Кілем тоқу әдіс - тәсілдері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе6

I. Қазақ кілемдері

1. 1. Кілем түрлері8

1. 2. Тақыр кілем. . 9

1. 3. Түкті кілем. 17

2. Гобелен22

2. 2. Гобиленнің даму үрдісі . . . 24

3. Технология пәнін оқыту әдістемесі

3. 1. Оқушыларды қолөнерге баулу . . . 26

3. 2. Технология пәнінде кілемше тоқу жоспары . . . 46

3. 4. Кілем тоқу әдіс-тәсілдері . . . 48

Қорытынды . . . 57

Қолданылған әдебиеттер . . . 58

Кіріспе

Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев атап көрсеткендей Халықтың дәстүрлі рухани байлығының түпнұсқасын ұрпаққа үйрету бүгінгі заманның міндеті дегендей. Қазіргі мектеп қабырғасында тәрбиеленіп жатқан жас ұрпаққа ұлтымыздың ғасырлар бойы ой елегінен өткен салт-дәстүрін, ұлттық руханият мұрасы, қолөнерін халықтық педагогика негіздеріне сүйене отырып еңбек - ерік пен мінезді тәрбиелеудің тамаша құралы. Еңбек - қуаныш пен шаттықтың көзі дегендей - бұл күнде педагогтар қауымына ғана емес, бүкіл қоғамымызға ортақ әлеуметтік қозғалыс екені бәрімізге мәлім.

Сондыктан қазіргі күрделі заманда арқа сүйер жалғыз ғана құдірет, жастарды тәрбиелеудің пәрменді кұралы халық педагогикасы болмақ. Қолөнер туындыларының жасалу жолдарының әдіс - тәсілдерін меңгертіп, рухани дәстүрімізді одан әрмен жалғастыру бүгінгі таңдағы халқымыздың алдындағы тұрған бірден-бір міндеті болмақ.

Зерттеу жұмысының көкейкестілігі: Жастар тәрбиесіне арқау болып отырған ұлттық қолөнер -бұл күнде бүкіл қоғамымызға ортақ, кешегі ата-бабамыздан мирас болып қалған ұлы тәрбие құралы ретінде қарастырып, оқушыларды қасиетті халық тәрбиесінің үлкен ықпалы мен пайдасын ұқтырып, ұлттық тәлімнің сыры мен ерекшелігінің неде екендігін және де салт-дәстүрін ұлттық қолданбалы қолөнерге үйрету аркылы тәрбиелеу.

Зерттеу жұмысының мақсаты: Халқымыздың ежелден дәріптеп, қастерлеп келген ұлттық қолөнерінің тегін тектеу, болмысын тану, оның асылын тарихтың рухани көш-керуеніне ілестіру. Ата-бабамыздың еңбек жолын көз алдымызға келтіру арқылы, кейінгі ұрпақты салт-дәстүріміздін мәңгілік жалғастығының алтын қазығын үйретуге бағыттау.

Зерттеу жұмысының міндеті: Қолданбалы қолөнерінің материалдық мазмұны мен эстетикалық талғамының қалыптасуын тілдік табиғаты мен халықтың танымын, оның

рухани өмірін салт-дәстүрін сипаттай отырып жас ұрпақты тәрбиелеуге негіздеу.

Зерттеу жұмысының жаңалығы: Қазіргі өмір талабынан туындап отырған жаңашыл заманында бүгінгі мектеп оқушысының ой-қиялы ғылыми-техникалық прогреспен бірге күн санап өсуде. Сондықтан еңбек пәнінің ғылыми дәрежесінің неғұрлым жоғары болуын қамтамасыз етуіміз керек.

Іс-тәжірибелік талабы: Қазіргі кезде мектеп, жоғары оқу орындары халық педагогикасын кеңінен қолға алуда. «Қазақ халқының қолөнері» қазақ, орыс тілдерінде әдістемелік құрал ретінде жарық көрді. Жұмыс барысында жасалған бұйымға халықтың бедер түсіру үшін ою-өрнектің бөлшегін пайдаланған.

Дипломдык жұмыстың мазмұны мынадай тараулардан тұрады:

Шығыс кілемдері оның ішінде қазақ колөнерінің бір түрі түкті, тақыр
кілемдер туралы кілемге түсетін ою-өрнектер жайлы мәліметтер берілген.

Гобеленнің шығу тарихы мен даму үрдісі сипатталған.

III. Оқушыларды еңбекке технология пәнінде баулу әдістері қарастырылған.

I. Қазақ кілемдері

1. 1. Кілем түрлері

Кілем өнімдері өткен замандарда қазақтардың тұрмысында үлкен маңызға ие болған. А. А. Богалюбов ел туралы былай жазған: "Көшпенділер үшін кілем қажет зат, онсыз бай да, кедей де тұра алмайды. Кілем мен қомша (киіз) ең алдымен киіз үй құрылысына қажет заттар". Қазіргі кезде де ата-баба дәстүрі кең жайылып, ауыл тұрғындары арасында тараған. Кілем пайдаға асыру мен әсемдеу заттардың бірден бірі. Тоқылған кілемдер түкті және тақыр болып бөлінеді. Ең көп еңбекті қажет (талап) ететіні түкті кілемдер. Тақыр кілемдер өрнегі арқаудың түсті жіптері мен негіздің бір түсті жібімен өрілуі арқылы жасалатын бірқабат мата болып табылады.

Көп жылдық этнографиялық зерттеулер түкті және тақыр кілемдердің түрмыста қолданылған анықтауға мүмкіндік береді.

Түкті кілемдер оңтүстік Қазақстанда, Сырдария өзенінің бассейіні бойынша жерлерде (Қызылорда, Шымкент, Тараз) жасалады.

Қаратаудың солтүстік жағында тақыр кілемдер өндірісі орын алған (Орал, Ақтөбе, Қостанай, Торғай, Қарағанды, Жезқазған) .

Кілем тоқудың шектеулі аудандардың тұрмысы қазақтардың экономикалық тұрмысымен түсіндіріледі. Түкті кілемдерді тоқу көп уақытты қажет етпегендіктен, отырықшы аудандарда кең тараған. Тәжірибелі тоқымашы бір ай ішінде (күн сайын 7 сағат бойы) шағын 1, 5x2 м түкті кілем тоқи алады. Әдетте кілемдер 2, 5-Зх4-5м көлемінде жасалған. Әрине, мұндай қиын жұмыс тұрақты бос еңбек үшін және біраз отырықшылдықты талап ететін. Мұндай жағдайлар отырықшы оңтүстік елдерде (мекендерде) болған. Ерлер егін салумен айналысқанда, әйелдер бос уақыттарын үй шаруасымен өткізген.

Басым жерлердегі көшпелі өмір сүру салты бос уақытпен қамтамасыз етілмеген. Түкті кілем тоқуға жағдай болмаған. Бар уақыт кезінде әйелдер бау, басқұр т. б. ұсақ заттар тоқитын.

Өткендегі кілем тоқу дәстүрлері, өндірістік ерекшеліктері бүгінгі күндегі ұрпаққа жеткізіліп, қолданылып келеді.

1. 2. Тақыр кілем.

Қолдан кілем тоқу - халықтың көне көркем кәсібі - адамзат баласы талшықтан иірілген жіп пен мата өндіруді игергеннен бастап өмір сүріп келеді. Кілем тоқу мәдениеттің көнелілігі туралы мұражайларды, көркем қорларда сақталған кілемдер, сонымен қатар тарихшылар мен этнографтардың жазбалары мәлімет бере алады. Бізге жеткен әдеби деректер бойынша түкті кілемдер жасау Орта Азия мен Қытайда кең дамыған. Ең көне түкті кілем (б. з. д. V ғ. ) 1949 ж. Алтайдағы бесінші Пазырық қорғанындағы қазба жүмыстары кезінде профессор Руденкомен табылған кілем 2500 жылға жуық мұз астында жатқанына қарамастан ешқандай бүлінбеген; қазіргі кезде ол "Санк-Петербург" Мемлекеттік эрмитажында сақталуда. Бұл кілем өлшемдері 183x200 см, тығыздығы 1дм ² , 36000 түйін. Кілем өрнегі жаяу адамдар мен аттыларды бейнелеген көмкершелерден тұрады. Соңғысы өз кезегінде әшекейлер қатарымен өрнектелген, қимамен жиектелген. Вавилондықтар мен ассириялықтар кілем шеберлері ретінде танымал болған. Ассирия (Ниневия қаласы) бізге мәрмар плитадағы барельефтер жеткен; олар бойынша лотос гүлдері, әшекейлер басқа да ұсақ уәжді өрнегі бар кілем суреттерінің сипаты туралы түсінік алуға болады. Парфян мемлекетінде кілем тоқу өнері Ашхабад қаласынан батыс жақта жүргізіліп жатқан археологиялық қазбаларды дәлелдейді. Көне әдебиеттерде Ахеменидтер династиясының негізін қалаушысы (б. з. д. У-УІ ғ. ғ. ) Кирдің бейітін қазған кезде "Пазаргадта" Александр Македонскийдің бейіт ішінен жұқа кілемдер тапқаны туралы айтылады. Кинофонның айтуынша Сардис қаласында парсы патша сарайына арнайы кілем шығаратын фабрика болған. Гомердің "Иллиадасында" келесі сөздер кездеседі. "Солай деп, ол оларды түрлі-түсті кілемдермен төселген төсекке әкеліп жатқызады". Б. з. д. ІІ-ІІІ ғ. ғ. Александрияда, Грецияда, кейіннен Римде де бағаланған түкті кілемдер жасалған. Сақталған әдеби деректердің айтуынша түкті және түксіз кілемдерді тоқу Орта Азия және Кіші Азия, Қытай, Кавказ елдерінде кең дамыған, бұны V, VІ, XII, XIII, XV ғ. ғ жататын кілем өнімдері фрагмент түріндегі түрлі археологиялық заттар дәлелдейді. Бұл көне заттар бізге әлі де беймәлім заттардан кейін жасалғанына күмән жоқ. Алайда кілемдердің осы үзінділерінің өзі біршама қызығушылықтар тудырады, себебі олардың өрнектелуі мен жасалу техникасы түрлі халықтардың өзара мәдени байланысы мен қол өнерінің аталған түрінің дамуына түрлі әлеуметтік-экономикалық формациялар тигізген ықпалы туралы бізге бірқатар мәлімет алуға мүмкіндік береді. Көне Қытайда көркемдігі мен жасалу техникасы бойынша ерекшеленген түксіз мата өнімдері -кэсалар, яғни кесілген жібек жасалатын. Оның атауы өрнектің жеке деталдарын жасауда сурет пен негізгі жіптер арасында пышақпен кесілгендей тесіктердің қалып қоюымен түсіндіріледі. Хғ. Кейінгі ғасырларда да кэсалар Чэнду (Сычуань мекені) қаласында өндірілген болатын. Кэсалардың өрнегі негіз жіптеріне салынған түрлі түсті жіптер көмегімен жасалады, сонымен қатар өрнекте алтын және күміс жіптер пайдаланған. Олар императордың салтанатты киімдерін жоғарғы лауазымды тұлғалардың киімдерін, қабылдау бөлімдеріндегі керегелерді әшекейлеу, асыл тастарды суреттерді орауға арналған. Араб тарихшылары мен этногрофтарының мәлімдеуінше, кілем тоқу өнері көптеген елдерде дамыған болатын. Мысалы, араб тарихшысы Табари (Хғ. ) 18x18 м. көлемді "Хұсырау көктемі" аталатын Ирандық кілемді сипаттайды.

Кілемде гүлденген бақ, ағаштағы құстар мен шағын су қоймаларын біріктіретін ұсақ бұлақтар бейнеленген. Кілемді жасауда жібек, алтын, күміс жіптер мен асыл тастар қолданылған. Бұл кілем Сасанид патшасы Хұсырау I Ануширванға арналып жасалған.

Араб мәліметтерінің айтуынша Арменияның көне астанасы - Двин Х-ХІІ ғ. ғ. әсіресе қызыл түсті кермес деп аталатын кілемдермен әйгілі болған.

Түкті кілемдер Арменияның Бағдад Хамифтеріне әкелінген сыйларының ішіне кірген. Хғ. Армениядан Бағдатқа 400 жылқы, 30 000 динар және жеті армян кілемі жіберілгені мәлім. Сол кілемдердің біреуі 18x18 м. жуық көлемге ие болған, бұл кілемді Армян қол өнерлері 10 жыл тоқыған. ХІІІғ. Араб этногрофының еңбектерінде бүкіл әлем елдеріне тартылатын Түркімен кілемдері Ақ-сарайда жасалған деген мәлімет бар.

Парсы елінде, артынша Орта Азияда (Анатолы) болған Венецияндық саяхатшы Марко Поло 1271 жылы жазған: сел жүктер мекенінде әлемдегі ең жүқа кілемдер тоқылады. Одан кейінгі араб географы (ХІУғ) Анатолыда аралап, өзі көрген кілемдерді мақтайды да, оларды Мысыр, Сирия, Ирак, Иран, Үндістан, Қытайға апаратынын айтады. ХУІ-ХУП ғ. ғ. қолдан кілем тоқу Кушандағы Таммаш шах сарайында (Иранда) және сол кездегі Парсы елінің астанасы Исфахандағы Аббас шах сарайында кең дамыған.

Кілемдер Тебриз, Кирман және Герат шеберханаларында жасалып жатты. Бұл қалалар Шығыстың көркем күштерін жинаған ірі өнер орталықтары ретінде танылған. Сол кездегі Ирандық түкті кілемдер суреттерінде қолөнер минатюра живописінің көрнекті тәсілдері қолданылады. Сарайда мақсаттарына сәйкес, шетел елшілеріне арналған сыйларына арнайы жібек және алтын кілемдер жасалады. Сол кездегі кілем өндіру Үндістандағы Ұлы Моғалдар сарайында да кең дамыған. Европа елдерінің Шығыс елдерімен жасаған сауда қатынастары XIV-XV ғ. ғ. Европалық қолөнерінің сипатына өз ықпалын тигізді. Іскер саудагерлер Шығыстан Францияға, Италияға, Испанияға, Англияға, Ресейге түрлі заттар, солардың ішінде кілемдер де бар, апарып тұрған. Олармен әкелінген ертеректе жарықтардан олжа ретінде тиген Шығыстың өнер туындылары сол кезде Европада тез дами бастаған өнер мен қолөнердің көркем бағыттарын анықтаған болатын. Шығыс елдерінде жасалған кілем бұйымдары мен кілемдердің өрнектері мен композициялық (Фломандық, Венецияндық, Нидерландық, Испандық) амал-тәсілдері ХІV -ХVІ ғ. ғ. ең шебер суретшілермен пайдаланылған. Бізге Рафаэль, Тициан, Рубинс, Якоб Иорданс және т. б. суреттері бойынша орындалған күрделі сюжеттік композицияны қамтитын, керегелерді әшекейлендіруге арналған фламандық шпалелар жеткен. XV ғ. ортасы мен XVI ғ. Гент, Куртрэ және Брюге өнімдері, сонымен бірге маталар мен гобелендер үлкен сұранысқа ие болған. Бельгиялық тоқу өнеркәсібі кесілмеген ілгекті қолдан тоқылған брюссельдік кілемдермен танымал болған. Бұл кілемнің атаулары күні бүгінге дейін сақталуда.

Оденарда қаласында жамандық шпалералар және гобелендер деп аталатын жапырақты суреті бар кілемдер мен шпалералар жасалады. Голландияда қолдан кілем тоқу ертеден-ақ дамыған. Девентер және Поттердам қалаларындағы кілем шеберханалары шығыс кілемдері колористикасы мен суреттері бойынша түкті кілемдер тоқыған. Сонымен қатар кілемдер Гаога қаласындағы фабрикада да тоқылған, кейіннен ол Девентер және Поттердам көсіпорындарымен бірігіп, қазіргі кезде де сол атпен өмір сүріп келе жатқан. "Біріккен корольдік кілем фабрикалары" фирмасын құрайды. Францияда XV ғ, Парижде кілем және шпалер шеберлерінің қатары түзіледі. 1640 жылы Луврда гүлді өрнектері бар түкті кілемдер өндірісі басталады. Бұл кілемдер керегелерге ілінуге тағайындалған. Франциялық кілемдер мен кілем бұйымдары жасалу техникасы мен құрылымы бойынша түрлі болып келгенімен суретінде өрнектерінде ХVІІ-ХVШ ғ. ғ. Францияның көркем стилі мен талғамын береді, жеткізеді. Англияда кілемдерді тоқу өнері XVI ғ. теңізші саудагерлермен енгізілген болатын. Олар алыс саяхаттарынан Отанына оралғанда Кавказдық және Ирандық кілемдер ала келетін. Ағылшын өндірісіндегі жұқа кілемдерде иральдикалық, яғни елтаңба (герб) бейнесіне негізделген, гүлді өрнектерді қамтитын стиль басым болған. Кейіннен сипаты жағынан Шығыс елдерінің кілем өнімдеріне жақынырақ келетін жаңа стиль пайда болуы XVIII ғ. жатады. Алғашқы кілем фабрикалары 1151 жылы Англиядағы Киддер министр қаласында 1755 жылы Аксминстерде, ал кейіннен Уилтонда құрылды. Бұл қалаларда өндірілген кілемдер Киддерминистерлік Аксминстерлік және Уилтондык кілем тарихы бойынша біздің қарамағымызда мәліметтер аз, көне кілем үлгілері де аз сақталған. Олар Геральдикалық кілемдер тектес болғанымен, арабтардан қабылданған Шығыс өрнектерінің ықпалының болғаны күмәнсіз. Андалузия мен Гренада мекендері шығыс уәжі мен өзіндік ерекшеліктерін қамтитын Испандық ұлттық суреттері тіркескен кілемдермен әйгілі болды. Алтын және күміс жіптері қосылып қолдан тоқылған. Польшалық кілемдерде біршама танымал болған. Сонымен бірге олардың құрылымында қызыл қоңырқай, алтын түстері басым болған кілемдер де белгілі. Ресейде 1607 жылдан бастап Мәскеуде шпалерлар жасайтын шеберханалар болған. 1716 жылы I Петр бұйрығы бойынша Яков Лефорт сарай жанынан шеберханалар ұйымдастырған, кейіннен императорлық шпалералық мануфактура құрған болатын сюжеттік тақырыптық шпалера үлгілері Ленинградтық Мемлекеттік эрмитажда сақтаулы. Орыстың шпалералары сарай бөлмелерінің ішін жиһаздандыру қызметін атқарушы тоқылған суреттер шпалераның ең алдыңғысы (1722) атты I Петр бейнелейді. Ол кереге кілемдері шебері атанған I Петр ұйғарымы бойынша Бове қаласынан шақырылған француз шебері Бехильмен жазылған болатын. Басқа шпалералардың мазмұны грек және рим мифологиясы мен тарихынан алынған: олар Апполон мен Диананың тууын, Александр Македонский өмірінен көрініс т. б. сюжеттерді бейнелейді. Жасалуы бойынша ең жұқа болып I Петрдің түкті жібек кілемі табылды, ол саятшылық көріністерін бейнелейді, көлемі 293x323 см., тығыздығы 1дм ² , 12700 түйін. Сонымен қатар алтын және күміс жіпті жібек кілемдер Үлкен Кремль сарайының Мәскеулік Гранатовая Оружейная палаталарының қабылдау бөлмелерін безендірген. Ресейдің Кавказ және Орта Азия елдерімен байланысының даму үрдісіне қарай (ХУІІ-ХІХ) сол кезде әлемге танымал бұл халықтың көркем бұйымдарын әсіресе кілемдерін Ресейге әкелу мен тысқа экспорттау маңызы ұлғая берді. Кілемдерді қолдан тоқу және жартылай қолдан тоқу әдісі - Ресейде XIX ғасырда-ақ орын алған. Завидов, Курск, Воронеж, Шадринск, Дубовка т. б. қалалар мен ауылдардағы кілем фабрикалары белгілі болған. Дәстүрлі суреттерді толықтырып, жаңартып, шеберлер ұлттық кілем өрнектерін жетілдіріп, қолданбалы көркем өнерінің классикалық туындыларын жасап отырған. Қазіргі кезде кілем тоқу өнері ерекше композициясымен, өрнекті уәждің шебер стильденуімен және үйлесімділігімен көзге түсетін суреттермен сипатталады. ТМД елдері мен басқалары да кілем бұйымдарын жасай отырып, тиімді ерекшеліктерін: пішім және ритм (ырғақ) әсемділігі, бояулардың тазалығы мен үйлесімділігі, маталардың асылдығы шебер біріктіреді. Кілем тоқу шеберлері кілем және кілем бұйымдарын көркем бейнелеудің түрлі композициялық, өндірістік амалдарын, тәсілдерін жетілдіреді. Қолдан кілем тоқумен қатар механикалық кілем тоқу да даму үстінде. Соңғысы еңбек өнімділігіне, жоғарылығына қатысты тиімдірек. Қолдан кілем тоқитын кілем шебері орта есеппен алғанда 7 м 25 күн (мата тығыздығы мен суреттің композициялық күрделілігіне байланысты) тоқиды. Ал машина көмегімен тоқылған еңбек көлемі бір жұмыс кезінде-ақ 23-30 м ² түрлі түсті өнім, өрілмеген әдіспен 400 м ² біртүсті өнім шығаруға болады. Алайда тоқу сапасы мен сурет күнделігі бойынша қолдан тоқылған кілемдер жоғарырақ, сондықтан олардың былғары да 2-3 есе жоғары.

Жоғарыда түйілі айтылған мәліметтерге сүйене келе ойымызды түйіндесек, әлемдегі ең көне кілемдер Алтай тауындағы Пазырық, Бес шатыр қорғандарында және Гобби шөл даласында табылған. Б. э. д. VІ-IX ғ. жататын түкті және тақыр кілем үлгілері болып табылады.