Ағашты көркем өңдеуде мектеп оқушыларының қызығушылықтарын дамыту
Мазмұны
АННОТАЦИЯ
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 БОЛАШАҚ КӘСІБИ МАМАНДАРЫН ЖИҺАЗ ДАЙЫНДАУ ШЕБЕРЛІГІНЕ БАУЛУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2 Кәсіптік мектеп оқушыларының шығармашылық белсенділігін дамытудың
психологиялық, педагогикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 8
1. Ағашты көркем өңдеуде мектеп оқушыларының қызығушылықтарын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
16
2. Кәсіптік мектеп оқушыларын ағаш өңдеу жұмыстарына баулу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2 КӘСІПТІК МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН АҒАШ ӨҢДЕУ ШЕБЕРЛІГІНЕ БАУЛУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
1. Ағаш өңдеу жұмыстарында мектеп оқушыларының оқу белсенділіктерін
арттырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
31
2. Болашақ мамандарды жиһаз жасау өнеріне үйретудің әдістері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3. Жиналмалы орындық және үстел үлгілерін дайындаудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
4. Сабақ жоспарының
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..44
3 ПРАКТИКАЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАР
3.1 Жиналмалы орындықтар мен
үстелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.2 Орындық үлгілерін дайындау
талаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
3.3 Бұйымның экономикалық
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 61
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..63
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме жасалған:
- ҚР Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылдың 14 жетоқсанында
Қазақстан-2050 стратегиясы-қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты
халыққа Жолдауында Кәсіптік техникалық білім беру саласына аса зор мән
берілген болатындығын педагог өз еңбегінде атап кеткен;
- Университеттің ішкі нормативтік ережесі;
- УЕ-ХҚТУ-015-2014 Дипломдық жұмысты әзірлеу мен рәсімдеуге
қойылатын жалпы талаптар.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЭТ-62 - (электроқайрақ) типтегі электр
НС-12 - бұрғылау станогы
СТД-120 - ағаш өңдеу станогі
И-2УА - электрорубаноктар
И-93 - электролобзик
И-78 - дискалы ара
АНЫҚТАМАЛАР
Белсенділік (акивность)- оқушының оқып-үйренуге болған қатынасы,
оның құрлымдық элементтері 1) оқу тапсырмаларын орындауға әрдайым дайын
болу; 2) дербес іс-әрекетке құлшыныс; 3) тапсырма орындауға саналық; 4) оқу
жүйелілігі; 5) білім деңгейін көтеруге қызығу;- деп түсініктеме береді
Оқу белсенділік – оқушылардың оқуға, білімге деген ынта-
ықыласының, құмарлығының ерекше көрінісі.
Оқыту әдістері - оқушылардың оқып-үйренушілерге көмектесу
тәсілдері, осы тәсіл арқылы таным күштері дамиды.
Б р у с ш а — қарапайым деталь, оның өлшемі, тілінуі мен
формасы әр түрлі болады. (Ол тұтас бір ағаштан тілінуі) және желімделген,
яғни әр түрлі ағаштан тілініп, олар ені, қалыңдығы немесе ұзындығы бойынша
құрастырылған болуы мүмкін.
Бөлік— бүл бір-бірімен желім, бұранда шеге, болат арқылы бірікетін
құрамды бөлшектердің жеке бір элементі.
Бөлектер — рамка, қорап және басқа да осы тәрізді конструкциялар,
оларда деталь дербес конструкциялық элемент болып табылады.
Топ — бұйымның құрамдас бөлшектерінің бірігуі. Топтың құрамына бөліктер мен
детальдар енеді. Бұйым бірқатар топтардан, бөліктерден, детальдардан
құралуы мүмкін.
Кіріспе
Зерттеу көкейкестілігі: Егеменді ел атанып отырған тәуелсіз Қазақстан
Республикасының алдында тұрған әлеуметтік экономикалық міндеттердің бірі
ұрпақ тәрбиесі, оның ішінде білім беру саласындағы тың өзгерістер қарқынды
дамып отырған ғылыми техникалық прогрестің алғы шарттарының бірі.
Бүгінгі үдемелі дамып отырған қоғам:дағы білім беру жүйесіндегі өзекті
мәселесінің бірі – болашақ кәсіби мамандарды даярлау ісінде бүгінгі
қоғамның талаптарын орындай білуге бағыттау. Ол үшін бірінші кезекте мектеп
оқушыларының еңбек тәрбиесі мен кәсіби бағдар беру жұмыстарын түбірімен
жаңарту. Мектептен беріле бастайтын еңбек тәрбиесіне баса көңіл аудару,
оларды еңбекпен байланыстыру арқылы кез келген мекеме орындарында жұмыс
істей білетін жан-жақты да қабілетті мамандар даярлау бүгінгі қоғамның ең
өзекті мәселесінің бірі болып табылады. Осы орайда әрбір жас буын ең
алдымен өз білімін өз еңбегімен жеке басына ғана емес, қоғамға да пайда
келтіретін азамат ретінде өзін саналы түрде түсіне білу керек.
Сондықтан да мектеп қабырғасынан балаға білім ғана беріп қоймай,
олардың болашаққа өз ұстанымын дұрыс бағытта қалыптастыра алатын олардың
оқу белсенділіктерін ары қарай дамыту. Болашақ кәсіби мамандарды даярлауда
бірінші кезекте, мектеп оқушыларының мамандық туралы таным-түсінігін
толыққанды қалыптастыру. Ол үшін, әуелі жалпы жоғары сынып оқушыларының оқу
белсенділіктерін қалыптастыруда және оларды жан-жақты үйлесімді дамуында
мектептегі еңбек тәрбиесінің маңызы зор болып саналады.
Бүгінгі қоғам талаптап отырған білім беру жүйесіндегі үдемелі
өзгерістер, әсіресе кәсіпіптік білім беру мазмұнының түбегейлі өзгертілуі.
Өйткені, бүгінгі қоғамның жұмысшылар тобын құрайтын кәсіптік техникалық
колледждер мен кәсіптік техникалық лицейлер болып саналады.
ҚР Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылдың 14 жетоқсанында
Қазақстан-2050 стратегиясы-қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты
халыққа Жолдауында Кәсіптік техникалық білім беру саласына аса зор мән
берілген болатындығын педагог өз еңбегінде атап кеткен [1].
Осы орайда бүгінгі таңда еліміз аумағында орналасқан барлық кәсіптік
техникалық білім беру жүйесінде оң өң өзгерістер орын алуда. Жалпы білім
беретін орта мектептердің түлектеріне жан-жақты талаптар қойылып, болашақ
мамандық иесі болуға алдын ала кәсіби бағдар жұмыстары жүйелі жүргізілуде.
Мектеп оқушыларының еңбектік іс- әрекет белсенділіктерін дамытуда еңбекке
баулу (Технология) пәнінің алатын орны ерекше. Технология пәнінде мектеп
оқушылары еңбектің алғашқы әліппесімен танысып, олардың байқағыштығы, ой -
өрісі, сана-сезімдері және олардың пәнге деген қызығушылықтары арта түсіп
оқу белсенділіктері артып отырады.
Сондықтан технология сабақтарында оқушылардың белсенділігін дамытуда
бүгінгі мектеп оқушыларына жан-жақты білім беруде бүгінге дейін өтіліп келе
жатқан мектептегі технология сабағы дегенмен өз дәрежесінде өтіліп келе
жатқан пәндердің бірі болғанымен оқушылардың сабаққа деген қызығушылықтарын
арттыру мақсатында ұсынылған оқулықтарымыздың бүгінгі таңда олардың сабаққа
деген оқу белсенділіктерін дамыта түсетін оқу-әдістемелік құралдардың
жоқтың қасы. Біз айтып отырған талаптардың орындалмауынан бүгінгі күні
біршама қарама-қайшылықтар туындайды. Біз жазып отырған дипломдық жұмыстың
тақырыбы осы мәселелердің шешімін табу мақсатында ұсынылған оқу-әдістемелік
құралдарға талдау жасап, өз ұсыныстарымызды жасауға Кәсіби мектеп
оқушыларын жиналмалы орындық және үстел үлгілерін дайындауға оқыту
әдістемесі деп таңдап алуға себепші болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты – болашақ кәсіби мамандарды даярлауда мектеп
оқушыларының оқу белсенділіктерін дамытудың психологиялық ерекшеліктер мен
педагогикалық негіздердің тигізетін ықпалын анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
а) Жоғары оқу орындарында даярланатын болашақ кәсіби мамандарды даярлаудың
психологиялық ерекшеліктеріне және осы мәселені зерттеген педагог-
психологтардың еңбектеріне талдау жасау.
ә) Мектепте өтілетін технология пәнінде оқушылардың оқу белсенділіктерін
дамыту үшін оқытудың ең тиімді әдіс-тәсілдеріне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының әдістері – талдау, жинақтау, іздену, бақылау, оқушы
жұмысын зерттеу, сауалнама жүргізу, тест т.б.
Зерттеу жұмысының нысанасы – кәсіби мамандар даярлайтын жоғары оқу
орындары мен мектептің оқу тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні – жоғары сынып оқушыларының оқу белсенділіктері мен
іскерлік қабілеттерін техология пәнінде дамыту.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 БОЛАШАҚ КӘСІБИ МАМАНДАРЫН ЖИҺАЗ ДАЙЫНДАУ ШЕБЕРЛІГІНЕ БАУЛУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіптік мектеп оқушыларының шығармашылық белсенділігін дамытудың
психологиялық, педагогикалық ерекшеліктері
Оқушылардың оқу белсенділігін дамытуда бірінші кезекте мотивациялық
компанентерді жүзеге асыратын оқытудың әдістері мен тәсілдерін қолдану және
білім алуға өз бетінше ізденуін, оқушылардың бағдарлық іс-әрекеттерін
қалыптастыруын Ресейдің педагог ғалымдары И.Я.Лернер, А.М.Матюшкина,
М.И.Махмутов, В.Оконов өз еңбектерінде кеңінен қарастырған[2].
Баланың бойында даму процесі өмір бойы жүріп отырады, сол даму
процесінде баланың оқу белсенділігі артып отырады. Балалар бастауыш сынып
кезінде-ақ өмір процесіндегі шындықты, болмыстағы құбылыстар мен заттарды
анықтап білуге, адамзаттың тарихи тәжірибесін менгеруге талпынады. Ал,
балалардың әр нәрсені білуге құмартуынан таным ынтасы оянатындығы мәлім.
Осы жаста балалар қарым-қатынас шеберлігі кеңеюінің маңызы артады. Оқушылар
бойындағы өзгерістер мұғалімдерден оқу тәрбие жұмысын нақты мақсатқа
бағытталуды талап етеді. Оқу белсенділіктің негізгі жетекші түрі оқу
болғандықтан, оқу арқылы олардың таным процесі яғни қабылдау, қиял, ес,
зейін, ойлау қабілеттері дамиды.
Педагог ғалым Сабит Бабаевтың Жалпы педагогика атты оқу құралында
Белсенділік (акивность)- оқушының оқып-үйренуге болған қатынасы, оның
құрлымдық элементтері 1) оқу тапсырмаларын орындауға әрдайым дайын болу; 2)
дербес іс-әрекетке құлшыныс; 3) тапсырма орындауға саналық; 4) оқу
жүйелілігі; 5) білім деңгейін көтеруге қызығу;- деп түсініктеме береді [3].
Балалардың оқуға деген қатынасын мұғалімдер әдетте олардың белсенділігі
мен сипаттайды. Демек, белсенділік оқушылардың іс-әрекет аясына ену
дәрежесімен анықталады.
Белсенділіқ құрлымы біз жоғары да атап өткен бірліктерден тұратынын
анықтадық. Оқушылардың танымдық белсенділігі мен дербестігі өзара
байланысты: Белсенділігі күшті оқушылар, әдетте, дербес жұмыс істеуге
қабілетті келеді. Белсенділік арттырудағы басты мақсат- оқушылардың оқуға
деген құштарлығына нәр беріп, оқу-тәрбие жұмысының сапасын көтеру.
Педагогикалық тәжірибелерде белсенділік арттырудың әртүрлі жолдары
пайдаланылады. Олардың ішінде оқытудың әртүрлі формалары, әдістері, құрал-
жабдықтары, оларды әрқилы жағдайлардың туындауына сәйкес бір-бірімен
ұштастырылып, оқушылардың белсенділігімен дербестіне дем беру. Сабақ
жағдайларында оқушылардың белсенділігін арттыруға келесі әрекеттер тиімді
болып саналынады:
- өз ой-пікірін қорғай білуі;
- сыныптастары мен пікірсайыстарға қатысып өз пікірін айта білуі;
- жолдастарының жауаптарына сын пікір білдіре алуы;
- үлгерімі төмен оқушыларға көмек көрсете білуі;
Ұрпақ тәрбиесі, оның ішінде білім беру ісіндегі өзгерістер елімізде
өтіп жатқан реформалармен ғылыми техникалық прогрестің алғы шарттарының
бірі. Оның үстіне бүкіл әлемдік білім беру кеңістігінде ену мақсатында
Қазақстан Республикасында білім берудің жаңаша жүйесі құрылып өз
нәтижелерін беруде. Аталған өзгерістер оқу-тәрбие үрдісіндегі болып жатқан
түрлі бағыттағы білім беру қызметін жаңаша қаруды, қол жеткізген табыстарды
сын көзбен бағалай отырып саралауды, жастардың оқу белсенділіктерін
дамытуды және мұғалім іс-әрекетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді.
Осы мақсатта педагогика ғылымын дамытуда үлес қосқан ірі тұлғалы ғалымдар,
философтар, педогогтар ертеден-ақ өз үлестерін қоса білді. Мысалы,
М.Данилов пен Б.Есимовтың Дидактика кітабында Оқыту әдістері оқушылардың
оқып-үйренушілерге көмектесу тәсілдері, осы тәсіл арқылы таным күштерін
дамытады деп жазған[].
Авторлар әдістерді ғылыми және дидактикалық деп топтай келе,
педагогикалық дидактикалық әдістер психологиялық басымдық көрсететін
көзқарас деп тұжырымдайды. Кез-келген құбылыс элементі сияқты оқыту
әдісінің субъективті және объективті бөлімі бар. Ресей халқының ағарту
ісінің білгір қайраткері К.Д.Ушинский Ана тілін оқытуға басшылық
еңбегінде, В.А.Сухомлинский Балаларға жүрек жылуы еңбегінде, В.Ф.Шаталов,
Н.А.Менчинская, П.П.Блонский, Я.А.Пономаров т.б өздерінің еңбектерінде атап
көрсетеді.
Қазақ халқының тұнғыш ағартушысы Ы.Алтынсариннің Таңдамалы
педагогика мұралары және М.Жұмабаев өзінің Педагогика, Қ.Бержанов,
Т.Сабыров Оқыту теориясының негіздері т.б еңбектерінде жастарға білім
беру саласында өскелең өмір жағдайында оқу белсенділігін дамытудың
маңыздылығына көп тоқталады. Бала психологиясын жан-жақты зерттеп оны терең
білу, оның даралық ерекшеліктері мен үнемі санасып отыру мектеппен
мұғалімдердің жауапты да құрметті міндеті деп түсіндіреді. Сондықтан
бірінші кезекте, мектеп мұғалімдері алдын ала оқытудың әдістеме негіздерін
жан-жақты менгерумен қатар мектеп жасындағы балалардың жасына сәйкес әрі
жекелей физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін, сондай-ақ жас
жеткіншектердің қалыптасуындағы психологиялық заңдылықтарды терең білу
міндеті қойылуда.
Әр адамның меңгерген білім деңгейімен мазмұнына байланысты жүзеге
асырылады. Қоршаған дүниені білу танымдыққа байланысты. Таным-адам
санасының дамуының негізі және ол арқылы адам өзін қоршаған ортаны игеруді
де үйренеді.
Білімнің қалыптасып дамуының жалпы шарттары, философияның негізгі
мәселесі – рухани материалдарға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан
зерттейтін ілім – таным теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа
ғылыми теориядан түрлі айырмашылығы бар. Ол білімнің қалыптасуы мен
негізделуінің жалпы ұстанымдарын, оның ақиқаттылығының жалпы шарттарын,
объективті қатынастарды қалыптастыру. Сондықтан Аристотель: Сыртқы дүние
заттары алғашқы, көзқарастармен, танымдық белсенділігін қалыптастыру, өз
бетінше білім алу дағдыларының дамуына негіз салу болып табылады.
Таным-философиялық ұғым, Айналадағы материалдық шындықтың адам
санасында бейнеленуі. Қоршаған дүние, объективті түрде өмір сүретін
болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санада бейнеленеді. Көру,
сезіну, түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді
де, біз оларды қабылдаймыз. Қабылдау барысында сыртқы сезім мен ішкі
сезімдер біріге отырып, танымды анықтай түседі. Адам баласы танымдық
белсенділік арқылы білмеуден білуге көшіп отырады. Ол затты, құбылысты
танығаннан кейін, енді таныс еместерін білуге ұмтылады, ізденеді. Сөйтіп
толық емес, толығырақ, дәлірек білімге қарай дамиды. Тану үшін адам дүниеге
белсенді әсер етеді, оған ықпал жасап өзгертеді, екінші зат ендіреді, соның
нәтижесінде өзі де өзгереді. Демек, мектептегі оқу үдерісі оқушылардың оқу
белсенділігін арттырып, шығармашылық әрекетін дамуына жол ашады.
Оқу белсенділік – оқушылардың оқуға, білімге деген ынта-ықыласының,
құмарлығының ерекше көрінісі. Оқу белсенділік проблемалық сұрақтың жауабын
іздестіруде, өзіндік жұмыс орындауда жүзеге асады. Оқушылардың өздігінен
білім алуы өз еркімен жұмыс істеуді талап етеді. Оқушылардың оқу-таным
белсенділігін арттырудың тиімді құралдарының бірі – оқушының өзіндік жұмысы
мен өздігімен білім алу әрекеті.
Білімді игеру барысында оқушыда кездесетін қиындықтарды жеңу,
табандылық, еске сақтау, кітаппен жұмыс істеу, байқау және жазба жұмысын
жүргізе білу, ой әрекетінің бірқатар тиімді тәсілдерін игеру, өзін бақылай
білулері керек. Мұндай іс-әрекеттер өзіндік жұмыстар арқылы іске асырылып
отырады.
Өзіндік жұмыс танымдық іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыруда,
болашақта білімді өз бетінше жинай алу қабілеттерін дамытуда жетекші рөл
атқарады, ойлауды жандандыра түседі, және оқып үйренуде оқушылардың жалпы
белсенділігін арттырады. Оқушының оқу үрдісінде танымдық белсенділігін,
қабілетін дамыту, танымдық жан қуаттарының оянуына ықпал ету, білім
деңгейін жетілдіру, ұзақ әрі жүйелі түрде жүргізілетін жұмыстардың
нәтижесінде қалыптасады [5].
Мектеп оқушыларының жан-дүниесінің біртұтас бейнесін қалыптастырудағы
пән аралық байланыс арқылы оқу белсенділігін зерттеуде мына еңбектердің
мәні зор: оның ішінде оқу әрекетінің тиімділігін арттыру мәселелерін
қарастыруға Ю.К.Бабанский, Т.И.Шамова, М.М.Левина, И.Я.Лернер т.б. өз
үлестерін қосты.
И.Я. Лернер оқу белсенділік пен танымдық, ізденімпаздылық ұғымдарының
ара қатынасы жөнінде бұған қарама-қарсы пікірді ұсынады. Мәселен,
Б.П.Есипов: Белсенділік шәкірт ақыл-ойының ізденімпаздығының белгілі бір
дәрежесін көрсетеді, - дейді [6].
Б.П. Есиповтың пікірімен дауласа келіп, ол белсенді болмай, ізденімпаз
бола алмайсың дейді, сөйтіп белсенділік, ізденімпаздылық шартына
жатқызамыз. Бұл ұғымдарды ажыратудағы қиындық тек танымдық іздемпаздық
ұғымын ғана емес, сонымен бірге танымдық белсенділік ұғымында түрліше
түсіндірудің орын алып отырғанына байланысты. Бір қатар авторлар танымдық
белсенділікті іс-әрекет ретінде қарастырады, бірақ жеке тұлғаның ерекше
қасиеті ұғымының мазмұнын ашып көрсетпейді.
Аталған ғалымдардың еңбектерінде бұл көзқарастарға талдау жасай келе,
Т.И Шамова оларды бір-бірінен бөліп-жарып қарауға болмайтынын атап
көрсетті, сөйтіп, қомақты талдау материалында танымдық белсенділік ұғымының
мәнін тек оларды диалектикалық бірлікте пайдаланғанда ғана түсінуге
болатынын көрсетеді. Біз танымдылық белсенділікті шәкірттің ақыл-ой және
дене қуатын жәй ғана жұмылдыруына жатқызбаймыз, қайта оны жеке тұлға
белсенділік сапасы ретінде қарастырамыз, бұл сапа оқушының белсенділік
мазмұны мен процесіне көзқарасында, оның білімді және іс-әрекет тәсілдерін
оңтайлы қысқа мерзімде тиімді игеруге ұмтылуында, мінез-құлық, ерік-жігерін
оқу-танымдылық мақсаттарға жұмылдыруында көрініс табады - деп атап
көрсетеді[7].
Жоғарыда аттары аталып кеткен педагог ғалымдардың оқушылардың танымдық
әрекеттері мен белсенділіктері туралы сөз еткенде, диплом жұмысымыздың
негізгі тақырыбының өзектілігіде басты назардан тыс қалмаған. Өйткені,
мектепте өтілетін технология сабағында оқушылардың іс-әректтері мен еңбек
белсенділіктерін арттыруда еңбек тәрбиесінің маңызы зор деп айтуымызға
болады.
Мектеп оқушыларының еңбекке қызығушылықтары жайдан – жай артып
отырмайды. Бұл жерде, әрбір мұғалімнің жеке үлесімен бірге мектептің
технология пәнінің мұғалімдерінің өзіндік ерекшеліктері бір басқа. Пән
мұғалімдері, әрбір баланың еңбекке қатынасын, қызғушылықтарын, жеке
даралығын тереңінен зерттеу арқылы анықтай алмаса, баланы сабаққа қызықтыру
оңайға түспейді. Сондықтан, мектеп оқушыларының әрбір сабақ үстінде еңбек
ету қарқынын еселей түсу үшін, баланың танымдық түсінігін жан-жақты
қалыптастыра білу пән мұғалімнің педагикалық шеберлігіне байланысты болып
келеді.
Жалпы оқу белсенділік, күрделі педагогикалық құбылыс болып табылады,
оның мазмұнын тек кешенді түрде ашу арқылы ғана түсінуге болады. Оқу
белсенділік ұғымының мазмұнына түрлі авторлардың түрліше мағына беретінін
ескерсек, бұл параметрлердің жиынтығы тым әр текті болып шығады (мұнда
ауқым да, кеңдік те, мүдде де, дайындық та, еске түсіру белсенділігі де,
т.б. бар). Бұл талаптың орындалуы оқушылардың оқу материалын түсінуге,
өткен материалдарды жаңа сабақ материалымен байланыстыруға және алған
білімдерін тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйену
ұмтылысынан көрінеді.
Білімді саналы меңгеру өз бетімен жаңа білім алуға мүмкіндік беретін
ақыл-ой еңбегінің өзіндік тәсілдерін игермейінше іске аспайды. Оқушылардың
белсенділігі- танымдық іс-әрекетінің көздейтін мүддесі, білімнің қоғамдық
мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттігі негізінде дамиды.
Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі оқушылардың алған білімдерін өмірде,
тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуі болып табылады. Осыдан келіп, оқыту
барысында оқушының іс - әрекетінде оқу белсенділікті қалыптастыру талабы
туындайды [8].
Оқушылардың оқу белсенділігін дамыту мәселесінің сан қырлығын ескеріп
және компьютерлік техниканың көмегімен оқу үрдісін жекелеуге мүмкіндік
беретін, тұлға мен оқу іс-әрекет теориясының негізгі қағидаларына сүйене
отырып, танымдық белсенділік - оқушының оқуға, білуге деген ынта-
ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы: мұғалімнің баяндап
тұрған жаңа материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған
білімін кеңейту үшін өздігінен кітап оқып, бақылау тәжірибе жасау сияқты
жұмыстар жасауы қажет.
Өйткені, өтілген материалдарды үйренуде белсенділіксіз мүмкін емес.
Яғни оқушының белсенділігі оқу үрдісінің барлық кезеңінде орын алуы қажет.
Сабақ барысында оқушының бойында оқу белсенділік пайда болса, оқушылардың
ақыл-ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды: зеректілік, байқағыштық,
ойлау және сөйлеу дербестігі т.б. Оқушылардың оқу белсенділігін дамыту және
қалыптастыру мәселесіне зерттеушілер, педагогтардың, әдіскерлердің көптеген
еңбектері арналған [ 9].
Оқу белсенділік жеке адамның орнықты қажеттілігіне, мінезіне айналу
үшін оның бойында өз күші және білім игеру қабілетімен қатар дербес
танымдық іс-әрекетке оң көзқарас қалыптасу керек.
Оқу белсенділік немесе ізденімпаздылық, оқушының берілген тапсырманы
басқаның көмегінсіз орындаумен ғана шектелмейді. Ол алдына саналы түрде
мақсаттар қойып соған сәйкес өзіп біз оған мынадай анықтама береміз. Оқу
белсенділік деп мотивацалық – тұлғалық, мазмұндық – амалдық және
процессуалды – жігерлік бөліктерінен тұрағын тұлғаның интегралдық
құралымен, сипаттамасын айтамыз.
Мектеп оқушыларының оқу белсенділігін қалыптастыру мақсатында
педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған.
Ы.Алтынсариннің пікірінше, педагогикалық жұмыстағы ең шешуші нәрсе:
мұғалімнің ең жақсы оқыту әдістерін таба білуінде, балалармен дұрыс тіл
табыса білуінде Үлгілі жолға қойылған, дұрыс тәртібі бар жаңа типті
мектеп, оқушыларды қызықтырып, оларды мәдениетке, жұмысқа және айналасын,
өз ортасын тануға, ой еңбегін үйретуге тиіссің, - деп атап көрсетті[10].
Оқу белсенділікті психологиялық, педагогикалық ережелерін басшылыққа
алып қарастырғанда мұғалімнің дидактикалық дайындығына мына компоненттер
кіруі керек:
- педагогикалық қызметтің толық берілуі, оны дұрыс атқару;
- ақыл-ой әрекетін кезеңімен қалыптастыру теориясын білу;
- бала психологиясының жасқа байланысты ерекшеліктерін білу;
- танымдық белсенділік процесінің негізін меңгере білу.
Психологтардың зерттеуі бойынша әр бір жас кезеңінде танымдық
белсенділікке баулуға өзек болатындай өзіндік ерекше қабілет, бейімділік
бар. Көптеген психологтар оқушылардың жасы өскен сайын жүйке жүйесінің
мүмкіндіктері кеңейіп қалыптасып отыратындығын, бірақ оқушының дамуы үшін
ең қажетті, құнды қасиеттердің біртіндеп жоғалып отыратындығымен түсіндіре
келе, бала белсенділігінің дамуы үшін ең қымбатты кезеңді, тиімді
пайдаланып қалуға асығу керектігін ескертеді. Қазіргі кезде, оқушылардың
танымдық белсенділіктерін арттыруда төмендегідей оқыту формаларын
ұйымдастыруға болады: жеке дара оқыту, ұжымдық оқыту, шығармашылық
сабақтар, ұжымдық жұмыстар т.б. [11].
Қазіргі кезде педагогика өкілдерінің пікірі бойынша дидактикадағы
негізгі мәселе – оқу үдерісінде оқушының оқу белсенділігін арттыру болып
табылады. Бұл үшін оқыту саналы, ерікті негізде жүргізіліп, оқытуда дайын
білімді беру, есте сақтау, қабылдау ғана емес, оқушының білімі өз бетінше
кеңейіп отырылуы керек. Білім, білік, дағды оқушыда өзіндік белсенділік
негізінде, ал бұл қабілеттер оқушының психологиялық белсенділігі
нәтижесінде пайда болады.
Оқушылардың оқу белсенділіктерін арттыру жұмыстары сабақ үдерісінде
жүреді. Оқушыларды сабақ барысында және сабақтан тыс уақытта өз бетінше
орындайтын жұмысын кеңейтіп, оны белгілі бір жүйеге келтіру арқылы мұғалім
оқушыларға білім негіздерін берік игертеді және өз бетінше тапсырмалар
орындауға қажетті ұғымдарды еркін қолдана білуге үйретеді.
Баланы оқу процесіндегі белсенділігінің жоғарылауы әсіресе білім
берудің бастапқы кезеңінде маңызды. Бұл заңды да, өйіткені білім алу - бұл
оқушының алғы іс-әрекеті, бұл процесте мектеп алдына қойған басты
тапсырмалары шешіледі.
Демек, өсіп келе жатқан жас ұрпақты өмірге дайындау, еңбекке, ғылыми-
техникалық және әлеуметтік процестерге белсендіре қатыстыруға мектеп
оқушыларының оқу белсенділігін арттырудың мәні мен маңызы зор болып қала
бермек.
Еліміздің егемендігі мен тіліміздің тәуелсіздігі де өскелең жастарға
жаңа талаптар қойып отыр. Білім беру жүйесінде алғашқы күннен бастап бала
психологиясын жан-жақты зерттеп оны терең білу, оның даярлық
ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімдерге жауапты да
құрметті міндеттер жүктейді. Сондықтан да бірінші кезекте, мектептің
бастауыш сынып мұғалімдері мен жоғары сынып мұғалімдері алдында оқытудың
әдістері жан-жақты меңгерумен қатар мектеп оқушыларының жасына сәйкес әрі
жекелей физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін, сондай-ақ жас
ерекшеліктерінің қалыптасуындағы заңдылықтарды терең білу міндеті қойылуда.
Неміс педагогі И.Ф. Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы танымдық белсенділікті алған. Адамдағы белсенділік қоршаған ортаны
танып – білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады.
Сондықтан, мұғалім өз білімін жан – жақты жетілдіре отырып, оқушы
белсенділігін дамыту керек екендігін айтқан [12 ].
Еңбек тәрбиесі туралы ғұламалар мен ағартушы педагогтар әсіресе Әл-
Фарабидің өзі тәрбие оның ішінде еңбек тәрбиесінің теориясы ғылыми
негіздеуді керек етеді деп санады. Еңбектің өзі өнер. Ал, еңбек тәрбиесі
сол өнерден туындайды, әрбір адамды еңбекке баулиды, еңбек шеберлігіне
үйретеді, еңбек ету дағдысын қалыптастырады деген болатын.
Еңбекке оқушыларды дағдыландыру қарапайым жұмыстар жасаудан
басталады да бірте-бірте күрделеніп отырады. Адамның рухани дамуының
көзі- еңбек. Ф.Энгельс еңбектің тарихи рөлін қарастыра келіп, белгілі
жағдайда адамды жаратқан еңбек деген қорытындыға келді. Олай болса,
еңбексіз даму жоқ, еңбексіз кері кетушілікке ұшырауға болады. Еңбек-
адамның көркі, бақыты, қоғам байлығы. Қоғамда қабілетіне қарай
еңбек ету әрбір адамның әдетіне, ең бірінші өмірлік қажетіне
айналады. Еңбекке жарамды әрбір адам өзінің өмірі мен қызметіне,
қоғамдық әл-ауқатын арттыруға, қажетті нәрселерді жасауға тиіс.
Педагогикалық тұрғыдан еңбек – баланы жан-жақты дамытып,
қалыптастырудың күшті құралы. Бала жастайынан еңбек етуге талпынады.
Оны еңбек дағдыларына үйрету үшін отбасы мен мектепте қазіргі
заман талаптарына сай ұйымдастырылып жүргізілуі керек.
Мектепте өтілетін технология сабағы арқылы бұл іс-әрекеттің бірнеше
түрлері бар. Бастауыш сыныптарда олар: баланың өзіне-өзі қызмет етуі,
қоғамдық пайдалы еңбек, өнімді еңбекке баулыса, жоғары сыныптарда олар
мектеп көлемінде жоғарыда атқарылған қызметтерді атқарып, өндірістік білім
негіздерін тікелей өз көздерімен көріп әртүрлі жұмыстың қыр-сынын ұғынады.
Әрекеттің мұндай түрлері оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай іске
асырылады. Сондықтан еңбек әреті жүйесінде оқушылардың өзіне-өзі
қызмет етуінің мәні зор.
Қоғамдық пайдалы еңбек түрі оқу-тәрбие жұмыстарының мақсаттарына
сәйкес жүргізіледі. Оқушылардың өнімді еңбекке қатысуының үлкен
тәрбиелік мәні бар. Олардың өнімді еңбек барысында жауапкершілігі
артады, іскерлік қабілеті дамиды.Сонымен қоғамдық пайдалы және
өнімді еңбекке тікелей қатысу оқушыларды іскерлікке ғана үйретіп
қоймай, олардың дене күштері мен ақыл-ойын дамытуға ықпал жасайды,
сабақта алған білімдерін тереңдетіп жетілдіреді. Еңбек іс- әрекетін
оқумен ұштастырып отырса, баланың әлеуметтік тәжірибесі молая түседі.
Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші фактордың
бірі. Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Еңбек дағдыларын
меңгеруде зор жігерліктің қажет екенін жақсы түсінді. Еңбек сапасы
негізгі көрсеткіш ретінде алынды. Еркін еңбек барысында өзінің және
бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін қанағаттандыру үшін адам
материалдық және рухани құндылықты жасайды.
Мектепте еңбек біліктерін арттырудың басты міндеттері:
біріншіден, еңбек сүйгіштік пен еңбек адамдарына құрметпен қарау;
екіншіден, оқушыларды халық шаруашылығының салаларындағы еңбектің
түрлерімен таныстыру еңбек іс-әрекетінің барысында олардың дағдысы
мен іскерлігін қалыптастыру; үшіншіден, мамандықты таңдауға дайындау.
Балаларды еңбекке психологиялық және практикалық тұрғыдан
дайындау – бұл қоғам үшін оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын және
еңбекті өз бетімен, өз еркімен ынталанып орындауға үйрету. Бұл өте
күлделі процесс- мұнда оқушылардың әдеті, сезімі қалыптасады.
Еңбек етуге әдеттену- бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл
адам тәрбиесінің жоғары деңгейі, еңбек процесіне құштарлық, еңбек
етуге әзірлік, жұмысты істей білу,- деді Н.К.Крупская[13].
Оқыту және тәрбие жұмысының барлық жүйесі оқушыларды еңбекке
психологиялық және практикалық тұрғыдан дайындау міндеттерін шешуге
бағытталуы тиіс. Еңбек тәрбиесі үшін өте маңызды еңбек сабағы. Онда
оқушылар еңбек дағдыларына үйренеді, техникалық білімді игереді.
Еңбек сабақтары барысында оқушылар жалпы және техникалық білімге
сүйенеді.
Оқушылар мектепте алған білімдерін дайдаланып, практикалық
дағдылар мен іскерлікті игереді. Осындай практикалық жұмыстың
барысында әр түрлі пәндер бойынша оқушылардың білімі байымды
тереңдейді, ғылыми-зерттеу ісіне машықтанады. Оқу еңбегі бала үшін
ойға толы, инемен құдық қазғандай, ақыл – ойдың кемелденуін талап
ететін ең ауыр еңбек екенін К.Д.Ушинский ескерткен болатын[14].
Адамның жан-жақты дамуының әлеуметтік жағдайларға тәуелді екенін
ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда алғашқы рет байқаған гуманистер социал-қиялшылдар
Томас Мор және Томмазо Кампанелла. Мор жеке адамды дамытудың
негізі - жалпыға бірдей және міндетті оқу, оқуды ана тілінде
жүргізу, балаларға ғылымның әр түрлі салаларынан теориялық білім
беру, оны еңбекпен ұштастыру болады деп өзінің бұл пікірін Утопия
кітабында сипаттайды. Ал Кампанелла адам баласының дамуы, жарасымды
қалыптасуы, оның бақытты өмір сүруіне байланысты, сондықтан баланың
ақыл-ойын, қабілетін дамыту үшін игілікті, қажетті жағдайлар жасау
керек деді[15].
ХІХ ғасырдың басында қиялшыл социализмнің ілімін жасаушылар
Ш.Фурье, Роберт Оуэн және Сен-Симон балаларды жан-жақты қабілетті
дамыту, яғни оларды біліммен қаруландыру, өмірге, еңбекке даярлау
тәрбиеге байланысты деп түсінді[16].
Адамның рухани дамуының көзі - еңбек. Ф.Энгельс еңбектің тарихи
рөлін қарастыра келіп, белгілі жағдайда адамды жаратқан еңбек деген
қорытындыға келді. Олай болса, еңбексіз даму жоқ, еңбексіз кері
кетушілікке ұшырауға болады. Еңбек - адамның көркі, бақыты, қоғам
байлығы. Қоғамда өз қабілетіне қарай еңбек ету әрбір адамның
әдетіне, ең бірінші өмірлік қажетіне айналуы керек. Еңбекке жарамды
әрбір адам өзінің өмірі мен қызметіне, қоғамдық әл-ауқатын
арттыруға, қажетті нәрселерді жасауға тиіс.
Педагогикалық тұрғыдан еңбек – баланы жан-жаұты дамытып,
қалыптастырудың күшті құралы. Бала жастайынан еңбек етуге талпынады.
Оны еңбек дағдыларына үйрету үшін үйелмен мен мектепте еңбек
тәрбиесі қазіргі заман талаптарына сай ұйымдастырылып жүргізілуі
керек. Мектепте бұл іс-әрекеттің бірнеше түрлері бар. Олар: баланың
өзіне-өзі қызмет етуі, қоғамдық пайдалы еңбек, өнімді еңбек.
Әрекеттің мұндай түрлері оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай іске
асырылады. Еңбек әреті жүйесінде оқушылардың өзіне-өзі қызмет
етуінің мәні зор.
Қоғамдық пайдалы еңбек түрі оқу-тәрбие жұмыстарының мақсаттарына
сәйкес жүргізіледі.
Оқушылардың өнімді еңбекке қатысуының үлкен тәрбиелік мәні
бар.Олардың өнімді еңбек ьарысында жауапкершілігі артады, іскерлік
қабілеті дамиды.
Сонымен қоғамдық пайдалы және өнімді еңбекке тікелей қатысу
оқушыларды іскерлікке ғана үйретіп қоймай, олардың дене күштері мен
ақыл-ойын дамытуға ықпал жасайды, сабақта алған білімдерін
тереңдетіп жетілдіреді.Еңбек іс- әрекетін оқумен ұштастырып отырса,
баланың әлеуметтік тәжірибесі молаяды.
1.2 Ағашты көркем өңдеуде мектеп оқушыларының қызығушылықтарын дамыту
Қазақ халқының белгілі ойшылдары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, М.Жұмабаевтар жастар тәрбиесіне еліміздің рухани негізіндегі
байлығын, халық мұраларын, салт-дәстүрлерін жиі пайдалану қажеттілігіне көп
көңіл бөлген. Қай заманда да ұлттық өрлеудің, халықтық қалыптасудың ең
негізгісі, бірінші шарты – білім. Ал шынайы білім беру – ұлттық сананы
қалыптастыру мен дамытудың басты құралы.
Қазақтың ұлттық қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар.Ол
тарих сонау көне замандардан басталады. Қазақстан жерінде бұрын-соңды
жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталлған.
Қолөнер халықтың ұлттық мұрасы. Қолөнер қашанда заман, өмір ағымымен
бірге туындап, дамып, мәдениеттердің үлгілері дәлел бола алады. Кең байтақ
Қазақстан Республикасы жерінде ертеден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей
мұрагері ғана емес, сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып байытушы.
Қазақ халқының қолөнері – жалпы алғанда халық мәдениетінің ішіндегі
негізгі саласы.
Әр адам әр түрлі мақсатта 300-400-ге дейін ағашты қажет етеді екен. Ағаш
– адамның ежелгі жасыл досы, ата-бабамның қолға алған алғаш қаруы да, отыны
да. Әрине, одан бері ағаштың міндеті, қызметі кеміген жоқ, жылдар өте одан
әрі артты. Әсірсе, қазақ халқының тұрмысында ежелден бері ағаштан жасалатын
үй бұымдардың орны ерекше.
Сонау, жазу-сызу шыға қоймаған ерте заманда өз ойын тасқа, сүйекке,
ағашқа ойып-қашап түсіріп отырған. Қазіргі қолөнер саласындағы ағаш ою-
өрнегі деген сөз сол ерте заманда қалыптасқан ұғым. Демек, бұдан да қазақ
халқының ою-өрнек өнері де осы тұста басталғанын білеміз.
Ғасырлар бойы екшелеп, көркемдік сапасы артып, күні бүгінге дейін жеткен
қолөнер қазіргі заманмен ұштасуда. Халық шеберлері жеке адамның ғана
мұқтажын өтеп қойған жоқ, ұлттық өнерді дамытуға ерекше үлес қосты.
Қолөнердің қазіргі жай кұйі туралы айтқанда, оны дамытуға ерекше үлес қосып
жүрген Дәркенбай Шоқпарұлының мектебін атауға болады. Әсіресе, Б. Сарыбаев
пен Д. Шоқпарұлының ерең еңбегі мен ерекше ынтасының арқасында қайта
қалпына келген Алматы қаласындағы Ықылас атындағы қазақтың ұлттық музыка
аспаптары мұражайындағы аспаптарды айрықша атап, мақтан тұта аламыз. Халық
шеберлерінің мектебін жалғастырушы Д. Шоқпарұлы туындыларын ұқсатып
жасаумен қатар әрі этнограф зерттеуші ретінде оқырмандарын халықтың
қолданбалы өнер түрлерімен сусындатып келеді. Соңғы кездері музыка
аспаптарын жасап, дамытуда озық жетістіктерге қол жеткізіп жүрген жас буын
шеберлер Ж. Тұрдығұлов Н. Абдрахмановты атауға болады[17].
Қазақтың ою және өрнек деген қоссөзі бірге келіп, латынша орнамент
деген ұғымды білдіреді, мағынасы – сәндеу, әсемдеу. Ойылған, кесілген,
тілінген, қиылған оюды екінші бір затқа жапсырып, жымдастырып, желімдеп
әшекейлейді, әсемдейді, түрлендіреді. Ою күнделікті тұрмыста үй жиһаздарын:
сырмақ, сандық, кебеже, киім-кешектерді, қабырғаларды безендіруге
қолданылады. Осындай бағытта бір бұйым жасамас бұрын оқушыларға ою-өрнек
түрлерін, оюдың мән-мағынасын, тарихын тереңірек түсіндіру қажет. Өйткені
бала қандай оюды қолданатынын білу керек және оларды дұрыс таңдай білуі
қажет. Халықтың өмір сүру ерекшелігі мен тұрмысын көп жағдайда
кәсіпшілігінің дамуы айқындалып отырады. Жоғарыда айтылып кеткен тұрмыс
бұйымдарының бәрі өте-мөте қажетті заттар болып қана қойған жоқ, сонымен
қатар адамның өміріне де көрік беретін. Шебер оларды жасай отырып өзінің
арманын, мүддесін әсемдікке деген түсінігін білдіруге талпынатын жасыратыны
жоқ қазір жастарымыз ою-өрнек сырын жете білмейді. Атап айтқанда, қазақ
оюының 3 түрге бөлінетінін, оның түсірілу тәсілін, сыры мен сипатын біле
бермейді. Олардың өзіндік ерекшелігі, белгілі мақсаттан туған мағынасы бар.
Оған жаңа мазмұн беріп байытып, халқымыздың мүддесіне жарата білсек қандай
жақсы. Оқушы ою өнерін шын ынтамен үйренуге, түсінуге құштарланса үлкен
жетістіктерге жетеді. Ойы ұшқыр, қиялы қанатты болады. Ою-өрнекті меңгеру
үшін біріншіден, оюды қиып үйренген өте қолайлы әдіс. Қағаз бүктеп қаттауға
аса қиындық туғызбайды. Сол себепті алдымен ою сырлары мен әдіс-тәсілдерін
қағаздан үйренуге дағдыланған дұрыс және олардықандай түстегі қағазға
жапсыру екендігін білу де – үлкен талғаммен туатын өнер.
Ағашқа ою салу өнерi, әсiресе, солтүстiк аудандардан бастап, бүкiл
Қазақстан аумағына кеңiнен таралған. Стилистикалық тұрғыда ол қазақтың
халықтық қолөнерiнiң басқа да барлық түрлерiмен, ең бастысы, киiзден және
былғарыдан оюлап көркем бұйымдар жасаумен тығыз байланысты. Киiзден оюлап
жасалған дүниелер, өрмелер мен тоқымалар кестелеу және халық өнерiнiң басқа
да түрлерi тәрiздi ою-өрнек салынған ағаш бұйымдары киiз үй жиһазының сәнiн
келтiрiп, үйге қажеттi тұтыну аспаптарын толықтырған, сөйтiп, өнер
туындысына айналған.
Қазақтардың ағашты өңдеп, пайдалануы ең алдымен, оның көшпендi өмiр
салтының қажетiн өтеуге байланысты болған. Киiз үйдiң сүйегi мен есiгі,
босағасы, керегесi ағаштан жасалған. Киiз үйдiң сүйегiне әдетте ою
салынбаған, ал есiк пен жиналмалы босағаларға ою ойылып, олар түрлi
бояулармен әшекейленiп отырған. Кейде, әсiресе, салтанатты ордалардың
ағаштары сүйекпен, алтын, күмiс, мыс-жезбен оюлап безендiрiлген. Көшпендi
өмiр салтына қарамастан қазақтардың ағаштан жасалған үй жиһазы болған,
мысалы төсек, сандық, адалбақан, кебеже т.с.с.
Ағаш сандықтың да, мысалы, азық-түлiк, киiм-кешек, төсек-орын салатын түр-
түрi болған. Сондай-ақ, теңдер мен көрпе-жастық, кiлемдер мен текемет-
сырмақтарды жинайтын жүкаяқтар болған.
Ас бұйымдарынан ағаш табақ, астау, шара, тостаған, қымыз құятын
тегене мен әшекейлi ожау, шынықап, келi-келсап, пiспек, қасыққа дейiн бәрi
ағаштан ойылған. Оларға және ою-өрнек салынып, сырланып, немесе сүйек,
металдармен өрнектелiп безендiрiлетiн болған. Ағашқа ойылған оюлардың
композициясы мен үлгiсi де қазақтың халықтық қолданбалы қолөнерiндегi
тәрiздi қарапайымдылығы және көрнектiлiгiмен ерекшеленедi. Жалпы түс пен
өрнектердiң теңдiгi, жекелеген бөлшектердiң жиi-жиi қайталанып отыруы да
қазақы үлгi. Солардың арасында ең көбiрек кездесетiнi – қошқар мүйiз, екi
басы тұйықталып келетiн иiр қайырма, S образды белгiлер мен шеңберлер,
төртбұрыштар, ромбтар, жапырақ формалы иiрме орамдар, т.с.с. Ою салынған
бұйымдардың әшекейлік шешiмi олардың үлкен-кiшiлi көлемiне қарамастан,
оюдың жекелеген бөлiктерi мен элементтерiнiң бәрi жалпы сәннiң жарасым
тұтастығына бағынған.
Қазақ оюшылары оюдың түрлi тәсiлдерiн меңгерген, тесiп ою, бедерлеп ою,
жанап қырлап ою, жалпақ ою, т.с.с. Кейде олар оюдың негiзгi жүйелерiн
қосымша өңдеп отырған. Орта Азия халықтарынан, әсiресе, қырғыздардан
ерекшелiгi, қазақтар ою үстiне металл жапсырып, не сүйек салып
безендiрген[18].
Металл жапсырмаларын көбiне сандықтар, кебеже мен қобдишаларға, қымыз
құятын тегенелер мен тостаған, әшекейлi ожауларға, киiм iлетiн адалбақан,
не ат әбзелдерiн iлетiн iлгешектерге қолданған. Ал ою үстiн сүйекпен
өрнектеу төсек пен есiк, жүкаяқтарға, кейде ағаш ердiң алдыңғы жағына
орналастырған. Сүйекшiлер қажеттi оюды алдымен сүйектен кесiп, содан соң
оны құрастырып, безендiрiлетiн бұйымның үстiне түймебас күмiс шегемен
жапсыратын болған. Ағаштың ою салынатын бетi алдын-ала арнайы өңдеуден
өтедi, оған салынған оюдың өзi кiрiгiп жапсырылатын металл кесiндiсiнiң
қалыңдығына қарай ұңғыланады. Соның нәтижесiнде ою үстiне жапсырылған
металл мен ағаштың бетi бедерсiз, бiркелкi жазық болып келедi. Қазақ
шеберлерi көбiне қаптамалы өрнектеудi қолданған, мұнда бұйымның бетiне
оюланған сүйек тұтастай жапсырылып, қапталады. Ондағы сүйектен ойылған
әрбiр өрнек жеке-жеке орналасқанда текемет-сырмаққа салынған оюдың
композициясындай жалпы жарасым тауып, бiр-бiрiмен әдемi үйлеседi. Аса
қымбат бағалы дүниелердi жасағанда сүйекке алтын-күмiс жапсырмаларын қосып
безендiретiн болған. Сүйекшi шеберлердiң еңбегi өте жоғары бағаланған.
Сондықтан сүйектен ойылған әдемi жиһаздар көбiне дәулеттi адамдардың төрiне
көрiк берген.
Қазақ шеберлерi қайыңның қатты безiнен қымыз iшетiн тостаған, саптаяқтар
ойған. Қымыз құятын ожаулардың өзi де әр алуан қалыпта жасалған. Салтанатқа
ұсталатын ыдыс-аяқтарға күмiстелген өрнектермен қоса iрi асыл тастар
салынып зерленетiн болған.
Қымыз құятын үлкен шаралар мен ет тартатын табақтар әдетте
әшекейленбеген. Оның тек сирек қолданылатын кейбiр түрлерi ғана томпақ
бедерлi, немесе түймебасты күмiс шегелермен әшекейленген. Күмiстiң өзi
кейде қарайтылып, безендiрiлген.
Ою салынған дүниелермен қатар станокта жонылған ыдыс-аяқтар кеңiнен
қолданылған. Оларға әдетте әшекей, ою салынбайтын болған.
Ағаштан түйiн түйiп, ою ойған қазақ шеберлерi қолөнер туындыларының ең
басты құндылығы олардың алуан түрлi ою өрнек үлгiлерiн кеңiнен қолдану
арқылы сол көркем шығармаларында көшпендiлер өмiр-тiрлiгiнiң мәнi, дүниенiң
жұмбақ сырлы жаратылысы жөнiнде ой түйген халық түйсiгiн поэтикалық тұрғыда
тұлғаландырып отырғандығында.
Бұл көркем туындылар жанды дүниенiң суретiн бейнемелеу жөнiндегi
исламның қатаң қағидасы шеберлердiң шығармашылық еркiндiгiне шек қойып,
оларды бейнелеу өнерiндегi шарттылық пен схематизмге мәжбүр еткендiгiнiң
сөзсiз айғағы. Алайда халықтық хас шеберлер тапсырыс берушiлердiң қалауына
орай, әрi қолдағы материалдарға икемделiп, белгiлi бiр қалыппен шектелген
ою-өрнек өнерінiң өзiнде де дүние, тiршiлiк туралы өз тұжырымдарын төтенше
қолтаңбаларымен қалдырды. Тiптi өздерiне ғана тән, өзгелер қайталай
алмайтын орнаментация жүйесiн жасады.
Себебі, ертеде қазақтың баспанасы киіз үйінен бастап, қарапайым қасығына
дейін ағаштан жасалып отырған. Неге десеңіз, ағаш бұйымдар ыңғайлы,
пайдалануға тиімді, сонымен бірге ол тұрмыстық зат есебінде ғана емес, сән
үшін де қолданылып, биік өнер дәрежесіне жеткізілген. “Алтынмен аптап,
күміспен қаптап” дегендей, әр әулеттің жағдайына қарай зерлеп, әшекейлеп
жасалған дүниені тұтынып келген. Ерте кездері бұл өнердің иесін ұста, он
саусағынан өнер тамған шебер деп құрмет тұтқан. Қазіргі күні бұл кәсіп
қолданбалы сәндік өнер деп айтылады[19].
Әсілі, бағзы заманда темір ыдыстардың қат кезінде даладағы малшы
алдындағы қойын сауып жіберіп, отқа тасты қыздырып, ағаш тостағандағы сүтке
қызып тұрған тасты салып жіберіп пісіреді екен. Мұны “қорықтық” болмаса
“тас қорық” деп атаған[20].
Әсілі, бағзы заманда темір ыдыстардың қат кезінде даладағы малшы
алдындағы қойын сауып жіберіп, отқа тасты қыздырып, ағаш тостағандағы сүтке
қызып тұрған тасты салып жіберіп пісіреді екен. Мұны “қорықтық” болмаса
“тас қорық” деп атаған. Қазақтың ет тартатын астау-табағы, құрт езетін
астауы, сүт, қымыз құятын шарасы, шөміш, саптыаяқ секілді барлық ыдыс-аяғы
ағаштан жасалған. Оның ішінде сыйлы, қадірлі қонағына ұсынатын ыдыс-аяқтың
жөні тіптен бөлек. Кейінгі кездері ел ішінде осы дәстүрді ұстанатын
отбасылардың қатары көбейіп, ағаш бұйымдарды күнделікті тұрмысына қолдана
бастады. Қазір қазақтың өз өнерін, байлығын өзіне көрсететін заман.
Дегенмен, ағаш бұйымдары табиғи зат болғаннан кейін таза ұстап, орнымен
қолдансаңыз ұзақ жылға шыдас береді.
Ата-бабаларымыз ағаштың түрін, жай-күйін өте жақсы білген.
Ата-бабаларымыз ағаштың түрін, жай-күйін өте жақсы білген.
Сондықтан, ыдыс-аяқты көбінесе ағаштың безінен, қатты жерінен жасап
отырған. Ағаш ыдыс жарылып кетпеуі үшін оны майлап, май сіңіру керек. Сонда
оның ішіне су сіңбейді. Екінші әдіс – оны құрсаулау. Күбінің, үлкен шара
ыдыстың сыртын темірмен құрсаулап тастайды. Бұл да жарылып кетпеуден
сақтайды және ыдыстың сырты, түбі әр затқа соғылып мүжіліп кетпесін
дегеннен туған. Ағаш ұсталарының өздерінің арнайы құрал-сайманы бар. Олар
ағаш шабатын шот, қашаудың түр-түрі, ыңғыру, үскі секілді құралдар. Бұрынғы
уақытта ағашты иіу, жұмсартудың тәсілдері болған. Әкемнен естуімше, ертеде
ағашты малдың қиымен араластырып, су құйып жерге көміп тастайды екен[21].
Сол кезде ол қызады да, белгілі бір күйге жеткенде ағаш жұмсарады. Дәл осы
сәтте қазып алып, тезге салып, өзіне қажетті қалыпқа иіп жасап алады. Міне,
осындай күрделі әдіс-тәсілдердің арқасында бүгінгі күні адам баласының ойы
жетпейтін дүниелерді жарыққа шығарып отырған.
Қазақ халқының өмірінде ағаштан жасалатын үй бұйымдарының алатын орны
ерекше. Оларға: киіз үй сүйегі, ас үй жабдықтарынан — асадал, кебеже, күбі,
келі-келсап; үй жиһаздарынан — сандық, адалбақан, ағаш төсек, ағаш жастық,
жүк аяқ, ер-тұрман сүйегі т.б. көптеген бұйымдар жатады. Сол сияқты
тұрмыстық қажеттілікті талап ететін арба, шана, тіпті ожау, қасыққа дейін
ағаштан жасап пайдаланған. Көшпелі мал шаруашылығымен немесе жартылай
отырықшылыққа ауысып, егіншілікпен айналысқан қазақ қауымының күңделікті
тұрмысына қажет ағапгган жаса-латын бұйымдардың түрі сан алуан. Ағаш
өңдеуді кәсіп еткен шеберлерді халық, олардың жасайтын бұйымда-рына қарай
"үйші", "ерші", "арбашы", "үста", "саз ас-папшы", "зергер" деп даралады.
Бұл шеберлердің әрқайсысы өзінің негізгі кәсібінен басқа да уақ-түйек
бұйымдар түрлерін жасай білді. Әсіресе "ұста" аталған шеберлер үй
бұйымдарының көптеген түрлерін жасаумен бірге, әр түрлі металл және сүйек
өндеу ісімен де айналысты.
Ағаш өңдеу өнерінің ішіндегі аса іскерлік пен қыруар еңбекті, шынайы
талғамды қажет ететін бұйымның түрі — киіз үй сүйегі. XIX ғ. екінші
жартысында Ш. Уәлихановтың әкесі жасатқан 10 қанат киіз үй сүйегінің
барлығы мүқият өңцелгені, керегелерінің өте әдемі мүсінделгені туралы 1865
ж. А. К. Гейнес өз еңбегінде терең баяндайды[22].
Сән-салтанат қуған, әсіресе сауда-саттықпен, қаламен байланыста болған
қазақ әкімдері мен ірі байлары кейде сырлы үйлерді місе тұтпаған. Олар
кереге бастарын, уық алақаны мен қаламдарын күмістетіп, сүйектетіп те
әшекейлететін болған. Мысалы, XIX ғ. екінші жартысында адай руынан шыққан
Қаражігіт Талпақов деген бай киіз үйінің сүйегін таза күміс, күмістелген
темір және өрнектелген сүйек әшекейлер-мен мейлінше безендірген екен. Сол
туралы осы күнге дейін ел арасында тамсана сөз қозғалады.
Көшіп-қонып, мал баққан қазақ халқы үшін көліктің негізгі түрі — салт
ат, соған орай ер-тұрман жабдықтарының алатын орны да өзгеше. Халық басынан
өткен сан қилы уақиғаларга сай мұның да өзінше даму, өзгеру процесі жүріп
жатты. Мұның өзі қазақ халқының қолөнерінің қандайлық дәрежеде болғанын
аңғартты. Ер-тұрман жабдықтарын зерттеудің ғылыми маңызын өнер туындысы
ретінде бағалаумен қатар, көне заманнан бері көшпелі халық өмірінің заңды
қажеттілігіне сай қалыпгасқан еңбек құралы есебінде қараған жөн[23].
Ер тоқымның күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан көптеген түрлері
бар, олар: "найман ер", "үйрек бас", "құранды ер", "қозы қүйрық" немесе
"ақбас ер" т.б.
Қазақтың күнделікті тұрмыста пайдаланған ағаштан жасалатын үй-іші
жиһаздары мен ыдыс-аяқтары да көші-қонға немесе отырықшылыққа бейімделіп
жасалады. Әрине, қазақ қолөнер шеберлерінің ішінде орта қол ісмерлерімен
бірге, аса өнерлілері де болды. Сондықтан да Қазан төңкерісіне дейін
жасалған бұйымдардың осы күні ел арасында болсын, мұражайлар қорында болсын
ең тәуірлері, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АННОТАЦИЯ
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 БОЛАШАҚ КӘСІБИ МАМАНДАРЫН ЖИҺАЗ ДАЙЫНДАУ ШЕБЕРЛІГІНЕ БАУЛУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2 Кәсіптік мектеп оқушыларының шығармашылық белсенділігін дамытудың
психологиялық, педагогикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 8
1. Ағашты көркем өңдеуде мектеп оқушыларының қызығушылықтарын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
16
2. Кәсіптік мектеп оқушыларын ағаш өңдеу жұмыстарына баулу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2 КӘСІПТІК МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН АҒАШ ӨҢДЕУ ШЕБЕРЛІГІНЕ БАУЛУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
1. Ағаш өңдеу жұмыстарында мектеп оқушыларының оқу белсенділіктерін
арттырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
31
2. Болашақ мамандарды жиһаз жасау өнеріне үйретудің әдістері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3. Жиналмалы орындық және үстел үлгілерін дайындаудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
4. Сабақ жоспарының
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..44
3 ПРАКТИКАЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАР
3.1 Жиналмалы орындықтар мен
үстелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.2 Орындық үлгілерін дайындау
талаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
3.3 Бұйымның экономикалық
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 61
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..63
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме жасалған:
- ҚР Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылдың 14 жетоқсанында
Қазақстан-2050 стратегиясы-қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты
халыққа Жолдауында Кәсіптік техникалық білім беру саласына аса зор мән
берілген болатындығын педагог өз еңбегінде атап кеткен;
- Университеттің ішкі нормативтік ережесі;
- УЕ-ХҚТУ-015-2014 Дипломдық жұмысты әзірлеу мен рәсімдеуге
қойылатын жалпы талаптар.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЭТ-62 - (электроқайрақ) типтегі электр
НС-12 - бұрғылау станогы
СТД-120 - ағаш өңдеу станогі
И-2УА - электрорубаноктар
И-93 - электролобзик
И-78 - дискалы ара
АНЫҚТАМАЛАР
Белсенділік (акивность)- оқушының оқып-үйренуге болған қатынасы,
оның құрлымдық элементтері 1) оқу тапсырмаларын орындауға әрдайым дайын
болу; 2) дербес іс-әрекетке құлшыныс; 3) тапсырма орындауға саналық; 4) оқу
жүйелілігі; 5) білім деңгейін көтеруге қызығу;- деп түсініктеме береді
Оқу белсенділік – оқушылардың оқуға, білімге деген ынта-
ықыласының, құмарлығының ерекше көрінісі.
Оқыту әдістері - оқушылардың оқып-үйренушілерге көмектесу
тәсілдері, осы тәсіл арқылы таным күштері дамиды.
Б р у с ш а — қарапайым деталь, оның өлшемі, тілінуі мен
формасы әр түрлі болады. (Ол тұтас бір ағаштан тілінуі) және желімделген,
яғни әр түрлі ағаштан тілініп, олар ені, қалыңдығы немесе ұзындығы бойынша
құрастырылған болуы мүмкін.
Бөлік— бүл бір-бірімен желім, бұранда шеге, болат арқылы бірікетін
құрамды бөлшектердің жеке бір элементі.
Бөлектер — рамка, қорап және басқа да осы тәрізді конструкциялар,
оларда деталь дербес конструкциялық элемент болып табылады.
Топ — бұйымның құрамдас бөлшектерінің бірігуі. Топтың құрамына бөліктер мен
детальдар енеді. Бұйым бірқатар топтардан, бөліктерден, детальдардан
құралуы мүмкін.
Кіріспе
Зерттеу көкейкестілігі: Егеменді ел атанып отырған тәуелсіз Қазақстан
Республикасының алдында тұрған әлеуметтік экономикалық міндеттердің бірі
ұрпақ тәрбиесі, оның ішінде білім беру саласындағы тың өзгерістер қарқынды
дамып отырған ғылыми техникалық прогрестің алғы шарттарының бірі.
Бүгінгі үдемелі дамып отырған қоғам:дағы білім беру жүйесіндегі өзекті
мәселесінің бірі – болашақ кәсіби мамандарды даярлау ісінде бүгінгі
қоғамның талаптарын орындай білуге бағыттау. Ол үшін бірінші кезекте мектеп
оқушыларының еңбек тәрбиесі мен кәсіби бағдар беру жұмыстарын түбірімен
жаңарту. Мектептен беріле бастайтын еңбек тәрбиесіне баса көңіл аудару,
оларды еңбекпен байланыстыру арқылы кез келген мекеме орындарында жұмыс
істей білетін жан-жақты да қабілетті мамандар даярлау бүгінгі қоғамның ең
өзекті мәселесінің бірі болып табылады. Осы орайда әрбір жас буын ең
алдымен өз білімін өз еңбегімен жеке басына ғана емес, қоғамға да пайда
келтіретін азамат ретінде өзін саналы түрде түсіне білу керек.
Сондықтан да мектеп қабырғасынан балаға білім ғана беріп қоймай,
олардың болашаққа өз ұстанымын дұрыс бағытта қалыптастыра алатын олардың
оқу белсенділіктерін ары қарай дамыту. Болашақ кәсіби мамандарды даярлауда
бірінші кезекте, мектеп оқушыларының мамандық туралы таным-түсінігін
толыққанды қалыптастыру. Ол үшін, әуелі жалпы жоғары сынып оқушыларының оқу
белсенділіктерін қалыптастыруда және оларды жан-жақты үйлесімді дамуында
мектептегі еңбек тәрбиесінің маңызы зор болып саналады.
Бүгінгі қоғам талаптап отырған білім беру жүйесіндегі үдемелі
өзгерістер, әсіресе кәсіпіптік білім беру мазмұнының түбегейлі өзгертілуі.
Өйткені, бүгінгі қоғамның жұмысшылар тобын құрайтын кәсіптік техникалық
колледждер мен кәсіптік техникалық лицейлер болып саналады.
ҚР Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылдың 14 жетоқсанында
Қазақстан-2050 стратегиясы-қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты
халыққа Жолдауында Кәсіптік техникалық білім беру саласына аса зор мән
берілген болатындығын педагог өз еңбегінде атап кеткен [1].
Осы орайда бүгінгі таңда еліміз аумағында орналасқан барлық кәсіптік
техникалық білім беру жүйесінде оң өң өзгерістер орын алуда. Жалпы білім
беретін орта мектептердің түлектеріне жан-жақты талаптар қойылып, болашақ
мамандық иесі болуға алдын ала кәсіби бағдар жұмыстары жүйелі жүргізілуде.
Мектеп оқушыларының еңбектік іс- әрекет белсенділіктерін дамытуда еңбекке
баулу (Технология) пәнінің алатын орны ерекше. Технология пәнінде мектеп
оқушылары еңбектің алғашқы әліппесімен танысып, олардың байқағыштығы, ой -
өрісі, сана-сезімдері және олардың пәнге деген қызығушылықтары арта түсіп
оқу белсенділіктері артып отырады.
Сондықтан технология сабақтарында оқушылардың белсенділігін дамытуда
бүгінгі мектеп оқушыларына жан-жақты білім беруде бүгінге дейін өтіліп келе
жатқан мектептегі технология сабағы дегенмен өз дәрежесінде өтіліп келе
жатқан пәндердің бірі болғанымен оқушылардың сабаққа деген қызығушылықтарын
арттыру мақсатында ұсынылған оқулықтарымыздың бүгінгі таңда олардың сабаққа
деген оқу белсенділіктерін дамыта түсетін оқу-әдістемелік құралдардың
жоқтың қасы. Біз айтып отырған талаптардың орындалмауынан бүгінгі күні
біршама қарама-қайшылықтар туындайды. Біз жазып отырған дипломдық жұмыстың
тақырыбы осы мәселелердің шешімін табу мақсатында ұсынылған оқу-әдістемелік
құралдарға талдау жасап, өз ұсыныстарымызды жасауға Кәсіби мектеп
оқушыларын жиналмалы орындық және үстел үлгілерін дайындауға оқыту
әдістемесі деп таңдап алуға себепші болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты – болашақ кәсіби мамандарды даярлауда мектеп
оқушыларының оқу белсенділіктерін дамытудың психологиялық ерекшеліктер мен
педагогикалық негіздердің тигізетін ықпалын анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
а) Жоғары оқу орындарында даярланатын болашақ кәсіби мамандарды даярлаудың
психологиялық ерекшеліктеріне және осы мәселені зерттеген педагог-
психологтардың еңбектеріне талдау жасау.
ә) Мектепте өтілетін технология пәнінде оқушылардың оқу белсенділіктерін
дамыту үшін оқытудың ең тиімді әдіс-тәсілдеріне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының әдістері – талдау, жинақтау, іздену, бақылау, оқушы
жұмысын зерттеу, сауалнама жүргізу, тест т.б.
Зерттеу жұмысының нысанасы – кәсіби мамандар даярлайтын жоғары оқу
орындары мен мектептің оқу тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні – жоғары сынып оқушыларының оқу белсенділіктері мен
іскерлік қабілеттерін техология пәнінде дамыту.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 БОЛАШАҚ КӘСІБИ МАМАНДАРЫН ЖИҺАЗ ДАЙЫНДАУ ШЕБЕРЛІГІНЕ БАУЛУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіптік мектеп оқушыларының шығармашылық белсенділігін дамытудың
психологиялық, педагогикалық ерекшеліктері
Оқушылардың оқу белсенділігін дамытуда бірінші кезекте мотивациялық
компанентерді жүзеге асыратын оқытудың әдістері мен тәсілдерін қолдану және
білім алуға өз бетінше ізденуін, оқушылардың бағдарлық іс-әрекеттерін
қалыптастыруын Ресейдің педагог ғалымдары И.Я.Лернер, А.М.Матюшкина,
М.И.Махмутов, В.Оконов өз еңбектерінде кеңінен қарастырған[2].
Баланың бойында даму процесі өмір бойы жүріп отырады, сол даму
процесінде баланың оқу белсенділігі артып отырады. Балалар бастауыш сынып
кезінде-ақ өмір процесіндегі шындықты, болмыстағы құбылыстар мен заттарды
анықтап білуге, адамзаттың тарихи тәжірибесін менгеруге талпынады. Ал,
балалардың әр нәрсені білуге құмартуынан таным ынтасы оянатындығы мәлім.
Осы жаста балалар қарым-қатынас шеберлігі кеңеюінің маңызы артады. Оқушылар
бойындағы өзгерістер мұғалімдерден оқу тәрбие жұмысын нақты мақсатқа
бағытталуды талап етеді. Оқу белсенділіктің негізгі жетекші түрі оқу
болғандықтан, оқу арқылы олардың таным процесі яғни қабылдау, қиял, ес,
зейін, ойлау қабілеттері дамиды.
Педагог ғалым Сабит Бабаевтың Жалпы педагогика атты оқу құралында
Белсенділік (акивность)- оқушының оқып-үйренуге болған қатынасы, оның
құрлымдық элементтері 1) оқу тапсырмаларын орындауға әрдайым дайын болу; 2)
дербес іс-әрекетке құлшыныс; 3) тапсырма орындауға саналық; 4) оқу
жүйелілігі; 5) білім деңгейін көтеруге қызығу;- деп түсініктеме береді [3].
Балалардың оқуға деген қатынасын мұғалімдер әдетте олардың белсенділігі
мен сипаттайды. Демек, белсенділік оқушылардың іс-әрекет аясына ену
дәрежесімен анықталады.
Белсенділіқ құрлымы біз жоғары да атап өткен бірліктерден тұратынын
анықтадық. Оқушылардың танымдық белсенділігі мен дербестігі өзара
байланысты: Белсенділігі күшті оқушылар, әдетте, дербес жұмыс істеуге
қабілетті келеді. Белсенділік арттырудағы басты мақсат- оқушылардың оқуға
деген құштарлығына нәр беріп, оқу-тәрбие жұмысының сапасын көтеру.
Педагогикалық тәжірибелерде белсенділік арттырудың әртүрлі жолдары
пайдаланылады. Олардың ішінде оқытудың әртүрлі формалары, әдістері, құрал-
жабдықтары, оларды әрқилы жағдайлардың туындауына сәйкес бір-бірімен
ұштастырылып, оқушылардың белсенділігімен дербестіне дем беру. Сабақ
жағдайларында оқушылардың белсенділігін арттыруға келесі әрекеттер тиімді
болып саналынады:
- өз ой-пікірін қорғай білуі;
- сыныптастары мен пікірсайыстарға қатысып өз пікірін айта білуі;
- жолдастарының жауаптарына сын пікір білдіре алуы;
- үлгерімі төмен оқушыларға көмек көрсете білуі;
Ұрпақ тәрбиесі, оның ішінде білім беру ісіндегі өзгерістер елімізде
өтіп жатқан реформалармен ғылыми техникалық прогрестің алғы шарттарының
бірі. Оның үстіне бүкіл әлемдік білім беру кеңістігінде ену мақсатында
Қазақстан Республикасында білім берудің жаңаша жүйесі құрылып өз
нәтижелерін беруде. Аталған өзгерістер оқу-тәрбие үрдісіндегі болып жатқан
түрлі бағыттағы білім беру қызметін жаңаша қаруды, қол жеткізген табыстарды
сын көзбен бағалай отырып саралауды, жастардың оқу белсенділіктерін
дамытуды және мұғалім іс-әрекетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді.
Осы мақсатта педагогика ғылымын дамытуда үлес қосқан ірі тұлғалы ғалымдар,
философтар, педогогтар ертеден-ақ өз үлестерін қоса білді. Мысалы,
М.Данилов пен Б.Есимовтың Дидактика кітабында Оқыту әдістері оқушылардың
оқып-үйренушілерге көмектесу тәсілдері, осы тәсіл арқылы таным күштерін
дамытады деп жазған[].
Авторлар әдістерді ғылыми және дидактикалық деп топтай келе,
педагогикалық дидактикалық әдістер психологиялық басымдық көрсететін
көзқарас деп тұжырымдайды. Кез-келген құбылыс элементі сияқты оқыту
әдісінің субъективті және объективті бөлімі бар. Ресей халқының ағарту
ісінің білгір қайраткері К.Д.Ушинский Ана тілін оқытуға басшылық
еңбегінде, В.А.Сухомлинский Балаларға жүрек жылуы еңбегінде, В.Ф.Шаталов,
Н.А.Менчинская, П.П.Блонский, Я.А.Пономаров т.б өздерінің еңбектерінде атап
көрсетеді.
Қазақ халқының тұнғыш ағартушысы Ы.Алтынсариннің Таңдамалы
педагогика мұралары және М.Жұмабаев өзінің Педагогика, Қ.Бержанов,
Т.Сабыров Оқыту теориясының негіздері т.б еңбектерінде жастарға білім
беру саласында өскелең өмір жағдайында оқу белсенділігін дамытудың
маңыздылығына көп тоқталады. Бала психологиясын жан-жақты зерттеп оны терең
білу, оның даралық ерекшеліктері мен үнемі санасып отыру мектеппен
мұғалімдердің жауапты да құрметті міндеті деп түсіндіреді. Сондықтан
бірінші кезекте, мектеп мұғалімдері алдын ала оқытудың әдістеме негіздерін
жан-жақты менгерумен қатар мектеп жасындағы балалардың жасына сәйкес әрі
жекелей физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін, сондай-ақ жас
жеткіншектердің қалыптасуындағы психологиялық заңдылықтарды терең білу
міндеті қойылуда.
Әр адамның меңгерген білім деңгейімен мазмұнына байланысты жүзеге
асырылады. Қоршаған дүниені білу танымдыққа байланысты. Таным-адам
санасының дамуының негізі және ол арқылы адам өзін қоршаған ортаны игеруді
де үйренеді.
Білімнің қалыптасып дамуының жалпы шарттары, философияның негізгі
мәселесі – рухани материалдарға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан
зерттейтін ілім – таным теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа
ғылыми теориядан түрлі айырмашылығы бар. Ол білімнің қалыптасуы мен
негізделуінің жалпы ұстанымдарын, оның ақиқаттылығының жалпы шарттарын,
объективті қатынастарды қалыптастыру. Сондықтан Аристотель: Сыртқы дүние
заттары алғашқы, көзқарастармен, танымдық белсенділігін қалыптастыру, өз
бетінше білім алу дағдыларының дамуына негіз салу болып табылады.
Таным-философиялық ұғым, Айналадағы материалдық шындықтың адам
санасында бейнеленуі. Қоршаған дүние, объективті түрде өмір сүретін
болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санада бейнеленеді. Көру,
сезіну, түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді
де, біз оларды қабылдаймыз. Қабылдау барысында сыртқы сезім мен ішкі
сезімдер біріге отырып, танымды анықтай түседі. Адам баласы танымдық
белсенділік арқылы білмеуден білуге көшіп отырады. Ол затты, құбылысты
танығаннан кейін, енді таныс еместерін білуге ұмтылады, ізденеді. Сөйтіп
толық емес, толығырақ, дәлірек білімге қарай дамиды. Тану үшін адам дүниеге
белсенді әсер етеді, оған ықпал жасап өзгертеді, екінші зат ендіреді, соның
нәтижесінде өзі де өзгереді. Демек, мектептегі оқу үдерісі оқушылардың оқу
белсенділігін арттырып, шығармашылық әрекетін дамуына жол ашады.
Оқу белсенділік – оқушылардың оқуға, білімге деген ынта-ықыласының,
құмарлығының ерекше көрінісі. Оқу белсенділік проблемалық сұрақтың жауабын
іздестіруде, өзіндік жұмыс орындауда жүзеге асады. Оқушылардың өздігінен
білім алуы өз еркімен жұмыс істеуді талап етеді. Оқушылардың оқу-таным
белсенділігін арттырудың тиімді құралдарының бірі – оқушының өзіндік жұмысы
мен өздігімен білім алу әрекеті.
Білімді игеру барысында оқушыда кездесетін қиындықтарды жеңу,
табандылық, еске сақтау, кітаппен жұмыс істеу, байқау және жазба жұмысын
жүргізе білу, ой әрекетінің бірқатар тиімді тәсілдерін игеру, өзін бақылай
білулері керек. Мұндай іс-әрекеттер өзіндік жұмыстар арқылы іске асырылып
отырады.
Өзіндік жұмыс танымдық іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыруда,
болашақта білімді өз бетінше жинай алу қабілеттерін дамытуда жетекші рөл
атқарады, ойлауды жандандыра түседі, және оқып үйренуде оқушылардың жалпы
белсенділігін арттырады. Оқушының оқу үрдісінде танымдық белсенділігін,
қабілетін дамыту, танымдық жан қуаттарының оянуына ықпал ету, білім
деңгейін жетілдіру, ұзақ әрі жүйелі түрде жүргізілетін жұмыстардың
нәтижесінде қалыптасады [5].
Мектеп оқушыларының жан-дүниесінің біртұтас бейнесін қалыптастырудағы
пән аралық байланыс арқылы оқу белсенділігін зерттеуде мына еңбектердің
мәні зор: оның ішінде оқу әрекетінің тиімділігін арттыру мәселелерін
қарастыруға Ю.К.Бабанский, Т.И.Шамова, М.М.Левина, И.Я.Лернер т.б. өз
үлестерін қосты.
И.Я. Лернер оқу белсенділік пен танымдық, ізденімпаздылық ұғымдарының
ара қатынасы жөнінде бұған қарама-қарсы пікірді ұсынады. Мәселен,
Б.П.Есипов: Белсенділік шәкірт ақыл-ойының ізденімпаздығының белгілі бір
дәрежесін көрсетеді, - дейді [6].
Б.П. Есиповтың пікірімен дауласа келіп, ол белсенді болмай, ізденімпаз
бола алмайсың дейді, сөйтіп белсенділік, ізденімпаздылық шартына
жатқызамыз. Бұл ұғымдарды ажыратудағы қиындық тек танымдық іздемпаздық
ұғымын ғана емес, сонымен бірге танымдық белсенділік ұғымында түрліше
түсіндірудің орын алып отырғанына байланысты. Бір қатар авторлар танымдық
белсенділікті іс-әрекет ретінде қарастырады, бірақ жеке тұлғаның ерекше
қасиеті ұғымының мазмұнын ашып көрсетпейді.
Аталған ғалымдардың еңбектерінде бұл көзқарастарға талдау жасай келе,
Т.И Шамова оларды бір-бірінен бөліп-жарып қарауға болмайтынын атап
көрсетті, сөйтіп, қомақты талдау материалында танымдық белсенділік ұғымының
мәнін тек оларды диалектикалық бірлікте пайдаланғанда ғана түсінуге
болатынын көрсетеді. Біз танымдылық белсенділікті шәкірттің ақыл-ой және
дене қуатын жәй ғана жұмылдыруына жатқызбаймыз, қайта оны жеке тұлға
белсенділік сапасы ретінде қарастырамыз, бұл сапа оқушының белсенділік
мазмұны мен процесіне көзқарасында, оның білімді және іс-әрекет тәсілдерін
оңтайлы қысқа мерзімде тиімді игеруге ұмтылуында, мінез-құлық, ерік-жігерін
оқу-танымдылық мақсаттарға жұмылдыруында көрініс табады - деп атап
көрсетеді[7].
Жоғарыда аттары аталып кеткен педагог ғалымдардың оқушылардың танымдық
әрекеттері мен белсенділіктері туралы сөз еткенде, диплом жұмысымыздың
негізгі тақырыбының өзектілігіде басты назардан тыс қалмаған. Өйткені,
мектепте өтілетін технология сабағында оқушылардың іс-әректтері мен еңбек
белсенділіктерін арттыруда еңбек тәрбиесінің маңызы зор деп айтуымызға
болады.
Мектеп оқушыларының еңбекке қызығушылықтары жайдан – жай артып
отырмайды. Бұл жерде, әрбір мұғалімнің жеке үлесімен бірге мектептің
технология пәнінің мұғалімдерінің өзіндік ерекшеліктері бір басқа. Пән
мұғалімдері, әрбір баланың еңбекке қатынасын, қызғушылықтарын, жеке
даралығын тереңінен зерттеу арқылы анықтай алмаса, баланы сабаққа қызықтыру
оңайға түспейді. Сондықтан, мектеп оқушыларының әрбір сабақ үстінде еңбек
ету қарқынын еселей түсу үшін, баланың танымдық түсінігін жан-жақты
қалыптастыра білу пән мұғалімнің педагикалық шеберлігіне байланысты болып
келеді.
Жалпы оқу белсенділік, күрделі педагогикалық құбылыс болып табылады,
оның мазмұнын тек кешенді түрде ашу арқылы ғана түсінуге болады. Оқу
белсенділік ұғымының мазмұнына түрлі авторлардың түрліше мағына беретінін
ескерсек, бұл параметрлердің жиынтығы тым әр текті болып шығады (мұнда
ауқым да, кеңдік те, мүдде де, дайындық та, еске түсіру белсенділігі де,
т.б. бар). Бұл талаптың орындалуы оқушылардың оқу материалын түсінуге,
өткен материалдарды жаңа сабақ материалымен байланыстыруға және алған
білімдерін тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйену
ұмтылысынан көрінеді.
Білімді саналы меңгеру өз бетімен жаңа білім алуға мүмкіндік беретін
ақыл-ой еңбегінің өзіндік тәсілдерін игермейінше іске аспайды. Оқушылардың
белсенділігі- танымдық іс-әрекетінің көздейтін мүддесі, білімнің қоғамдық
мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттігі негізінде дамиды.
Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі оқушылардың алған білімдерін өмірде,
тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуі болып табылады. Осыдан келіп, оқыту
барысында оқушының іс - әрекетінде оқу белсенділікті қалыптастыру талабы
туындайды [8].
Оқушылардың оқу белсенділігін дамыту мәселесінің сан қырлығын ескеріп
және компьютерлік техниканың көмегімен оқу үрдісін жекелеуге мүмкіндік
беретін, тұлға мен оқу іс-әрекет теориясының негізгі қағидаларына сүйене
отырып, танымдық белсенділік - оқушының оқуға, білуге деген ынта-
ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы: мұғалімнің баяндап
тұрған жаңа материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған
білімін кеңейту үшін өздігінен кітап оқып, бақылау тәжірибе жасау сияқты
жұмыстар жасауы қажет.
Өйткені, өтілген материалдарды үйренуде белсенділіксіз мүмкін емес.
Яғни оқушының белсенділігі оқу үрдісінің барлық кезеңінде орын алуы қажет.
Сабақ барысында оқушының бойында оқу белсенділік пайда болса, оқушылардың
ақыл-ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды: зеректілік, байқағыштық,
ойлау және сөйлеу дербестігі т.б. Оқушылардың оқу белсенділігін дамыту және
қалыптастыру мәселесіне зерттеушілер, педагогтардың, әдіскерлердің көптеген
еңбектері арналған [ 9].
Оқу белсенділік жеке адамның орнықты қажеттілігіне, мінезіне айналу
үшін оның бойында өз күші және білім игеру қабілетімен қатар дербес
танымдық іс-әрекетке оң көзқарас қалыптасу керек.
Оқу белсенділік немесе ізденімпаздылық, оқушының берілген тапсырманы
басқаның көмегінсіз орындаумен ғана шектелмейді. Ол алдына саналы түрде
мақсаттар қойып соған сәйкес өзіп біз оған мынадай анықтама береміз. Оқу
белсенділік деп мотивацалық – тұлғалық, мазмұндық – амалдық және
процессуалды – жігерлік бөліктерінен тұрағын тұлғаның интегралдық
құралымен, сипаттамасын айтамыз.
Мектеп оқушыларының оқу белсенділігін қалыптастыру мақсатында
педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған.
Ы.Алтынсариннің пікірінше, педагогикалық жұмыстағы ең шешуші нәрсе:
мұғалімнің ең жақсы оқыту әдістерін таба білуінде, балалармен дұрыс тіл
табыса білуінде Үлгілі жолға қойылған, дұрыс тәртібі бар жаңа типті
мектеп, оқушыларды қызықтырып, оларды мәдениетке, жұмысқа және айналасын,
өз ортасын тануға, ой еңбегін үйретуге тиіссің, - деп атап көрсетті[10].
Оқу белсенділікті психологиялық, педагогикалық ережелерін басшылыққа
алып қарастырғанда мұғалімнің дидактикалық дайындығына мына компоненттер
кіруі керек:
- педагогикалық қызметтің толық берілуі, оны дұрыс атқару;
- ақыл-ой әрекетін кезеңімен қалыптастыру теориясын білу;
- бала психологиясының жасқа байланысты ерекшеліктерін білу;
- танымдық белсенділік процесінің негізін меңгере білу.
Психологтардың зерттеуі бойынша әр бір жас кезеңінде танымдық
белсенділікке баулуға өзек болатындай өзіндік ерекше қабілет, бейімділік
бар. Көптеген психологтар оқушылардың жасы өскен сайын жүйке жүйесінің
мүмкіндіктері кеңейіп қалыптасып отыратындығын, бірақ оқушының дамуы үшін
ең қажетті, құнды қасиеттердің біртіндеп жоғалып отыратындығымен түсіндіре
келе, бала белсенділігінің дамуы үшін ең қымбатты кезеңді, тиімді
пайдаланып қалуға асығу керектігін ескертеді. Қазіргі кезде, оқушылардың
танымдық белсенділіктерін арттыруда төмендегідей оқыту формаларын
ұйымдастыруға болады: жеке дара оқыту, ұжымдық оқыту, шығармашылық
сабақтар, ұжымдық жұмыстар т.б. [11].
Қазіргі кезде педагогика өкілдерінің пікірі бойынша дидактикадағы
негізгі мәселе – оқу үдерісінде оқушының оқу белсенділігін арттыру болып
табылады. Бұл үшін оқыту саналы, ерікті негізде жүргізіліп, оқытуда дайын
білімді беру, есте сақтау, қабылдау ғана емес, оқушының білімі өз бетінше
кеңейіп отырылуы керек. Білім, білік, дағды оқушыда өзіндік белсенділік
негізінде, ал бұл қабілеттер оқушының психологиялық белсенділігі
нәтижесінде пайда болады.
Оқушылардың оқу белсенділіктерін арттыру жұмыстары сабақ үдерісінде
жүреді. Оқушыларды сабақ барысында және сабақтан тыс уақытта өз бетінше
орындайтын жұмысын кеңейтіп, оны белгілі бір жүйеге келтіру арқылы мұғалім
оқушыларға білім негіздерін берік игертеді және өз бетінше тапсырмалар
орындауға қажетті ұғымдарды еркін қолдана білуге үйретеді.
Баланы оқу процесіндегі белсенділігінің жоғарылауы әсіресе білім
берудің бастапқы кезеңінде маңызды. Бұл заңды да, өйіткені білім алу - бұл
оқушының алғы іс-әрекеті, бұл процесте мектеп алдына қойған басты
тапсырмалары шешіледі.
Демек, өсіп келе жатқан жас ұрпақты өмірге дайындау, еңбекке, ғылыми-
техникалық және әлеуметтік процестерге белсендіре қатыстыруға мектеп
оқушыларының оқу белсенділігін арттырудың мәні мен маңызы зор болып қала
бермек.
Еліміздің егемендігі мен тіліміздің тәуелсіздігі де өскелең жастарға
жаңа талаптар қойып отыр. Білім беру жүйесінде алғашқы күннен бастап бала
психологиясын жан-жақты зерттеп оны терең білу, оның даярлық
ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімдерге жауапты да
құрметті міндеттер жүктейді. Сондықтан да бірінші кезекте, мектептің
бастауыш сынып мұғалімдері мен жоғары сынып мұғалімдері алдында оқытудың
әдістері жан-жақты меңгерумен қатар мектеп оқушыларының жасына сәйкес әрі
жекелей физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін, сондай-ақ жас
ерекшеліктерінің қалыптасуындағы заңдылықтарды терең білу міндеті қойылуда.
Неміс педагогі И.Ф. Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы танымдық белсенділікті алған. Адамдағы белсенділік қоршаған ортаны
танып – білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады.
Сондықтан, мұғалім өз білімін жан – жақты жетілдіре отырып, оқушы
белсенділігін дамыту керек екендігін айтқан [12 ].
Еңбек тәрбиесі туралы ғұламалар мен ағартушы педагогтар әсіресе Әл-
Фарабидің өзі тәрбие оның ішінде еңбек тәрбиесінің теориясы ғылыми
негіздеуді керек етеді деп санады. Еңбектің өзі өнер. Ал, еңбек тәрбиесі
сол өнерден туындайды, әрбір адамды еңбекке баулиды, еңбек шеберлігіне
үйретеді, еңбек ету дағдысын қалыптастырады деген болатын.
Еңбекке оқушыларды дағдыландыру қарапайым жұмыстар жасаудан
басталады да бірте-бірте күрделеніп отырады. Адамның рухани дамуының
көзі- еңбек. Ф.Энгельс еңбектің тарихи рөлін қарастыра келіп, белгілі
жағдайда адамды жаратқан еңбек деген қорытындыға келді. Олай болса,
еңбексіз даму жоқ, еңбексіз кері кетушілікке ұшырауға болады. Еңбек-
адамның көркі, бақыты, қоғам байлығы. Қоғамда қабілетіне қарай
еңбек ету әрбір адамның әдетіне, ең бірінші өмірлік қажетіне
айналады. Еңбекке жарамды әрбір адам өзінің өмірі мен қызметіне,
қоғамдық әл-ауқатын арттыруға, қажетті нәрселерді жасауға тиіс.
Педагогикалық тұрғыдан еңбек – баланы жан-жақты дамытып,
қалыптастырудың күшті құралы. Бала жастайынан еңбек етуге талпынады.
Оны еңбек дағдыларына үйрету үшін отбасы мен мектепте қазіргі
заман талаптарына сай ұйымдастырылып жүргізілуі керек.
Мектепте өтілетін технология сабағы арқылы бұл іс-әрекеттің бірнеше
түрлері бар. Бастауыш сыныптарда олар: баланың өзіне-өзі қызмет етуі,
қоғамдық пайдалы еңбек, өнімді еңбекке баулыса, жоғары сыныптарда олар
мектеп көлемінде жоғарыда атқарылған қызметтерді атқарып, өндірістік білім
негіздерін тікелей өз көздерімен көріп әртүрлі жұмыстың қыр-сынын ұғынады.
Әрекеттің мұндай түрлері оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай іске
асырылады. Сондықтан еңбек әреті жүйесінде оқушылардың өзіне-өзі
қызмет етуінің мәні зор.
Қоғамдық пайдалы еңбек түрі оқу-тәрбие жұмыстарының мақсаттарына
сәйкес жүргізіледі. Оқушылардың өнімді еңбекке қатысуының үлкен
тәрбиелік мәні бар. Олардың өнімді еңбек барысында жауапкершілігі
артады, іскерлік қабілеті дамиды.Сонымен қоғамдық пайдалы және
өнімді еңбекке тікелей қатысу оқушыларды іскерлікке ғана үйретіп
қоймай, олардың дене күштері мен ақыл-ойын дамытуға ықпал жасайды,
сабақта алған білімдерін тереңдетіп жетілдіреді. Еңбек іс- әрекетін
оқумен ұштастырып отырса, баланың әлеуметтік тәжірибесі молая түседі.
Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші фактордың
бірі. Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Еңбек дағдыларын
меңгеруде зор жігерліктің қажет екенін жақсы түсінді. Еңбек сапасы
негізгі көрсеткіш ретінде алынды. Еркін еңбек барысында өзінің және
бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін қанағаттандыру үшін адам
материалдық және рухани құндылықты жасайды.
Мектепте еңбек біліктерін арттырудың басты міндеттері:
біріншіден, еңбек сүйгіштік пен еңбек адамдарына құрметпен қарау;
екіншіден, оқушыларды халық шаруашылығының салаларындағы еңбектің
түрлерімен таныстыру еңбек іс-әрекетінің барысында олардың дағдысы
мен іскерлігін қалыптастыру; үшіншіден, мамандықты таңдауға дайындау.
Балаларды еңбекке психологиялық және практикалық тұрғыдан
дайындау – бұл қоғам үшін оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын және
еңбекті өз бетімен, өз еркімен ынталанып орындауға үйрету. Бұл өте
күлделі процесс- мұнда оқушылардың әдеті, сезімі қалыптасады.
Еңбек етуге әдеттену- бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл
адам тәрбиесінің жоғары деңгейі, еңбек процесіне құштарлық, еңбек
етуге әзірлік, жұмысты істей білу,- деді Н.К.Крупская[13].
Оқыту және тәрбие жұмысының барлық жүйесі оқушыларды еңбекке
психологиялық және практикалық тұрғыдан дайындау міндеттерін шешуге
бағытталуы тиіс. Еңбек тәрбиесі үшін өте маңызды еңбек сабағы. Онда
оқушылар еңбек дағдыларына үйренеді, техникалық білімді игереді.
Еңбек сабақтары барысында оқушылар жалпы және техникалық білімге
сүйенеді.
Оқушылар мектепте алған білімдерін дайдаланып, практикалық
дағдылар мен іскерлікті игереді. Осындай практикалық жұмыстың
барысында әр түрлі пәндер бойынша оқушылардың білімі байымды
тереңдейді, ғылыми-зерттеу ісіне машықтанады. Оқу еңбегі бала үшін
ойға толы, инемен құдық қазғандай, ақыл – ойдың кемелденуін талап
ететін ең ауыр еңбек екенін К.Д.Ушинский ескерткен болатын[14].
Адамның жан-жақты дамуының әлеуметтік жағдайларға тәуелді екенін
ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда алғашқы рет байқаған гуманистер социал-қиялшылдар
Томас Мор және Томмазо Кампанелла. Мор жеке адамды дамытудың
негізі - жалпыға бірдей және міндетті оқу, оқуды ана тілінде
жүргізу, балаларға ғылымның әр түрлі салаларынан теориялық білім
беру, оны еңбекпен ұштастыру болады деп өзінің бұл пікірін Утопия
кітабында сипаттайды. Ал Кампанелла адам баласының дамуы, жарасымды
қалыптасуы, оның бақытты өмір сүруіне байланысты, сондықтан баланың
ақыл-ойын, қабілетін дамыту үшін игілікті, қажетті жағдайлар жасау
керек деді[15].
ХІХ ғасырдың басында қиялшыл социализмнің ілімін жасаушылар
Ш.Фурье, Роберт Оуэн және Сен-Симон балаларды жан-жақты қабілетті
дамыту, яғни оларды біліммен қаруландыру, өмірге, еңбекке даярлау
тәрбиеге байланысты деп түсінді[16].
Адамның рухани дамуының көзі - еңбек. Ф.Энгельс еңбектің тарихи
рөлін қарастыра келіп, белгілі жағдайда адамды жаратқан еңбек деген
қорытындыға келді. Олай болса, еңбексіз даму жоқ, еңбексіз кері
кетушілікке ұшырауға болады. Еңбек - адамның көркі, бақыты, қоғам
байлығы. Қоғамда өз қабілетіне қарай еңбек ету әрбір адамның
әдетіне, ең бірінші өмірлік қажетіне айналуы керек. Еңбекке жарамды
әрбір адам өзінің өмірі мен қызметіне, қоғамдық әл-ауқатын
арттыруға, қажетті нәрселерді жасауға тиіс.
Педагогикалық тұрғыдан еңбек – баланы жан-жаұты дамытып,
қалыптастырудың күшті құралы. Бала жастайынан еңбек етуге талпынады.
Оны еңбек дағдыларына үйрету үшін үйелмен мен мектепте еңбек
тәрбиесі қазіргі заман талаптарына сай ұйымдастырылып жүргізілуі
керек. Мектепте бұл іс-әрекеттің бірнеше түрлері бар. Олар: баланың
өзіне-өзі қызмет етуі, қоғамдық пайдалы еңбек, өнімді еңбек.
Әрекеттің мұндай түрлері оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай іске
асырылады. Еңбек әреті жүйесінде оқушылардың өзіне-өзі қызмет
етуінің мәні зор.
Қоғамдық пайдалы еңбек түрі оқу-тәрбие жұмыстарының мақсаттарына
сәйкес жүргізіледі.
Оқушылардың өнімді еңбекке қатысуының үлкен тәрбиелік мәні
бар.Олардың өнімді еңбек ьарысында жауапкершілігі артады, іскерлік
қабілеті дамиды.
Сонымен қоғамдық пайдалы және өнімді еңбекке тікелей қатысу
оқушыларды іскерлікке ғана үйретіп қоймай, олардың дене күштері мен
ақыл-ойын дамытуға ықпал жасайды, сабақта алған білімдерін
тереңдетіп жетілдіреді.Еңбек іс- әрекетін оқумен ұштастырып отырса,
баланың әлеуметтік тәжірибесі молаяды.
1.2 Ағашты көркем өңдеуде мектеп оқушыларының қызығушылықтарын дамыту
Қазақ халқының белгілі ойшылдары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, М.Жұмабаевтар жастар тәрбиесіне еліміздің рухани негізіндегі
байлығын, халық мұраларын, салт-дәстүрлерін жиі пайдалану қажеттілігіне көп
көңіл бөлген. Қай заманда да ұлттық өрлеудің, халықтық қалыптасудың ең
негізгісі, бірінші шарты – білім. Ал шынайы білім беру – ұлттық сананы
қалыптастыру мен дамытудың басты құралы.
Қазақтың ұлттық қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар.Ол
тарих сонау көне замандардан басталады. Қазақстан жерінде бұрын-соңды
жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталлған.
Қолөнер халықтың ұлттық мұрасы. Қолөнер қашанда заман, өмір ағымымен
бірге туындап, дамып, мәдениеттердің үлгілері дәлел бола алады. Кең байтақ
Қазақстан Республикасы жерінде ертеден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей
мұрагері ғана емес, сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып байытушы.
Қазақ халқының қолөнері – жалпы алғанда халық мәдениетінің ішіндегі
негізгі саласы.
Әр адам әр түрлі мақсатта 300-400-ге дейін ағашты қажет етеді екен. Ағаш
– адамның ежелгі жасыл досы, ата-бабамның қолға алған алғаш қаруы да, отыны
да. Әрине, одан бері ағаштың міндеті, қызметі кеміген жоқ, жылдар өте одан
әрі артты. Әсірсе, қазақ халқының тұрмысында ежелден бері ағаштан жасалатын
үй бұымдардың орны ерекше.
Сонау, жазу-сызу шыға қоймаған ерте заманда өз ойын тасқа, сүйекке,
ағашқа ойып-қашап түсіріп отырған. Қазіргі қолөнер саласындағы ағаш ою-
өрнегі деген сөз сол ерте заманда қалыптасқан ұғым. Демек, бұдан да қазақ
халқының ою-өрнек өнері де осы тұста басталғанын білеміз.
Ғасырлар бойы екшелеп, көркемдік сапасы артып, күні бүгінге дейін жеткен
қолөнер қазіргі заманмен ұштасуда. Халық шеберлері жеке адамның ғана
мұқтажын өтеп қойған жоқ, ұлттық өнерді дамытуға ерекше үлес қосты.
Қолөнердің қазіргі жай кұйі туралы айтқанда, оны дамытуға ерекше үлес қосып
жүрген Дәркенбай Шоқпарұлының мектебін атауға болады. Әсіресе, Б. Сарыбаев
пен Д. Шоқпарұлының ерең еңбегі мен ерекше ынтасының арқасында қайта
қалпына келген Алматы қаласындағы Ықылас атындағы қазақтың ұлттық музыка
аспаптары мұражайындағы аспаптарды айрықша атап, мақтан тұта аламыз. Халық
шеберлерінің мектебін жалғастырушы Д. Шоқпарұлы туындыларын ұқсатып
жасаумен қатар әрі этнограф зерттеуші ретінде оқырмандарын халықтың
қолданбалы өнер түрлерімен сусындатып келеді. Соңғы кездері музыка
аспаптарын жасап, дамытуда озық жетістіктерге қол жеткізіп жүрген жас буын
шеберлер Ж. Тұрдығұлов Н. Абдрахмановты атауға болады[17].
Қазақтың ою және өрнек деген қоссөзі бірге келіп, латынша орнамент
деген ұғымды білдіреді, мағынасы – сәндеу, әсемдеу. Ойылған, кесілген,
тілінген, қиылған оюды екінші бір затқа жапсырып, жымдастырып, желімдеп
әшекейлейді, әсемдейді, түрлендіреді. Ою күнделікті тұрмыста үй жиһаздарын:
сырмақ, сандық, кебеже, киім-кешектерді, қабырғаларды безендіруге
қолданылады. Осындай бағытта бір бұйым жасамас бұрын оқушыларға ою-өрнек
түрлерін, оюдың мән-мағынасын, тарихын тереңірек түсіндіру қажет. Өйткені
бала қандай оюды қолданатынын білу керек және оларды дұрыс таңдай білуі
қажет. Халықтың өмір сүру ерекшелігі мен тұрмысын көп жағдайда
кәсіпшілігінің дамуы айқындалып отырады. Жоғарыда айтылып кеткен тұрмыс
бұйымдарының бәрі өте-мөте қажетті заттар болып қана қойған жоқ, сонымен
қатар адамның өміріне де көрік беретін. Шебер оларды жасай отырып өзінің
арманын, мүддесін әсемдікке деген түсінігін білдіруге талпынатын жасыратыны
жоқ қазір жастарымыз ою-өрнек сырын жете білмейді. Атап айтқанда, қазақ
оюының 3 түрге бөлінетінін, оның түсірілу тәсілін, сыры мен сипатын біле
бермейді. Олардың өзіндік ерекшелігі, белгілі мақсаттан туған мағынасы бар.
Оған жаңа мазмұн беріп байытып, халқымыздың мүддесіне жарата білсек қандай
жақсы. Оқушы ою өнерін шын ынтамен үйренуге, түсінуге құштарланса үлкен
жетістіктерге жетеді. Ойы ұшқыр, қиялы қанатты болады. Ою-өрнекті меңгеру
үшін біріншіден, оюды қиып үйренген өте қолайлы әдіс. Қағаз бүктеп қаттауға
аса қиындық туғызбайды. Сол себепті алдымен ою сырлары мен әдіс-тәсілдерін
қағаздан үйренуге дағдыланған дұрыс және олардықандай түстегі қағазға
жапсыру екендігін білу де – үлкен талғаммен туатын өнер.
Ағашқа ою салу өнерi, әсiресе, солтүстiк аудандардан бастап, бүкiл
Қазақстан аумағына кеңiнен таралған. Стилистикалық тұрғыда ол қазақтың
халықтық қолөнерiнiң басқа да барлық түрлерiмен, ең бастысы, киiзден және
былғарыдан оюлап көркем бұйымдар жасаумен тығыз байланысты. Киiзден оюлап
жасалған дүниелер, өрмелер мен тоқымалар кестелеу және халық өнерiнiң басқа
да түрлерi тәрiздi ою-өрнек салынған ағаш бұйымдары киiз үй жиһазының сәнiн
келтiрiп, үйге қажеттi тұтыну аспаптарын толықтырған, сөйтiп, өнер
туындысына айналған.
Қазақтардың ағашты өңдеп, пайдалануы ең алдымен, оның көшпендi өмiр
салтының қажетiн өтеуге байланысты болған. Киiз үйдiң сүйегi мен есiгі,
босағасы, керегесi ағаштан жасалған. Киiз үйдiң сүйегiне әдетте ою
салынбаған, ал есiк пен жиналмалы босағаларға ою ойылып, олар түрлi
бояулармен әшекейленiп отырған. Кейде, әсiресе, салтанатты ордалардың
ағаштары сүйекпен, алтын, күмiс, мыс-жезбен оюлап безендiрiлген. Көшпендi
өмiр салтына қарамастан қазақтардың ағаштан жасалған үй жиһазы болған,
мысалы төсек, сандық, адалбақан, кебеже т.с.с.
Ағаш сандықтың да, мысалы, азық-түлiк, киiм-кешек, төсек-орын салатын түр-
түрi болған. Сондай-ақ, теңдер мен көрпе-жастық, кiлемдер мен текемет-
сырмақтарды жинайтын жүкаяқтар болған.
Ас бұйымдарынан ағаш табақ, астау, шара, тостаған, қымыз құятын
тегене мен әшекейлi ожау, шынықап, келi-келсап, пiспек, қасыққа дейiн бәрi
ағаштан ойылған. Оларға және ою-өрнек салынып, сырланып, немесе сүйек,
металдармен өрнектелiп безендiрiлетiн болған. Ағашқа ойылған оюлардың
композициясы мен үлгiсi де қазақтың халықтық қолданбалы қолөнерiндегi
тәрiздi қарапайымдылығы және көрнектiлiгiмен ерекшеленедi. Жалпы түс пен
өрнектердiң теңдiгi, жекелеген бөлшектердiң жиi-жиi қайталанып отыруы да
қазақы үлгi. Солардың арасында ең көбiрек кездесетiнi – қошқар мүйiз, екi
басы тұйықталып келетiн иiр қайырма, S образды белгiлер мен шеңберлер,
төртбұрыштар, ромбтар, жапырақ формалы иiрме орамдар, т.с.с. Ою салынған
бұйымдардың әшекейлік шешiмi олардың үлкен-кiшiлi көлемiне қарамастан,
оюдың жекелеген бөлiктерi мен элементтерiнiң бәрi жалпы сәннiң жарасым
тұтастығына бағынған.
Қазақ оюшылары оюдың түрлi тәсiлдерiн меңгерген, тесiп ою, бедерлеп ою,
жанап қырлап ою, жалпақ ою, т.с.с. Кейде олар оюдың негiзгi жүйелерiн
қосымша өңдеп отырған. Орта Азия халықтарынан, әсiресе, қырғыздардан
ерекшелiгi, қазақтар ою үстiне металл жапсырып, не сүйек салып
безендiрген[18].
Металл жапсырмаларын көбiне сандықтар, кебеже мен қобдишаларға, қымыз
құятын тегенелер мен тостаған, әшекейлi ожауларға, киiм iлетiн адалбақан,
не ат әбзелдерiн iлетiн iлгешектерге қолданған. Ал ою үстiн сүйекпен
өрнектеу төсек пен есiк, жүкаяқтарға, кейде ағаш ердiң алдыңғы жағына
орналастырған. Сүйекшiлер қажеттi оюды алдымен сүйектен кесiп, содан соң
оны құрастырып, безендiрiлетiн бұйымның үстiне түймебас күмiс шегемен
жапсыратын болған. Ағаштың ою салынатын бетi алдын-ала арнайы өңдеуден
өтедi, оған салынған оюдың өзi кiрiгiп жапсырылатын металл кесiндiсiнiң
қалыңдығына қарай ұңғыланады. Соның нәтижесiнде ою үстiне жапсырылған
металл мен ағаштың бетi бедерсiз, бiркелкi жазық болып келедi. Қазақ
шеберлерi көбiне қаптамалы өрнектеудi қолданған, мұнда бұйымның бетiне
оюланған сүйек тұтастай жапсырылып, қапталады. Ондағы сүйектен ойылған
әрбiр өрнек жеке-жеке орналасқанда текемет-сырмаққа салынған оюдың
композициясындай жалпы жарасым тауып, бiр-бiрiмен әдемi үйлеседi. Аса
қымбат бағалы дүниелердi жасағанда сүйекке алтын-күмiс жапсырмаларын қосып
безендiретiн болған. Сүйекшi шеберлердiң еңбегi өте жоғары бағаланған.
Сондықтан сүйектен ойылған әдемi жиһаздар көбiне дәулеттi адамдардың төрiне
көрiк берген.
Қазақ шеберлерi қайыңның қатты безiнен қымыз iшетiн тостаған, саптаяқтар
ойған. Қымыз құятын ожаулардың өзi де әр алуан қалыпта жасалған. Салтанатқа
ұсталатын ыдыс-аяқтарға күмiстелген өрнектермен қоса iрi асыл тастар
салынып зерленетiн болған.
Қымыз құятын үлкен шаралар мен ет тартатын табақтар әдетте
әшекейленбеген. Оның тек сирек қолданылатын кейбiр түрлерi ғана томпақ
бедерлi, немесе түймебасты күмiс шегелермен әшекейленген. Күмiстiң өзi
кейде қарайтылып, безендiрiлген.
Ою салынған дүниелермен қатар станокта жонылған ыдыс-аяқтар кеңiнен
қолданылған. Оларға әдетте әшекей, ою салынбайтын болған.
Ағаштан түйiн түйiп, ою ойған қазақ шеберлерi қолөнер туындыларының ең
басты құндылығы олардың алуан түрлi ою өрнек үлгiлерiн кеңiнен қолдану
арқылы сол көркем шығармаларында көшпендiлер өмiр-тiрлiгiнiң мәнi, дүниенiң
жұмбақ сырлы жаратылысы жөнiнде ой түйген халық түйсiгiн поэтикалық тұрғыда
тұлғаландырып отырғандығында.
Бұл көркем туындылар жанды дүниенiң суретiн бейнемелеу жөнiндегi
исламның қатаң қағидасы шеберлердiң шығармашылық еркiндiгiне шек қойып,
оларды бейнелеу өнерiндегi шарттылық пен схематизмге мәжбүр еткендiгiнiң
сөзсiз айғағы. Алайда халықтық хас шеберлер тапсырыс берушiлердiң қалауына
орай, әрi қолдағы материалдарға икемделiп, белгiлi бiр қалыппен шектелген
ою-өрнек өнерінiң өзiнде де дүние, тiршiлiк туралы өз тұжырымдарын төтенше
қолтаңбаларымен қалдырды. Тiптi өздерiне ғана тән, өзгелер қайталай
алмайтын орнаментация жүйесiн жасады.
Себебі, ертеде қазақтың баспанасы киіз үйінен бастап, қарапайым қасығына
дейін ағаштан жасалып отырған. Неге десеңіз, ағаш бұйымдар ыңғайлы,
пайдалануға тиімді, сонымен бірге ол тұрмыстық зат есебінде ғана емес, сән
үшін де қолданылып, биік өнер дәрежесіне жеткізілген. “Алтынмен аптап,
күміспен қаптап” дегендей, әр әулеттің жағдайына қарай зерлеп, әшекейлеп
жасалған дүниені тұтынып келген. Ерте кездері бұл өнердің иесін ұста, он
саусағынан өнер тамған шебер деп құрмет тұтқан. Қазіргі күні бұл кәсіп
қолданбалы сәндік өнер деп айтылады[19].
Әсілі, бағзы заманда темір ыдыстардың қат кезінде даладағы малшы
алдындағы қойын сауып жіберіп, отқа тасты қыздырып, ағаш тостағандағы сүтке
қызып тұрған тасты салып жіберіп пісіреді екен. Мұны “қорықтық” болмаса
“тас қорық” деп атаған[20].
Әсілі, бағзы заманда темір ыдыстардың қат кезінде даладағы малшы
алдындағы қойын сауып жіберіп, отқа тасты қыздырып, ағаш тостағандағы сүтке
қызып тұрған тасты салып жіберіп пісіреді екен. Мұны “қорықтық” болмаса
“тас қорық” деп атаған. Қазақтың ет тартатын астау-табағы, құрт езетін
астауы, сүт, қымыз құятын шарасы, шөміш, саптыаяқ секілді барлық ыдыс-аяғы
ағаштан жасалған. Оның ішінде сыйлы, қадірлі қонағына ұсынатын ыдыс-аяқтың
жөні тіптен бөлек. Кейінгі кездері ел ішінде осы дәстүрді ұстанатын
отбасылардың қатары көбейіп, ағаш бұйымдарды күнделікті тұрмысына қолдана
бастады. Қазір қазақтың өз өнерін, байлығын өзіне көрсететін заман.
Дегенмен, ағаш бұйымдары табиғи зат болғаннан кейін таза ұстап, орнымен
қолдансаңыз ұзақ жылға шыдас береді.
Ата-бабаларымыз ағаштың түрін, жай-күйін өте жақсы білген.
Ата-бабаларымыз ағаштың түрін, жай-күйін өте жақсы білген.
Сондықтан, ыдыс-аяқты көбінесе ағаштың безінен, қатты жерінен жасап
отырған. Ағаш ыдыс жарылып кетпеуі үшін оны майлап, май сіңіру керек. Сонда
оның ішіне су сіңбейді. Екінші әдіс – оны құрсаулау. Күбінің, үлкен шара
ыдыстың сыртын темірмен құрсаулап тастайды. Бұл да жарылып кетпеуден
сақтайды және ыдыстың сырты, түбі әр затқа соғылып мүжіліп кетпесін
дегеннен туған. Ағаш ұсталарының өздерінің арнайы құрал-сайманы бар. Олар
ағаш шабатын шот, қашаудың түр-түрі, ыңғыру, үскі секілді құралдар. Бұрынғы
уақытта ағашты иіу, жұмсартудың тәсілдері болған. Әкемнен естуімше, ертеде
ағашты малдың қиымен араластырып, су құйып жерге көміп тастайды екен[21].
Сол кезде ол қызады да, белгілі бір күйге жеткенде ағаш жұмсарады. Дәл осы
сәтте қазып алып, тезге салып, өзіне қажетті қалыпқа иіп жасап алады. Міне,
осындай күрделі әдіс-тәсілдердің арқасында бүгінгі күні адам баласының ойы
жетпейтін дүниелерді жарыққа шығарып отырған.
Қазақ халқының өмірінде ағаштан жасалатын үй бұйымдарының алатын орны
ерекше. Оларға: киіз үй сүйегі, ас үй жабдықтарынан — асадал, кебеже, күбі,
келі-келсап; үй жиһаздарынан — сандық, адалбақан, ағаш төсек, ағаш жастық,
жүк аяқ, ер-тұрман сүйегі т.б. көптеген бұйымдар жатады. Сол сияқты
тұрмыстық қажеттілікті талап ететін арба, шана, тіпті ожау, қасыққа дейін
ағаштан жасап пайдаланған. Көшпелі мал шаруашылығымен немесе жартылай
отырықшылыққа ауысып, егіншілікпен айналысқан қазақ қауымының күңделікті
тұрмысына қажет ағапгган жаса-латын бұйымдардың түрі сан алуан. Ағаш
өңдеуді кәсіп еткен шеберлерді халық, олардың жасайтын бұйымда-рына қарай
"үйші", "ерші", "арбашы", "үста", "саз ас-папшы", "зергер" деп даралады.
Бұл шеберлердің әрқайсысы өзінің негізгі кәсібінен басқа да уақ-түйек
бұйымдар түрлерін жасай білді. Әсіресе "ұста" аталған шеберлер үй
бұйымдарының көптеген түрлерін жасаумен бірге, әр түрлі металл және сүйек
өндеу ісімен де айналысты.
Ағаш өңдеу өнерінің ішіндегі аса іскерлік пен қыруар еңбекті, шынайы
талғамды қажет ететін бұйымның түрі — киіз үй сүйегі. XIX ғ. екінші
жартысында Ш. Уәлихановтың әкесі жасатқан 10 қанат киіз үй сүйегінің
барлығы мүқият өңцелгені, керегелерінің өте әдемі мүсінделгені туралы 1865
ж. А. К. Гейнес өз еңбегінде терең баяндайды[22].
Сән-салтанат қуған, әсіресе сауда-саттықпен, қаламен байланыста болған
қазақ әкімдері мен ірі байлары кейде сырлы үйлерді місе тұтпаған. Олар
кереге бастарын, уық алақаны мен қаламдарын күмістетіп, сүйектетіп те
әшекейлететін болған. Мысалы, XIX ғ. екінші жартысында адай руынан шыққан
Қаражігіт Талпақов деген бай киіз үйінің сүйегін таза күміс, күмістелген
темір және өрнектелген сүйек әшекейлер-мен мейлінше безендірген екен. Сол
туралы осы күнге дейін ел арасында тамсана сөз қозғалады.
Көшіп-қонып, мал баққан қазақ халқы үшін көліктің негізгі түрі — салт
ат, соған орай ер-тұрман жабдықтарының алатын орны да өзгеше. Халық басынан
өткен сан қилы уақиғаларга сай мұның да өзінше даму, өзгеру процесі жүріп
жатты. Мұның өзі қазақ халқының қолөнерінің қандайлық дәрежеде болғанын
аңғартты. Ер-тұрман жабдықтарын зерттеудің ғылыми маңызын өнер туындысы
ретінде бағалаумен қатар, көне заманнан бері көшпелі халық өмірінің заңды
қажеттілігіне сай қалыпгасқан еңбек құралы есебінде қараған жөн[23].
Ер тоқымның күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан көптеген түрлері
бар, олар: "найман ер", "үйрек бас", "құранды ер", "қозы қүйрық" немесе
"ақбас ер" т.б.
Қазақтың күнделікті тұрмыста пайдаланған ағаштан жасалатын үй-іші
жиһаздары мен ыдыс-аяқтары да көші-қонға немесе отырықшылыққа бейімделіп
жасалады. Әрине, қазақ қолөнер шеберлерінің ішінде орта қол ісмерлерімен
бірге, аса өнерлілері де болды. Сондықтан да Қазан төңкерісіне дейін
жасалған бұйымдардың осы күні ел арасында болсын, мұражайлар қорында болсын
ең тәуірлері, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz