеңесінде
қаралып, тәжірибе алмасуға;
- педагогикалық орта және жоғары оқу орындарының студенттері
педагогикалық тәжірибе кезінде үлгіге, негізге алып жұмыс жасауға.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Кіріспе, қортынды, негізгі бес бөлімнен, қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І. Ы.АЛТЫНСАРИННІҢ ӨМІРІ МЕН ТВОРЧЕСВТОЛЫҚ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Ы.Алтынасарин өмірінің кезеңдері
1841-1845 жылдар
Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы қазан айының 20 жұлдызында Торғай облысы,
Николаевскі уезінің Арақарағай облысында дүниеге келді. Әкесі Алтынсари
Ыбырай үш жасқа толғаннан кейін қайтыс болған. Бала Ыбырай тәлім-тәрбиені
атасы Балғожа биден алады.
1846 жыл
Осы жылдың наурыз айының 5 жұлдызында Балғожа би Орынбор қаласына әдейі
барып, өзінің жақсы танысы, сыйласқан әкімі, Шекара Комиссиясының төрағасы
генерал-майор М.В.Ладжевскийге әдейі жолығып, немересі Ыбырайды Орынборда
ашылмақ қазақ балаларын оқытатын мектепке қабылданатын қазақ балаларынығ
тізіміне енгізді.
1850-1857 жылдар
Ыбырай 1850 жылы тамыз айының 22 жұлдызында Орынбор Шекара Комиссиясы
жанынан қазақ балалары үшін ашылған мектепке түсетін қазақ балаларының бірі
болып қабылданды.
Мектеп қабырғасында ол көп нәрсеге үйренеді, орыс тілін меңгереді,
орыс, басқа да ұлттардан шыққан зиялыларының еңбектеріментанысады ол “өте
жақсы қабілеті бар” атанып, көтеріңкі бағалар алып оқыди. Ыбырай Алтынсарин
1857 жылы жазда аталған мектепті үздік бағалармен бітіріп шықты, тиісті
күәлік және адам дәрігеріне көмекші бола алатыны жөнінде ресми анықтаманы
да қоса алады.
1857-1859 жылдар
Екі жыл бойын Ыбырай Қыпшақ руы, ұзын бөлімінің меңгерушісі, әсери
старшина би атасы Балғожа Жанбыршиннің қарамағында хат жүргізуші болып
жұмыс атақарады. 1859 жылдың тамыз айының бірінші жұқлдызында Орынбор
облыстық басқармасына кіші тілмаш (аудармашы) болып тағайындалады.
1860 жыл
Осы жылы Орынбор өлкесінің басқару орны Орынбор бекінісіне (Торғай
қаласы 1845-1868 жылдары солай аталды - Ә.Л.) қазақ балалары үшін мектеп
ашуға лұқсат алды. Ол үшін ел аралап қаржы жинау мәселелеріне бел шішіп
кіріседі.
1861-1863 жылдар
Ы.Алтынсарин мектеп ашу ісіне қызу кіріседі. Мектеп құрылысына қаржы
жинайды.
1862 жылы Алтынсариннің йіне алып оқытып жатқан қазақ балаларының саны
4-ке жетті. Осы жылдары Ы.Алтынсарин орыстың ұлы демократ-педагогі
К.Д.Үшинскийдің “1842-1870) “Детский мир” аталатын тамаша педагогикалық
туындысымен танысады.
1863 жылдың аяғына таман Ыбырай Алтынсарин өзі жобалаған мектебінің
құрылысын бітірді де, жүйелі оқуды бастауға әзірліктің аяқталғанын Орынбор
әкімшілігіне ресми хабарлады.
1864 жыл
8 қаңтарда “бекіністің барша әкім-қарарлары мен 200-ден астам сыйлы
қазақтардың қатынасуымен Торғайдағы белгілі мектеп (Ыбырай мектебі)
салтанатты түрде ашылды”.
Мектепте балаларды Ыбырай Белл-Ланкастер әдісімен оқытты. Ыбырай
Алтынсариннің үйінде 1861-1863 жылдарда оқыған Қорғанбек, Әділбек
Бірімжановтар Алтынсаринге көмекші-мұғалімдер болды.
1865 жыл
Ыбырай Алтынсарин 22 мамырда мектептегі оқушыларды ресми сыннан
өткізді. Ол сын 12 балл жүйесімен жүргізілді. 6 баллдан бастап
қанағаттанарлық, одан жоғары болса, көтеріңкі бағалар саналатын. Өзі ашқан
мектеп оқышуларына 22 мамырдан бастап жазғы демалыс берді. Оқу-ағарту
саласында және бекініс ісінде жігерлі атқарған жұмысы үшін Ыбырай
Алтынсарин 25 ақпан күні хорунжий чинін (әскери атақ) алды.
1869. жылдар
1866 жылы Ыбырай Кіші жүздегі Жаппас руының бөлімінің құрметті ақсақалы
Шолақ қызы Айғанысқа үйленеді.
1868 жылы 21 қазан айында “Уақытша Ереже” бекітіліп, Орал және
Торғай облысы ұйымдастырылды. Ал Торғайдағы қазақ мектебі, 1868 жылы бір
класстық (4 жыл) орыс-қазақ училищесі болып қайта құрылды.
1869 жылы “Уақытша Ереже” күшіне енді. Аллтынсарин жер бөлу ісіне
араласты және әкімшілік құрылымға ұсыныстар берді. Уездік басқарманың іс-
жүргізушілік қызметін қоса атқарды. Ауыл аралады, болыстар мен
старшиналарды сайлау жұмысына қатынасты.
1870-1874 жылдар
Россия География Қоғамының Орынбор бөлімінің 1870 жылы бірінші
жазбаларында (Запискасында) Ыбырай Алтынсариннің Орынбор ведомствосы
қазақтарының өлген адамды жерлеу және оған ас беру дәстүрінің очеркі және
Орынбор ведомствосы қазақтарының құда түсу, қыз ұзату және той жасау
дәстүрлерінің очеркі атты этнографиялық мақалалары жарияланды.
Алтынсарин орыс географиялық қоғамына қызметкер-мүше ретінде
қабылданды.
1874 жылы ол облыстық басқараманың алдына мектептерге жер бөліп беру
туралы мәселе қойды және Торғай мектебін екі жылдық орыс-қазақ училищесі
(4+2=6 жыл) етіп қайта құру туралы ұсыныс жасады.
1875-1878 жылдар
Ыбырай Алтынсарин Қазан-Петербургке баруға қамдана бастайды 1876 жылдың
қыркүйек айының 7 күні Алтынсарин Қазан қаласынан келді, оны профессор
Н.И.Ильминский қарсы алды. 16 жыл көріспеген аға тұтып сыйлаған досы-
Николай Ильминский оны қонақ етіп, бір жұма бойы қаланы аралатып, мәдени
орындармен таныстырады, қала зиялыларымен кездестіреді.
Қыркүйек айының ортасы күндерінде Ыбырай Алтынсарин Петербургке, Санк-
Петербург университеті шығыстану факультетінің деканы, профессор
В.В.Григорьевте қонақта болады. Астана – қаланы аралып көреді. Ұлы Петр
атына арналған тарихи орындарды, эрмитажды, басқа да мәдени ошақтарды
аралады. Ғалымдармен, жазушылармен кездеседі. Қыркүйек айының соңғы күнінде
ол Орынбор қаласына оралады. Н.И.Ильминский Алтынсаринді Россияның халыққа
білім беру министрі граф Д.А.Толстоймен кездестіреді.
Алтынсарин қазан айының басында Торғайға оралып, негізгі жұмыстарына
кірісті. Орынбор, Қазан, Петербург қалаларына қажет деген оқулық,
методикалық т.б. кітап-құралдары мол әкелді. 1877 жылы Қазақ
хрестоматиясын жазуға біржола отырды. Қазақ мектебінде орыс тілін әдіс-
амалдары туралы қолжазбаларын тағы да қайта қарап, өңдеп, толықтыру жұмысын
жалғастыра береді.
Осы жылдың наурыз айында Алтынсарин Орал мектептерінің инспекторының
жәрдемші-орынбасары болуға шақыртылады.
1879-1889 жылдар
1879 жылдың қыркүйек айының бірінші жұлдызында Ыбырай Алтынсарин Торғай
облысы мектептері инспекторы болып тағайындалды. Төрт уезге қоса оның
қарамағына Орынбор губерниясына бағынатын Троицк уезі мектептері де
берілді. Алтынсарин азаматтық халық мектептерінің жұмысын шебер де
білгірлікпен ұйымдастыруға қызу кірісті. Мұғалім кадрларын іздестірді.
Ыбырай Алтынсарин 1879 жылдың қараша айының 15-25 күндері Орынбордан
Қазақ хрестоматиясы және Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш
құралы аталатын оқулықтарын бастырып шығарды. Бұл екі кітап қазақ
мектептері өмірінде ерекше орын алды. Ырғыз мектеп үйін салу жұмысын
аяқтады.
1881 жылы Елек қаласында ашылуға тиіс орыс-қазақ училищесін қараша
айында Бөрте болысында ашты. Төрт бекіністе төрт қазақ мектебі
(училищелері) жұмыс жасады. Олар: Торғайда, Ақтөбеде (уақытша Елек
қаласында), Ырғызда және Ортабойда (Әзірге Троицкіде, Қостанай қаласын
алғашқыда солай атамақшы болған - Ә.Л.) (Н.Ильминский).
1882 жылы ұлы Әбдіхамит (халық арасында Абдолла атанып кеткен, одан
Нағима атты қыз қалған екен, ол кәзір Жамбыл облысы, Мойынқұм ауданы,
Жамбыл атындағы совхозда тұрады - Ә.Л.) дүниеге келді. Осы жылы
Ы.Алтынсарин Торғай қаласында Қолөнер мектебін ашу туралы жазба жасады.
Оған қаржы да жинады, сөйтіп Торғай қолөнер мектебі 1883 жылдың қараша
айының 15 жұлдызында салтанатпен ашылды.
Ы.Алтынсарин әрбір уездік мектеп жанынан көпшілік кітапхана ұйымдастыру
ісіне қызу кірісті. Қазақтар бұл бастаманы қатты қолдады. Мүмкіндігінше
қаржы жинастыра бастайды, әсіресе, осы өңірдегі зиялы азаматтар мықтап
араласады. 1882-1885 жылдар аралығында Алтынсарин ашқан барша оқу
орындарының жанында: монша және дәретхана, ас пісіретін бөлме болған. 1883
жылы Николаевскіге (Қостанайға) көшіп келеді.
1883 жылы оныншы сәуірінде Орскіде қазақ даласындағы тұңғыш қазақ
мұғалімдерін даярлайтын мектеп ашылды. 1884 жылы екінші ұлы Әбдірахман
дүниеге келді. Шарапты-ислам (тәңірі заңдарының ережесі) аталатын оқулық
бастырып шығарды. Кітап қазақ тілінде жазылды, кейін оны А.В.Васильев орыс
тіліне аударып бастырды.
1881 жылы Бөрте болысында ашылған мектеп, екі кластық орыс-қазақ
училищесі болып қайта құрылды да, Ақтөбеге көшірілді, оның жанынан
Алтынсарин 25 орындық интернат ашты. Бұл тұста Қостанай, Торғай, Ырғыз және
Ақтөбе орыс, орыс-қазақ училищелері жанынан қол өнер бөлімдері ашылды.
1887 жылы Ыбырай Алтынсарин болыстық мектептер ашу ісіне қызу кіріседі.
Осы жылдың қазан айында Елек уезінің Бөрте болысынан, Қостанай уезінің
Обаған және Жетіқара болыстарынан бір кластық (4 жыл) мектептер ашылды.
Интернаттар ұйымдастырады.
1887 жылдың қараша айының 15 күні өзінің көптен әзірлеп жүрген Ырғыз
қыздар мектебінің жұмысын бастайды. Сөйтіп, тұңғыш қазақ даласында әйел-
қыздар мектебі ашылды. Бұл жылы Алтынсарин Орынбор корпусына Торғай облысы
қазақтарынан жыл сайын бір оқушы алу үшін стипендия тағайындатады. Ал, 1888
жылы қыркүйек айының 13-де Торғай уезіне қарасты Қараторғай (Батпаққара
мектебі уақытша осылай аталды - Ә.Л.) болыстық мектебі өз жұмысын бастады,
оған алғаш 12 оқушы қабылданды.
Осы жылдың желтоқсан айының бір күні Торғай қаласында қыздар училищесін
ашуға ұлықсат сұрады, ұлықсаты 1890 жылы Алтынсарин қайтқаннан кейін
алынды, бұл училище 1891 жылы ашылды. Реті келгенде айта кетейік, интернаты
бар қыздар мектебі Қостанайда 1893 жылы, Қарабұтақта 1895 жылы, Ақтөбеде
1896 жылы ашылды. Орыс-қазақ қыздар мектебінде оқушылар саны 1896 жылы 211-
ге жетті, олардың 141 орыс, 75 қазақ қыздарыболды.
1888 жылдың тамыз айының 21 күні Қостанай қаласында орыс балаларына
арналған мектеп те ашады. Ол облыстық мектептер жанынан тері және сабын
жасау заводтарын ашуды ұсынды.
1888-1889 жылдарда Ыбырай Алтынсарин бір жатып, бір тұрып дегендей
ауыра беретін болды. Соңғы жылдың ақпан және наурыз айларында Орск, Ақтөбе,
Елек қалаларындағы мектептерді аралайды.
1889 жылдың шілде айының 17 күні ертеңгі сағат 11-де 48 жасына үш ай үш
күн қалғанда ұлы Ыбырай Алтынсарин көз жұмды.
1.2 Ыбырайдың шығу тегі. Ыбырайдың атасы – Балғожа Жанбыршынұлы. Ыбырайдың
нағашы жұрты.
Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы қазанның 20-шы жұлдызында (екі стильмен)
Торғай облысы, Николаевск уезінің Арақарағай болысында (қазіргі Қостанай
обсынының Затбол ауданында) дүниеге келді. Әкесі Алтынсары ауыл молдасы
алдын көргені болмаса, басқадай оқу қумаған, момын үй шаруасымен ғана
айналысқан адам болған. Ол Ыбырай үш жасқа толғарда қайтыс болған. Шешесі
Айман (арғын руынан Шеген бидің қызы) ескі салт бойынша қайнысы Қошанға
шығады, одан туған балалардың ұрпақтары баршылық.
Ыбырай әкесі өлгеннен кейін тәлім-тәрбиені атасы Балғожа биден
алады.
Балғажа Жаңбыршин – белгілі би, ірі бай болған адам. Ол ұзақ уақыт
Орынбор Шекара комиссиясы қол астында қыпшақ руына старшина болып қызмет
істеген, патша өкіметінен шен-шекпен алған “ірі феодалдардың бірі”
(Н.И.Ильминский). Орысша тіл білген, ақыл парасатты да мол болған би. “Тек
ақазақ даласы ғана емес, Орынбор губерниясындағы орыс шенеуліктерімен
шекаралық билеуші әкімдердің алдында өзіндік салмақ пен айырықша беделге
қолы жетеді, губерния төңірегіндегі басқарушылардың қайсысымен де тең
адамдай сөйлесе, пікірлесе алады”
Балғожа Жаңбыршин – жүзбасы, Қыпшақ руының ұзын тармағын басқарған.
Торғай, Тобыл және Әйет өзендері аралығында көшіп-қонған Орынбор шекара
комиссяның пікірінше ол “адамдарды басқару жағынан де, жалпы орта істері
жөнінен де, өзге ордаларда да істі қарауға шебер, білгір адам саналған”
(ҚРОМА, 4 қор, І тізбе, 3404-байлам, 83-86 бет).
Атасы оны жасынан-ақ адалдыққа, тапқырлыққа, турашылдыққа, шешендікке
баулыған. Өзімен бірге жиын-тойларға алып барып, билік айтқызып қанатын
қатайтқан.
“Балғожа би көзі ашық, көңілі жарқын, замынының алдыңғы қатарлы адамы
еді: ол өз заманының жайын ерте, тез байқады”.
“Іздегенге сұраған” дегендей, Х!Х ғасырдың екінші жартысынан бастап
патша үкіметі қазақ даласын бағындырудың, билеп-төстеудің тағы бір жаңа
әдісін қолдана бастады: қазақ балаларына арнап мектептер ашуға кірісті.
Патша үкіметінің бұл мектептерді ашқандыағы мақсаты мектеп туралы ережеде
ашық айтылған: “Мектеп құрудағы басты міндет – шекарадағы басқару ісін
атқара алатын адамдарды сұлтан-правительдердің, ордаға аралық бастықтардың
ісін жүргізе білетін және айрықша қызметтерді атқара алатын адамдарды
дайындау” деп жазылған. Сонымен бұл мектеп 1850 жылы 22 тамыз күні Орынбор
қаласында ашылды, оған қазақтың 30 баласы алынды, солардың бірі (Кенжебаев
Б. “Ыбырай Алтынсарин – азамат...” Ыбырай Алтынсарин тағылымы. 26 б.).
Мұсатай Ақынжанов “Ұлы педагог қоғам қайраткері” (“Ы.Алтынсарин
тағылымы. 57 б.) деген мақаласында “Ыбырайдың атасы Балғожа өлең жазған
адам. Жас Ыбырайдың мектепке дейінгі өлең мен жырауға әуестеніп өсуіне анық
әсер тимеді деп айтуға болмайды, - деп жазды. – Балғожа семьясының
төңірегінде көптеген ақындар жиналатын болған”.
Әнуар Дербісалин “Ыбырай Алтынсарин –ұлы педагог, ағартушы, жазушы”
деген мақаласында “Дала өмірінде көп билікті өз қолында ұстаған Балғожа
Орынбор шекара комиссиясының алдында да айырықша беделді адам болды, - деп
жазады. – Қазақстанның Россияға қосылу роцесі біржола аяқталып келе
жатқанын орынды аңғарған Балғожа қоғамдық маңызы өте үлкеен бұл құбылысты
батыл жақтады. Мұнда, ол әрине, қазақ халқының өнерлі, мәдениетті елдердің
қатарына қосылуын шешілу кезеңіне жеткен, енді мүлде болмай қоймайтын
құбылыс ретінде танылды. Сондықтан да ол бұл оқиғаға қарсы шығудың ешқандай
пайда бермейтіндігін ескеріп, алдағы уақытта оны өз мүддесі үшін
пайдаланудың жолын іздеді. Балғожаның бұл мақсатта тапқаны – немересі
Ыбырайды Орынбор шекара комиссиясының жанынан алмақшы мектепке беру болды.
Мұнда Балғожа ел билеу ісі бұдан былай орысша сауатты адамдардың қолында
көшеді деп танып, немересі арқылы кейін де сол ел билеу ісін қолынан
шығармау ниетін көздеген еді” (Дербісалин Ә. “Ыбырай Алтынсарин тағылымы”.
“Ыбырай Алтынсарин – ұлы педагог, ағартушы, жазушы”. – Алматы: Жазушы, 1991
ж. 80 б.).
Бұл жолдардан Балғожаның немересі орысша оқытудағы түпкі мақсаты анық
байқалды. Ол – халыққа пайдасын тигізетін адам емес, патша өкіметінің заңын
жақсы біліп, халықты қанауға шебер чиновник әзірлеуді көздеген. Кенесары
Балғожаны шабуының да мәні осындай ой-мақсаттарына байланысты болса керек.
Алайда Ыбырай таңдаған жол мүлде басқа болып шықты.
Қалай дегенде де Ыбырайда ұл өсіріп, тәрбиелелеген Балғожа өсімі
ұмытылмас емес. Бірақ оның аты-жөні Қазақ Совет энциклопедиясына еңбеген.
Туған, өлген жылдары белгісіз.
Ыбырай 1864 жылы Сырдария облысы (қазіргі Қызылорда облысы) Перовский
уезіне қарасты Жаппас руындағы Шолақ деген кісінің Айғаныс атты қызына
үйленеді. Айғаныс өзі оқымаған адам болғанымен, Ыбырайдың шығармашылық
жұмысына барлық уақытта да жағдай жасап отырды.
Ыбырайдың жанұясына көпке дейін бала болмайды, сондықтан ол қазақтар
арасында жиі кездесетін салт бойынша інісі Оспанның Хамитбек деген баласын
алып тәрбиелейді (он алты жасында қайтыс болады).
Ыбырайдың тұңғыш баласы Абдолла 1880 жылы дүниеге келеді. 1887 жылы
Әбдрахман деген екінші ұлы, 1888 жылы Шәрипа жас кезінде ауырып қайтыс
болды (Ы.Алтынсарин. Шығ. жинағы, 1975 ж., І том, 311 б.).
Әкесінен жастай қалған Абдолла ұзақ уақыт оқи алмай шаруашылықпен
айналысады.
Нағима Абдоллақызы – Ыбырай Алтынсариннің жалғыз немере қызы. Нағима
атасын көрмеседе, 1924 жылы қайтыс болған Айаныстың көзін көріп өскен
(Нағима Ыбыраеваның естеліктерінен).
Нағима Ыбыраевна 1916 жылы Қостанай облысы Талапкер ауылында дүниеге
келді. Нағима бала кезінде атасы Ыбырай ашқан Қостанайдағы мектепте үш жыл
оқиды. 11 жасында анадан айырылды.
1920-1930 жылдардағы дүрбелең ұлы Ыбырайдың ұрпақтары да байдың
тұқымдары ретінде қуғындалған.
1928 жылы Ниғаманың әкесі Абдолла да кәмпескеге ұышырап, Қазақстаннан
тыс жерге қоныс аударған. Ол Қырғызтанның Томақ қаласында тұрды. Абдолланың
өкпесіне суық тиіп, Қошанның немересі Нұрахметтің қолында қайтыс болған.
Жамбыл облысы Қорайдағы зиратқа жерленген.
Ыбырайдың туған нағашысы Шеген – батыр, би. Шеген белгілі Қошқар ұлы
Жәнібектің шөбересі. Жәнібектен 7 ұл туады.
Жәнібектің бәйбішесі – ұлы жүз Шанышқалы Төртөбе қыпшақ Тұрсынбай
Датқаның қызы, осы анамыздан Дәуітбай мен Жауқашар туған.
Дәуітбай баиыр, би болған ел басқарған адам, 1859 жылы соғыс
коллегиясының шешіміміен атасы Жәнібекке берілген “Тархан” атағы берілді.
Ал Жәнібекке мұсылман қауымыен да бірінші болып “Тархан” атағы 1743 жылы 11
шілдеде Россия императоры Елизаветаның жарғысымен берілген. “Тархан” атағы
1869 жылға дейін мұсылман нәсіліндегі 20-ға жуық адамға берілді. Соның екуі
аталы-балалы Жәнібек пен Дәуітбай.
1869 жылы “Тархан” атағын берудің сенат тоқтатады. Жоғарыда
айтқанымыздай Дәітбай жеке ру атағын алды деп, ел ішінде ол кісінің атын
атамай “Тархан” деп атап кеткен. Сол Дәуітбайдан 9 ұл туды. Соның бірі Мыса
(Муса деп те атайды). Мысаның шешесі Жалғабайлы бескүрек қара Қарамеңдінің
қызынан – Балабатыр, Байжан, Шеген туады. Шегеннің бәйбішесі – Керей
сапақтың қызы Серке анамыздан – Қазыбек, Бірімжан, Бектеміс деген 3 ұл мен
қызы Айжан анамыздан Өтетілеу, Ділдәбек туады. Үшінші әйелінен Алтынсарин
Шолақ туады Шеген – батыр, би атанған, өз елінде өте беделді, елге қамқоршы
болған адам. Оның айғағы 1845 жылы Торғайда патша өкілдері бекініс
салдырады. Бекіністің мақсаты дала уәалайаты басқару, патшаның алым-салығын
жинап тұру болған.
Сол кезде Шеген қарамағындағы елдің, патшаның орасан зор алым-салығын
төлеп тұруға шамалардың жетпейтінін айтып, патша жарлығына қарсы шығады.
Шеген патшаның отаршылдық саясатына да қарсы болғанын ескеріп, өш алу
мақсатында, бекініс басшылары арнайы отряд жіберіп Шегенді алдырып, 1848
жылы ең бірінші етіп, Торғайдың жаңа түрмесіне қамайды. әрине бекініс
басшыларының елдің мықтысын қолға түсірсек, қалғаны оңай көнер деген де
есептері болса керек. Бірақ, Шеген оған көнбейді және Шегенді түрмеде ұстап
отыруға да шамалары келмейтінін сезеді. Өтйкені, әр елдің беделді адамдары
көп жасақпен келіп Шегенді босатуды талап етеді. Амалсыздан Шегенді
түрмеден босатады. Бірақ, олар да қастандығын аяп қалмаған көрінеді. Шеген
түрмеден шығысымен өзінің мініп жүретін бозайғырымен жалаудағы елге бет
алады. Шамасы жайлау Қошалақ пен Бөбекейдің бірі болар. Олай дейтініміз
қарасайдың қошалақ жақ иегіне келгенде астындағы бозайғыр табанда қатады.
Сол жер осы күні Бозайғыр атанады. Іле-шала Шегеннің өзі де ауыра бастайды.
Сөйтсе. Түрмеден босатарда үзеңгісіне у жағылған екен. Аттың бірден өлуі
заңды ғой, ал қалың кигеніне қарамай денеге у жайылып, сол, яғни 1848 жылы
қайтыс болады. Денесін қарасайдың аяқ кезендегі Сеңгір деген биік төбенің
(Торғай совхозындағы Жыңғылдыға жақын) үстінде жуып, белгілі қойып,
жылқының терісіне орап, атқа теңдеп Түркістанға алып жүреді. Бірақ,
шілденің ыстығына шыдай алмайтын болған соң осы күнгі Қызылорда мен Шымкент
облысының шекарасында, қазіргі “Бірқазан” станциясының тұысында бір көлдің
жағасында “аманат” етіп жерлеп кетеді. Келесі жылы барып Түркістанға
апарамыз дегенде жергілікті діни адамдар рұқсат етпей, сол жерге белгі
қойып, асын беріп қайтады. Сол көл бұл күнде Шеген көлі деп аталады.
Шеген бай болмаған адам екен. Тегі батырби адамдардың көбі байлықты
мұрат етпесе керек. Екі қызының бірі (үлкені) Айман алтыбас қыпшақ Балғожа
бидің баласы Алтынсарыға ұзатылады.
Айман апамыздың 1841 жылы Ыбырай (Ибриһим) туды. Әкесі Алтынсары 1744
жылы Кенесарының шапқыны кезінде қаза тауып, Ыбырайды Балғожаның қызметшісі
Жетібай Өтемісов деген ала қашып, тығылып аман қалып қалады. 4 жасында
әкеден айырылған Ыбырай бірыңғай атасы Балғожа бидің тәрбиесіне көшеді.
Ыбырай бала кезінде де нағашыларына жиі қатынап тұрған. әсіресе, нағашы
атасы Қазыбек балаланың зерделігіне баса назар аударып, тәрбиесін де
аямаған болатын.
Міне, 19 жасар Ыбырай Торғайға біржола келеді. Ол алғашқы кезде бекініс
комендатынының аудармашысы, одан сотта іс-қағазын жүргізуші болып қызмет
атқарады. Ыбырай келген бетте нағашылары Қазыбек, Бірімжанның көмегімен
Торғайда мектеп салуға кіріседі. Торғайдағы мектеп 1861 жылдың аяғында
салынып бітеді. Әрине, мектеп салуға Торғайдың елі түгел қатынасты, әлгі
адамдар жәрдемін аямаған. Мектепті салу барасында қастандықта жасалды,
алғашқы құрылыс басталғанда мектепті өртеп те жібереді. Бірақ Ыбырайдың
қажырлылығы арақсында мектеп салынып бітті. Бұл Ыбырайдың қазақ жерінде
ашқан ең алғашқы мектебі болғтын.
Ыбырайдың Торғайдағы негізгі тірегі – нағашылары, Шегеннің балалары –
Қазыбек (1813-1869 жж.), Бірімжан (1817-1873( болды. Қазыбек батыр-би
атанған адам, Бірімжан беделді, саналы кісі болған.
Бізге тарихтан білгілі 1868 жылы патша үкіметі Орынбор және Батыс-Сібір
генерал-губернаторлығында қызықтарды басқару жүйесін өзгерту жөніндегі
реформа жасалады. Сол реформаға сәйкесті 1868 жылы Торғай облысы
құрылды(орталығы Орынбор). 1869 жылы Торғай облысының көлемінде 4 уезд
құрылды – Ырғыз, Елек, Торғай, Николаевск (Қостанай). Сол жылы уездердің
көлемінде басқару жүйесі – болыстар құрылды. Сол кезде Тосында бірінші
болыс болып Бірімжан сайланды. 1873 жылы Бірімжан өлгеннен соң оның ең
үлкен және беделді баласы Дәуренбек 1915 жылы қайтыс болғанға дейін болыс
болды, 1915 жылдан 1928 жылғы конфескеге дейін Дәуренбектің баласы Жақып
болыс болды. Содан кейін болыстық қысқарып, аудандар, ауылдық Кеңестер
құрылды.
Міне, Ыбырайға Торғайда 23 жылға жуық қызмет істегенде негізгі тірек
болған осы нағашы жұрты.
Сол алғашқы 13 баланың төртеуі Шеген тұқымынан, олар - Бірімжанның
баласы Омар, Өтетілеудің үлкен баласы Хайролла болды.
ІІ. Ы.АЛТЫНСАРИННІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫ
2.1 Ыбырай Алтынсарин – тұңғыш қазақша оқу құралдарын жасаушы
60-70 жылдары Ыбырай өзінің тұңғыш мектебін ашып, сабақ берді, қызмет
істеді. Осы негізде Ыбырайдың ағартушылық , демократиялық көзқарастары
қалыптасып, дамыды. Қоғамдық әділетсіздік пен адам бойындағы ұнамсыз
мінездерге қарсы күресу үшін ол ел ішінде білім, өнер тану ісін кеңейте
беру керек деп ұғады. Сол ниетпен бар күш-жігерін мектеп ісіне, бала оқыту
жүйесін жақсартуға жұмсайды.
1876 жылы Ыбырай Петербург, Қазан қалаларына барады. Орыстың
ағартушылық жүйесін, орыс ағартушыларының еңбектерін зерттейді. Соларды
негізге ала отырып, қазақ тілінде оқу құралдарын жасауды ойлайды.
Оқулық жасау жұмысына Ыбырай мектепте қазақ балаларына білім мен
тәрбие берудің ең негізгі шараларының бірі деп қарайды. Ол балаларға ана
тілін таза және ұқыптылықпен үйретеді, шағын көркем шығармалар арқылы
оларды жақсы мінез-құлыққа баулуды көздейді. Діни мектептерде оқылып жүрген
татар, араб, парсы кітаптарының бәрі Адам баласын дұрыс ойлаудан
шатастырып, кері кетіретінін айта отырып, Ыбырай балаларды ондай ықпалдан
құтқару үшін ... мазмұны олардың білімін көтеретін, тақырыбы оларды
қызықтыратын кітаптарды ... қазақтың өз тілінде ... басын шығару
керектігін түсінеді.
Қырғыз хрестоматиясы 1879 жылы Орынборда басылады. Бұл
кітапты құрастырғанда мен,-деп жазды Ыбырай Хрестоматиясының алғы сөзінде,
- біріншіден, осы біздің ана тілімізде тұңғыш шыққалы отырған жалғыз
кітаптың орыс-қазақ мектептерінде тәрбиеленіп жүрген қазақ балаларына оқу
кітабы бола алу жағын, сонымен қабат жалпы халықтың оқуына жарайтын кітап
бола алу жағын көздедім.
Кітап Алтынсариннің орыс алфавиті негізінде жасаған жаңа
алфавитімен қазақ тілінде басылды. Мұның өзі, қазақ халқы былай тұрсын,
басқа елдердің мәдени тарихында да бұрын соңды кездеспеген жай еді
Алтынсариннің бұл қадамы аз ұлт халықтарына орыстың жазуы мен тілін
үйретудің жаңа төте жолын тапқан төңкеріс болды. Жаңа алфавит жасау үшін
Алтынсарин үш жылдан астам еңбек етті. Кітап басып шығару Алтынсаринға өте
қиынға түсті, себебі ол кезде Орынборда бұған әсіресе қазақ тіліндегі
кітапты орыс алфавитімен басып шығаруға полиграфиялық база жоқтың қасы еді.
Алтынсариннің қазақ тіліндегі кітапты орыс алфавитімен басып
шығарғанда, орыс алфавитінің құрамын түгел сақтаған жөн деп білді. Сонымен
бірге қазақ тілінің фонетикалық ерекшеліктеріне сәйкес кейбір әріптердің
өзгерісінен қазақ әріптерін жасап шығарды. Қырғыз хрестоматиясында жазған
кіріспе сөзінде қазақ тіліндегі кітапты орыс графикасы негізінде құрылған
қазақтың жаңа алфавитімен бастырып шығарудың қаншалықты қажет екенін
дәлелдеп, былай деп жазды: Жалпы біліммен пайдалы мағлұмат беретін кітап
Азия халықтарының бірде-бірінің тілінде жоқ, сондықтан орыс тіліндегі
кітаптан ізденуді мақұл көрдік. Осы себептен біз хрестоматия өзінің
мақсатына сай келуі үшін оны орыс алфавиті мен шығаруды қолайлы деп таптық
.
Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясына біраз материалды И.И.
Паульсонның Книга для чтения практических упражнений в русском языке,
К.Д.Ушинскийдің Детский мир, Родное слово, А.Н.Толстойдың балаларға
арналған кітаптарынан алды.
Ыбырай оның өзі қазақша оқулық жасауда орыс оқулықтары үлгісін
пайдаланумен бірге балаларға тәрбие беретін шағын шығармалардың басқа
халықтағы нұсқауларын да кітапқа кіргізу ниетін ұстағанын көрсетеді. Сол
арқылы Ыбырай жастарды озық әдебиеттер үлгілерімен, орыстың ағартушылық ой
пікірі мен таныстыруды мақсат етті.
Ыбырай аудармалары көп жағынан еркін, кейбіреулерінің сюжеті
мен тақырыбын алып өзінше жазған, қазақ тұрмысына жақындайтын, өзінің
төләңгімелерімен қатар қойған. Бір уыс мақта, Алтын шеттеуік,
Тәкәппаршылық, Әдеп (Н.Н Паульсоннаң), Силинни ханым, Мұңсыз адам,
Данышпан қызы, Үш ұры, Жақсылыққа жамандық, Жаман жолдас.
(Л.Толстойдан) Түлкі мен ешкі, Сауысқан мен қарға (К.Ушинскийден),
Қайырымды түлкі (И.Крыловтан), т.б. әңгіме-мысалдарының Ыбырайдың өзінің
төл шығармаларындай болып тұратыны да сондықтан.
Хрестоматия 4 бөлімнен құралады:
1)өлеңдер, балаларға арналған әңгімелер мен ертегілер;
2)ересектерге арналған әңгімелер;
3)ауыз әдебиетінің үлгілері;
4)мақалдар мен мәтелдер.
Қырғыз хрестоматиясы (1879 ж.)
Бүкіл өмірін ағарту ісіне арнаған Ыбырай Қазақ хрестоматиясына
кірген өлеңдерінде де халық ағарту идеясын көтереді.Ел арасына кең
жайылып,жатталып кететін шығарма арқылы санаға әсер етуді көздейді. Оның
Кел, балалар, оқылық!, Өнер - білім бар жұрттар өлеңдері осындай
мақсатта туған.
Кел,балалар,оқылық! өлеңі жастарды оқуға,білім алуға шақыру
үлгісінде жазылған.Өлеңнің әр шумағын оқудың пайдасын әр жақты түсіндіруге
құра отырып,ақын соңғы жолдарды ылғи қайталап отырады.
Сөйтіп, ақын, бір жағынан,жастарды оқуға, білім алуға үндесе, екінші
жағынан, өмірдің бар қызығы тек қана байлықта деп ұғатын, оқу, өнер, ғылым-
білімге, оның жалпы халық үшін керектігіне еш мән бермейтін ескі көзқарасқа
соққы береді.Өмірдегі сарқылмайтын мол байлық-білім екендігін айта
келіп,білімге адамның қолы жету үшін,ерінбей оқу,қажымай еңбек ету
керектігін түсіндіреді.Есті бала мен ессіз баланы қарама-қарсы
қойып,жастарға кімнен үлгі алып,кімнен безу қажеттігін көрсетеді.
Ыбырай Өнер-білім бар жұрттар атты өлеңінде оқу,білім алудағы
мақсат неде екенін кеңінен аша түседі.Өлеңнің негізгі идеясы-қараңғы қазақ
қауымына озық мәдениетті елдердің үлгі-өнегесін көрсету.
Оқудағы мақсат-ел билейтін әкім болу деп ұғатын ескішіл замандастарына
қарама-қарсы Ыбырай жастардың білімді адам болғандағы мақсаты өз халқының
бір керегіне жарау,оның ілгерілеуіне жетекшілік жасау,өз елін тастан сарай
салдырып,айшылық алыс жерлерден көзіңді ашып-жұмғанша,жылдам хабар
алғызатынелдердің қатарына жеткізу деп білді.Келешекке сенімі мол Ыбырай
арманын өзі орындай алмаса,жастар орындайды деп үміттенді.Өмір
көркі,болашақтың иесі-жастар деп ұқты.Өөлеңдердегіекі түрлі жағдайы –жақсы
мен жаманды,білімділік пен надандықты –салыстыра суреттеу әдісі де жас
балаларға өмірдің жағымды,жағымсыз жақтары жайында әсер қалдыру мақсатында
алынған.Жаманның жамандығы жақсымен қатар тұрғанда ғана көрінеді.
Еңбекші халықтың үстем тапқа деген ыза-кегін,олардың арасындағы
қайшылықты бейнелеуде Ыбырайдың Залым төреге, Әй,жігіттер деген
өлеңінің едәуір маңызы бар.Бұларда ақын ел ішіндегі теңсіздік мәселелеріне
көңіл бөліп,сол теңсіздікті тудырып отырған жағдайларды
көрсетеді,билеушілердің мінез-құлқын,іс-әрекетін сынға алады.Бұл өлеңдер
Ыбырайдың демократтық,халықтық көзқарасын танытады.Ел ішіндегі езуші мен
езілушінің қақтығысын жиі көрген және өзі де жапа шеккен ақын таптық
қайшылықтың сыры оңайлықпен шешілмейтінін анық-акаңғартады.
Ыбырайдың Өзен, Жаз деген өлеңдері табиғат көріністірін
суреттеуге арналған.Мұндай тұтас лирикалық,пейзаждық өлеңдер Ыбырайға
дейінгі қазақ әдебиетінде кездеспейтін.
Бұл өлеңдер арқылы Ыбырай қазақтың жазба әдебиетінде табиғат лирикасын
бастады.
Қазақ хрестоматиясына кірген әңгіме-новеллаларында Ыбырай жастарды
еңбекті сүюге,оқу-өнерге ұмтылуға,Отанын,елін сүйетин патриоттық
сезімге,талапты,жігерлі,кішіпейіл болуға баулиды.Жалқаулықты,қиянат
жасауды,надандықты сынап,жас ұрпақты ондай әдеттерден аулақ болуға
шақырады.
Еңбекті сүю және қадірлеу-Ыбырай әңгімелерінің негізгі тақырыбы.Оны
жазушы шағын әңгімелерде үгіт,өсиет түрінде берсе,кей шығармаларында
халықтың қоғамдық санасын тәрбиелейтін реалистік суреттер арқылы
бейнелейді.
Атымдай жомарт әңгімесінде жазушы халық арасындағы Атымтай жомарт
туралы аңыздарға жаңаша мазмұн беріп,өзінше қорытады.
Бай баласы мен жарлы баласы атты әңгімесінде Ыбырай еңбекке деген
қоғамдық,таптық көзқарасты бейнелейді.Көшкен елдің жұртында қалған екі
баланың бір тәулік ішінде басынан кешкендерін суреттеу арқылы сол
балалардың өмір тануы,тіршілікке икемділігі жайлы мәселеге әлеуметтік мән
береді.
Елді отырықшылдыққа, егіншілікке үгіттеу –Қыпшақ Сейтқұл әңгімесінің
негізгі түйіні.Сейтқұлдың барлық іс-әрекеттерінен жазушы өмірге жаңаша
талап жасап,отырықшы болуға,тіршіліктің пайдалы түріне көшуге ұмтылған
адамның бейнесін көреді.
Ыбырай Бақша ағаштарыатты әңгімесінде осылай деп жазады.Бұдан
жазушының жас ұрпақты дұрыс тәрбиелеуге,оларды бағып-қағуға,жақсы мінез-
құлыққа үйретуге мән бергені көрінеді.Сондықтан да ол бірсыпыра
әңгімелерінде тәрбие арқылы бала бойында қандай қасиеттерді дамыту
керектігін көрсетеді.
Соның бірі –талап. Талап етіп талпынбаса,адам баласы алға баспаған
болар еді.
Талаптың пайдасы деген әңгімесінде Ыбырай осы идеяны көтереді.
Мейірімділік, рақымдық болу, адамға жақсылық ету,төзімділік сияқты
жақсы қылықтарМейірімді бала,Аурудан аяған күштірек сияқты
әңгімелерінде сөз болады. Мейірімді бала әңгімесінде ол патшаның үкімі
бойынша, қолы кесілуге бұйырылған әкесі үшін 13 жасар қыздың патшаға арыз
беріп,өз қолын кесуге ұсынғанын жазады.
Ананы сүйе білудің айқын үлгісін жазушы Аурудан аяған күштірек
деген әңгімесінде айқын көрсеткен.
Алғашқы әңгімедегі қыз да,соңғы әңгімедегі Сейіт шын мәнінде мейірімді
қылықтарымен ерекшеленеді,мұның негізінде жалпы адамды сүйетін жақсы
сезімдер жатыр.Олар біртіндеп жетіліп,отан сүю,ел сүю сезімдеріне ұласатыны
даусыз.Ыбырайдың мейірімді балалары нағыз отаншыл азаматтар болатынына
сенесің.
Хрестоматияның кіріспе сөзінде Алтынсарин тұңғыш еңбек болғандықтан,
хрестоматияда кейбір кемшіліктерде де бар шығар. Бірақ ең бірінші оқу
кітабы ретінде ол ізсіз қалмас, ойлаған мақсатына жетер деген үмітім зор-
деп жазды. Алтынсариннің осы сөздерінен хрестоматияның маңызы қаншалықты
зор екені көрінеді.
Ыбырай Алтынсарин ауыз әдебиеті туралы арнайы зерттеу жазбаса да, оның
фольклорды тану мен бағалауы, жеке жанрлармен нұсқауларға өзгеше айқын да
нақты. Ауыз әдебиетін халықтың рухани байлығының көзі деп қарап және жас
буынды тәрбиелеудегі белсенді құралы ретінде пайдаланды, өзінің гуманистік
ағартушылық педагогтік, озық идеяларына халықтың ауыз әдебиетінен терең
үндестік, идеялық жақындық, білік тауып, сол идеяларын халық шығармалары
арқылы насихаттады. Ол халық туындыларына жаңа өмір беріп, сол арқылы халық
санасына, жүрегіне тура жол тауып, нағыз ұлы мұрат халықты жақсылық пен
әділдікке қарай ұмтылдыру екенін дәлелдеді. Ыбырай, сонымен қатар, ауыз
әдебиеті үлгілерін көркемдіктің тамаша мектебі деп танып, сол арқылы
жасөспірімдерге ана тілін білдіруді, үйретуді кездеседі. Сонымен қатар,
жастарды тек көркем ойлау мен сөйлеуге, көркемдікті тануға ғана емес, жалпы
елге, халыққа, отанға, анаға, ана тілге деген шексіз берілгендік пен
адалдық рухында тәрбиелеуге болады деп танып, бүкіл білімін, күш жігерін
осы жолға арнап жұмсады.
Оның хрестоматиясы оған енген нұсқалар, ол нұсқауларды іріктеу
принциптері, оларға артқан үміті мен көздеген мақсаттары осының айғағы.
2.2 Ыбырай Алтынсариннің “Қырғыздарға орыс тілін үйретудің бастауыш
құралы”
Ы.Алтынсариннің педагогикалық мұрасының маңызды саласы бастапқы
білім теориясын меңгеруі және оны қазақ-орыс мектебінің тәжірибесіне шебер
қолдана білуі, осы бағытта Қырғыздарға орыс тілін үйретудің бастауыш
құралы деген еңбегінде қазақ балаларына бастауыш білім берудің әдістемесін
жасады. Бұл кітапта қазақтарды орыс тілінде оқытудың толық жүйесі жасалып,
орыс грамматикасын оқытудың бағалы әдістемелік нұсқаулары баяндалған.
Бастауыш құрал 8 тараудан тұрады:
1.зат есім
2.сын есім
3.сан есім
4.есімдік
5.үстеу мен жалғаулық
6.предлог
7.етістік
8.қазақ тілінен орыс тіліне аудару үлгілері.
Өз жүйесінде Ы.Алтынсарин орыс тіліне үйретудің аударма әдісі
дегенді қолданды. Бұл әдіс бойынша, шәкірт оқуда ана тілінде де, орыс
тілінде де еркін ойлау міндеттерін шешіп отырады, сабақты міндетті оқу
құралы ретінде әр түрлі сөздіктер қолданады.
Бірақ Ы.Алтынсарин орыс тілі сабақтарында да ана тілін жанама, қосалқы
санауға қарсы болды. Керісінше, ана тілінен жүргізілетін ауызша және
жазбаша жаттығуларды, хрестоматияны оқуды ол жеке, дербес оқу жұмысы деп
қарады. Сол сияқты орыс тілі сабағында ана тілін түсіндіру үшін ғана
қолдануды ол ана тілін оқыту деп есептемеді. Міне, осындай күрделі
педагогикалық мәселені жемісті шешу үшін алдымен, мұғалімнің өзі осы екі
тілде сауатты сөйлеу керек.
Қазақстан мектебінің ілгері дамуының орыс мектептерінің
жетістіктерімен және алдыңғы қатарлы орыс педагогикалық ой-пікірлерімен
байланысты екендігін жете түсінді. Осы тұрғыдан ол дидактика мен әдістеме
проблемаларын зерттеді.
Дидактиканың өзекті мәселелерінің бірі-мектепте ана тілін оқыту және
жаңа алфавит проблемаларын қарастыруда Ы.Алтынсарин орыстың ұлы педагогтары
К.Д. Ушинский мен А.Н. Толстойдың және солардың Грузияда, Арменияда,
Азербайджанда, Татарстанда, Чувашияда т.б. жерлердегі жолын
ұштастырушылармен пікірлес болды.
Ы.Алтынсарин орыс-қазақ мектептеріндегі оқу үшін ана тілін өмірлік
мәнді екендігіне, ал қазақ жазуының орыс алфавитіне негізделуі тиіс
екендігіне мықты сенді. Оның ойынша, қазақ жастары ана тілінде, орыс
тілінде білуі қажет. Сондықтан орыс-қазақ мектептеріндегі оқу тілінің
проблемасын шешуде ол бастауш мектеп пен екі класты училищелер қос тілді
болуға тиіс, яғни бұларда орыс тілімен бірге қазақ тілді де оқытылуы керек
деп тапты. Өзінің мұғалімдік тәжірибесіне сүйене отырып, ол өз
қапрамағындағы мектептерде қазақ балаларын орыс және қазақ тілдерінде
оқытудың жуйесін құрды, оны сәтті түрде іске асырды.
Ыбырай (Ибраһим)Алтынсарин
(1841-1889)
Ыбырай (Ибраһим)Алтынсарин
(1841-1889)
Ыбырай (Ибраһим) Алтынсарин
(1841-1889)
Байқағандай, тіл сабағы, Ы. Алтынсарин, жалпы білім беретін мектептің
өмірі мен байланысты болуын, ойластырылғаны көрініп тұр және жүйемен
жүргізілуін талап етеді. Дидактикалық ойының негізінде –оқу орнының бүкіл
жұмысы өзара байланысты, біртұтас құрылуы керек деуінде еді. Мектепте
негізгі оқу пәндері (орыс тілі,жаратылыстану, география мен тарих) жүйелі
оқытылуға тиіс, оқытуда жүйе болмаса, мұғалім сабақтарының толық тұтастығы
мен бірізділігі сақталмайды деп көрсетті.
Орыс тілін жаратылыстану ғылымын географияны және тарихты оқыту
жұмысы әрбір мектепте күн ілгері белгіленген бір жүйемен, оқу құралдарымен
жүргізілуі керек, өйткені тәжірибеге қарағанда оқыту, тәрбиелеу жұмысына
дәйекті көзқарасы бекіп болмаған кейбір жас оқытушылар оқу құралдарын бет
алды өзгерте береді, оның үстіне, халық мектептерінде өтілетін пәндердің
оқыту әдістері мен тәртіптерінің өзін озгерте береді. Оқыту жұмысын
былайынша жүргізуден ешбір жақсылық күтуге болмайтынын күн ілгері-ақ айтуға
болады,-дейді Ы.Алтынсарин.
Ағартушының ойынша, оқушылар мектепте тек қана білім деректерінің
жиынтығын қабылдап қоймай, белгілі көзқарасты қалыптастыруы керек. Мектеп
оқуы балалардың қабілетін жетілдіруге тиіс.
Ы.Алтынсарин білімдердің идеясын, негізгі дәнін, күре тамырын,
меңгеру, ақыл мен ойға бағытталу керек дегенді айтты.
Ы.Алтынсариннің мұғалімдерге арнап жазған әдістемелік нұсқаулар мен
оқулықтарында, бағалы дидактикалық пікірлерінде алдыңғы қатарлы мыңдаған
педагогтар мен әдіскерлер қалыптасты.
2.3 Ыбырай Алтынсариннің Шариат ул-ислам еңбегі
Ыбырай Алтынсарин өмірі мен творчествосы біршама жан-жақты зерттелді
деуге болады. Өткен ғасырдың 70 жылдарынан бастап-ақ, Бүкіл россиялык
география коғамының Орынбор қаласында бөлімі ашылғанда осы ғылыми мекеменің
мәжілісінде Ы.Алтынсариннің де мақалалары талқыланып, журналға басылуға
рұқсат етілген рецензия, Оренбургский листок, Дала уалаятының
газеті, Айқап тағы басқа кейінгі басылымдардағы
пікір-тұжырымдар бір қыруар болса, арнайы монографиялар бар. Алайда
зерттеулерден көбіне тыс, шет қалып жұрген бір еңбек Ы.Алтынсариннің
Шарият ул-ислам— Мұсылманшылықтың тұтқасы атты 1884 жылы Қазан
университетінің типографиясында араб әрпімен жарық көрген кітабы. Одан
кейін қайтып басылған емес. Атынан ұркіп көбіне аталмай келді, ара кідік
аталса, терең зерттелмеді. Тек соңғы кезде, тарихи мұраға біржақты қараудан
арыла бастаған шақта ғана Қазақ әдебиеті газетінде осы еңбектің
ұзінділері жарияланды. Енді бұл еңбектің Толық нұсқасын басу, зерттеу
қажет. Қоғамдық ғылым саласындағы мамандар Мұсылманшылықтың тұтқасы кейін
зерттеп жатар.
Адам танымы дамуының белгілі бір қыры, иірімі — жаратылыстан тыс бір
құдіретті кұш бар деп сенуден пайда болып қалыптасқан дін — дуниежұзі
халықтарының бәрінде бар. Ф.Энгельс Барлық мәдениетті халықтар басынан
өтетін белгілі даму сатысында алғашқы адам табиғат кұштерін бейнелеу арқылы
ұйренеді. Нақ бейнелеуге тырысу барлық жерлерде бірдей құдайларды жасады
және құдайдың барлығы жөніндегі дәлелдің сұйеніші болып жұрген деп жазады.
Дұние жұзіне кең тараған діндердің бірі — ислам діні (араб сөзі,
бағыныштылық, өзін бағыштау деген мағынада). Батыс Арабияда ҰІІ ғасырда
бытыраққы араб тайпаларын біріктіріп, қуатты феодалдық мемлекет құру
қажеттігінен туған ислам діні көбіне араб халифаты кұшейіп, көптеген
елдерді бағындырған кезде кейінгі ғасырларда Таяу Шығыс пен Африка
халықтарына кең жайылған.
Ислам дініне сенушілер, оны дәріптеушілер мұсылмандар аталатындықтан
кейде мұсылман діні делінеді. Қазірдің өзіндедұниежұзінде шамамен 500
миллиондай мұсылман бар екен.
Ислам діні, көбіне Құдайдың дінін таратушы пайғамбар атанған, діни
уағызшы Мұхамедке (570, Мекке — 632, Медине) байланысты. Бұл дін бойынша
дұниені жаратушы бір ғана қуатты кұш — Алла (арабша құдай), алла тағала— ең
жоғары кұш-құдырет, бәрі де бір Алланың құдыретімен болады. Мұсылмандардың
қасиетті кітабы Құранда Алла адамға ұқсас (антропоморфтық) бейнеде
суреттеледі. Құрандағы уағыздар, қағида ережелер әдет-ғұрып және заң
шарттары, құлшылық ету тәртіптері, лұғатты мысал әнгімелер мен қанатты
сөздер Мұхаммед арқылы, өсиеттері тұрінде айтылады. Мұхаммед айтып
жұйелеген Құран (сөзбе сөз оқу) сөздері, ережелі тәртіптері оның көзі
тірісінде ауызша тарапты, кейін іріктеліп, толықтырылып, кейбір
өзгерістерге ұшыраған.
Ислам дінімің діни-философиялық ұғымы, мұсылмандардың қоғамдық және
саяси көзқарастары мен әдет-ғұрпы ережелері баяндалатын, араб жұртының
бағзы заманындағы хал-жайы, тіршілігі, әдет-ғұрпы, тұсінік-туйіндері
біршама сәулеленген — Құран кітабы 114 сурет (тарау), 6225 аяттан тұрады.
Онда жалпы әлем жаратылысы, жер бетіндегі тіршілік, адамдар мен
пайғамбарлар, қарым-қатынастар, әдет-ғұрыптар, сенім-тұйіндер, діни
рәсімдер т. б. толып жатқан құбылыстар туралы айтылады, жорамалдар, аңыздар
мол. Арабтардан басқа жұрттардың діндерінің, мысалы, христиан дінінің парсы
жұртының өте көне дінінің бір — зоростризмнің де, діни қиял-ғажайып аңыз
әңгімелерінің ұзінділері де бар. Аңыздардың бір шамасы Таурат (Библия),
Інжіл (Евангалия), Зенд Авеста кітапшаларының қиял-ғажайыпқа толы
аныздары кездеседі. Мұса (Мойсей), Жұсіп (Иосиф), Ғайса (Иисус), Жақып
(Яков), Дәуіт (Давид) т.б. пайғамбарлар туралы әңгімелер бар. Тауратта
(Библияда) айтылатын Жұсіп — Зылиха жөніндегі аңыздың нұсқасы Құранның
12сұресіндеқайталанған.
Құран 16—17 ғасырларда латын, француз, ағылшын, неміс тілдерінде,
1716 жылы Бірінші Петрдің нұсқауы бойынша француз тілінен орыс тіліне
аударылып Петербургте басылды. Қейіннен Н.Веревкин аудармасы А.С.Пушкиннің
Құранға еліктеу (1824) атты өлеңдер циклына негіз болды. Д.Багусловский
(1871), Ғ.Саблуков (1878), А.Крымский (1905), И.Крачковский (1963)
Құранды орыс тіліне аударды.
Діни кітаптарды: Библияны, Құранды зерттеу, талдау жасап,
тұсініктемелер жазу ісі орта ғасырда әкзегетикалық (діни негіздерді
тұсіндіру) дәстұрі қалыптасады.
Бұл дәстұр көптеген әдебиеттердің тарихында дамыған. Мысалы, грузин
әдебиетіпің X—XII ғасырларындағы дамуы осы әкзегетикалық дәстұрмен
байланысты.
Қазақ арасында ислам діні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3 бет
І. Ы.АЛТЫНСАРИННІҢ ӨМІРІ МЕН ТВОРЧЕСВТОЛЫҚ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Ы.Алтынасарин өмірінің кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5 бет
1.2 Ыбырайдың шығу тегі. Ыбырайдың атасы – Балғожа Жанбыршынұлы. Ыбырайдың
нағашы
жұрты ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 10 бет
ІІ. Ы.АЛТЫНСАРИННІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫ
2.1 Ыбырай Алтынсарин – тұңғыш қазақша оқу құралдарын жасаушы ... ...17 бет
2.2 Ыбырай Алтынсариннің “Қырғыздарға орыс тілін үйретудің бастауыш
құралы” ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23 бет
2.3 Ыбырай Алтынсариннің Шариат ул-ислам
еңбегі ... ... ... ... ... ... ... . ...28 бет
ІІІ. ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН МҰРАЛАРЫН ЗЕРТТЕУ ТАРИХЫНАН
3.1 Ыбырай Алтынсаринге және еңбектеріне кезінде берілген ресми мақалалар
мен есеп-баяндамаларда берілген әділ
бағалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44 бет
3.2 Ыбырай Алтынсарин туралы жазба мінездеме мен естелік жазғандар...56 бет
IV. СЫНЫП САҒАТТАРЫ – МЕКТЕПТЕГІ НЕГІЗГІ ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ФОРМАСЫ
4.1 Сынып сағаты және ұйымдастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..70 бет
4.2 Тәрбие сағаты және оларды ұйымдастыру жолдары ... ... ... ... ... ... 75 бет
V. МЕКТЕП ТӘЖІРИБЕСІНДЕ ЫБЫРАЙ ЕҢБЕКТЕРІНІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ
5.1 Сахнадағы Ыбырай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80 бет
5.2 Дүниетану сабақтарында Ыбырай еңбектерінің қарастырылуы ... ... .86 бет
5.3 Сынып жетекшісінін койын дәптеріне ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88 бет
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 90 бет
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...91 бет
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі ХІХ ғ. екінші жартысында өмірге келіп,
қалыптасып, жанып атағы шығып, өліп - өшпес із қалдырған алып тұлға –
Ыбырай Алтынсарин. Өзінің қысқа өмірі ішінде жемісті еңбек етіп, жаңа білім
жүйесін құрып, білім ошақтарын ашып, оқулықтар жазып, елінің, халқының
жанашары, тұла бойы мейірбан, таза адамгершілік сезім қасиеттеріне толған –
ағартушы – Ыбырай өмірі мен еңбектерінің білім-тәрбиелік маңызын өмір
дәлелдеді. Бірақ, өткен ғасыр уақыты бүгінгі дүниетанымға қайшы келмей
жалпы адами қасиеттердің – отансүйгіш, қайырымды, еңбекқор, білім-ғылымға
құштар т.б. – барлық уақытта өзектілігін жоғалтпайтынын аға ұрпақ түсіне
жас-буынға жеткізудің тиімді жолдарын қарастырудың қажеттілігінен
туындайды.
Мақсаты:
Ы.Алтынсариннің педагогикалық еңбектерін тәрбие сағаттарында тиімді
қолдану жолдарын көрсету.
Міндеттері:
- Ы.Алтынсариннің педагогикалық еңбектерін зерделеп, сараптау;
- Ы.Алтынсариннің мұраларының зерттелу тарихын қарастыру;
- Мектептегі тәрбие сағаттарының түрлері, талаптары және
мүмкіндіктерін даралап анықтау;
- Тәрбие сағаттарындағы Ы.Аллтынсарин – еңбектерін қолдану түрлерін
көрсету.
Зерттеу нысаны:
Мектеп оқу-тәрбие үрдісіндегі тәрбие сағаттарының орны мен ролі.
Зерттеу пәні:
Тәрбие сағаттарындағы Ы.Алтынсариннің педагогикалық еңбектерінің
тиімді пайдалануы.
Жетекші ғылыми болжам:
Ы.Алтынсариннің педагогикалық еңбектерінің тәрбиелік мәні мен
мазмұнындылығы олардың тиімді жолдармен байланыстылығында екенін көрсету.
Теориялық база:
Ы.Алтынсариннің педагогикалық еңбектері, Ыбырайтанушы ғалымдардың –
Т.Тәжібаев, Б.Сулейменов, Ә.Деріпсалин, Л.Ламашев т.б. – ғылыми зерттеу
жұмыстары; ҚР тарихи көзқарасы қалыптастыру тұжырысдамасы т.б.
Тәжірибелік база:
Қостанай облысы Жанкелді ауданы Қызбел орта мектебінің бастауыш
сыныптары.
Қолданылған ғылыми әдістер:
- тарихи, педагогикалық төлқұжаттармен, әдебиеттермен жұмыс;
- сараптама әдістер;
- жалпылау-жекелеу әдістері;
- салыстырма әдістер;
- көрнекілік-тәжірибелік әдістер т.б.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы:
- мазмұнды мәтінін пән мұғалімдері мен сынып жетекшілері оқу-тәрбие
үрдісінде қолдануға;
- әдістемелік құрал ретінде сынып жетекшілер әдістемелік кеңесінде
қаралып, тәжірибе алмасуға;
- педагогикалық орта және жоғары оқу орындарының студенттері
педагогикалық тәжірибе кезінде үлгіге, негізге алып жұмыс жасауға.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Кіріспе, қортынды, негізгі бес бөлімнен, қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І. Ы.АЛТЫНСАРИННІҢ ӨМІРІ МЕН ТВОРЧЕСВТОЛЫҚ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Ы.Алтынасарин өмірінің кезеңдері
1841-1845 жылдар
Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы қазан айының 20 жұлдызында Торғай облысы,
Николаевскі уезінің Арақарағай облысында дүниеге келді. Әкесі Алтынсари
Ыбырай үш жасқа толғаннан кейін қайтыс болған. Бала Ыбырай тәлім-тәрбиені
атасы Балғожа биден алады.
1846 жыл
Осы жылдың наурыз айының 5 жұлдызында Балғожа би Орынбор қаласына әдейі
барып, өзінің жақсы танысы, сыйласқан әкімі, Шекара Комиссиясының төрағасы
генерал-майор М.В.Ладжевскийге әдейі жолығып, немересі Ыбырайды Орынборда
ашылмақ қазақ балаларын оқытатын мектепке қабылданатын қазақ балаларынығ
тізіміне енгізді.
1850-1857 жылдар
Ыбырай 1850 жылы тамыз айының 22 жұлдызында Орынбор Шекара Комиссиясы
жанынан қазақ балалары үшін ашылған мектепке түсетін қазақ балаларының бірі
болып қабылданды.
Мектеп қабырғасында ол көп нәрсеге үйренеді, орыс тілін меңгереді,
орыс, басқа да ұлттардан шыққан зиялыларының еңбектеріментанысады ол “өте
жақсы қабілеті бар” атанып, көтеріңкі бағалар алып оқыди. Ыбырай Алтынсарин
1857 жылы жазда аталған мектепті үздік бағалармен бітіріп шықты, тиісті
күәлік және адам дәрігеріне көмекші бола алатыны жөнінде ресми анықтаманы
да қоса алады.
1857-1859 жылдар
Екі жыл бойын Ыбырай Қыпшақ руы, ұзын бөлімінің меңгерушісі, әсери
старшина би атасы Балғожа Жанбыршиннің қарамағында хат жүргізуші болып
жұмыс атақарады. 1859 жылдың тамыз айының бірінші жұқлдызында Орынбор
облыстық басқармасына кіші тілмаш (аудармашы) болып тағайындалады.
1860 жыл
Осы жылы Орынбор өлкесінің басқару орны Орынбор бекінісіне (Торғай
қаласы 1845-1868 жылдары солай аталды - Ә.Л.) қазақ балалары үшін мектеп
ашуға лұқсат алды. Ол үшін ел аралап қаржы жинау мәселелеріне бел шішіп
кіріседі.
1861-1863 жылдар
Ы.Алтынсарин мектеп ашу ісіне қызу кіріседі. Мектеп құрылысына қаржы
жинайды.
1862 жылы Алтынсариннің йіне алып оқытып жатқан қазақ балаларының саны
4-ке жетті. Осы жылдары Ы.Алтынсарин орыстың ұлы демократ-педагогі
К.Д.Үшинскийдің “1842-1870) “Детский мир” аталатын тамаша педагогикалық
туындысымен танысады.
1863 жылдың аяғына таман Ыбырай Алтынсарин өзі жобалаған мектебінің
құрылысын бітірді де, жүйелі оқуды бастауға әзірліктің аяқталғанын Орынбор
әкімшілігіне ресми хабарлады.
1864 жыл
8 қаңтарда “бекіністің барша әкім-қарарлары мен 200-ден астам сыйлы
қазақтардың қатынасуымен Торғайдағы белгілі мектеп (Ыбырай мектебі)
салтанатты түрде ашылды”.
Мектепте балаларды Ыбырай Белл-Ланкастер әдісімен оқытты. Ыбырай
Алтынсариннің үйінде 1861-1863 жылдарда оқыған Қорғанбек, Әділбек
Бірімжановтар Алтынсаринге көмекші-мұғалімдер болды.
1865 жыл
Ыбырай Алтынсарин 22 мамырда мектептегі оқушыларды ресми сыннан
өткізді. Ол сын 12 балл жүйесімен жүргізілді. 6 баллдан бастап
қанағаттанарлық, одан жоғары болса, көтеріңкі бағалар саналатын. Өзі ашқан
мектеп оқышуларына 22 мамырдан бастап жазғы демалыс берді. Оқу-ағарту
саласында және бекініс ісінде жігерлі атқарған жұмысы үшін Ыбырай
Алтынсарин 25 ақпан күні хорунжий чинін (әскери атақ) алды.
1869. жылдар
1866 жылы Ыбырай Кіші жүздегі Жаппас руының бөлімінің құрметті ақсақалы
Шолақ қызы Айғанысқа үйленеді.
1868 жылы 21 қазан айында “Уақытша Ереже” бекітіліп, Орал және
Торғай облысы ұйымдастырылды. Ал Торғайдағы қазақ мектебі, 1868 жылы бір
класстық (4 жыл) орыс-қазақ училищесі болып қайта құрылды.
1869 жылы “Уақытша Ереже” күшіне енді. Аллтынсарин жер бөлу ісіне
араласты және әкімшілік құрылымға ұсыныстар берді. Уездік басқарманың іс-
жүргізушілік қызметін қоса атқарды. Ауыл аралады, болыстар мен
старшиналарды сайлау жұмысына қатынасты.
1870-1874 жылдар
Россия География Қоғамының Орынбор бөлімінің 1870 жылы бірінші
жазбаларында (Запискасында) Ыбырай Алтынсариннің Орынбор ведомствосы
қазақтарының өлген адамды жерлеу және оған ас беру дәстүрінің очеркі және
Орынбор ведомствосы қазақтарының құда түсу, қыз ұзату және той жасау
дәстүрлерінің очеркі атты этнографиялық мақалалары жарияланды.
Алтынсарин орыс географиялық қоғамына қызметкер-мүше ретінде
қабылданды.
1874 жылы ол облыстық басқараманың алдына мектептерге жер бөліп беру
туралы мәселе қойды және Торғай мектебін екі жылдық орыс-қазақ училищесі
(4+2=6 жыл) етіп қайта құру туралы ұсыныс жасады.
1875-1878 жылдар
Ыбырай Алтынсарин Қазан-Петербургке баруға қамдана бастайды 1876 жылдың
қыркүйек айының 7 күні Алтынсарин Қазан қаласынан келді, оны профессор
Н.И.Ильминский қарсы алды. 16 жыл көріспеген аға тұтып сыйлаған досы-
Николай Ильминский оны қонақ етіп, бір жұма бойы қаланы аралатып, мәдени
орындармен таныстырады, қала зиялыларымен кездестіреді.
Қыркүйек айының ортасы күндерінде Ыбырай Алтынсарин Петербургке, Санк-
Петербург университеті шығыстану факультетінің деканы, профессор
В.В.Григорьевте қонақта болады. Астана – қаланы аралып көреді. Ұлы Петр
атына арналған тарихи орындарды, эрмитажды, басқа да мәдени ошақтарды
аралады. Ғалымдармен, жазушылармен кездеседі. Қыркүйек айының соңғы күнінде
ол Орынбор қаласына оралады. Н.И.Ильминский Алтынсаринді Россияның халыққа
білім беру министрі граф Д.А.Толстоймен кездестіреді.
Алтынсарин қазан айының басында Торғайға оралып, негізгі жұмыстарына
кірісті. Орынбор, Қазан, Петербург қалаларына қажет деген оқулық,
методикалық т.б. кітап-құралдары мол әкелді. 1877 жылы Қазақ
хрестоматиясын жазуға біржола отырды. Қазақ мектебінде орыс тілін әдіс-
амалдары туралы қолжазбаларын тағы да қайта қарап, өңдеп, толықтыру жұмысын
жалғастыра береді.
Осы жылдың наурыз айында Алтынсарин Орал мектептерінің инспекторының
жәрдемші-орынбасары болуға шақыртылады.
1879-1889 жылдар
1879 жылдың қыркүйек айының бірінші жұлдызында Ыбырай Алтынсарин Торғай
облысы мектептері инспекторы болып тағайындалды. Төрт уезге қоса оның
қарамағына Орынбор губерниясына бағынатын Троицк уезі мектептері де
берілді. Алтынсарин азаматтық халық мектептерінің жұмысын шебер де
білгірлікпен ұйымдастыруға қызу кірісті. Мұғалім кадрларын іздестірді.
Ыбырай Алтынсарин 1879 жылдың қараша айының 15-25 күндері Орынбордан
Қазақ хрестоматиясы және Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш
құралы аталатын оқулықтарын бастырып шығарды. Бұл екі кітап қазақ
мектептері өмірінде ерекше орын алды. Ырғыз мектеп үйін салу жұмысын
аяқтады.
1881 жылы Елек қаласында ашылуға тиіс орыс-қазақ училищесін қараша
айында Бөрте болысында ашты. Төрт бекіністе төрт қазақ мектебі
(училищелері) жұмыс жасады. Олар: Торғайда, Ақтөбеде (уақытша Елек
қаласында), Ырғызда және Ортабойда (Әзірге Троицкіде, Қостанай қаласын
алғашқыда солай атамақшы болған - Ә.Л.) (Н.Ильминский).
1882 жылы ұлы Әбдіхамит (халық арасында Абдолла атанып кеткен, одан
Нағима атты қыз қалған екен, ол кәзір Жамбыл облысы, Мойынқұм ауданы,
Жамбыл атындағы совхозда тұрады - Ә.Л.) дүниеге келді. Осы жылы
Ы.Алтынсарин Торғай қаласында Қолөнер мектебін ашу туралы жазба жасады.
Оған қаржы да жинады, сөйтіп Торғай қолөнер мектебі 1883 жылдың қараша
айының 15 жұлдызында салтанатпен ашылды.
Ы.Алтынсарин әрбір уездік мектеп жанынан көпшілік кітапхана ұйымдастыру
ісіне қызу кірісті. Қазақтар бұл бастаманы қатты қолдады. Мүмкіндігінше
қаржы жинастыра бастайды, әсіресе, осы өңірдегі зиялы азаматтар мықтап
араласады. 1882-1885 жылдар аралығында Алтынсарин ашқан барша оқу
орындарының жанында: монша және дәретхана, ас пісіретін бөлме болған. 1883
жылы Николаевскіге (Қостанайға) көшіп келеді.
1883 жылы оныншы сәуірінде Орскіде қазақ даласындағы тұңғыш қазақ
мұғалімдерін даярлайтын мектеп ашылды. 1884 жылы екінші ұлы Әбдірахман
дүниеге келді. Шарапты-ислам (тәңірі заңдарының ережесі) аталатын оқулық
бастырып шығарды. Кітап қазақ тілінде жазылды, кейін оны А.В.Васильев орыс
тіліне аударып бастырды.
1881 жылы Бөрте болысында ашылған мектеп, екі кластық орыс-қазақ
училищесі болып қайта құрылды да, Ақтөбеге көшірілді, оның жанынан
Алтынсарин 25 орындық интернат ашты. Бұл тұста Қостанай, Торғай, Ырғыз және
Ақтөбе орыс, орыс-қазақ училищелері жанынан қол өнер бөлімдері ашылды.
1887 жылы Ыбырай Алтынсарин болыстық мектептер ашу ісіне қызу кіріседі.
Осы жылдың қазан айында Елек уезінің Бөрте болысынан, Қостанай уезінің
Обаған және Жетіқара болыстарынан бір кластық (4 жыл) мектептер ашылды.
Интернаттар ұйымдастырады.
1887 жылдың қараша айының 15 күні өзінің көптен әзірлеп жүрген Ырғыз
қыздар мектебінің жұмысын бастайды. Сөйтіп, тұңғыш қазақ даласында әйел-
қыздар мектебі ашылды. Бұл жылы Алтынсарин Орынбор корпусына Торғай облысы
қазақтарынан жыл сайын бір оқушы алу үшін стипендия тағайындатады. Ал, 1888
жылы қыркүйек айының 13-де Торғай уезіне қарасты Қараторғай (Батпаққара
мектебі уақытша осылай аталды - Ә.Л.) болыстық мектебі өз жұмысын бастады,
оған алғаш 12 оқушы қабылданды.
Осы жылдың желтоқсан айының бір күні Торғай қаласында қыздар училищесін
ашуға ұлықсат сұрады, ұлықсаты 1890 жылы Алтынсарин қайтқаннан кейін
алынды, бұл училище 1891 жылы ашылды. Реті келгенде айта кетейік, интернаты
бар қыздар мектебі Қостанайда 1893 жылы, Қарабұтақта 1895 жылы, Ақтөбеде
1896 жылы ашылды. Орыс-қазақ қыздар мектебінде оқушылар саны 1896 жылы 211-
ге жетті, олардың 141 орыс, 75 қазақ қыздарыболды.
1888 жылдың тамыз айының 21 күні Қостанай қаласында орыс балаларына
арналған мектеп те ашады. Ол облыстық мектептер жанынан тері және сабын
жасау заводтарын ашуды ұсынды.
1888-1889 жылдарда Ыбырай Алтынсарин бір жатып, бір тұрып дегендей
ауыра беретін болды. Соңғы жылдың ақпан және наурыз айларында Орск, Ақтөбе,
Елек қалаларындағы мектептерді аралайды.
1889 жылдың шілде айының 17 күні ертеңгі сағат 11-де 48 жасына үш ай үш
күн қалғанда ұлы Ыбырай Алтынсарин көз жұмды.
1.2 Ыбырайдың шығу тегі. Ыбырайдың атасы – Балғожа Жанбыршынұлы. Ыбырайдың
нағашы жұрты.
Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы қазанның 20-шы жұлдызында (екі стильмен)
Торғай облысы, Николаевск уезінің Арақарағай болысында (қазіргі Қостанай
обсынының Затбол ауданында) дүниеге келді. Әкесі Алтынсары ауыл молдасы
алдын көргені болмаса, басқадай оқу қумаған, момын үй шаруасымен ғана
айналысқан адам болған. Ол Ыбырай үш жасқа толғарда қайтыс болған. Шешесі
Айман (арғын руынан Шеген бидің қызы) ескі салт бойынша қайнысы Қошанға
шығады, одан туған балалардың ұрпақтары баршылық.
Ыбырай әкесі өлгеннен кейін тәлім-тәрбиені атасы Балғожа биден
алады.
Балғажа Жаңбыршин – белгілі би, ірі бай болған адам. Ол ұзақ уақыт
Орынбор Шекара комиссиясы қол астында қыпшақ руына старшина болып қызмет
істеген, патша өкіметінен шен-шекпен алған “ірі феодалдардың бірі”
(Н.И.Ильминский). Орысша тіл білген, ақыл парасатты да мол болған би. “Тек
ақазақ даласы ғана емес, Орынбор губерниясындағы орыс шенеуліктерімен
шекаралық билеуші әкімдердің алдында өзіндік салмақ пен айырықша беделге
қолы жетеді, губерния төңірегіндегі басқарушылардың қайсысымен де тең
адамдай сөйлесе, пікірлесе алады”
Балғожа Жаңбыршин – жүзбасы, Қыпшақ руының ұзын тармағын басқарған.
Торғай, Тобыл және Әйет өзендері аралығында көшіп-қонған Орынбор шекара
комиссяның пікірінше ол “адамдарды басқару жағынан де, жалпы орта істері
жөнінен де, өзге ордаларда да істі қарауға шебер, білгір адам саналған”
(ҚРОМА, 4 қор, І тізбе, 3404-байлам, 83-86 бет).
Атасы оны жасынан-ақ адалдыққа, тапқырлыққа, турашылдыққа, шешендікке
баулыған. Өзімен бірге жиын-тойларға алып барып, билік айтқызып қанатын
қатайтқан.
“Балғожа би көзі ашық, көңілі жарқын, замынының алдыңғы қатарлы адамы
еді: ол өз заманының жайын ерте, тез байқады”.
“Іздегенге сұраған” дегендей, Х!Х ғасырдың екінші жартысынан бастап
патша үкіметі қазақ даласын бағындырудың, билеп-төстеудің тағы бір жаңа
әдісін қолдана бастады: қазақ балаларына арнап мектептер ашуға кірісті.
Патша үкіметінің бұл мектептерді ашқандыағы мақсаты мектеп туралы ережеде
ашық айтылған: “Мектеп құрудағы басты міндет – шекарадағы басқару ісін
атқара алатын адамдарды сұлтан-правительдердің, ордаға аралық бастықтардың
ісін жүргізе білетін және айрықша қызметтерді атқара алатын адамдарды
дайындау” деп жазылған. Сонымен бұл мектеп 1850 жылы 22 тамыз күні Орынбор
қаласында ашылды, оған қазақтың 30 баласы алынды, солардың бірі (Кенжебаев
Б. “Ыбырай Алтынсарин – азамат...” Ыбырай Алтынсарин тағылымы. 26 б.).
Мұсатай Ақынжанов “Ұлы педагог қоғам қайраткері” (“Ы.Алтынсарин
тағылымы. 57 б.) деген мақаласында “Ыбырайдың атасы Балғожа өлең жазған
адам. Жас Ыбырайдың мектепке дейінгі өлең мен жырауға әуестеніп өсуіне анық
әсер тимеді деп айтуға болмайды, - деп жазды. – Балғожа семьясының
төңірегінде көптеген ақындар жиналатын болған”.
Әнуар Дербісалин “Ыбырай Алтынсарин –ұлы педагог, ағартушы, жазушы”
деген мақаласында “Дала өмірінде көп билікті өз қолында ұстаған Балғожа
Орынбор шекара комиссиясының алдында да айырықша беделді адам болды, - деп
жазады. – Қазақстанның Россияға қосылу роцесі біржола аяқталып келе
жатқанын орынды аңғарған Балғожа қоғамдық маңызы өте үлкеен бұл құбылысты
батыл жақтады. Мұнда, ол әрине, қазақ халқының өнерлі, мәдениетті елдердің
қатарына қосылуын шешілу кезеңіне жеткен, енді мүлде болмай қоймайтын
құбылыс ретінде танылды. Сондықтан да ол бұл оқиғаға қарсы шығудың ешқандай
пайда бермейтіндігін ескеріп, алдағы уақытта оны өз мүддесі үшін
пайдаланудың жолын іздеді. Балғожаның бұл мақсатта тапқаны – немересі
Ыбырайды Орынбор шекара комиссиясының жанынан алмақшы мектепке беру болды.
Мұнда Балғожа ел билеу ісі бұдан былай орысша сауатты адамдардың қолында
көшеді деп танып, немересі арқылы кейін де сол ел билеу ісін қолынан
шығармау ниетін көздеген еді” (Дербісалин Ә. “Ыбырай Алтынсарин тағылымы”.
“Ыбырай Алтынсарин – ұлы педагог, ағартушы, жазушы”. – Алматы: Жазушы, 1991
ж. 80 б.).
Бұл жолдардан Балғожаның немересі орысша оқытудағы түпкі мақсаты анық
байқалды. Ол – халыққа пайдасын тигізетін адам емес, патша өкіметінің заңын
жақсы біліп, халықты қанауға шебер чиновник әзірлеуді көздеген. Кенесары
Балғожаны шабуының да мәні осындай ой-мақсаттарына байланысты болса керек.
Алайда Ыбырай таңдаған жол мүлде басқа болып шықты.
Қалай дегенде де Ыбырайда ұл өсіріп, тәрбиелелеген Балғожа өсімі
ұмытылмас емес. Бірақ оның аты-жөні Қазақ Совет энциклопедиясына еңбеген.
Туған, өлген жылдары белгісіз.
Ыбырай 1864 жылы Сырдария облысы (қазіргі Қызылорда облысы) Перовский
уезіне қарасты Жаппас руындағы Шолақ деген кісінің Айғаныс атты қызына
үйленеді. Айғаныс өзі оқымаған адам болғанымен, Ыбырайдың шығармашылық
жұмысына барлық уақытта да жағдай жасап отырды.
Ыбырайдың жанұясына көпке дейін бала болмайды, сондықтан ол қазақтар
арасында жиі кездесетін салт бойынша інісі Оспанның Хамитбек деген баласын
алып тәрбиелейді (он алты жасында қайтыс болады).
Ыбырайдың тұңғыш баласы Абдолла 1880 жылы дүниеге келеді. 1887 жылы
Әбдрахман деген екінші ұлы, 1888 жылы Шәрипа жас кезінде ауырып қайтыс
болды (Ы.Алтынсарин. Шығ. жинағы, 1975 ж., І том, 311 б.).
Әкесінен жастай қалған Абдолла ұзақ уақыт оқи алмай шаруашылықпен
айналысады.
Нағима Абдоллақызы – Ыбырай Алтынсариннің жалғыз немере қызы. Нағима
атасын көрмеседе, 1924 жылы қайтыс болған Айаныстың көзін көріп өскен
(Нағима Ыбыраеваның естеліктерінен).
Нағима Ыбыраевна 1916 жылы Қостанай облысы Талапкер ауылында дүниеге
келді. Нағима бала кезінде атасы Ыбырай ашқан Қостанайдағы мектепте үш жыл
оқиды. 11 жасында анадан айырылды.
1920-1930 жылдардағы дүрбелең ұлы Ыбырайдың ұрпақтары да байдың
тұқымдары ретінде қуғындалған.
1928 жылы Ниғаманың әкесі Абдолла да кәмпескеге ұышырап, Қазақстаннан
тыс жерге қоныс аударған. Ол Қырғызтанның Томақ қаласында тұрды. Абдолланың
өкпесіне суық тиіп, Қошанның немересі Нұрахметтің қолында қайтыс болған.
Жамбыл облысы Қорайдағы зиратқа жерленген.
Ыбырайдың туған нағашысы Шеген – батыр, би. Шеген белгілі Қошқар ұлы
Жәнібектің шөбересі. Жәнібектен 7 ұл туады.
Жәнібектің бәйбішесі – ұлы жүз Шанышқалы Төртөбе қыпшақ Тұрсынбай
Датқаның қызы, осы анамыздан Дәуітбай мен Жауқашар туған.
Дәуітбай баиыр, би болған ел басқарған адам, 1859 жылы соғыс
коллегиясының шешіміміен атасы Жәнібекке берілген “Тархан” атағы берілді.
Ал Жәнібекке мұсылман қауымыен да бірінші болып “Тархан” атағы 1743 жылы 11
шілдеде Россия императоры Елизаветаның жарғысымен берілген. “Тархан” атағы
1869 жылға дейін мұсылман нәсіліндегі 20-ға жуық адамға берілді. Соның екуі
аталы-балалы Жәнібек пен Дәуітбай.
1869 жылы “Тархан” атағын берудің сенат тоқтатады. Жоғарыда
айтқанымыздай Дәітбай жеке ру атағын алды деп, ел ішінде ол кісінің атын
атамай “Тархан” деп атап кеткен. Сол Дәуітбайдан 9 ұл туды. Соның бірі Мыса
(Муса деп те атайды). Мысаның шешесі Жалғабайлы бескүрек қара Қарамеңдінің
қызынан – Балабатыр, Байжан, Шеген туады. Шегеннің бәйбішесі – Керей
сапақтың қызы Серке анамыздан – Қазыбек, Бірімжан, Бектеміс деген 3 ұл мен
қызы Айжан анамыздан Өтетілеу, Ділдәбек туады. Үшінші әйелінен Алтынсарин
Шолақ туады Шеген – батыр, би атанған, өз елінде өте беделді, елге қамқоршы
болған адам. Оның айғағы 1845 жылы Торғайда патша өкілдері бекініс
салдырады. Бекіністің мақсаты дала уәалайаты басқару, патшаның алым-салығын
жинап тұру болған.
Сол кезде Шеген қарамағындағы елдің, патшаның орасан зор алым-салығын
төлеп тұруға шамалардың жетпейтінін айтып, патша жарлығына қарсы шығады.
Шеген патшаның отаршылдық саясатына да қарсы болғанын ескеріп, өш алу
мақсатында, бекініс басшылары арнайы отряд жіберіп Шегенді алдырып, 1848
жылы ең бірінші етіп, Торғайдың жаңа түрмесіне қамайды. әрине бекініс
басшыларының елдің мықтысын қолға түсірсек, қалғаны оңай көнер деген де
есептері болса керек. Бірақ, Шеген оған көнбейді және Шегенді түрмеде ұстап
отыруға да шамалары келмейтінін сезеді. Өтйкені, әр елдің беделді адамдары
көп жасақпен келіп Шегенді босатуды талап етеді. Амалсыздан Шегенді
түрмеден босатады. Бірақ, олар да қастандығын аяп қалмаған көрінеді. Шеген
түрмеден шығысымен өзінің мініп жүретін бозайғырымен жалаудағы елге бет
алады. Шамасы жайлау Қошалақ пен Бөбекейдің бірі болар. Олай дейтініміз
қарасайдың қошалақ жақ иегіне келгенде астындағы бозайғыр табанда қатады.
Сол жер осы күні Бозайғыр атанады. Іле-шала Шегеннің өзі де ауыра бастайды.
Сөйтсе. Түрмеден босатарда үзеңгісіне у жағылған екен. Аттың бірден өлуі
заңды ғой, ал қалың кигеніне қарамай денеге у жайылып, сол, яғни 1848 жылы
қайтыс болады. Денесін қарасайдың аяқ кезендегі Сеңгір деген биік төбенің
(Торғай совхозындағы Жыңғылдыға жақын) үстінде жуып, белгілі қойып,
жылқының терісіне орап, атқа теңдеп Түркістанға алып жүреді. Бірақ,
шілденің ыстығына шыдай алмайтын болған соң осы күнгі Қызылорда мен Шымкент
облысының шекарасында, қазіргі “Бірқазан” станциясының тұысында бір көлдің
жағасында “аманат” етіп жерлеп кетеді. Келесі жылы барып Түркістанға
апарамыз дегенде жергілікті діни адамдар рұқсат етпей, сол жерге белгі
қойып, асын беріп қайтады. Сол көл бұл күнде Шеген көлі деп аталады.
Шеген бай болмаған адам екен. Тегі батырби адамдардың көбі байлықты
мұрат етпесе керек. Екі қызының бірі (үлкені) Айман алтыбас қыпшақ Балғожа
бидің баласы Алтынсарыға ұзатылады.
Айман апамыздың 1841 жылы Ыбырай (Ибриһим) туды. Әкесі Алтынсары 1744
жылы Кенесарының шапқыны кезінде қаза тауып, Ыбырайды Балғожаның қызметшісі
Жетібай Өтемісов деген ала қашып, тығылып аман қалып қалады. 4 жасында
әкеден айырылған Ыбырай бірыңғай атасы Балғожа бидің тәрбиесіне көшеді.
Ыбырай бала кезінде де нағашыларына жиі қатынап тұрған. әсіресе, нағашы
атасы Қазыбек балаланың зерделігіне баса назар аударып, тәрбиесін де
аямаған болатын.
Міне, 19 жасар Ыбырай Торғайға біржола келеді. Ол алғашқы кезде бекініс
комендатынының аудармашысы, одан сотта іс-қағазын жүргізуші болып қызмет
атқарады. Ыбырай келген бетте нағашылары Қазыбек, Бірімжанның көмегімен
Торғайда мектеп салуға кіріседі. Торғайдағы мектеп 1861 жылдың аяғында
салынып бітеді. Әрине, мектеп салуға Торғайдың елі түгел қатынасты, әлгі
адамдар жәрдемін аямаған. Мектепті салу барасында қастандықта жасалды,
алғашқы құрылыс басталғанда мектепті өртеп те жібереді. Бірақ Ыбырайдың
қажырлылығы арақсында мектеп салынып бітті. Бұл Ыбырайдың қазақ жерінде
ашқан ең алғашқы мектебі болғтын.
Ыбырайдың Торғайдағы негізгі тірегі – нағашылары, Шегеннің балалары –
Қазыбек (1813-1869 жж.), Бірімжан (1817-1873( болды. Қазыбек батыр-би
атанған адам, Бірімжан беделді, саналы кісі болған.
Бізге тарихтан білгілі 1868 жылы патша үкіметі Орынбор және Батыс-Сібір
генерал-губернаторлығында қызықтарды басқару жүйесін өзгерту жөніндегі
реформа жасалады. Сол реформаға сәйкесті 1868 жылы Торғай облысы
құрылды(орталығы Орынбор). 1869 жылы Торғай облысының көлемінде 4 уезд
құрылды – Ырғыз, Елек, Торғай, Николаевск (Қостанай). Сол жылы уездердің
көлемінде басқару жүйесі – болыстар құрылды. Сол кезде Тосында бірінші
болыс болып Бірімжан сайланды. 1873 жылы Бірімжан өлгеннен соң оның ең
үлкен және беделді баласы Дәуренбек 1915 жылы қайтыс болғанға дейін болыс
болды, 1915 жылдан 1928 жылғы конфескеге дейін Дәуренбектің баласы Жақып
болыс болды. Содан кейін болыстық қысқарып, аудандар, ауылдық Кеңестер
құрылды.
Міне, Ыбырайға Торғайда 23 жылға жуық қызмет істегенде негізгі тірек
болған осы нағашы жұрты.
Сол алғашқы 13 баланың төртеуі Шеген тұқымынан, олар - Бірімжанның
баласы Омар, Өтетілеудің үлкен баласы Хайролла болды.
ІІ. Ы.АЛТЫНСАРИННІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫ
2.1 Ыбырай Алтынсарин – тұңғыш қазақша оқу құралдарын жасаушы
60-70 жылдары Ыбырай өзінің тұңғыш мектебін ашып, сабақ берді, қызмет
істеді. Осы негізде Ыбырайдың ағартушылық , демократиялық көзқарастары
қалыптасып, дамыды. Қоғамдық әділетсіздік пен адам бойындағы ұнамсыз
мінездерге қарсы күресу үшін ол ел ішінде білім, өнер тану ісін кеңейте
беру керек деп ұғады. Сол ниетпен бар күш-жігерін мектеп ісіне, бала оқыту
жүйесін жақсартуға жұмсайды.
1876 жылы Ыбырай Петербург, Қазан қалаларына барады. Орыстың
ағартушылық жүйесін, орыс ағартушыларының еңбектерін зерттейді. Соларды
негізге ала отырып, қазақ тілінде оқу құралдарын жасауды ойлайды.
Оқулық жасау жұмысына Ыбырай мектепте қазақ балаларына білім мен
тәрбие берудің ең негізгі шараларының бірі деп қарайды. Ол балаларға ана
тілін таза және ұқыптылықпен үйретеді, шағын көркем шығармалар арқылы
оларды жақсы мінез-құлыққа баулуды көздейді. Діни мектептерде оқылып жүрген
татар, араб, парсы кітаптарының бәрі Адам баласын дұрыс ойлаудан
шатастырып, кері кетіретінін айта отырып, Ыбырай балаларды ондай ықпалдан
құтқару үшін ... мазмұны олардың білімін көтеретін, тақырыбы оларды
қызықтыратын кітаптарды ... қазақтың өз тілінде ... басын шығару
керектігін түсінеді.
Қырғыз хрестоматиясы 1879 жылы Орынборда басылады. Бұл
кітапты құрастырғанда мен,-деп жазды Ыбырай Хрестоматиясының алғы сөзінде,
- біріншіден, осы біздің ана тілімізде тұңғыш шыққалы отырған жалғыз
кітаптың орыс-қазақ мектептерінде тәрбиеленіп жүрген қазақ балаларына оқу
кітабы бола алу жағын, сонымен қабат жалпы халықтың оқуына жарайтын кітап
бола алу жағын көздедім.
Кітап Алтынсариннің орыс алфавиті негізінде жасаған жаңа
алфавитімен қазақ тілінде басылды. Мұның өзі, қазақ халқы былай тұрсын,
басқа елдердің мәдени тарихында да бұрын соңды кездеспеген жай еді
Алтынсариннің бұл қадамы аз ұлт халықтарына орыстың жазуы мен тілін
үйретудің жаңа төте жолын тапқан төңкеріс болды. Жаңа алфавит жасау үшін
Алтынсарин үш жылдан астам еңбек етті. Кітап басып шығару Алтынсаринға өте
қиынға түсті, себебі ол кезде Орынборда бұған әсіресе қазақ тіліндегі
кітапты орыс алфавитімен басып шығаруға полиграфиялық база жоқтың қасы еді.
Алтынсариннің қазақ тіліндегі кітапты орыс алфавитімен басып
шығарғанда, орыс алфавитінің құрамын түгел сақтаған жөн деп білді. Сонымен
бірге қазақ тілінің фонетикалық ерекшеліктеріне сәйкес кейбір әріптердің
өзгерісінен қазақ әріптерін жасап шығарды. Қырғыз хрестоматиясында жазған
кіріспе сөзінде қазақ тіліндегі кітапты орыс графикасы негізінде құрылған
қазақтың жаңа алфавитімен бастырып шығарудың қаншалықты қажет екенін
дәлелдеп, былай деп жазды: Жалпы біліммен пайдалы мағлұмат беретін кітап
Азия халықтарының бірде-бірінің тілінде жоқ, сондықтан орыс тіліндегі
кітаптан ізденуді мақұл көрдік. Осы себептен біз хрестоматия өзінің
мақсатына сай келуі үшін оны орыс алфавиті мен шығаруды қолайлы деп таптық
.
Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясына біраз материалды И.И.
Паульсонның Книга для чтения практических упражнений в русском языке,
К.Д.Ушинскийдің Детский мир, Родное слово, А.Н.Толстойдың балаларға
арналған кітаптарынан алды.
Ыбырай оның өзі қазақша оқулық жасауда орыс оқулықтары үлгісін
пайдаланумен бірге балаларға тәрбие беретін шағын шығармалардың басқа
халықтағы нұсқауларын да кітапқа кіргізу ниетін ұстағанын көрсетеді. Сол
арқылы Ыбырай жастарды озық әдебиеттер үлгілерімен, орыстың ағартушылық ой
пікірі мен таныстыруды мақсат етті.
Ыбырай аудармалары көп жағынан еркін, кейбіреулерінің сюжеті
мен тақырыбын алып өзінше жазған, қазақ тұрмысына жақындайтын, өзінің
төләңгімелерімен қатар қойған. Бір уыс мақта, Алтын шеттеуік,
Тәкәппаршылық, Әдеп (Н.Н Паульсоннаң), Силинни ханым, Мұңсыз адам,
Данышпан қызы, Үш ұры, Жақсылыққа жамандық, Жаман жолдас.
(Л.Толстойдан) Түлкі мен ешкі, Сауысқан мен қарға (К.Ушинскийден),
Қайырымды түлкі (И.Крыловтан), т.б. әңгіме-мысалдарының Ыбырайдың өзінің
төл шығармаларындай болып тұратыны да сондықтан.
Хрестоматия 4 бөлімнен құралады:
1)өлеңдер, балаларға арналған әңгімелер мен ертегілер;
2)ересектерге арналған әңгімелер;
3)ауыз әдебиетінің үлгілері;
4)мақалдар мен мәтелдер.
Қырғыз хрестоматиясы (1879 ж.)
Бүкіл өмірін ағарту ісіне арнаған Ыбырай Қазақ хрестоматиясына
кірген өлеңдерінде де халық ағарту идеясын көтереді.Ел арасына кең
жайылып,жатталып кететін шығарма арқылы санаға әсер етуді көздейді. Оның
Кел, балалар, оқылық!, Өнер - білім бар жұрттар өлеңдері осындай
мақсатта туған.
Кел,балалар,оқылық! өлеңі жастарды оқуға,білім алуға шақыру
үлгісінде жазылған.Өлеңнің әр шумағын оқудың пайдасын әр жақты түсіндіруге
құра отырып,ақын соңғы жолдарды ылғи қайталап отырады.
Сөйтіп, ақын, бір жағынан,жастарды оқуға, білім алуға үндесе, екінші
жағынан, өмірдің бар қызығы тек қана байлықта деп ұғатын, оқу, өнер, ғылым-
білімге, оның жалпы халық үшін керектігіне еш мән бермейтін ескі көзқарасқа
соққы береді.Өмірдегі сарқылмайтын мол байлық-білім екендігін айта
келіп,білімге адамның қолы жету үшін,ерінбей оқу,қажымай еңбек ету
керектігін түсіндіреді.Есті бала мен ессіз баланы қарама-қарсы
қойып,жастарға кімнен үлгі алып,кімнен безу қажеттігін көрсетеді.
Ыбырай Өнер-білім бар жұрттар атты өлеңінде оқу,білім алудағы
мақсат неде екенін кеңінен аша түседі.Өлеңнің негізгі идеясы-қараңғы қазақ
қауымына озық мәдениетті елдердің үлгі-өнегесін көрсету.
Оқудағы мақсат-ел билейтін әкім болу деп ұғатын ескішіл замандастарына
қарама-қарсы Ыбырай жастардың білімді адам болғандағы мақсаты өз халқының
бір керегіне жарау,оның ілгерілеуіне жетекшілік жасау,өз елін тастан сарай
салдырып,айшылық алыс жерлерден көзіңді ашып-жұмғанша,жылдам хабар
алғызатынелдердің қатарына жеткізу деп білді.Келешекке сенімі мол Ыбырай
арманын өзі орындай алмаса,жастар орындайды деп үміттенді.Өмір
көркі,болашақтың иесі-жастар деп ұқты.Өөлеңдердегіекі түрлі жағдайы –жақсы
мен жаманды,білімділік пен надандықты –салыстыра суреттеу әдісі де жас
балаларға өмірдің жағымды,жағымсыз жақтары жайында әсер қалдыру мақсатында
алынған.Жаманның жамандығы жақсымен қатар тұрғанда ғана көрінеді.
Еңбекші халықтың үстем тапқа деген ыза-кегін,олардың арасындағы
қайшылықты бейнелеуде Ыбырайдың Залым төреге, Әй,жігіттер деген
өлеңінің едәуір маңызы бар.Бұларда ақын ел ішіндегі теңсіздік мәселелеріне
көңіл бөліп,сол теңсіздікті тудырып отырған жағдайларды
көрсетеді,билеушілердің мінез-құлқын,іс-әрекетін сынға алады.Бұл өлеңдер
Ыбырайдың демократтық,халықтық көзқарасын танытады.Ел ішіндегі езуші мен
езілушінің қақтығысын жиі көрген және өзі де жапа шеккен ақын таптық
қайшылықтың сыры оңайлықпен шешілмейтінін анық-акаңғартады.
Ыбырайдың Өзен, Жаз деген өлеңдері табиғат көріністірін
суреттеуге арналған.Мұндай тұтас лирикалық,пейзаждық өлеңдер Ыбырайға
дейінгі қазақ әдебиетінде кездеспейтін.
Бұл өлеңдер арқылы Ыбырай қазақтың жазба әдебиетінде табиғат лирикасын
бастады.
Қазақ хрестоматиясына кірген әңгіме-новеллаларында Ыбырай жастарды
еңбекті сүюге,оқу-өнерге ұмтылуға,Отанын,елін сүйетин патриоттық
сезімге,талапты,жігерлі,кішіпейіл болуға баулиды.Жалқаулықты,қиянат
жасауды,надандықты сынап,жас ұрпақты ондай әдеттерден аулақ болуға
шақырады.
Еңбекті сүю және қадірлеу-Ыбырай әңгімелерінің негізгі тақырыбы.Оны
жазушы шағын әңгімелерде үгіт,өсиет түрінде берсе,кей шығармаларында
халықтың қоғамдық санасын тәрбиелейтін реалистік суреттер арқылы
бейнелейді.
Атымдай жомарт әңгімесінде жазушы халық арасындағы Атымтай жомарт
туралы аңыздарға жаңаша мазмұн беріп,өзінше қорытады.
Бай баласы мен жарлы баласы атты әңгімесінде Ыбырай еңбекке деген
қоғамдық,таптық көзқарасты бейнелейді.Көшкен елдің жұртында қалған екі
баланың бір тәулік ішінде басынан кешкендерін суреттеу арқылы сол
балалардың өмір тануы,тіршілікке икемділігі жайлы мәселеге әлеуметтік мән
береді.
Елді отырықшылдыққа, егіншілікке үгіттеу –Қыпшақ Сейтқұл әңгімесінің
негізгі түйіні.Сейтқұлдың барлық іс-әрекеттерінен жазушы өмірге жаңаша
талап жасап,отырықшы болуға,тіршіліктің пайдалы түріне көшуге ұмтылған
адамның бейнесін көреді.
Ыбырай Бақша ағаштарыатты әңгімесінде осылай деп жазады.Бұдан
жазушының жас ұрпақты дұрыс тәрбиелеуге,оларды бағып-қағуға,жақсы мінез-
құлыққа үйретуге мән бергені көрінеді.Сондықтан да ол бірсыпыра
әңгімелерінде тәрбие арқылы бала бойында қандай қасиеттерді дамыту
керектігін көрсетеді.
Соның бірі –талап. Талап етіп талпынбаса,адам баласы алға баспаған
болар еді.
Талаптың пайдасы деген әңгімесінде Ыбырай осы идеяны көтереді.
Мейірімділік, рақымдық болу, адамға жақсылық ету,төзімділік сияқты
жақсы қылықтарМейірімді бала,Аурудан аяған күштірек сияқты
әңгімелерінде сөз болады. Мейірімді бала әңгімесінде ол патшаның үкімі
бойынша, қолы кесілуге бұйырылған әкесі үшін 13 жасар қыздың патшаға арыз
беріп,өз қолын кесуге ұсынғанын жазады.
Ананы сүйе білудің айқын үлгісін жазушы Аурудан аяған күштірек
деген әңгімесінде айқын көрсеткен.
Алғашқы әңгімедегі қыз да,соңғы әңгімедегі Сейіт шын мәнінде мейірімді
қылықтарымен ерекшеленеді,мұның негізінде жалпы адамды сүйетін жақсы
сезімдер жатыр.Олар біртіндеп жетіліп,отан сүю,ел сүю сезімдеріне ұласатыны
даусыз.Ыбырайдың мейірімді балалары нағыз отаншыл азаматтар болатынына
сенесің.
Хрестоматияның кіріспе сөзінде Алтынсарин тұңғыш еңбек болғандықтан,
хрестоматияда кейбір кемшіліктерде де бар шығар. Бірақ ең бірінші оқу
кітабы ретінде ол ізсіз қалмас, ойлаған мақсатына жетер деген үмітім зор-
деп жазды. Алтынсариннің осы сөздерінен хрестоматияның маңызы қаншалықты
зор екені көрінеді.
Ыбырай Алтынсарин ауыз әдебиеті туралы арнайы зерттеу жазбаса да, оның
фольклорды тану мен бағалауы, жеке жанрлармен нұсқауларға өзгеше айқын да
нақты. Ауыз әдебиетін халықтың рухани байлығының көзі деп қарап және жас
буынды тәрбиелеудегі белсенді құралы ретінде пайдаланды, өзінің гуманистік
ағартушылық педагогтік, озық идеяларына халықтың ауыз әдебиетінен терең
үндестік, идеялық жақындық, білік тауып, сол идеяларын халық шығармалары
арқылы насихаттады. Ол халық туындыларына жаңа өмір беріп, сол арқылы халық
санасына, жүрегіне тура жол тауып, нағыз ұлы мұрат халықты жақсылық пен
әділдікке қарай ұмтылдыру екенін дәлелдеді. Ыбырай, сонымен қатар, ауыз
әдебиеті үлгілерін көркемдіктің тамаша мектебі деп танып, сол арқылы
жасөспірімдерге ана тілін білдіруді, үйретуді кездеседі. Сонымен қатар,
жастарды тек көркем ойлау мен сөйлеуге, көркемдікті тануға ғана емес, жалпы
елге, халыққа, отанға, анаға, ана тілге деген шексіз берілгендік пен
адалдық рухында тәрбиелеуге болады деп танып, бүкіл білімін, күш жігерін
осы жолға арнап жұмсады.
Оның хрестоматиясы оған енген нұсқалар, ол нұсқауларды іріктеу
принциптері, оларға артқан үміті мен көздеген мақсаттары осының айғағы.
2.2 Ыбырай Алтынсариннің “Қырғыздарға орыс тілін үйретудің бастауыш
құралы”
Ы.Алтынсариннің педагогикалық мұрасының маңызды саласы бастапқы
білім теориясын меңгеруі және оны қазақ-орыс мектебінің тәжірибесіне шебер
қолдана білуі, осы бағытта Қырғыздарға орыс тілін үйретудің бастауыш
құралы деген еңбегінде қазақ балаларына бастауыш білім берудің әдістемесін
жасады. Бұл кітапта қазақтарды орыс тілінде оқытудың толық жүйесі жасалып,
орыс грамматикасын оқытудың бағалы әдістемелік нұсқаулары баяндалған.
Бастауыш құрал 8 тараудан тұрады:
1.зат есім
2.сын есім
3.сан есім
4.есімдік
5.үстеу мен жалғаулық
6.предлог
7.етістік
8.қазақ тілінен орыс тіліне аудару үлгілері.
Өз жүйесінде Ы.Алтынсарин орыс тіліне үйретудің аударма әдісі
дегенді қолданды. Бұл әдіс бойынша, шәкірт оқуда ана тілінде де, орыс
тілінде де еркін ойлау міндеттерін шешіп отырады, сабақты міндетті оқу
құралы ретінде әр түрлі сөздіктер қолданады.
Бірақ Ы.Алтынсарин орыс тілі сабақтарында да ана тілін жанама, қосалқы
санауға қарсы болды. Керісінше, ана тілінен жүргізілетін ауызша және
жазбаша жаттығуларды, хрестоматияны оқуды ол жеке, дербес оқу жұмысы деп
қарады. Сол сияқты орыс тілі сабағында ана тілін түсіндіру үшін ғана
қолдануды ол ана тілін оқыту деп есептемеді. Міне, осындай күрделі
педагогикалық мәселені жемісті шешу үшін алдымен, мұғалімнің өзі осы екі
тілде сауатты сөйлеу керек.
Қазақстан мектебінің ілгері дамуының орыс мектептерінің
жетістіктерімен және алдыңғы қатарлы орыс педагогикалық ой-пікірлерімен
байланысты екендігін жете түсінді. Осы тұрғыдан ол дидактика мен әдістеме
проблемаларын зерттеді.
Дидактиканың өзекті мәселелерінің бірі-мектепте ана тілін оқыту және
жаңа алфавит проблемаларын қарастыруда Ы.Алтынсарин орыстың ұлы педагогтары
К.Д. Ушинский мен А.Н. Толстойдың және солардың Грузияда, Арменияда,
Азербайджанда, Татарстанда, Чувашияда т.б. жерлердегі жолын
ұштастырушылармен пікірлес болды.
Ы.Алтынсарин орыс-қазақ мектептеріндегі оқу үшін ана тілін өмірлік
мәнді екендігіне, ал қазақ жазуының орыс алфавитіне негізделуі тиіс
екендігіне мықты сенді. Оның ойынша, қазақ жастары ана тілінде, орыс
тілінде білуі қажет. Сондықтан орыс-қазақ мектептеріндегі оқу тілінің
проблемасын шешуде ол бастауш мектеп пен екі класты училищелер қос тілді
болуға тиіс, яғни бұларда орыс тілімен бірге қазақ тілді де оқытылуы керек
деп тапты. Өзінің мұғалімдік тәжірибесіне сүйене отырып, ол өз
қапрамағындағы мектептерде қазақ балаларын орыс және қазақ тілдерінде
оқытудың жуйесін құрды, оны сәтті түрде іске асырды.
Ыбырай (Ибраһим)Алтынсарин
(1841-1889)
Ыбырай (Ибраһим)Алтынсарин
(1841-1889)
Ыбырай (Ибраһим) Алтынсарин
(1841-1889)
Байқағандай, тіл сабағы, Ы. Алтынсарин, жалпы білім беретін мектептің
өмірі мен байланысты болуын, ойластырылғаны көрініп тұр және жүйемен
жүргізілуін талап етеді. Дидактикалық ойының негізінде –оқу орнының бүкіл
жұмысы өзара байланысты, біртұтас құрылуы керек деуінде еді. Мектепте
негізгі оқу пәндері (орыс тілі,жаратылыстану, география мен тарих) жүйелі
оқытылуға тиіс, оқытуда жүйе болмаса, мұғалім сабақтарының толық тұтастығы
мен бірізділігі сақталмайды деп көрсетті.
Орыс тілін жаратылыстану ғылымын географияны және тарихты оқыту
жұмысы әрбір мектепте күн ілгері белгіленген бір жүйемен, оқу құралдарымен
жүргізілуі керек, өйткені тәжірибеге қарағанда оқыту, тәрбиелеу жұмысына
дәйекті көзқарасы бекіп болмаған кейбір жас оқытушылар оқу құралдарын бет
алды өзгерте береді, оның үстіне, халық мектептерінде өтілетін пәндердің
оқыту әдістері мен тәртіптерінің өзін озгерте береді. Оқыту жұмысын
былайынша жүргізуден ешбір жақсылық күтуге болмайтынын күн ілгері-ақ айтуға
болады,-дейді Ы.Алтынсарин.
Ағартушының ойынша, оқушылар мектепте тек қана білім деректерінің
жиынтығын қабылдап қоймай, белгілі көзқарасты қалыптастыруы керек. Мектеп
оқуы балалардың қабілетін жетілдіруге тиіс.
Ы.Алтынсарин білімдердің идеясын, негізгі дәнін, күре тамырын,
меңгеру, ақыл мен ойға бағытталу керек дегенді айтты.
Ы.Алтынсариннің мұғалімдерге арнап жазған әдістемелік нұсқаулар мен
оқулықтарында, бағалы дидактикалық пікірлерінде алдыңғы қатарлы мыңдаған
педагогтар мен әдіскерлер қалыптасты.
2.3 Ыбырай Алтынсариннің Шариат ул-ислам еңбегі
Ыбырай Алтынсарин өмірі мен творчествосы біршама жан-жақты зерттелді
деуге болады. Өткен ғасырдың 70 жылдарынан бастап-ақ, Бүкіл россиялык
география коғамының Орынбор қаласында бөлімі ашылғанда осы ғылыми мекеменің
мәжілісінде Ы.Алтынсариннің де мақалалары талқыланып, журналға басылуға
рұқсат етілген рецензия, Оренбургский листок, Дала уалаятының
газеті, Айқап тағы басқа кейінгі басылымдардағы
пікір-тұжырымдар бір қыруар болса, арнайы монографиялар бар. Алайда
зерттеулерден көбіне тыс, шет қалып жұрген бір еңбек Ы.Алтынсариннің
Шарият ул-ислам— Мұсылманшылықтың тұтқасы атты 1884 жылы Қазан
университетінің типографиясында араб әрпімен жарық көрген кітабы. Одан
кейін қайтып басылған емес. Атынан ұркіп көбіне аталмай келді, ара кідік
аталса, терең зерттелмеді. Тек соңғы кезде, тарихи мұраға біржақты қараудан
арыла бастаған шақта ғана Қазақ әдебиеті газетінде осы еңбектің
ұзінділері жарияланды. Енді бұл еңбектің Толық нұсқасын басу, зерттеу
қажет. Қоғамдық ғылым саласындағы мамандар Мұсылманшылықтың тұтқасы кейін
зерттеп жатар.
Адам танымы дамуының белгілі бір қыры, иірімі — жаратылыстан тыс бір
құдіретті кұш бар деп сенуден пайда болып қалыптасқан дін — дуниежұзі
халықтарының бәрінде бар. Ф.Энгельс Барлық мәдениетті халықтар басынан
өтетін белгілі даму сатысында алғашқы адам табиғат кұштерін бейнелеу арқылы
ұйренеді. Нақ бейнелеуге тырысу барлық жерлерде бірдей құдайларды жасады
және құдайдың барлығы жөніндегі дәлелдің сұйеніші болып жұрген деп жазады.
Дұние жұзіне кең тараған діндердің бірі — ислам діні (араб сөзі,
бағыныштылық, өзін бағыштау деген мағынада). Батыс Арабияда ҰІІ ғасырда
бытыраққы араб тайпаларын біріктіріп, қуатты феодалдық мемлекет құру
қажеттігінен туған ислам діні көбіне араб халифаты кұшейіп, көптеген
елдерді бағындырған кезде кейінгі ғасырларда Таяу Шығыс пен Африка
халықтарына кең жайылған.
Ислам дініне сенушілер, оны дәріптеушілер мұсылмандар аталатындықтан
кейде мұсылман діні делінеді. Қазірдің өзіндедұниежұзінде шамамен 500
миллиондай мұсылман бар екен.
Ислам діні, көбіне Құдайдың дінін таратушы пайғамбар атанған, діни
уағызшы Мұхамедке (570, Мекке — 632, Медине) байланысты. Бұл дін бойынша
дұниені жаратушы бір ғана қуатты кұш — Алла (арабша құдай), алла тағала— ең
жоғары кұш-құдырет, бәрі де бір Алланың құдыретімен болады. Мұсылмандардың
қасиетті кітабы Құранда Алла адамға ұқсас (антропоморфтық) бейнеде
суреттеледі. Құрандағы уағыздар, қағида ережелер әдет-ғұрып және заң
шарттары, құлшылық ету тәртіптері, лұғатты мысал әнгімелер мен қанатты
сөздер Мұхаммед арқылы, өсиеттері тұрінде айтылады. Мұхаммед айтып
жұйелеген Құран (сөзбе сөз оқу) сөздері, ережелі тәртіптері оның көзі
тірісінде ауызша тарапты, кейін іріктеліп, толықтырылып, кейбір
өзгерістерге ұшыраған.
Ислам дінімің діни-философиялық ұғымы, мұсылмандардың қоғамдық және
саяси көзқарастары мен әдет-ғұрпы ережелері баяндалатын, араб жұртының
бағзы заманындағы хал-жайы, тіршілігі, әдет-ғұрпы, тұсінік-туйіндері
біршама сәулеленген — Құран кітабы 114 сурет (тарау), 6225 аяттан тұрады.
Онда жалпы әлем жаратылысы, жер бетіндегі тіршілік, адамдар мен
пайғамбарлар, қарым-қатынастар, әдет-ғұрыптар, сенім-тұйіндер, діни
рәсімдер т. б. толып жатқан құбылыстар туралы айтылады, жорамалдар, аңыздар
мол. Арабтардан басқа жұрттардың діндерінің, мысалы, христиан дінінің парсы
жұртының өте көне дінінің бір — зоростризмнің де, діни қиял-ғажайып аңыз
әңгімелерінің ұзінділері де бар. Аңыздардың бір шамасы Таурат (Библия),
Інжіл (Евангалия), Зенд Авеста кітапшаларының қиял-ғажайыпқа толы
аныздары кездеседі. Мұса (Мойсей), Жұсіп (Иосиф), Ғайса (Иисус), Жақып
(Яков), Дәуіт (Давид) т.б. пайғамбарлар туралы әңгімелер бар. Тауратта
(Библияда) айтылатын Жұсіп — Зылиха жөніндегі аңыздың нұсқасы Құранның
12сұресіндеқайталанған.
Құран 16—17 ғасырларда латын, француз, ағылшын, неміс тілдерінде,
1716 жылы Бірінші Петрдің нұсқауы бойынша француз тілінен орыс тіліне
аударылып Петербургте басылды. Қейіннен Н.Веревкин аудармасы А.С.Пушкиннің
Құранға еліктеу (1824) атты өлеңдер циклына негіз болды. Д.Багусловский
(1871), Ғ.Саблуков (1878), А.Крымский (1905), И.Крачковский (1963)
Құранды орыс тіліне аударды.
Діни кітаптарды: Библияны, Құранды зерттеу, талдау жасап,
тұсініктемелер жазу ісі орта ғасырда әкзегетикалық (діни негіздерді
тұсіндіру) дәстұрі қалыптасады.
Бұл дәстұр көптеген әдебиеттердің тарихында дамыған. Мысалы, грузин
әдебиетіпің X—XII ғасырларындағы дамуы осы әкзегетикалық дәстұрмен
байланысты.
Қазақ арасында ислам діні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz