Бидайдың моносомды линиялары және оларды қолдану
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қожабергенов Е.А
Казахстанская-126 сортының морфологиялық маркерленген моносомды
линияларының F1 гибридтеріндегі мейозды зерттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
- Биотехнология мамандығы бойынша
Алматы 2015
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Қорғауға жіберілді
_________Молекулалық биология және генетика
кафедрасының меңгерушісі
____________________ б.ғ.д., профессор Айташева З.Ғ.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Казахстанская-126 сортының морфологиялық маркерленген моносомды
линияларының F1 гибридтеріндегі мейозды зерттеу
- Биотехнология мамандығы бойынша
Орындаған:
Қожабергенов Е.А
Ғылыми жетекшісі:
б.ғ.к. аға оқытушы
Даулетбаева С.Б
Норма бақылаушы:
Жігітбекова А.Д
Алматы 2015
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс 51 беттен, бір кестеден, 9 сурет және 50 әдебиет
тізімінен тұрады.
Кілтті сөздер: бидай, мейоз, аналық тозаң клеткасы, сұрыптау, гибрид,
хромосомалық инженерия, бидайдың моносомды линиялары, цитогенетикалық
талдау, хромосомалар, бидай геномы.
Бұл жұмыста нақты хромосома бойынша Казахстанская-126 морфологиялық
маркерленген моносомды линияларының F1 гибридтеріндегі мейоз
ерекшеліктерінің нәтижелері мысал түрінде көрсетілген. Аналық тозаң
клеткасы түрінде көлемді материалды цитологиялық талдау барысында моносомды
және дисомды өсімдіктер ұқсастықтары жүргізілді, сонымен қатар мейоздың
тұрақтылығы мен кейбір бұзылыстар анықталды: хромосоманың қалып қоюшылығы,
анафаза II сатысында асинхронды бөлінулер, телоцентрлі хромосомалардың
қалыптасуы және поливаленттік хромосомалар ассоциациясы.
Жұмыстың мақсаты: морфологиялық маркерленген изогенді линияларды
Казахстанская-126 сортының моносомды линиларымен будандастырғандағы F1
ұрпақ гибридтерінің мейозын зерттеу.
Тапсырмалар:
1. F1 гибрид өсімдіктеріне фенотиптік талдау жүргізу.
2. Моносомды және дисомды өсімдіктеріне цитологиялық идентификация
жүргізу.
3. Аналық тозаң клеткасы мейозының бірінші және екінші бөліну сатыларын
зерттеу.
Терминдер тізімі және қысқартылған сөздер:
Моносомик – бұл диплоидты жиынтық кезінде бір хромосомасы жоқ
организм.
Анеуплоид – бір немесе бірнеше хромосома бойынша балансталмаған
хромосома жиынтығымен сипатталатын клетка не болмаса организм.
Асинапсис (а- + грек. synapsis байланыс, қосылу) – гаметалар арасында
жүйесіз бөлінуге алып келетін мейоздағы хромосома конъгациясының болмауы.
Транслокация – ( транс және лат. locatio - орналастыру) хромосома
учаскісінің алмасуы негізінде жасалатын хромосомалық мутацияның түрі.
Өсімдіктің жемістілігін жиі төмендетеді.
Гомологті хромосомалар – морфологиялық және генетикалық жағынан бір-
біріне ұқсас хромосомалар.
Бивалент – гомологті хромосоманың бір жұбының тұрақты комплексі.
Синапсис – (греч. sýnapsis), гомологті учаскілердің алмасуы жүретін
гомологті хромосомалардың уақытша жақындауы, хромосома конъгациясы.
Хиазмалар – мейоздың бірінші бөлінуі кезінде гомологті
хромосомалардың байланысқан жері.
Алмасқан линиялар – бір сорт хромосомасының басқа бір сорт
хромосомасы алмасқан линиялар.
ИЛ – изогенді линия
ИЛ-В – изогенді линия (қысқа тісше)
ИЛ-Bg – изогенді линия (қара қабықша)
ИЛ-Hр изогенді линия (масақ аяқшасының түктенуі)
ИЛ-Rht – изогенді линия (қысқа сабақ)
МI – метафаза І сатысы
АI – анафаза І сатысы
АII – анафаза ІІ сатысы
АТК – аналық тозаң клеткасы.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
Негізгі бөлім 8
1 Әдебиетке ШОЛУ 8
1.1 Жұмсақ бидайдың қолданылуы мен таралуы 8
1.2 Жұмсақ бидайдың пайда болуы, систематикасы мен сипаттамасы 11
1.3 Жұмсақ бидайдың биологиялық ерекшеліктері 12
1.4 Бидайдың моносомды линиялары және оларды қолдану 13
1.5 Казахстанская-126 сортынан моносомды линияларды алу 19
1.6 Казахстанская-126 моносомды линияларының мейоз тұрақтылығы 22
және клетка бөлінуінің мейотикалық ерекшелігі
2 МАТЕРИАЛДАР ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ 35
2.1 Жұмыстың өтілу жағдайы 35
2.2 Жұмыстың өтілу барысы 36
2.3 Селекциядағы будандастыру жүйесі 39
2.4 Казахстанская-126 сортының морфологиялық маркерленген
моносомды линияларының F1 гибридтеріндегі мейозды зерттеу 39
әдістері
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ 41
3.1 Казахстанская-126 сортының морфологиялық маркерленген
моносомды линияларының F1 гибридтеріне фенотиптік сипаттама41
3.2 Казахстанская-126 сортының моносомды және дисомды 45
өсімдіктеріне цитологиялық талдау жүргізу
3.3 Морфологиялық маркерленген моносомды линиялардағы F1
гибридтерінің мейоздағы тетрада, метафаза I және анафаза I,50
II сатыларындағы ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН әдебиеттер ТІЗІМІ 57
КІРІСПЕ
Қазақстанның дәнді дақылдар арасында бидайдың алатын орны ерекше.
Өңдеудің интенсивті технологияларына бейімделген және жоғары өнімділікке
ие, қоршаған ортаның биотикалық және абиотикалық жағдайларына төзімді
сортты шығару және оны өндіріске енгізу жұмыстары бидай селекциясында
әрқашан өзекті мәселелердің бірі болып табылды.
Осы кездері селекционды-генетикалық зерттеулердің дәстүрлі әдістерін
пайдаланған кейін бидайдың пішіні және генетикалық өзгерген пішіндерінің
нәтижелілігі жоғарылауда. Селекцияның дәстүрлі әдістерімен қатар,
анеуплоидтарды пайдалануға негізделген хромосомалық инженерия әдісіне де
көп мән берілуде.
Бидай селекциясында анеуплоидтарды қолдану – гендер санын анықтауға
көмектеседі, онымен қоса олардың әсері мен аллельді өзара қатынасын
анықтап, белгілі бір хромосомаларда осы гендерді локализациялайды, сонымен
қатар хромосомалардың сорт аралық алмастыруын қолданумен болашағы бар
сорттардың кейбір белгілерін жақсартып отырады. Осылай, хромосомаларды
гендермен бірге басқа генотипке алмастыру салдарынан олардың
тұқымқуалаушылық негізі толығымен жақсарады және сапасы бойынша бағалы
гибридтерді, сорттарды шығаруды қамтамасыз етеді [1].
Жекелеген хромосомалары алмастырылған линияларды түрішілік және
түраралық будандастырулар арқылы алуға болады. Мысалы, кейбір
хромосомаларын арпаның хромосомаларына ауыстыруға болады. Өсімдіктердің бір
немесе бірнеше түрлерінің қосымша хромосомалары бар анеуплоидтарын алуға
болды. Осындай хромосомалары біріктірілген линияларды жасап шығарудың екі
өсімдіктің де пайдалы қасиеттерін тоғыстыру тұрғысынан алып қарағанда үлкен
практикалық маңызы бар. Хромосомалық инженерия әдісімен жекелеген
хромосомаларды алмастырудың практикалық маңызы мен қатар гендермен
хромосомалардың гомологиясы және әр текті түрлердің генетикалық
материалдарының өзара әрекеттесуі сияқты теориялық мәселелерді де зерттеуге
болады.
Көптеген елдерде зерттеудің нақты мақсаттарына сәйкес, өсімдіктер
линияларының алмасқан жиынтықтары құрылды. Өнімділіктің жоғарылауы, сонымен
қатар өсімдіктердің төзімділігі және өсімдік иммунитеті саласында да
қаралды [2].
Казахстанская-126 сортының моносомды линияларын селекциялық,
генетикалық жұмыстарда кең пайдалануы, кейбір хромосомалар бойынша
моносомды линияларды маркерлеуге себеп болды. Морфологиялық маркерленген
моносомды линиялардың болуы цитологиялық талдау процесін айтарлықтай
жеңілдетеді.
Морфологиялық маркерленген моносомды линиялар Казахстанская-126
сортының моносомды линиясына сәйкес келетін маркерленген изогенді
линиялардың будандасуымен алынды.
Казахстанская-126 сортының жаңа моносомды линияларын цитологиялық
талдау қажет. Бұл жұмыс униваленттін идентификациясымен, мейоздің қалыпты
өтуін бақылаумен және жаңа моносомды линиялар мейозының тұрақтылығын
зерттеумен байланысты.
Жұмыстың мақсаты: морфологиялық маркерленген изогенді линияларды
Казахстанская-126 сортының моносомды линиларымен будандастырғандағы F1
ұрпақ гибридтерінің мейозын зерттеу.
Тапсырмалар:
4. F1 гибрид өсімдіктеріне фенотиптік талдау жүргізу.
5. Моносомды және дисомды өсімдіктеріне цитологиялық идентификация
жүргізу.
6. Аналық тозаң клеткасы мейозының бірінші және екінші бөліну сатыларын
зерттеу.
НЕГіЗГІ БӨЛІМ
1. әдебиетке шолу
1.1 Жұмсақ бидайдың қолданылуы мен таралуы
Бидай – дәнді-дақылдар тобына жататын, көбінесе біржылдық шөптесін
өсімдік. Дәнді-дақылдардың ішіндегі ең басты және ең көп өндірілетін дақыл.
Бидайдың 20-ға жуық жабайы және мәдени түрі белгілі. Бір гектардан 30-40
центнер өнім береді. Бидай сұрыптары құрамындағы эндосперманың (80-84%)
мөлшеріне байланысты бағаланады.
Бидай – ең маңызды дәнді дақылдардың бірі, ол дүние жүзілік дән
өнімінің 30%-ын құрайды және жер шары халқының жартысынан астамын азықпен
қамтамасыз етеді. Оның кең қолданылуы сапасы жағынан жоғары болуымен әр
түрлі табуы әсер етеді. Одан ең бастысы ұн жасалады және нан тағы басқа да
тамақ өнімдерін дайындайды. Жақсы ұннан жасалған нанның құрамында 70-74%
көмірсулар, 10-12% белок минералды заттар, амин қышқылдары, витаминдер
құрайды. Бұл дәнді, нәрлі, коллориялы өнім жақсы игеріледі және ағзамен
қорытылады. Дәнмен және оның қалдықтарымен үй жануарларын қоректендіреді.
Бидай сабанынан қағаз қозғалмалы қабырға, төбе, үй тұрмысының заттарын
жасайды [3].
ФАО бюллетеньдері бойынша бидай 220 млнга территорияда өсіріледі.
Бұл барлық дәнді дақылдардың дүние жүзілік ауданының 31,4%-ын құрайды.
Негізгі егістік Еуразияда 20,2%, Африкада анағұрлым аз – 3,8% және
Океанияда – 4,2% алып жатыр. Бидай егісінің жартысынан көбі экономикалық
дамыған елдерде болса, оның ішінде бидайды 57,5% өсіреді. Бидай өндіруде
негізгі үлесті АҚШ, Канада, Австралия, ТМД мемлекетері, Италия, Испания,
Румыния, Франция, Ұлыбритания алады.
Дамушы мемлекеттерде бидай 100 млнга жетеді, бұл жерден жылына 217
млн.т. бидай алынады. Субтропикалық дәне тропикалық аудандарда бидайдың
негізгі өндірушілері: Қытай, Үндістан, Түркия, Пәкістан, Ирак, Аргентина,
ОАР. Дақылдардың үлгісінде едәуір аудандар Ирак, Египет, Эфиопияда, сонымен
қатар Непал, Бангладеш, Ауғанстан, Перу және басқа тропикалық мемлекеттерде
өсіріледі [4].
Қазақстанда әртүрлі бидай сорттарын өндіру жұмыстары кең түрде дамыған.
Шаруашылыққа бағалы жекеленген белгілері бойынша жергілікті жерде
бейімделген құнды сорттардың туындысын алу селекционерлердің алға қойған
ауқымды мақсаты. Соған байланысты әртүрлі генотиптерді қолдануға байланысты
таза линиялар шығару мәселесі актуальді сұрақтардың біріне жатады.
Селекциялық жұмыстарда индукциялық мутацияны, яғни химиялық және
радиациялық мутагенезбен әр түрлі қажетті материалдардың гибридизациясын
жоғарлату мақсатында қолданылады. Мысалы, әр түрлі агротехникалық
жағдайларда алынған мутантты линияларды сұрыптап, саудалық қатынастарда
пайдаланады. Мутациялық селекциядағы селекционерлердің нақты мақсаты өнімді
сорттардың жеке белгісін жақсарту.
Селекциядағы мәдени өсімдіктердің жетістіктері айтарлықтай емес.
Алынған сорттардың барлық белгісі бірдей жақсы көрсеткіш көрсетпейді.
Мысалы, өнімнің сапасының тұрақтылығы. Бұл жұмысты шешу үшін мутациялық
селекционерлер бүкіл генотипті бұзылысқа ұшыратпай белгілі бір генді
комбинациялық селекцияда жақсарту керек. Селекционер шағылыстыру жүргізу
кезінде тек жаңа комбинациялық ген алып қоймайды, сонымен қатар шағылысушы
гендерді алады. Сорттардың жоғары өнімділігін жоймай, генетикалық
комбинацияны бұзбай жаңа тұқым қуалайтын өзгергіштік беруінде мутациялық
индуцирлеудің маңызы зор. Өсімдіктің жатаған өсуінің тұрақтылығы астық
жинау механизімін жеңілдетеді. Жатағандық арпа селекциясында өсімдіктің
өнімділігі және өнім сапасына үлкен зиянын тигізеді [4].
Қазіргі кезде бидайдың стресс факторларына төзімділігін жоғарлатуда
дәстүрлі селекция әдістерімен қатар хромосомалық инженерияға да үлкен үміт
артылып отыр. Бұл әдіс бидай табиғатын тереңірек зерттеуге мүмкіндік
береді, дәлірек айтсақ – белгілі бір хромосомаларда гендерді
локализациялауға, берілген белгінің дамуын бақылайтын гендердің санын
анықтауға, гендердің эффектілерін және олардың аллельдік арақатынастарын
анықтауға мүмкіндік береді. Гендердің локализациясы және белгілі бір
селективтік белгінің дамуында жекелеген хромосомалардың үлесі жайлы
көріністі моносомалық талдау береді. Бұл анализдің қолданбалы маңызы жұмсақ
бидайдың жекелеген хромосомаларын басқа сорт немесе түрдің хромосомаларымен
алмастыру мүмкіндігіне негізделген. Осыған орай, шаруашылық-құнды
белгілерді қадағалайтын жергілікті жағдайға бейімделген сорттардан
моносомалық линия шығару генетика және бидай селекциясының өзекті сұрағы
болып табылады [5].
Мутагенез бойынша селекциялық процесттің ағымы:
1-ші жыл. Селекцияның мақсатын білу, сортты дұрыс таңдау және
лабороторияларда дәнге әсер ету. Тірі қалған өсімдіктерге талдау жасау.
2-ші жыл. F1-ден алынған ұрпақты себу, мутантты линияларды анықтау.
Әрбір өсімдікпен жұмыс жасау.
3-ші жылы мутанттың константтылығын анықтау үшін себу. Бастапқы
бақылаумен салыстыру үшін, толық білу қажет.
Мысалы сәулеленуге 20000 дән алынды. Сәулеленудің интенсивтілігі 50-
80% болған жағдайда өсімдіктердің даму этаптарында тіршілігін жойды.
Тәжірбиеде көріп тұрғандай мутацияның әрбір мөлшері көп болды [18]. Тірі
қалған өсімдіктер кейбірі тұқым қуалағыштық қасиетке ие болды. Сондықтан
мутациялық жолмен алынатын селекцияға қажет мутант алу көп еңбекті талап
етеді. Мәдени өсімдіктердің сәулеленуге сезімталдығы әртүрлі. Мысалы
сезімталдығы ең жоғары өсімдіктерге; бұршақ, соя, арпа одан кейінгі
сезгіштік-бидай, сұлы сосын қызанақ, рапс жатады. Сәулеленуге ең төзімді
жоңышқа. Өсімдіктің көптеген түрлерінде, әсіресе диплоидты формаларда
хлорофильдік мутация жиі кездеседі. Дәндердің немесе пластидтердің
генотиптерінің хлорофильдік өзгерісіне байланысты, аппақ, ерте тіршілігін
жоятын альбинос-мутантты, аз сары жапырақты ксенто мутант, ашық-жасыл
виридис мутанты пайда болады. Осындай мутациялардың нәтижесінде тірі қалған
Ғ1 ұрпақтарының бәрінде тұқым қуалайтын өзгергіштік барлық генге
берілмейді. Мысалы Ғ1-дің 500 өсімдігінен 20-30 өсімдікке ғана беріледі.
Салыстыруға келмейтін басқа типті өсімдік шығуы мүмкін. Мутацияланған Ғ2-
дегі өсімдік өзгеше болады. Өсімдіктің мыңдаған гені бар, ол геннің
мутациялық өзгергіштікке сезгіштігі де әр түрлі. Оның себебі әлі
анықталмаған. Біреуі көп, біреуі аз мутацияланады. Бірнеше белгінің
өзгергіштігіне бір ғана локус емес, бақылаушы бір геннен немесе бірнеше ген
жауапты болады. Мысалы арпа генінің біреуі мутацияланса, қысқа сабақты,
иілген масақты мутант береді. F2 ұрпағына есеп беруді екі жолмен іске
асырады.
Қандай белгінің өзгергеніне байланыссыз F2 -нің әрбір ұрпағын немесе
мутантты жинап алу қажет.
Екінші әдісте тек белгілі селекциялық мақсатқа сай мутанттарды
жинап, анықтайды. Бұл жағдай да қажетті белгісі бойынша жақсы сорт алу
көзделеді. Бастапқы сортпен салыстырмас бұрын F3 мутантты формаға нақты
баға беру, жете білу керек. Мысалы, дәннің біраз салмағының жоғарлауы және
масақтағы дәннің санының көп болуы. F2 ұрпағында айтарлықтай өзгергіштікті
анықтау өте қиын. Сонымен қатар бастапқы материал генотипін толық білу
қажет. Сондай –ақ біз күткен басқа да белгілердің параллель өзгерісі болуы
мүмкін. Ол жаңа өнім алмасу процесінің синтезімен түсіндіріледі.
Физиологиялық, механикалық әсерлерден де өзгерістер болады. Мысалы, толық
масақты, ұзындығы қалыпты бидайдың егілген жағдайы нашар болса, қолайсыз
орта жағдайына байланысты пайда болған мутация әсерінен масақтың өнімі
төмендейді. Белгілі бір өзгергіштіктің әр түрлі өзгеру құбылысын
–плейотропия немесе полифония деп атайды. Онда бір ген бірнеше белгінің
шығуына жауапты болуы мүмкін. Мендель бұршақтарды шағылыстыру кезінде қоңыр
қабықты дән, көкшіл гүл және жапырақтарында дақтары бар алынған өсімдікке
бір ғана геннің жауап беретінін анықтаған.
1.2 Жұмсақ бидайдың пайда болуы, систематикасы мен сипаттамасы
Бидай бір жылдық, тік тұратын, биіктігі 0,3-1,2 м жететін астық
дақылы. Бидай дәнмен көбейтіледі және олар 3-6 ұрықтық тамырмен өнеді.
Тамыр өсімдік тіршілігінде үлкен орын алады. Жер асты түйіннен 4-5 жапырақ
шыққанда екінші реттік тамыр жүйесі дамиды. Ол кең таралмайды, кейде жеке
тамырлар 1м түптерге дейін немесе одан да тереңге енеді. Бүйір түйіннен
түйін тамырдан ертерек дамиды, 3 жапырақ түзілгенде жалпы 1-6 дейін түп
түзіледі.
Түп (сабақ) – іші қуыс сабан, буын арқылы буын аралықтарға бөлінген,
олардың ұзындығы сабақтың жоғарғы жағында ұлғаяды. Төменгі жағында буын
аралықтар жапырақ қынабымен тығыз көмкерілген, жоғарғы жағында ажырап, бос
тегіс, түзу жапырақ тақташаларына айналады, кеңдігі 1-2см, ұзындығы 20-
37см. Түптену фазасынан кейін сабақтардың белсенді өсуі жүреді, ол кезде
төменнен жоғары қарай буын аралықтар ұзарады. Сабақтану кезеңінде гүл
шоғыры жапырақтың қынабынан шығады, содан кейін өсімдік масақтану фазасына
өтеді. Масақ, ұзындығы 5-10см өзектен тұрады, әрбір түбіртекте бір масақ 2
параллельді қатарда өседі, жоғарғы жағында, масақпен бітеді. Масақта 2
масақша қабыршағынан және бірнеше гүлден тұрады, гүлдердің әрқайсысы 2 гүл
қабықшасымен жабылған. Гүл ұрық бүршігі бар түйіннен, 2 үлпершекті түйін
аузынан жән 3 аталықтан тұрады. Гүлдену бидайда бірден масақтану кезеңінен
кейін жүреді. Гүлдену кезеңі масақтың орталығынан басталып, одан кейін,
бірден жоғары және төмен қарай таралады. Гүлдену ашық немесе жабық жүреді,
мүмкін өздігінен тозаңдануы басым болуы мүмкін. Гүлдену басталғаннан кейін
сабақтың өсуі тоқтайды. Ұрықтанудан кейін ұрық жетілуі, яғни пісіп-жетілу
кезеңі басталады [5].
Жемісі – жемістің және тұқым қабықшалырының тығыз бірігіп өсіп кеткен
қабықшадан, сыртқы алейронды және ішкі крахмалды қабаттары бар эндоспермнен
және ұрықтан тұрады. Негізінен жоғарғы сортты ұнды макарон, лапша,
вермишель жасауға пайдаланады.
Бидай Triticum туысына жатады, туысқа 30-дан астам түрі жатады.
Туыстың үлгілі түрлері адам мекенінің қазбаларында, қазіргі Ирак, Түркия,
Иордания территорияларында табылған.
Қазіргі уақытта мәдени бидайдың ең кең тараған түрлері 250-ден асады
және бірнеше мың сорттары бар. Нанның дәндік сапасы қоректік құнарлығы
белок пен клейковинаға байланысты. Жақсы ұнда белок 14%-н аз емес,
клейковина 28%, орташа ұнда 11-13,9% және 25-27% сәйкесінше клейковинаның
мөлшері мен сапасы нанның көлемдік шығынын және нан жұмсақтығын анықтайды
[6].
Жұмсақ бидай жазғы және күзгі деп екі түрге бөлінеді. Бұл өте икемді
түр, әр түрлі климаттық жағдайларға, топырақ түрлеріне және биік мұхит
деңгейінен 1000м жерде, ең ыстық жерлерде және полярлы аймақтарда
кездестіруге болады.
1.3 Жұмсақ бидайдың биологиялық ерекшеліктері
Бидай – жылу, жарық және топырақ режимінің кең ауқымында өсе алатын
астық дақылдарына жатады. Қоңыржай зонада, ыстық дала аудандарында, сонымен
қатар суық солтүстік аудандарда да өсіріледі. Оларға тұқым өніп, өркен шығу
үшін 12-14°С жеткілікті. Сонымен қатар, өркендер қысқы үсікке шыдымды
келеді. Жазғы бидайдың түптену кезеңінде де жылу талабы жоғары емес. Күзгі
бидай жақсы қыстап шығуы және генеративті фазаға өтуі үшін дайындықты талап
етеді. Олар бұл кезеңге температура төмендегенде және күзгі түптену
кезіндегі күн ұзақтығының қысқаруы кезінде жүреді. Генеративті фазаға өту
үшін бидай орташа тәуелділік температурасының 18-28°С-қа біртіндеп өсуін
талап етеді. Ең белсенді температуралардың шамасы вегетация кезінде 1400-
1600°С төмен болмауы керек. Суғарылмайтын бидай үшін қажетті жылдық жауын-
шашын қолайлы мөлшерде жауса, азырақ кезінде де жақсы өнім алуға болады. Ең
бастысы вегетация кезінде мөлшері 200мм төмен болмауы керек [7].
Селекция мен сорттары. Тропиктерде бидай өнімінің төмен болуы
бірқатар себептермен түсіндіріледі. Өнімділігі төмен жергілікті сорттардың
таралуы, егістікте дақылдардың дұрыс кезектесіп өсірілмеуі, суғарылудың
механизациясы, тыңайтқыштардың, өсімдіктердің әр түрлі аурулар мен
зиянкестерге қарсы заттардың болмауынан, жоқтығынан көптеген жергілікті,
сонымен қатар, селективті сорттар әсіресе оларды жылы әрі ылғалды
тропикалық климатында өсірсе, өсімдіктер жатағандық пен саңырауқұлақ
ауруларына сезімтал болады. Климаты құрғақ аудандарда көптеген сорттар
құрғақшылыққа төзімсіз болып келеді. Сондықтан дүниежүзінің тропикалық
аудандарда сорттарды жақсарту үшін селекция келесі бағытта жүреді [8].
1. Оптимальды түптену, масақ мөлшері, дәндердің саны мен салмағы
арқылы өнімділікті жоғарылату.
2. Климаты ыстық әрі құрғақ аудандарда және кейбір ауруларға төзімді,
тез пісетін сорттар.
3. Жатағандылыққа тұрақтты, яғни өсімдіктерде қысқа және мықты
сабақтардың болуы.
4. Дәндерінің ерте шашылып қалмауға тұрақты болуы.
5. Зиянкестер мен ауруларға төзімділігі, әсіресе тат ауруларына
қарсы.
6. Жергілікті жағдайға және суғару әдісіне қолайлы болуға.
7. Дәндердің жақсы технологиялық сапасының болуы.
1.4 Бидайдың моносомды линиялары және оларды қолдану
Моносомик – бұл диплоидты жиынтық кезінде бір хромосомасы жоқ
организм. Бұны 2n-1 деп белгілейді, бұл жерде 2n – хромосоманың қалыпты
диплоидты жиынтығы. Бір хромосомасын жоғалтып алған диплоид, әдетте өмірге
бейім келеді.
Жұмсақ бидайдың гексоплоидты табиғаты оған моносомды және тіпті
нуллисомды жағдайда да жоғары өмірге қабілеттілікті сақтайды. Бидайдың
күрделі геномы үш (ABD) және екі (AB) қарапайым геномдардан тұрады. Солай
болғандықтан қалыпты өмірге қабілеттілікті қамтамасыз ететін, толық гендер
жиынтығын иемденген диплоидты түрге қарапайым геномдар жатады. Ал гекса
және тетраплоидты түрлерде көптеген гендер екі рет немесе үш рет
қайталанған. Дегенмен, бұл генетикалық анализ бен хромосомалардағы
карталарды құруды аса қиындатты және бұл мәселе моносомик және
нуллисомиктердің көмегімен шешілді. Нәтижесінде жұмсақ бидай мәдени өсімдік
түрлерінің ішінде генетикалық тұрғыда жақсы зерттелінген болды. Осы кездері
қатты бидай және бидайдың басқа да түрлеріне, сонымен қатар олардың
туыстарына генетикалық зерттеулер сәтті өтті [9].
Хромосомалы инженерияның соңғы әдістері моносомды немесе нуллисомды
жағдайдағы алмасқан белгілі сорттағы гомологиялық хромосомалардың жұбын
басқа сорттағы хромосомалар жиынына немесе туыстас хромосомалар жиынына
алмастыруға (тек бір хромосома ауыстырылуы мүмкін), бидайдың хромосомалық
жиынына хромосомалар жиынын немесе толық бір топ хромосомалар жиынын
қосуға мүмкіндік береді. Бір немесе жұп хромосомалар жиынын жою арқылы,
яғни моно немесе нулли хромосома алып, элиминацияға байланысты фенотиптік
өзгерістерді байқау үстінде алынып тасталған хромосомалардағы гендер
қандай белгілерді бақылайтынын байқауға болады. Сонымен қатар
телоцентриктер (бір хромосома центромерасы бар бір иық түрінде болады),
трисомиктер, тетрасомиктер түріндегі цитологиялық маркерлерді пайдаланады.
Осының барлығы бидайды генетикалық талдаудың мүмкіндіктерін кеңейтеді.
Осыған байланысты хромосомалардағы гендердің локализациясын, ген
мөлшерлемесінің эффекттерін, жаңа генотиптік ортада геннің экспрессиясын,
локустар мен центромераның және әртүрлі локустар арасындағы генетикалық
қашықтықты өлшеп, картерлеуге мүмкіндік береді. Осымен бірге қарастырылған
жұмыстардың көбісінің (хромосомаларды алмастыру) нәтижесінде шаруашылық
саласында селекциялық маңызы зор бидайдың түрлері пайда болады [10].
Моносомды талдау. Анеуплоидия өсімдіктердің көптеген түрлерінде
болатындығы белгілі. Моносомиктердің әсіресе нуллисомиктердің көбінесе
тіршілік қабілеті болмайды. Ол кейде полиплоидты өсімдіктердің арасында да
кездеседі. Мысалы, темекі мен бидайда барлық хромосомалары бойынша
моносомиктер мен нуллисомиктер алынған. Моносомиктер мен нуллисомиктердің
анеуплоидты линиялары өсімдіктер генетикасында моносомды талдау жүргізу
үшін кеңінен қолданылады, ал оның көмегімен өсімдіктердің шаруашылық
жағынан тиімді белгілерін бақылайтын геннің қандай хромосомада
орналасқандығы анықталады.
Моносомды талдау жүргізу үшін ең алдымен сол зерттелетін түрдің әрбір
хромосомасы бойынша моносомиктер мен нуллисомиктердің сериясын жасап алу
керек. Белгілі бір хромосома бойынша моносомик немесе нуллисомик өсімдікті
зерттелетін сортпен будандастырады, содан соң F1 – дегі моносомиктерді
бастапқы сортпен қайыра будандастырады. Осындай будандастырулар алты ұрпақ
бойы қайталанады. Нәтижесінде барлық хромосомалар зерттелетін сорттардың
хромосомаларымен алмастырылады. Соңғы қайыра будандастырудың алынған
моносомиктерді өздігінен тозаңдандырғанда белгілі бір хромосома бойынша
дисомик, моносомик және нуллисомиктерден тұратын ұрпақ алынады. Олардың
фенотиптерін салыстыру осы хромосоманың гнетикалық ролің бақылауға
мүмкіндік береді. Осы тәріздес әдіспен бір түрдің немесе сорттың
хромосомасын басқа бір түрдің немесе сорттың хромосома жиынтығына беруге
болады [11].
Н.Л.Удольская мен К.К.Шулембаева Қазахстанская-126 сортының негізінде
жұмсақ бидайдың барлық 21 хромосомасы бойынша моносомды линияларының
сериясын жасап шығарды. Бұл жұмыстар Қазақстанда бидай генетикасы саласы
бойынша терең зерттеулер жүргізуге үлкен мүмкіндік туғызды. Олар бидайдың
тек сапалық ғана емес сандық жағын да қамтыды. Осы хромосомалық инженерия
әдісінің көмегімен гендер белгілі бір хромосомаларда шоғырландырылды және
хромосомаларды сортаралық алмастыру жүзеге асырылды.
Жұмсақ бидайды генетикалық зерттеу үшін моносомды талдау әдісі
кеңінен қолданылады. Казахстанская-126 сортының толық моносомды линия
сериясы арқылы шаруашылық маңызды белгілері бар гендер локализациясы
жұмыстарын өткізуге мүмкіндік берді. Моносомды талдау әдісін қолдану
жұмсақ бидайдың хромосомасын басқа сорт хромосомасына алмасуын жүргізуді
мүмкіндік береді. Ережеге сай, моносомды талдау әдісі цитологиялық
талдаумен қатар жүріп отырады. Казахстанская-126 сорты моносомды линиясының
құрылған сериясында 5А хромосомасы бойынша моносомиктерді
идентификациялауға болады. Жоғарыда айтылғандарды ескерсек, сирек
морфологиялық белгілерді бақылып отыратын гендерге қызығушылық туады.
Белгілі бір хромосома бойынша морфологиялық маркерленген моносомды
линияларды алу арқылы гибридизация процесі онай өтеді.
Алғашқы моносомды (содан соң нуллисомды) серияны алғаш рет Chinese
Spring cортында американдық генетик Э.Сирс жасап шығарды. Ол осы сорттың
хромосомалық жұптардың біреуінде бір хромосома жетпейтіндей осы сорттың 21
түрін жасап шығарды (нуллисомды серияда бір жұп хромосома жетіспейтін
болды). 1954 жылға қарай Сирс 21 мүмкін болатын нуллисомадан толық сериялы
(21 түр) моносомик, трисомик және тетрасомик шығарды [12].
Осының нәтижесінде көптеген елдерде Chinese Spring моносомды
сериясын будандастыру жолдарымен басқа сорттардың моносомды сериялары пайда
болды. Осы жолмен, бұрынғы КСРО-да Безостая-1, Аврора, Кавказ,
Казахстанская 126, Саратовская 29, Саратовская 40, Мультитурум 553 және
т.б. сорттардың осы тектес сериялары пайда болды [13].
Моносомиктер мен хромосомаларды алмастыру серияларын пайдалану
жолымен бидайдың әртүрлі қасиеттерінің әрбір хромосоманың генетикалық
үлесіне байланысты қасиеттерін сақтау туралы мәліметтер көп жинала бастады
[14].
Моносомды түрлер бидайдың шаруашылық қасиеттерін айқындайтын геннің
локализациясын білу үшін қолданылады. Егер белгіні рецессивтік ген
бақыласа, F1 гибридін талдау керек, егер доминантты ген бақыласа F1
гибридін талдап, теориялық жоспарлы ыдыраудан бұзылуға байланысты
критикалық хромосоманы анықтайды. Цитологиялық талдау өте күрделілігіне
байланысты F2 және F3 ұрпақтары көп жағдайда талданбайды [15].
Моносомды талдау кезінде кездесетін кейбір қиындықтарға мыналарды
жатқызуға болады:
1. Анеуплоидиямен жұмыс жасау үлкен цитологиялық шеберлікті қажет
етеді.
2. Алдында болған мисдивижн, оның нәтижесінде бұл түр хромосома
бойынша критикалық болмайды, тек оның стандартты иығы бойынша
критикалық болады. Кейде, осының нәтижесінде изохромосомалар
пайда болады.
3. Кейбір сорттарда гибридтердің мейозын тежейтін
транслокациялардың болуы.
4. Үлгілерде гибридтердің конъюгациясының қалыпты жүруін қиындататын
басқа текті генетикалық материалдардың болуы.
5. Униваленттердің ауысуы.
К.Пирсон көрсеткендей, моносомды өсімдіктердің тұқымында
асинапсистың болуы (хромосомалардың толық емес конъюгациясы), монодан
талданып жатқан сортпен будандастырылған F1 гибридтері Chinese Spring
түрінің өздігінен тозаңдану арқылы пайда болған моносомды түрлеріне
қарағанда көбірек унивалент түзетіні байқалды. Mетафаза І сатысында
теориялық жоспарлы 20"+11 орнына 19"+11 гибрид саны байқалады. F2
өсімдіктердің мүмкін болатын үш униваленттің кездейсоқ таралуына
байланысты моносомды жағдайда бастапқы емес, басқа хромосома болады [16].
Сондай-ақ, Р.Сирс моносомды линиялардың көмегімен бұрыннан бар
сорттардың хромосомаларын алмастыру арқылы, яғни донор өсімдік сортынан
зерттеушіге қажет белгілерді кодтайтын гендері бар гомологиялық
хромосомаларын басқа өсімдікке енгізу тәсілімен жақсартуды ұсынды [17].
Сорт аралық хромосомаларды алмастыру екі мақсатта жүргізіледі: сандық
белгілерін толық генетикалық зерттеу үшін және зерттеушіге қажет белгілері
бар хромосомаларды енгізу жолымен сорттарды селекциялық жақсарту үшін. Бұл
әсіресе белгілі бір ауруға төзімділікті айқындайтын хромосомаларды енгізу
тәсілімен сол ауруға төзімді болып келетін иммунды сорттарды шығаруда құнды
болып есептеледі [18].
Алмасқан линияларды алуда ең маңызды талап – рецепиент-сорт
линияларында анеуплоидты (моносомды немесе монотелосомды) жиынтықтың болуы
керек [19].
Қызықтыратын хромосомалар бойынша анеуплоидты линияларды бірінші
будандастыру донордың бірнеше хромосомаларын линия генотипіне енгізуге
мүмкіндік береді. Одан әрі бірнеше беккросс жолымен анеуплоидты линияларға
рецепиент-сорттың генотипін алмастыруға арналған линияның генетикалық
материалымен қанықтырады. Бұл жағдайда донорлық хромосома
рекомбинацияланбаған, яғни интакті күйде болады. Сорт аралық алмасқан
линиялардың анеуплоидтардан айырмашылығы сорт аралық алмасқан линиялар
қалыпты бидайлар сияқты хромосома саны (2n=42), жақсы көбейеді және өсіру
үшін ерекше жағдайларды қажет етпейді.
Зерттеу жұмысының мақсатына байланысты алмасқан линиялардың хромосома
жиынтығы көптеген елдерде құрастырылған. Өсімдік геномын құрастыру
жұмыстары мен сандық және сапалық белгілерін анықтауда алмасқан линиялардың
хромосома жиынтығын жасау көп көмегін тигізді. Алмасқан линияларды жаздық,
күздік және қысқа тұрақтылығына жауап аллельді гендерді іздеуде, сандық
белгілеріне генетикалық бақылау белгілеу үшін және сорт аралық
хромосомалары алмасқан бидайлардың ферменттік активтілігіне әсерін, сондай-
ақ жекелеген хромосомалардың дәндер мен ұнның және т. б. белігілі бір
технологиялық қасиетін анықтауда пайдаланылады [20].
Сорт аралық алмасқан линиялар полигендік белгіні (агрономиялық
маңызды белгілер) қарапайым құрамдас генетикалық компоненттерге бөліп
қарауға мүмкіндік береді [21].
Саратовская 29Янецкис Пробат сорт аралық алмасқан линиялардың толық
сериясы Р. Ф. Гайдаленконың басшылығымен ИЦиГ СО РАН бидай генетикасы
зертханасында жасалған. Алмасқан линиялардың көптеген санын Тони Ворланд
Ұлыбританияның Норидж қаласындағы Джон Иннес Орталығында жасаған.
Алмасқан линиялар сериясын жасау өте көп еңбекті қажет ететін, ұзақ
әрі әркімнің қолынан келе бермейтін өте қиын жұмыс болып табылады. Алмасқан
линияларды алу жұмысын жоғары білікті мамандар ұжымы ғана іске асыра алады
[22].
Хромосомалары алмасқан моносомды линиялар мен олардың генетикалық
талдауы көптеген материалдардың цитологиялық бақылауымен қатар жүреді.
Цитологиялық бақылауларды жүргізу себебі моносомды және дисомды
өсімдіктердің будан ұрпақтарындағы хромосомалар саны әртүрлі болуы мүмкін.
Сонымен қатар моносомды және дисомды өсімдіктер фенотиптері жағынан
біркелкі болып келеді, сол себептен де цитологиялық талдау жүргізуді қажет
етеді. Моносомды линиялардың ұрпақтарын қолайлы жағдайда өсіргенде
цитологиялық қарау аса қажет болады [23].
Цитологиялық талдауды жасау өте көп еңбекті қажет етеді. Ең алдымен,
өркендердің метафазалық клеткаларын бекітеді де митоздық бөлінудегі
хромосомалар санын есептейді. 20"+1' хромосомалық конфигурациясы бар
өсімдіктерді анықтау жүргізіледі, ол үшін жас бидайдың сабағын мейоздық
циклде қарайды. Цитологиялық талдау жүргізу өте қиын жұмыс болса да, жалпы
популяциядан моносомиктерді идентификациялаудың (іріктеп алудың) бірден бір
жолы болып табылады. Цитологиялық жұмыстардың мерзімін қысқарту үшін және
моносомды линияларды будандастырудан алынған гибридтік ұрпақтармен
жұмыстарды жеңілдету үшін маркерленген гендердің болуы міндетті болып
табылады. Маркерленген гендер бізге моносомиктердің фенотиптік белгілерін
анықтаушы тестер қызметін атқарады [24].
Жұмсақ бидайдың селекциясында анеуплоидтар сериясын зерттеу
жұмыстарынан алынған нәтижелерді тікелей жанама түрде пайдалану мүмкіндігі
көптеген генетик, селекционер және биохимик ғалымдардың назарын өзіне
аударуда. Бидайлармен жүргізілген жұмыстар сұлы өсімдігінен моносомды
линия, мақта өсімдігінен моносомиктер мен трисомиктер, сонымен қатар басқа
да түрлерден, атап айтсақ, қызанақ (томат), картоп, күнбағыс және т. б.
ауыл шаруашылық дақылдардан анеуплоидтар мен полиплоидтарды алуға алғышарт
болды [25].
5. Казахстанская-126 сортынан моносомды линияларды алу
Жаңа моносомды сериялар негізінен Chinese Spring анеуплоидты сортының
хромосомалар жиынтығы негізінде жасалады. Chinese Spring сортына жататын
моносомды өсімдіктердің әрқайсысында 21 хромосомадан болады. Жаңа моносомды
линиялардың сериясын алу мақсатында олардың аналық формаларын аталық
сортпен будандастырады. F1 гибридтік ұрпақтарындағы унивалентті
хромосомалар аталық сорттың хромосомасы болып келеді және көп жағдайда
берілген Chinese Spring моносомиктерінде жоқ хромосомаға сәйкес келеді.
Қазіргі таңда практикада кез-келген сорттың моносомды линияларын әр
моносомиктермен бірнеше қайтара будандастыру арқылы алады.
Жұмсақ бидайдың анеуплоидтары көмегімен жүргізілетін цитогенетикалық
зерттеулер алдына екі өзара байланыстырылған мақсатты қояды:
1. Жергілікті құнды коммерциялық сорттардың жаңа анеуплоидты
серияларын шығару және олардың генетикалық, цитогенетикалық және
цитологиялық ерекшеліктерін анықтау;
2. Алмасқан линияларды шығару, бұл кезде донорлық форма жұмсақ
бидайдың сорты немесе жақын туыстас өсімдіктер (қарабидай,
эгилопс) болуы мүмкін.
Бидайдың Казахстанская-126 сортының моносомды линиялары ең алғаш
биология ғылымдарының докторы К.К. Шулембаеваның басшылығымен жасалды. Бұл
зерттеу жұмыстарының бірінші кезеңінде жаздық жұмсақ бидайдың Казахстанская-
126 сортының жергілікті қоршаған орта жағдайларына бейімделген моносомды
линияларын шығару болды. Казахстанская-126 сортының басқа бидай сорттарының
ішінен таңдап алыну себебі бидайдың осы сорты жаздық бидайлардың ішіндегі
Қазақстанның 80% алқабында егілетін ең кең таралған түрі болды. Сондай-ақ,
көптеген аймақтық сорттардың түпкі шығу тегі, солардың ішінде:
Казахстанская 3, Казахстанская 4, Эритроспермум 74 (КазНИИ земледелия,
Актюбинская опытная селекционная станция) және Интенсивті (КиргНИИ
земледелия) Казахстанская-126 сортынан бастау алады. F1 гибридтік
ұрпақтарына бақылаулық будандастыру жүргізгенде барлығы бір типті болған.
Аталық сорт сияқты milturum түріне жататын, инфлятты типті болып, бидай
масағының ұшында қылтанақты өсінділері болған. Chinese Sping моносомды
линияларының өсімдігін аналық форма ретінде пайдалана отырып жүргізген
тәжірибеде бұл линия ұрпақтарында анықталған қасиеттерден өзгешеліктер
болатындығы байқалған. Chinese Sping моносомды линияларын Казахстанская-126
сортымен будандастыру нәтижесінде алынған Ғ1 будан ұрпақтарының моносомды
және дисомды өсімдіктерінің белгілері далалық егістік жағдайында 10-15
бидай масағына және жылыжай жағдайында 4-5 бидай масағына жүргізілген
құрылымдық талдаулар негізінде жасалған. Жылыжайда өсірген кезде бидай
масағының мөлшері кішірейгендігі байқалған, алайда линия аралық
ерекшеліктері далалық егістік жағдайындағыдай сақталған. Моно 4В және
моно6В Chinese Spring линиясын Казахстанская-126 сортымен будандастырғанда
шыққан Ғ1 будан ұрпақтарында қылтанақты бидайдың моносомды өсімдіктері
алынған. Осы гибридтердің қылтанақтары тек шетінен ғана емес, сонымен қатар
үшінші гүлдерінен де дамыған және олардың ұзындығы орта есеппен 5-7 см-ді
құраған. F1 будан ұрпақтарының дисомды өсімдіктері қылтанақсыз болған.
Келесі ұрпақ бекросстарында (ВС1–ВС10) моносомды өсімдіктерді дисомды
сибстер мен алғашқы сорттан ажырататын ерекше морфологиялық белгілерін
анықтаған. ВС10–ВС11 бекросстарынан кейін барлық линиялардың дисомды
өсімдіктері Казахстанская-126 сортының фенотипіне ие болды. Казахстанская-
126 сортының 8 моносомды линияларында (1А, 3А, 5А, 7А, 2В, 4В, 6В және 5D)
моносомды және дисомды бидай масақтарында морфологиялық жағынан
өзгешеліктер байқалған. Көзбен көру арқылы бұл морфологиялық өзгешеліктерді
ескере отырып моносомды линияларды дисомды өсімдіктер арасынан іріктеп
алып, фенотипі бойынша іріктелінген өсімдіктерге әрі қарай цитологиялық
талдаулар жүргізу арқылы анықтауға мүмкіндік туған. Мысалы, 3А хромосомасы
бойынша моносомды өсімдіктер дисомды өсімдік сибстерінен иығында үшбұрышты
терең кесіндісінің болуымен ерекшелінген. Ал 5А хромосомасы бойынша
моносомды өсімдіктер – спельтоидты, 1А хромосомасы бойынша моносомды
өсімдіктер – ілмек тәрізді (скверхедті) масағының болуымен айқындалған. 7А
хромосомасы бойынша моносомиктер – қырқылған иықтарының, 2В моносомиктері –
жалпақ, әрі таспа тәрізді қылтанақтарының болуымен, 4В моносомиктері –
сабақтарының қысқалығымен ерекшеленген. Моносомиктердің жоғарыда аталған
осындай белгілері моносомиктердің гибридизациясын жүргізгенде және алмасқан
линияларын жасау барысында қажырлы еңбекті қажет ететін цитологиялық
талдауды жүргізуді жеңілдетеді [26].
Бидай анеуплоидтарымен жұмыс жасау – үнемі клеткадағы хромосома санын
тексеруді талап етеді, солай болғандықтан жақсы ортада өсірілген моносомды
өсімдіктер дисомды өсімдіктерден генотип бойынша айырмашылығы болмайды. Тек
ерекше болып Chinese Spring өсімдігі саналады, себебі оның спельтоидты
масағы бар.
Моносомиктер ішінен Chinese Spring моносомды сортындағы унивалентті
хромосоманың сәйкестігін анықтау мақсатында арнайы әдістеме жасалған.
Мұндай тексерудің қажеттілігі моносомды будан өсімдіктерде бастапқы
моносомикке тән хромосоманың болмауы мүмкін. Бұл алмасу унивалентті, ең
алғаш рет Пирсон сипаттап көрсеткен, бұл моносомды гибридтік өсімдікте аз
мөлшерде толық емес (жартылай) хромосомалардың конъюгациясымен (десинапсис)
түсіндіріледі. Мұндай гибридтер өздігінен тозаңданатын Chinese Spring
моносомиктеріне қарағанда, униваленттердің көптеген түрлерін түзеді [27].
Бірінші жағдайда Chinese Spring моносомды линияларында донорлық
сорттан хромосомаларды алмастыру әдісін жиі қолданады. Бұл кезде
зерттеушіні қызықтыратын белгілерді дамыту үшін жекелеген хромосомалардың
рөлін зерттеу мақсатында донор өсімдік ретінде селекция үшін маңызды
констрасты белгілері бар өсімдік сорттарын қолданады.
Екінші алға қойылған мақсат, жақсы бейімделген сортта хромосомаларды
алмастыру жолымен жекелеген белгілерді жақсарту – сол сорттың моносомды
линиялар сериясын шығарғанда ғана шешіледі [28].
Цуневакидің (1964) және біздің зерттеу нәтижелеріміз екіншілік
гомологиялық топтың моносомиктері (әсіресе, моно – 2А) ұрпақтарында
бірінші, үшінші және алтыншы топ моносомиктерімен салыстырғанда төмен
пайыздық көрсеткіш көрсеткен.
Моносомиктердегі унивалентті хромосоманың идентификациясы үшін және
хромосомалардың алмасуы үшін дителосомиктердің 21 линиясынан тұратын
жинағын қолданады. Бұлар қажет хромосомаларды цитологиялық маркерлеуі үшін
ыңғайлы модель бола алады. Цитологиялық маркерлеудің бұл әдісі клеткалардың
митоздық және мейоздық бөлінуінде хромосомалардың морфологиялық
ерекшеліктерін айқын көруге мүмкіндік береді.
ВС ұрпағында алынған (бірінші қайтара қайталамды ата-анасымен қанықты
будандастыру) гибридтер екі типті өсімдіктерді құрайды: шамамен 94-99%
донор өсімдіктен алған унивалентті хромосомалары бар моносомиктер және 1-6%
нуллисомиктер. Моносомды өсімдіктердің тозаңымен сәйкес Chinese Spring
нуллисомиктерін тозаңдандырады [29].
Моносомды 21 хромосомалы Chinese Spring сорттың жаңа сериялар шығару
мақсатында аналық және аталық формалы өсімдіктермен будандастырады. F1
ұрпақ гибридтеріндегі унивалентті хромосома аталық сорттың хромосомасы
болып келеді және көп жағдайда Chinese Spring моносомиктерінде болмайтын
хромосомаларға сәйкес келеді. Моносомды линиялардың көбеюі әр 21 линияның
екі типті аналық және аталық гаметалардың пайда болуына әкеледі.
Біріншілерінде 20 хромосома болса, екінші типтерінде 21 хромосомалар
болады. Сондай-ақ гаметалардың бұлайша жіктелуі нуллисомиктер, моносомиктер
мен дисомиктерден тұратын аралас ұрпақтардың пайда болуына әкеледі [30].
Ло (1968 ж) бір мезгілде телоцентрлі хромосомалары мен реципрокты
алмасқан хромосомалары бар серияларды екі түрлі сорттардан моносомды
линияларды шығару мүмкіндігі бар туралы пікір ұсынды. Ол үшін моносомды
линияларды А сорты негізінде жасау бағдарламасын ұсынған, бұл сортты
Chinese Spring моносомиктерімен будандастырады. F1 моносомды өсімдіктерін
тек бастапқы сортпен қайтара будандастырып қана қоймай, бір мезгілде F1-
дегі моносомиктерді моносомды күйде беріліп отыратын Chinese Spring
дителосомиктерімен будандастырады.
Сондай-ақ, температуралық синхронизация әдісі бар, ол әдісті
полиплоидтар алу үшін қолданады. Температуралық синхронизацияны әртүрлі
цитологиялық зерттеулерді жүргізгенде қолдану мүмкін, әсіресе
моносомиктермен жұмыс жасағанда, көптеген метафазалық пластинканың талдауы
қажет болғанда қолданылуы мүмкін. Митоздық индекстің максимальды мәні
өскіндерді тоңазытқыштан бөлме температурасы жағдайына шығарғаннан 45-60
минут өткен соң байқалады [31].
6. Казахстанская-126 моносомды линияларының мейоз тұрақтылығы және
клетка бөлінуінің мейотикалық ерекшелігі
Мейотикалық бөлінудің өзгергіштігі көптеген факторлармен анықталады:
мейоздың маңызды сатыларының ген бақылауы, нақты сорттың генотиптік
ерекшеліктері және өсімдікті өсіру жағдайлары (температура, ылғал, жарық).
Бидай гибридтерінің мейоз хромосомасының өту ерекшеліктерін зерттеу арқылы
олардың генетикалық потенциалын, генетикалық табиғатын анықтауға болады.
Солай болғандықтан мейоз тұрақтылығы өсімдіктің онтогенезімен тығыз
байланысты және ұрық салмағы, ұрықтылық тағы басқа маңызды белгілердің
қалыптасуын қамтамасыз етеді. Жұмсақ бидай сорты мейозын зерттеу кезінде
әдетте униваленті бар клетка жиілігімен анықтаумен шектелді.
Шаруашылық маңызы бар белгілерді хромосомалық локализациялау мен
моносомды линияларды құруда маңызды шарт – F1 гибрид ұрпақтарының
хромосомалық унивалентті цитологиялық идентификациясын жасау. Бидайдың
түрлі сорттарымен жұмыс жүргізген авторлардың көбі моносомды линияларды
құру кезінде мейоз тұрақтылығы беккрос санының өсуімен байланысты болғанын
көрсетеді. Метафаза І мейозында моносомды F1 гибридінің моносомигі Chinese
Spring. Казахстанская-126 моносомды линиясы 20 бивалент пен 1 унивалент
(20”+1’) түзеді. Кейде келесідей өзгерісі бар клеткалар кездеседі.
19”+3’(0,26–7,63 % зерттелгендердің ) және 18”+5’(0,38–5,15 %) таяқшалы
бивалентті (0,07–2,09 %) басқада өзгерісі бар (0,09–16,79 %). F1 моносомды
гибридтерінің таяқшалы бивалентіне жасалған зерттеу нәтижесі және одан
кейінгі беккростар қайталануы жоқ кішкене топтың екіфакторлы дисперсті
анализі әдісімен жүргізілді. Бірінші фактор – хромосомалардың алмастыру
дәрежесінің әсері (беккрос саны); екінші фактор – геномның бөлек
хромосомаларының әсері. Мысалы, А-геномының F1 гибридінде таяқшалы бивалент
1,85 - 0,80 болса, ВС1-2 1,33 - 0,64; ВС3-4 0,94 - 0,43; ВС5-6 059 -
0,30; ВС7-8 0,54 - 0,15% ВС8-ден жоғары 0,29 - 0,08 бір клеткада болды.
Тура осы беккрос саны көбейгенде таяқшалы бивалент санының азаю заңдылығы В-
геномының F1 2,09 - 0,67; ВС8-ден жоғары 0,24 - 0,09, D-геномының F1
2,02 - 1,37; ВС8 –ден жоғары 0,41 - 0,27 бір клеткаға болып сақталған. Бұл
кезде беккрос саны өскенде таяқшалы бивалент азайғанын көріп отырмыз.
Осылайша моносомды гибрид пен ата-ананы будандастыру кезінде
гетерозиготалық төмендеп, мейоз тұрақты болады. Бұл бір клеткадағы таяқшалы
биваленттер анализінің дисперсті кешенінде көрсетілген [32].
Беккрос процесінде көрсетілген қателіктер азаяды. Анафаза І және
анафаза II сатыларында көпірлер пайда болып, анафаза І сатысында
клеткаларында ацентрлік фрагменті бар клетка сирек кездеседі.
Униваленттілік азайып, тетрададағы микроядроның пайда болуы тығыз
байланысты екені көрсетілген [33].
Мейоз кезіндегі А және В геномының F1 гибридтеріндегі қателік бірдей.
Ең көп қателік моносомды линиялардың D геномының хромосомаларында
байқалған. Моносомды линияларды құруда мейоз тұрақтылығын қамтамасыз ету
бірінші кезекте. Келтірілген мысалда, анафаза I және анафаза II
униваленттері, тетрададағы микроядро саны беккрос аймақтарында көп өзгеріп
отырды. Мұндай өзгерістер хромосома коньюгациясы бұзылған клеткаларда мейоз
тұрақтылығының критерийі ретінде метафаза I мейозындағы таяқшалы
биваленттер саны болып табылады. Зерттеу нәтижелері Казахстанская-126
сортынан гомозиготалы материал алу үшін 6-7 беккрос жүргізу аз екенін
көрсетеді. Тұрақтылық тек 9-10 беккростан кейін болды.
Гибридтердегі мейозды цитологиялық зерттеу унивалент алмасуы мен
реципрокты транслокация әсерін бақылап отыру керек, себебі олар әр түрлі
кариотипі бар сорттар арасында кері будандастыру кезінде пайда болуы
мүмкін. Әдетте моносомды серияларды құру кезінде унивалент алмасуын
моносомды гибридтің әр линиясын Chinese Spring тесттік линиямен
будандастыру арқылы зерттейді. Егер өзгеріс болып, бастапқы линиядан
айырмашылық пайда болса, онда дителосомик-тестер мен F1 гибридінің
будандасуында мейоздың метафаза І сатысында 19 қалыпты бивалентте өзгеріс
байқалады, ол өзгеріс қалыпты унивалентті бар, телоцентрлі және тұтас
хромосомасы бар гетероморфты бивалент болады [34].
Мейоз деп эукариотты клеткаларда бастапқы хромосома саны 2 есе азайып
өтетін бөліну процесін айтады. (грекшеден мейон – аз – және мейозис –
азаю). Көп жағдайда хромосома санының азаюы редукция деп аталады.
Мейоциттегі хромосоманың бастапқы саны диплоидты (2n) хромосома, мейоз
кезінде түзілген хромосома гаплоидты (n) деп аталады.
Клеткадағы минималды хромосома саны негізгі сан (x) деп аталады.
Хромосоманың негізгі санына генетикалық ақпараттың минималды көлемі бар,
геном деп аталатын бөлігі сәйкес келеді. Клеткадағы геном саны геномды сан
(Ω) деп аталады. Көпклеткалы жануар мен ашық және жабық тұқымды
өсімдіктерде гаплоидты–диплоидты ұғымы сәйкес келеді. Мейоздың негізгі
ерекшелігі гомологты хромосомалардың конъюгациясы мен олардың әр түрлі
клеткаларға ажырауы болып отыр. Хромосомалардың мейотикалық клеткаларға
ажырауы хромосома сегрегациясы деп аталады [35].
Мейоз 2 бөліну сатысынан тұрады, оларды мейоз I және мейоз II деп
атайды. Бірінші бөліну кезінде хромосома саны 2 есе азаяды, сондықтан оны
редукционды немесе гетеротипті деп атайды. Екінші бөліну кезінде хромосома
саны азаймайды, оны эквационды немесе гомотипті деп атайды [36].
Мейоздың бірінші бөлінуі хромосома санының 2 есе азаюымен
сипатталады: бастапқы диплоидты клеткадан екі хроматидті хромосомасы бар
екі гаплоидты клетка түзіледі. Бірінші мейоз бөлінуінің профаза сатысында
диплоидты хромосома болады, митозбен салыстырғанда бөліну кезінде хромосома
бірлік құрылымнан тұрады. Бұл мейоздың лептотена сатысы. Одан кейін әр
жұптың екі гомологты хромосомасы ұзына бойы параллель орналасады, олар
бивалент түзеді. Олардың саны гаплоидты болады. Жұптар түзген конъюгация
сатысы синапс түзеді, синапс түзілетін сатыны зиготена деп атайды. Синапс
кезінде бір хромосома екі хроматидтен тұратындығына қарамастан оны байқау
қиын, себебі олар жақын орналасады. Ол конъюгация кезінде ақпарат
хромосомамен емес хроматида арасында ауысатынын көрсетеді. Зиготена
сатысынан кейін пахитена сатысы болады, хромосомалар тығыздалып хроматиданы
бөліп тұрғандығы көрінеді. Пайда болған қуыс диплотена сатысында жақсы
байқалады, осы кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қожабергенов Е.А
Казахстанская-126 сортының морфологиялық маркерленген моносомды
линияларының F1 гибридтеріндегі мейозды зерттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
- Биотехнология мамандығы бойынша
Алматы 2015
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Қорғауға жіберілді
_________Молекулалық биология және генетика
кафедрасының меңгерушісі
____________________ б.ғ.д., профессор Айташева З.Ғ.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Казахстанская-126 сортының морфологиялық маркерленген моносомды
линияларының F1 гибридтеріндегі мейозды зерттеу
- Биотехнология мамандығы бойынша
Орындаған:
Қожабергенов Е.А
Ғылыми жетекшісі:
б.ғ.к. аға оқытушы
Даулетбаева С.Б
Норма бақылаушы:
Жігітбекова А.Д
Алматы 2015
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс 51 беттен, бір кестеден, 9 сурет және 50 әдебиет
тізімінен тұрады.
Кілтті сөздер: бидай, мейоз, аналық тозаң клеткасы, сұрыптау, гибрид,
хромосомалық инженерия, бидайдың моносомды линиялары, цитогенетикалық
талдау, хромосомалар, бидай геномы.
Бұл жұмыста нақты хромосома бойынша Казахстанская-126 морфологиялық
маркерленген моносомды линияларының F1 гибридтеріндегі мейоз
ерекшеліктерінің нәтижелері мысал түрінде көрсетілген. Аналық тозаң
клеткасы түрінде көлемді материалды цитологиялық талдау барысында моносомды
және дисомды өсімдіктер ұқсастықтары жүргізілді, сонымен қатар мейоздың
тұрақтылығы мен кейбір бұзылыстар анықталды: хромосоманың қалып қоюшылығы,
анафаза II сатысында асинхронды бөлінулер, телоцентрлі хромосомалардың
қалыптасуы және поливаленттік хромосомалар ассоциациясы.
Жұмыстың мақсаты: морфологиялық маркерленген изогенді линияларды
Казахстанская-126 сортының моносомды линиларымен будандастырғандағы F1
ұрпақ гибридтерінің мейозын зерттеу.
Тапсырмалар:
1. F1 гибрид өсімдіктеріне фенотиптік талдау жүргізу.
2. Моносомды және дисомды өсімдіктеріне цитологиялық идентификация
жүргізу.
3. Аналық тозаң клеткасы мейозының бірінші және екінші бөліну сатыларын
зерттеу.
Терминдер тізімі және қысқартылған сөздер:
Моносомик – бұл диплоидты жиынтық кезінде бір хромосомасы жоқ
организм.
Анеуплоид – бір немесе бірнеше хромосома бойынша балансталмаған
хромосома жиынтығымен сипатталатын клетка не болмаса организм.
Асинапсис (а- + грек. synapsis байланыс, қосылу) – гаметалар арасында
жүйесіз бөлінуге алып келетін мейоздағы хромосома конъгациясының болмауы.
Транслокация – ( транс және лат. locatio - орналастыру) хромосома
учаскісінің алмасуы негізінде жасалатын хромосомалық мутацияның түрі.
Өсімдіктің жемістілігін жиі төмендетеді.
Гомологті хромосомалар – морфологиялық және генетикалық жағынан бір-
біріне ұқсас хромосомалар.
Бивалент – гомологті хромосоманың бір жұбының тұрақты комплексі.
Синапсис – (греч. sýnapsis), гомологті учаскілердің алмасуы жүретін
гомологті хромосомалардың уақытша жақындауы, хромосома конъгациясы.
Хиазмалар – мейоздың бірінші бөлінуі кезінде гомологті
хромосомалардың байланысқан жері.
Алмасқан линиялар – бір сорт хромосомасының басқа бір сорт
хромосомасы алмасқан линиялар.
ИЛ – изогенді линия
ИЛ-В – изогенді линия (қысқа тісше)
ИЛ-Bg – изогенді линия (қара қабықша)
ИЛ-Hр изогенді линия (масақ аяқшасының түктенуі)
ИЛ-Rht – изогенді линия (қысқа сабақ)
МI – метафаза І сатысы
АI – анафаза І сатысы
АII – анафаза ІІ сатысы
АТК – аналық тозаң клеткасы.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
Негізгі бөлім 8
1 Әдебиетке ШОЛУ 8
1.1 Жұмсақ бидайдың қолданылуы мен таралуы 8
1.2 Жұмсақ бидайдың пайда болуы, систематикасы мен сипаттамасы 11
1.3 Жұмсақ бидайдың биологиялық ерекшеліктері 12
1.4 Бидайдың моносомды линиялары және оларды қолдану 13
1.5 Казахстанская-126 сортынан моносомды линияларды алу 19
1.6 Казахстанская-126 моносомды линияларының мейоз тұрақтылығы 22
және клетка бөлінуінің мейотикалық ерекшелігі
2 МАТЕРИАЛДАР ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ 35
2.1 Жұмыстың өтілу жағдайы 35
2.2 Жұмыстың өтілу барысы 36
2.3 Селекциядағы будандастыру жүйесі 39
2.4 Казахстанская-126 сортының морфологиялық маркерленген
моносомды линияларының F1 гибридтеріндегі мейозды зерттеу 39
әдістері
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ 41
3.1 Казахстанская-126 сортының морфологиялық маркерленген
моносомды линияларының F1 гибридтеріне фенотиптік сипаттама41
3.2 Казахстанская-126 сортының моносомды және дисомды 45
өсімдіктеріне цитологиялық талдау жүргізу
3.3 Морфологиялық маркерленген моносомды линиялардағы F1
гибридтерінің мейоздағы тетрада, метафаза I және анафаза I,50
II сатыларындағы ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН әдебиеттер ТІЗІМІ 57
КІРІСПЕ
Қазақстанның дәнді дақылдар арасында бидайдың алатын орны ерекше.
Өңдеудің интенсивті технологияларына бейімделген және жоғары өнімділікке
ие, қоршаған ортаның биотикалық және абиотикалық жағдайларына төзімді
сортты шығару және оны өндіріске енгізу жұмыстары бидай селекциясында
әрқашан өзекті мәселелердің бірі болып табылды.
Осы кездері селекционды-генетикалық зерттеулердің дәстүрлі әдістерін
пайдаланған кейін бидайдың пішіні және генетикалық өзгерген пішіндерінің
нәтижелілігі жоғарылауда. Селекцияның дәстүрлі әдістерімен қатар,
анеуплоидтарды пайдалануға негізделген хромосомалық инженерия әдісіне де
көп мән берілуде.
Бидай селекциясында анеуплоидтарды қолдану – гендер санын анықтауға
көмектеседі, онымен қоса олардың әсері мен аллельді өзара қатынасын
анықтап, белгілі бір хромосомаларда осы гендерді локализациялайды, сонымен
қатар хромосомалардың сорт аралық алмастыруын қолданумен болашағы бар
сорттардың кейбір белгілерін жақсартып отырады. Осылай, хромосомаларды
гендермен бірге басқа генотипке алмастыру салдарынан олардың
тұқымқуалаушылық негізі толығымен жақсарады және сапасы бойынша бағалы
гибридтерді, сорттарды шығаруды қамтамасыз етеді [1].
Жекелеген хромосомалары алмастырылған линияларды түрішілік және
түраралық будандастырулар арқылы алуға болады. Мысалы, кейбір
хромосомаларын арпаның хромосомаларына ауыстыруға болады. Өсімдіктердің бір
немесе бірнеше түрлерінің қосымша хромосомалары бар анеуплоидтарын алуға
болды. Осындай хромосомалары біріктірілген линияларды жасап шығарудың екі
өсімдіктің де пайдалы қасиеттерін тоғыстыру тұрғысынан алып қарағанда үлкен
практикалық маңызы бар. Хромосомалық инженерия әдісімен жекелеген
хромосомаларды алмастырудың практикалық маңызы мен қатар гендермен
хромосомалардың гомологиясы және әр текті түрлердің генетикалық
материалдарының өзара әрекеттесуі сияқты теориялық мәселелерді де зерттеуге
болады.
Көптеген елдерде зерттеудің нақты мақсаттарына сәйкес, өсімдіктер
линияларының алмасқан жиынтықтары құрылды. Өнімділіктің жоғарылауы, сонымен
қатар өсімдіктердің төзімділігі және өсімдік иммунитеті саласында да
қаралды [2].
Казахстанская-126 сортының моносомды линияларын селекциялық,
генетикалық жұмыстарда кең пайдалануы, кейбір хромосомалар бойынша
моносомды линияларды маркерлеуге себеп болды. Морфологиялық маркерленген
моносомды линиялардың болуы цитологиялық талдау процесін айтарлықтай
жеңілдетеді.
Морфологиялық маркерленген моносомды линиялар Казахстанская-126
сортының моносомды линиясына сәйкес келетін маркерленген изогенді
линиялардың будандасуымен алынды.
Казахстанская-126 сортының жаңа моносомды линияларын цитологиялық
талдау қажет. Бұл жұмыс униваленттін идентификациясымен, мейоздің қалыпты
өтуін бақылаумен және жаңа моносомды линиялар мейозының тұрақтылығын
зерттеумен байланысты.
Жұмыстың мақсаты: морфологиялық маркерленген изогенді линияларды
Казахстанская-126 сортының моносомды линиларымен будандастырғандағы F1
ұрпақ гибридтерінің мейозын зерттеу.
Тапсырмалар:
4. F1 гибрид өсімдіктеріне фенотиптік талдау жүргізу.
5. Моносомды және дисомды өсімдіктеріне цитологиялық идентификация
жүргізу.
6. Аналық тозаң клеткасы мейозының бірінші және екінші бөліну сатыларын
зерттеу.
НЕГіЗГІ БӨЛІМ
1. әдебиетке шолу
1.1 Жұмсақ бидайдың қолданылуы мен таралуы
Бидай – дәнді-дақылдар тобына жататын, көбінесе біржылдық шөптесін
өсімдік. Дәнді-дақылдардың ішіндегі ең басты және ең көп өндірілетін дақыл.
Бидайдың 20-ға жуық жабайы және мәдени түрі белгілі. Бір гектардан 30-40
центнер өнім береді. Бидай сұрыптары құрамындағы эндосперманың (80-84%)
мөлшеріне байланысты бағаланады.
Бидай – ең маңызды дәнді дақылдардың бірі, ол дүние жүзілік дән
өнімінің 30%-ын құрайды және жер шары халқының жартысынан астамын азықпен
қамтамасыз етеді. Оның кең қолданылуы сапасы жағынан жоғары болуымен әр
түрлі табуы әсер етеді. Одан ең бастысы ұн жасалады және нан тағы басқа да
тамақ өнімдерін дайындайды. Жақсы ұннан жасалған нанның құрамында 70-74%
көмірсулар, 10-12% белок минералды заттар, амин қышқылдары, витаминдер
құрайды. Бұл дәнді, нәрлі, коллориялы өнім жақсы игеріледі және ағзамен
қорытылады. Дәнмен және оның қалдықтарымен үй жануарларын қоректендіреді.
Бидай сабанынан қағаз қозғалмалы қабырға, төбе, үй тұрмысының заттарын
жасайды [3].
ФАО бюллетеньдері бойынша бидай 220 млнга территорияда өсіріледі.
Бұл барлық дәнді дақылдардың дүние жүзілік ауданының 31,4%-ын құрайды.
Негізгі егістік Еуразияда 20,2%, Африкада анағұрлым аз – 3,8% және
Океанияда – 4,2% алып жатыр. Бидай егісінің жартысынан көбі экономикалық
дамыған елдерде болса, оның ішінде бидайды 57,5% өсіреді. Бидай өндіруде
негізгі үлесті АҚШ, Канада, Австралия, ТМД мемлекетері, Италия, Испания,
Румыния, Франция, Ұлыбритания алады.
Дамушы мемлекеттерде бидай 100 млнга жетеді, бұл жерден жылына 217
млн.т. бидай алынады. Субтропикалық дәне тропикалық аудандарда бидайдың
негізгі өндірушілері: Қытай, Үндістан, Түркия, Пәкістан, Ирак, Аргентина,
ОАР. Дақылдардың үлгісінде едәуір аудандар Ирак, Египет, Эфиопияда, сонымен
қатар Непал, Бангладеш, Ауғанстан, Перу және басқа тропикалық мемлекеттерде
өсіріледі [4].
Қазақстанда әртүрлі бидай сорттарын өндіру жұмыстары кең түрде дамыған.
Шаруашылыққа бағалы жекеленген белгілері бойынша жергілікті жерде
бейімделген құнды сорттардың туындысын алу селекционерлердің алға қойған
ауқымды мақсаты. Соған байланысты әртүрлі генотиптерді қолдануға байланысты
таза линиялар шығару мәселесі актуальді сұрақтардың біріне жатады.
Селекциялық жұмыстарда индукциялық мутацияны, яғни химиялық және
радиациялық мутагенезбен әр түрлі қажетті материалдардың гибридизациясын
жоғарлату мақсатында қолданылады. Мысалы, әр түрлі агротехникалық
жағдайларда алынған мутантты линияларды сұрыптап, саудалық қатынастарда
пайдаланады. Мутациялық селекциядағы селекционерлердің нақты мақсаты өнімді
сорттардың жеке белгісін жақсарту.
Селекциядағы мәдени өсімдіктердің жетістіктері айтарлықтай емес.
Алынған сорттардың барлық белгісі бірдей жақсы көрсеткіш көрсетпейді.
Мысалы, өнімнің сапасының тұрақтылығы. Бұл жұмысты шешу үшін мутациялық
селекционерлер бүкіл генотипті бұзылысқа ұшыратпай белгілі бір генді
комбинациялық селекцияда жақсарту керек. Селекционер шағылыстыру жүргізу
кезінде тек жаңа комбинациялық ген алып қоймайды, сонымен қатар шағылысушы
гендерді алады. Сорттардың жоғары өнімділігін жоймай, генетикалық
комбинацияны бұзбай жаңа тұқым қуалайтын өзгергіштік беруінде мутациялық
индуцирлеудің маңызы зор. Өсімдіктің жатаған өсуінің тұрақтылығы астық
жинау механизімін жеңілдетеді. Жатағандық арпа селекциясында өсімдіктің
өнімділігі және өнім сапасына үлкен зиянын тигізеді [4].
Қазіргі кезде бидайдың стресс факторларына төзімділігін жоғарлатуда
дәстүрлі селекция әдістерімен қатар хромосомалық инженерияға да үлкен үміт
артылып отыр. Бұл әдіс бидай табиғатын тереңірек зерттеуге мүмкіндік
береді, дәлірек айтсақ – белгілі бір хромосомаларда гендерді
локализациялауға, берілген белгінің дамуын бақылайтын гендердің санын
анықтауға, гендердің эффектілерін және олардың аллельдік арақатынастарын
анықтауға мүмкіндік береді. Гендердің локализациясы және белгілі бір
селективтік белгінің дамуында жекелеген хромосомалардың үлесі жайлы
көріністі моносомалық талдау береді. Бұл анализдің қолданбалы маңызы жұмсақ
бидайдың жекелеген хромосомаларын басқа сорт немесе түрдің хромосомаларымен
алмастыру мүмкіндігіне негізделген. Осыған орай, шаруашылық-құнды
белгілерді қадағалайтын жергілікті жағдайға бейімделген сорттардан
моносомалық линия шығару генетика және бидай селекциясының өзекті сұрағы
болып табылады [5].
Мутагенез бойынша селекциялық процесттің ағымы:
1-ші жыл. Селекцияның мақсатын білу, сортты дұрыс таңдау және
лабороторияларда дәнге әсер ету. Тірі қалған өсімдіктерге талдау жасау.
2-ші жыл. F1-ден алынған ұрпақты себу, мутантты линияларды анықтау.
Әрбір өсімдікпен жұмыс жасау.
3-ші жылы мутанттың константтылығын анықтау үшін себу. Бастапқы
бақылаумен салыстыру үшін, толық білу қажет.
Мысалы сәулеленуге 20000 дән алынды. Сәулеленудің интенсивтілігі 50-
80% болған жағдайда өсімдіктердің даму этаптарында тіршілігін жойды.
Тәжірбиеде көріп тұрғандай мутацияның әрбір мөлшері көп болды [18]. Тірі
қалған өсімдіктер кейбірі тұқым қуалағыштық қасиетке ие болды. Сондықтан
мутациялық жолмен алынатын селекцияға қажет мутант алу көп еңбекті талап
етеді. Мәдени өсімдіктердің сәулеленуге сезімталдығы әртүрлі. Мысалы
сезімталдығы ең жоғары өсімдіктерге; бұршақ, соя, арпа одан кейінгі
сезгіштік-бидай, сұлы сосын қызанақ, рапс жатады. Сәулеленуге ең төзімді
жоңышқа. Өсімдіктің көптеген түрлерінде, әсіресе диплоидты формаларда
хлорофильдік мутация жиі кездеседі. Дәндердің немесе пластидтердің
генотиптерінің хлорофильдік өзгерісіне байланысты, аппақ, ерте тіршілігін
жоятын альбинос-мутантты, аз сары жапырақты ксенто мутант, ашық-жасыл
виридис мутанты пайда болады. Осындай мутациялардың нәтижесінде тірі қалған
Ғ1 ұрпақтарының бәрінде тұқым қуалайтын өзгергіштік барлық генге
берілмейді. Мысалы Ғ1-дің 500 өсімдігінен 20-30 өсімдікке ғана беріледі.
Салыстыруға келмейтін басқа типті өсімдік шығуы мүмкін. Мутацияланған Ғ2-
дегі өсімдік өзгеше болады. Өсімдіктің мыңдаған гені бар, ол геннің
мутациялық өзгергіштікке сезгіштігі де әр түрлі. Оның себебі әлі
анықталмаған. Біреуі көп, біреуі аз мутацияланады. Бірнеше белгінің
өзгергіштігіне бір ғана локус емес, бақылаушы бір геннен немесе бірнеше ген
жауапты болады. Мысалы арпа генінің біреуі мутацияланса, қысқа сабақты,
иілген масақты мутант береді. F2 ұрпағына есеп беруді екі жолмен іске
асырады.
Қандай белгінің өзгергеніне байланыссыз F2 -нің әрбір ұрпағын немесе
мутантты жинап алу қажет.
Екінші әдісте тек белгілі селекциялық мақсатқа сай мутанттарды
жинап, анықтайды. Бұл жағдай да қажетті белгісі бойынша жақсы сорт алу
көзделеді. Бастапқы сортпен салыстырмас бұрын F3 мутантты формаға нақты
баға беру, жете білу керек. Мысалы, дәннің біраз салмағының жоғарлауы және
масақтағы дәннің санының көп болуы. F2 ұрпағында айтарлықтай өзгергіштікті
анықтау өте қиын. Сонымен қатар бастапқы материал генотипін толық білу
қажет. Сондай –ақ біз күткен басқа да белгілердің параллель өзгерісі болуы
мүмкін. Ол жаңа өнім алмасу процесінің синтезімен түсіндіріледі.
Физиологиялық, механикалық әсерлерден де өзгерістер болады. Мысалы, толық
масақты, ұзындығы қалыпты бидайдың егілген жағдайы нашар болса, қолайсыз
орта жағдайына байланысты пайда болған мутация әсерінен масақтың өнімі
төмендейді. Белгілі бір өзгергіштіктің әр түрлі өзгеру құбылысын
–плейотропия немесе полифония деп атайды. Онда бір ген бірнеше белгінің
шығуына жауапты болуы мүмкін. Мендель бұршақтарды шағылыстыру кезінде қоңыр
қабықты дән, көкшіл гүл және жапырақтарында дақтары бар алынған өсімдікке
бір ғана геннің жауап беретінін анықтаған.
1.2 Жұмсақ бидайдың пайда болуы, систематикасы мен сипаттамасы
Бидай бір жылдық, тік тұратын, биіктігі 0,3-1,2 м жететін астық
дақылы. Бидай дәнмен көбейтіледі және олар 3-6 ұрықтық тамырмен өнеді.
Тамыр өсімдік тіршілігінде үлкен орын алады. Жер асты түйіннен 4-5 жапырақ
шыққанда екінші реттік тамыр жүйесі дамиды. Ол кең таралмайды, кейде жеке
тамырлар 1м түптерге дейін немесе одан да тереңге енеді. Бүйір түйіннен
түйін тамырдан ертерек дамиды, 3 жапырақ түзілгенде жалпы 1-6 дейін түп
түзіледі.
Түп (сабақ) – іші қуыс сабан, буын арқылы буын аралықтарға бөлінген,
олардың ұзындығы сабақтың жоғарғы жағында ұлғаяды. Төменгі жағында буын
аралықтар жапырақ қынабымен тығыз көмкерілген, жоғарғы жағында ажырап, бос
тегіс, түзу жапырақ тақташаларына айналады, кеңдігі 1-2см, ұзындығы 20-
37см. Түптену фазасынан кейін сабақтардың белсенді өсуі жүреді, ол кезде
төменнен жоғары қарай буын аралықтар ұзарады. Сабақтану кезеңінде гүл
шоғыры жапырақтың қынабынан шығады, содан кейін өсімдік масақтану фазасына
өтеді. Масақ, ұзындығы 5-10см өзектен тұрады, әрбір түбіртекте бір масақ 2
параллельді қатарда өседі, жоғарғы жағында, масақпен бітеді. Масақта 2
масақша қабыршағынан және бірнеше гүлден тұрады, гүлдердің әрқайсысы 2 гүл
қабықшасымен жабылған. Гүл ұрық бүршігі бар түйіннен, 2 үлпершекті түйін
аузынан жән 3 аталықтан тұрады. Гүлдену бидайда бірден масақтану кезеңінен
кейін жүреді. Гүлдену кезеңі масақтың орталығынан басталып, одан кейін,
бірден жоғары және төмен қарай таралады. Гүлдену ашық немесе жабық жүреді,
мүмкін өздігінен тозаңдануы басым болуы мүмкін. Гүлдену басталғаннан кейін
сабақтың өсуі тоқтайды. Ұрықтанудан кейін ұрық жетілуі, яғни пісіп-жетілу
кезеңі басталады [5].
Жемісі – жемістің және тұқым қабықшалырының тығыз бірігіп өсіп кеткен
қабықшадан, сыртқы алейронды және ішкі крахмалды қабаттары бар эндоспермнен
және ұрықтан тұрады. Негізінен жоғарғы сортты ұнды макарон, лапша,
вермишель жасауға пайдаланады.
Бидай Triticum туысына жатады, туысқа 30-дан астам түрі жатады.
Туыстың үлгілі түрлері адам мекенінің қазбаларында, қазіргі Ирак, Түркия,
Иордания территорияларында табылған.
Қазіргі уақытта мәдени бидайдың ең кең тараған түрлері 250-ден асады
және бірнеше мың сорттары бар. Нанның дәндік сапасы қоректік құнарлығы
белок пен клейковинаға байланысты. Жақсы ұнда белок 14%-н аз емес,
клейковина 28%, орташа ұнда 11-13,9% және 25-27% сәйкесінше клейковинаның
мөлшері мен сапасы нанның көлемдік шығынын және нан жұмсақтығын анықтайды
[6].
Жұмсақ бидай жазғы және күзгі деп екі түрге бөлінеді. Бұл өте икемді
түр, әр түрлі климаттық жағдайларға, топырақ түрлеріне және биік мұхит
деңгейінен 1000м жерде, ең ыстық жерлерде және полярлы аймақтарда
кездестіруге болады.
1.3 Жұмсақ бидайдың биологиялық ерекшеліктері
Бидай – жылу, жарық және топырақ режимінің кең ауқымында өсе алатын
астық дақылдарына жатады. Қоңыржай зонада, ыстық дала аудандарында, сонымен
қатар суық солтүстік аудандарда да өсіріледі. Оларға тұқым өніп, өркен шығу
үшін 12-14°С жеткілікті. Сонымен қатар, өркендер қысқы үсікке шыдымды
келеді. Жазғы бидайдың түптену кезеңінде де жылу талабы жоғары емес. Күзгі
бидай жақсы қыстап шығуы және генеративті фазаға өтуі үшін дайындықты талап
етеді. Олар бұл кезеңге температура төмендегенде және күзгі түптену
кезіндегі күн ұзақтығының қысқаруы кезінде жүреді. Генеративті фазаға өту
үшін бидай орташа тәуелділік температурасының 18-28°С-қа біртіндеп өсуін
талап етеді. Ең белсенді температуралардың шамасы вегетация кезінде 1400-
1600°С төмен болмауы керек. Суғарылмайтын бидай үшін қажетті жылдық жауын-
шашын қолайлы мөлшерде жауса, азырақ кезінде де жақсы өнім алуға болады. Ең
бастысы вегетация кезінде мөлшері 200мм төмен болмауы керек [7].
Селекция мен сорттары. Тропиктерде бидай өнімінің төмен болуы
бірқатар себептермен түсіндіріледі. Өнімділігі төмен жергілікті сорттардың
таралуы, егістікте дақылдардың дұрыс кезектесіп өсірілмеуі, суғарылудың
механизациясы, тыңайтқыштардың, өсімдіктердің әр түрлі аурулар мен
зиянкестерге қарсы заттардың болмауынан, жоқтығынан көптеген жергілікті,
сонымен қатар, селективті сорттар әсіресе оларды жылы әрі ылғалды
тропикалық климатында өсірсе, өсімдіктер жатағандық пен саңырауқұлақ
ауруларына сезімтал болады. Климаты құрғақ аудандарда көптеген сорттар
құрғақшылыққа төзімсіз болып келеді. Сондықтан дүниежүзінің тропикалық
аудандарда сорттарды жақсарту үшін селекция келесі бағытта жүреді [8].
1. Оптимальды түптену, масақ мөлшері, дәндердің саны мен салмағы
арқылы өнімділікті жоғарылату.
2. Климаты ыстық әрі құрғақ аудандарда және кейбір ауруларға төзімді,
тез пісетін сорттар.
3. Жатағандылыққа тұрақтты, яғни өсімдіктерде қысқа және мықты
сабақтардың болуы.
4. Дәндерінің ерте шашылып қалмауға тұрақты болуы.
5. Зиянкестер мен ауруларға төзімділігі, әсіресе тат ауруларына
қарсы.
6. Жергілікті жағдайға және суғару әдісіне қолайлы болуға.
7. Дәндердің жақсы технологиялық сапасының болуы.
1.4 Бидайдың моносомды линиялары және оларды қолдану
Моносомик – бұл диплоидты жиынтық кезінде бір хромосомасы жоқ
организм. Бұны 2n-1 деп белгілейді, бұл жерде 2n – хромосоманың қалыпты
диплоидты жиынтығы. Бір хромосомасын жоғалтып алған диплоид, әдетте өмірге
бейім келеді.
Жұмсақ бидайдың гексоплоидты табиғаты оған моносомды және тіпті
нуллисомды жағдайда да жоғары өмірге қабілеттілікті сақтайды. Бидайдың
күрделі геномы үш (ABD) және екі (AB) қарапайым геномдардан тұрады. Солай
болғандықтан қалыпты өмірге қабілеттілікті қамтамасыз ететін, толық гендер
жиынтығын иемденген диплоидты түрге қарапайым геномдар жатады. Ал гекса
және тетраплоидты түрлерде көптеген гендер екі рет немесе үш рет
қайталанған. Дегенмен, бұл генетикалық анализ бен хромосомалардағы
карталарды құруды аса қиындатты және бұл мәселе моносомик және
нуллисомиктердің көмегімен шешілді. Нәтижесінде жұмсақ бидай мәдени өсімдік
түрлерінің ішінде генетикалық тұрғыда жақсы зерттелінген болды. Осы кездері
қатты бидай және бидайдың басқа да түрлеріне, сонымен қатар олардың
туыстарына генетикалық зерттеулер сәтті өтті [9].
Хромосомалы инженерияның соңғы әдістері моносомды немесе нуллисомды
жағдайдағы алмасқан белгілі сорттағы гомологиялық хромосомалардың жұбын
басқа сорттағы хромосомалар жиынына немесе туыстас хромосомалар жиынына
алмастыруға (тек бір хромосома ауыстырылуы мүмкін), бидайдың хромосомалық
жиынына хромосомалар жиынын немесе толық бір топ хромосомалар жиынын
қосуға мүмкіндік береді. Бір немесе жұп хромосомалар жиынын жою арқылы,
яғни моно немесе нулли хромосома алып, элиминацияға байланысты фенотиптік
өзгерістерді байқау үстінде алынып тасталған хромосомалардағы гендер
қандай белгілерді бақылайтынын байқауға болады. Сонымен қатар
телоцентриктер (бір хромосома центромерасы бар бір иық түрінде болады),
трисомиктер, тетрасомиктер түріндегі цитологиялық маркерлерді пайдаланады.
Осының барлығы бидайды генетикалық талдаудың мүмкіндіктерін кеңейтеді.
Осыған байланысты хромосомалардағы гендердің локализациясын, ген
мөлшерлемесінің эффекттерін, жаңа генотиптік ортада геннің экспрессиясын,
локустар мен центромераның және әртүрлі локустар арасындағы генетикалық
қашықтықты өлшеп, картерлеуге мүмкіндік береді. Осымен бірге қарастырылған
жұмыстардың көбісінің (хромосомаларды алмастыру) нәтижесінде шаруашылық
саласында селекциялық маңызы зор бидайдың түрлері пайда болады [10].
Моносомды талдау. Анеуплоидия өсімдіктердің көптеген түрлерінде
болатындығы белгілі. Моносомиктердің әсіресе нуллисомиктердің көбінесе
тіршілік қабілеті болмайды. Ол кейде полиплоидты өсімдіктердің арасында да
кездеседі. Мысалы, темекі мен бидайда барлық хромосомалары бойынша
моносомиктер мен нуллисомиктер алынған. Моносомиктер мен нуллисомиктердің
анеуплоидты линиялары өсімдіктер генетикасында моносомды талдау жүргізу
үшін кеңінен қолданылады, ал оның көмегімен өсімдіктердің шаруашылық
жағынан тиімді белгілерін бақылайтын геннің қандай хромосомада
орналасқандығы анықталады.
Моносомды талдау жүргізу үшін ең алдымен сол зерттелетін түрдің әрбір
хромосомасы бойынша моносомиктер мен нуллисомиктердің сериясын жасап алу
керек. Белгілі бір хромосома бойынша моносомик немесе нуллисомик өсімдікті
зерттелетін сортпен будандастырады, содан соң F1 – дегі моносомиктерді
бастапқы сортпен қайыра будандастырады. Осындай будандастырулар алты ұрпақ
бойы қайталанады. Нәтижесінде барлық хромосомалар зерттелетін сорттардың
хромосомаларымен алмастырылады. Соңғы қайыра будандастырудың алынған
моносомиктерді өздігінен тозаңдандырғанда белгілі бір хромосома бойынша
дисомик, моносомик және нуллисомиктерден тұратын ұрпақ алынады. Олардың
фенотиптерін салыстыру осы хромосоманың гнетикалық ролің бақылауға
мүмкіндік береді. Осы тәріздес әдіспен бір түрдің немесе сорттың
хромосомасын басқа бір түрдің немесе сорттың хромосома жиынтығына беруге
болады [11].
Н.Л.Удольская мен К.К.Шулембаева Қазахстанская-126 сортының негізінде
жұмсақ бидайдың барлық 21 хромосомасы бойынша моносомды линияларының
сериясын жасап шығарды. Бұл жұмыстар Қазақстанда бидай генетикасы саласы
бойынша терең зерттеулер жүргізуге үлкен мүмкіндік туғызды. Олар бидайдың
тек сапалық ғана емес сандық жағын да қамтыды. Осы хромосомалық инженерия
әдісінің көмегімен гендер белгілі бір хромосомаларда шоғырландырылды және
хромосомаларды сортаралық алмастыру жүзеге асырылды.
Жұмсақ бидайды генетикалық зерттеу үшін моносомды талдау әдісі
кеңінен қолданылады. Казахстанская-126 сортының толық моносомды линия
сериясы арқылы шаруашылық маңызды белгілері бар гендер локализациясы
жұмыстарын өткізуге мүмкіндік берді. Моносомды талдау әдісін қолдану
жұмсақ бидайдың хромосомасын басқа сорт хромосомасына алмасуын жүргізуді
мүмкіндік береді. Ережеге сай, моносомды талдау әдісі цитологиялық
талдаумен қатар жүріп отырады. Казахстанская-126 сорты моносомды линиясының
құрылған сериясында 5А хромосомасы бойынша моносомиктерді
идентификациялауға болады. Жоғарыда айтылғандарды ескерсек, сирек
морфологиялық белгілерді бақылып отыратын гендерге қызығушылық туады.
Белгілі бір хромосома бойынша морфологиялық маркерленген моносомды
линияларды алу арқылы гибридизация процесі онай өтеді.
Алғашқы моносомды (содан соң нуллисомды) серияны алғаш рет Chinese
Spring cортында американдық генетик Э.Сирс жасап шығарды. Ол осы сорттың
хромосомалық жұптардың біреуінде бір хромосома жетпейтіндей осы сорттың 21
түрін жасап шығарды (нуллисомды серияда бір жұп хромосома жетіспейтін
болды). 1954 жылға қарай Сирс 21 мүмкін болатын нуллисомадан толық сериялы
(21 түр) моносомик, трисомик және тетрасомик шығарды [12].
Осының нәтижесінде көптеген елдерде Chinese Spring моносомды
сериясын будандастыру жолдарымен басқа сорттардың моносомды сериялары пайда
болды. Осы жолмен, бұрынғы КСРО-да Безостая-1, Аврора, Кавказ,
Казахстанская 126, Саратовская 29, Саратовская 40, Мультитурум 553 және
т.б. сорттардың осы тектес сериялары пайда болды [13].
Моносомиктер мен хромосомаларды алмастыру серияларын пайдалану
жолымен бидайдың әртүрлі қасиеттерінің әрбір хромосоманың генетикалық
үлесіне байланысты қасиеттерін сақтау туралы мәліметтер көп жинала бастады
[14].
Моносомды түрлер бидайдың шаруашылық қасиеттерін айқындайтын геннің
локализациясын білу үшін қолданылады. Егер белгіні рецессивтік ген
бақыласа, F1 гибридін талдау керек, егер доминантты ген бақыласа F1
гибридін талдап, теориялық жоспарлы ыдыраудан бұзылуға байланысты
критикалық хромосоманы анықтайды. Цитологиялық талдау өте күрделілігіне
байланысты F2 және F3 ұрпақтары көп жағдайда талданбайды [15].
Моносомды талдау кезінде кездесетін кейбір қиындықтарға мыналарды
жатқызуға болады:
1. Анеуплоидиямен жұмыс жасау үлкен цитологиялық шеберлікті қажет
етеді.
2. Алдында болған мисдивижн, оның нәтижесінде бұл түр хромосома
бойынша критикалық болмайды, тек оның стандартты иығы бойынша
критикалық болады. Кейде, осының нәтижесінде изохромосомалар
пайда болады.
3. Кейбір сорттарда гибридтердің мейозын тежейтін
транслокациялардың болуы.
4. Үлгілерде гибридтердің конъюгациясының қалыпты жүруін қиындататын
басқа текті генетикалық материалдардың болуы.
5. Униваленттердің ауысуы.
К.Пирсон көрсеткендей, моносомды өсімдіктердің тұқымында
асинапсистың болуы (хромосомалардың толық емес конъюгациясы), монодан
талданып жатқан сортпен будандастырылған F1 гибридтері Chinese Spring
түрінің өздігінен тозаңдану арқылы пайда болған моносомды түрлеріне
қарағанда көбірек унивалент түзетіні байқалды. Mетафаза І сатысында
теориялық жоспарлы 20"+11 орнына 19"+11 гибрид саны байқалады. F2
өсімдіктердің мүмкін болатын үш униваленттің кездейсоқ таралуына
байланысты моносомды жағдайда бастапқы емес, басқа хромосома болады [16].
Сондай-ақ, Р.Сирс моносомды линиялардың көмегімен бұрыннан бар
сорттардың хромосомаларын алмастыру арқылы, яғни донор өсімдік сортынан
зерттеушіге қажет белгілерді кодтайтын гендері бар гомологиялық
хромосомаларын басқа өсімдікке енгізу тәсілімен жақсартуды ұсынды [17].
Сорт аралық хромосомаларды алмастыру екі мақсатта жүргізіледі: сандық
белгілерін толық генетикалық зерттеу үшін және зерттеушіге қажет белгілері
бар хромосомаларды енгізу жолымен сорттарды селекциялық жақсарту үшін. Бұл
әсіресе белгілі бір ауруға төзімділікті айқындайтын хромосомаларды енгізу
тәсілімен сол ауруға төзімді болып келетін иммунды сорттарды шығаруда құнды
болып есептеледі [18].
Алмасқан линияларды алуда ең маңызды талап – рецепиент-сорт
линияларында анеуплоидты (моносомды немесе монотелосомды) жиынтықтың болуы
керек [19].
Қызықтыратын хромосомалар бойынша анеуплоидты линияларды бірінші
будандастыру донордың бірнеше хромосомаларын линия генотипіне енгізуге
мүмкіндік береді. Одан әрі бірнеше беккросс жолымен анеуплоидты линияларға
рецепиент-сорттың генотипін алмастыруға арналған линияның генетикалық
материалымен қанықтырады. Бұл жағдайда донорлық хромосома
рекомбинацияланбаған, яғни интакті күйде болады. Сорт аралық алмасқан
линиялардың анеуплоидтардан айырмашылығы сорт аралық алмасқан линиялар
қалыпты бидайлар сияқты хромосома саны (2n=42), жақсы көбейеді және өсіру
үшін ерекше жағдайларды қажет етпейді.
Зерттеу жұмысының мақсатына байланысты алмасқан линиялардың хромосома
жиынтығы көптеген елдерде құрастырылған. Өсімдік геномын құрастыру
жұмыстары мен сандық және сапалық белгілерін анықтауда алмасқан линиялардың
хромосома жиынтығын жасау көп көмегін тигізді. Алмасқан линияларды жаздық,
күздік және қысқа тұрақтылығына жауап аллельді гендерді іздеуде, сандық
белгілеріне генетикалық бақылау белгілеу үшін және сорт аралық
хромосомалары алмасқан бидайлардың ферменттік активтілігіне әсерін, сондай-
ақ жекелеген хромосомалардың дәндер мен ұнның және т. б. белігілі бір
технологиялық қасиетін анықтауда пайдаланылады [20].
Сорт аралық алмасқан линиялар полигендік белгіні (агрономиялық
маңызды белгілер) қарапайым құрамдас генетикалық компоненттерге бөліп
қарауға мүмкіндік береді [21].
Саратовская 29Янецкис Пробат сорт аралық алмасқан линиялардың толық
сериясы Р. Ф. Гайдаленконың басшылығымен ИЦиГ СО РАН бидай генетикасы
зертханасында жасалған. Алмасқан линиялардың көптеген санын Тони Ворланд
Ұлыбританияның Норидж қаласындағы Джон Иннес Орталығында жасаған.
Алмасқан линиялар сериясын жасау өте көп еңбекті қажет ететін, ұзақ
әрі әркімнің қолынан келе бермейтін өте қиын жұмыс болып табылады. Алмасқан
линияларды алу жұмысын жоғары білікті мамандар ұжымы ғана іске асыра алады
[22].
Хромосомалары алмасқан моносомды линиялар мен олардың генетикалық
талдауы көптеген материалдардың цитологиялық бақылауымен қатар жүреді.
Цитологиялық бақылауларды жүргізу себебі моносомды және дисомды
өсімдіктердің будан ұрпақтарындағы хромосомалар саны әртүрлі болуы мүмкін.
Сонымен қатар моносомды және дисомды өсімдіктер фенотиптері жағынан
біркелкі болып келеді, сол себептен де цитологиялық талдау жүргізуді қажет
етеді. Моносомды линиялардың ұрпақтарын қолайлы жағдайда өсіргенде
цитологиялық қарау аса қажет болады [23].
Цитологиялық талдауды жасау өте көп еңбекті қажет етеді. Ең алдымен,
өркендердің метафазалық клеткаларын бекітеді де митоздық бөлінудегі
хромосомалар санын есептейді. 20"+1' хромосомалық конфигурациясы бар
өсімдіктерді анықтау жүргізіледі, ол үшін жас бидайдың сабағын мейоздық
циклде қарайды. Цитологиялық талдау жүргізу өте қиын жұмыс болса да, жалпы
популяциядан моносомиктерді идентификациялаудың (іріктеп алудың) бірден бір
жолы болып табылады. Цитологиялық жұмыстардың мерзімін қысқарту үшін және
моносомды линияларды будандастырудан алынған гибридтік ұрпақтармен
жұмыстарды жеңілдету үшін маркерленген гендердің болуы міндетті болып
табылады. Маркерленген гендер бізге моносомиктердің фенотиптік белгілерін
анықтаушы тестер қызметін атқарады [24].
Жұмсақ бидайдың селекциясында анеуплоидтар сериясын зерттеу
жұмыстарынан алынған нәтижелерді тікелей жанама түрде пайдалану мүмкіндігі
көптеген генетик, селекционер және биохимик ғалымдардың назарын өзіне
аударуда. Бидайлармен жүргізілген жұмыстар сұлы өсімдігінен моносомды
линия, мақта өсімдігінен моносомиктер мен трисомиктер, сонымен қатар басқа
да түрлерден, атап айтсақ, қызанақ (томат), картоп, күнбағыс және т. б.
ауыл шаруашылық дақылдардан анеуплоидтар мен полиплоидтарды алуға алғышарт
болды [25].
5. Казахстанская-126 сортынан моносомды линияларды алу
Жаңа моносомды сериялар негізінен Chinese Spring анеуплоидты сортының
хромосомалар жиынтығы негізінде жасалады. Chinese Spring сортына жататын
моносомды өсімдіктердің әрқайсысында 21 хромосомадан болады. Жаңа моносомды
линиялардың сериясын алу мақсатында олардың аналық формаларын аталық
сортпен будандастырады. F1 гибридтік ұрпақтарындағы унивалентті
хромосомалар аталық сорттың хромосомасы болып келеді және көп жағдайда
берілген Chinese Spring моносомиктерінде жоқ хромосомаға сәйкес келеді.
Қазіргі таңда практикада кез-келген сорттың моносомды линияларын әр
моносомиктермен бірнеше қайтара будандастыру арқылы алады.
Жұмсақ бидайдың анеуплоидтары көмегімен жүргізілетін цитогенетикалық
зерттеулер алдына екі өзара байланыстырылған мақсатты қояды:
1. Жергілікті құнды коммерциялық сорттардың жаңа анеуплоидты
серияларын шығару және олардың генетикалық, цитогенетикалық және
цитологиялық ерекшеліктерін анықтау;
2. Алмасқан линияларды шығару, бұл кезде донорлық форма жұмсақ
бидайдың сорты немесе жақын туыстас өсімдіктер (қарабидай,
эгилопс) болуы мүмкін.
Бидайдың Казахстанская-126 сортының моносомды линиялары ең алғаш
биология ғылымдарының докторы К.К. Шулембаеваның басшылығымен жасалды. Бұл
зерттеу жұмыстарының бірінші кезеңінде жаздық жұмсақ бидайдың Казахстанская-
126 сортының жергілікті қоршаған орта жағдайларына бейімделген моносомды
линияларын шығару болды. Казахстанская-126 сортының басқа бидай сорттарының
ішінен таңдап алыну себебі бидайдың осы сорты жаздық бидайлардың ішіндегі
Қазақстанның 80% алқабында егілетін ең кең таралған түрі болды. Сондай-ақ,
көптеген аймақтық сорттардың түпкі шығу тегі, солардың ішінде:
Казахстанская 3, Казахстанская 4, Эритроспермум 74 (КазНИИ земледелия,
Актюбинская опытная селекционная станция) және Интенсивті (КиргНИИ
земледелия) Казахстанская-126 сортынан бастау алады. F1 гибридтік
ұрпақтарына бақылаулық будандастыру жүргізгенде барлығы бір типті болған.
Аталық сорт сияқты milturum түріне жататын, инфлятты типті болып, бидай
масағының ұшында қылтанақты өсінділері болған. Chinese Sping моносомды
линияларының өсімдігін аналық форма ретінде пайдалана отырып жүргізген
тәжірибеде бұл линия ұрпақтарында анықталған қасиеттерден өзгешеліктер
болатындығы байқалған. Chinese Sping моносомды линияларын Казахстанская-126
сортымен будандастыру нәтижесінде алынған Ғ1 будан ұрпақтарының моносомды
және дисомды өсімдіктерінің белгілері далалық егістік жағдайында 10-15
бидай масағына және жылыжай жағдайында 4-5 бидай масағына жүргізілген
құрылымдық талдаулар негізінде жасалған. Жылыжайда өсірген кезде бидай
масағының мөлшері кішірейгендігі байқалған, алайда линия аралық
ерекшеліктері далалық егістік жағдайындағыдай сақталған. Моно 4В және
моно6В Chinese Spring линиясын Казахстанская-126 сортымен будандастырғанда
шыққан Ғ1 будан ұрпақтарында қылтанақты бидайдың моносомды өсімдіктері
алынған. Осы гибридтердің қылтанақтары тек шетінен ғана емес, сонымен қатар
үшінші гүлдерінен де дамыған және олардың ұзындығы орта есеппен 5-7 см-ді
құраған. F1 будан ұрпақтарының дисомды өсімдіктері қылтанақсыз болған.
Келесі ұрпақ бекросстарында (ВС1–ВС10) моносомды өсімдіктерді дисомды
сибстер мен алғашқы сорттан ажырататын ерекше морфологиялық белгілерін
анықтаған. ВС10–ВС11 бекросстарынан кейін барлық линиялардың дисомды
өсімдіктері Казахстанская-126 сортының фенотипіне ие болды. Казахстанская-
126 сортының 8 моносомды линияларында (1А, 3А, 5А, 7А, 2В, 4В, 6В және 5D)
моносомды және дисомды бидай масақтарында морфологиялық жағынан
өзгешеліктер байқалған. Көзбен көру арқылы бұл морфологиялық өзгешеліктерді
ескере отырып моносомды линияларды дисомды өсімдіктер арасынан іріктеп
алып, фенотипі бойынша іріктелінген өсімдіктерге әрі қарай цитологиялық
талдаулар жүргізу арқылы анықтауға мүмкіндік туған. Мысалы, 3А хромосомасы
бойынша моносомды өсімдіктер дисомды өсімдік сибстерінен иығында үшбұрышты
терең кесіндісінің болуымен ерекшелінген. Ал 5А хромосомасы бойынша
моносомды өсімдіктер – спельтоидты, 1А хромосомасы бойынша моносомды
өсімдіктер – ілмек тәрізді (скверхедті) масағының болуымен айқындалған. 7А
хромосомасы бойынша моносомиктер – қырқылған иықтарының, 2В моносомиктері –
жалпақ, әрі таспа тәрізді қылтанақтарының болуымен, 4В моносомиктері –
сабақтарының қысқалығымен ерекшеленген. Моносомиктердің жоғарыда аталған
осындай белгілері моносомиктердің гибридизациясын жүргізгенде және алмасқан
линияларын жасау барысында қажырлы еңбекті қажет ететін цитологиялық
талдауды жүргізуді жеңілдетеді [26].
Бидай анеуплоидтарымен жұмыс жасау – үнемі клеткадағы хромосома санын
тексеруді талап етеді, солай болғандықтан жақсы ортада өсірілген моносомды
өсімдіктер дисомды өсімдіктерден генотип бойынша айырмашылығы болмайды. Тек
ерекше болып Chinese Spring өсімдігі саналады, себебі оның спельтоидты
масағы бар.
Моносомиктер ішінен Chinese Spring моносомды сортындағы унивалентті
хромосоманың сәйкестігін анықтау мақсатында арнайы әдістеме жасалған.
Мұндай тексерудің қажеттілігі моносомды будан өсімдіктерде бастапқы
моносомикке тән хромосоманың болмауы мүмкін. Бұл алмасу унивалентті, ең
алғаш рет Пирсон сипаттап көрсеткен, бұл моносомды гибридтік өсімдікте аз
мөлшерде толық емес (жартылай) хромосомалардың конъюгациясымен (десинапсис)
түсіндіріледі. Мұндай гибридтер өздігінен тозаңданатын Chinese Spring
моносомиктеріне қарағанда, униваленттердің көптеген түрлерін түзеді [27].
Бірінші жағдайда Chinese Spring моносомды линияларында донорлық
сорттан хромосомаларды алмастыру әдісін жиі қолданады. Бұл кезде
зерттеушіні қызықтыратын белгілерді дамыту үшін жекелеген хромосомалардың
рөлін зерттеу мақсатында донор өсімдік ретінде селекция үшін маңызды
констрасты белгілері бар өсімдік сорттарын қолданады.
Екінші алға қойылған мақсат, жақсы бейімделген сортта хромосомаларды
алмастыру жолымен жекелеген белгілерді жақсарту – сол сорттың моносомды
линиялар сериясын шығарғанда ғана шешіледі [28].
Цуневакидің (1964) және біздің зерттеу нәтижелеріміз екіншілік
гомологиялық топтың моносомиктері (әсіресе, моно – 2А) ұрпақтарында
бірінші, үшінші және алтыншы топ моносомиктерімен салыстырғанда төмен
пайыздық көрсеткіш көрсеткен.
Моносомиктердегі унивалентті хромосоманың идентификациясы үшін және
хромосомалардың алмасуы үшін дителосомиктердің 21 линиясынан тұратын
жинағын қолданады. Бұлар қажет хромосомаларды цитологиялық маркерлеуі үшін
ыңғайлы модель бола алады. Цитологиялық маркерлеудің бұл әдісі клеткалардың
митоздық және мейоздық бөлінуінде хромосомалардың морфологиялық
ерекшеліктерін айқын көруге мүмкіндік береді.
ВС ұрпағында алынған (бірінші қайтара қайталамды ата-анасымен қанықты
будандастыру) гибридтер екі типті өсімдіктерді құрайды: шамамен 94-99%
донор өсімдіктен алған унивалентті хромосомалары бар моносомиктер және 1-6%
нуллисомиктер. Моносомды өсімдіктердің тозаңымен сәйкес Chinese Spring
нуллисомиктерін тозаңдандырады [29].
Моносомды 21 хромосомалы Chinese Spring сорттың жаңа сериялар шығару
мақсатында аналық және аталық формалы өсімдіктермен будандастырады. F1
ұрпақ гибридтеріндегі унивалентті хромосома аталық сорттың хромосомасы
болып келеді және көп жағдайда Chinese Spring моносомиктерінде болмайтын
хромосомаларға сәйкес келеді. Моносомды линиялардың көбеюі әр 21 линияның
екі типті аналық және аталық гаметалардың пайда болуына әкеледі.
Біріншілерінде 20 хромосома болса, екінші типтерінде 21 хромосомалар
болады. Сондай-ақ гаметалардың бұлайша жіктелуі нуллисомиктер, моносомиктер
мен дисомиктерден тұратын аралас ұрпақтардың пайда болуына әкеледі [30].
Ло (1968 ж) бір мезгілде телоцентрлі хромосомалары мен реципрокты
алмасқан хромосомалары бар серияларды екі түрлі сорттардан моносомды
линияларды шығару мүмкіндігі бар туралы пікір ұсынды. Ол үшін моносомды
линияларды А сорты негізінде жасау бағдарламасын ұсынған, бұл сортты
Chinese Spring моносомиктерімен будандастырады. F1 моносомды өсімдіктерін
тек бастапқы сортпен қайтара будандастырып қана қоймай, бір мезгілде F1-
дегі моносомиктерді моносомды күйде беріліп отыратын Chinese Spring
дителосомиктерімен будандастырады.
Сондай-ақ, температуралық синхронизация әдісі бар, ол әдісті
полиплоидтар алу үшін қолданады. Температуралық синхронизацияны әртүрлі
цитологиялық зерттеулерді жүргізгенде қолдану мүмкін, әсіресе
моносомиктермен жұмыс жасағанда, көптеген метафазалық пластинканың талдауы
қажет болғанда қолданылуы мүмкін. Митоздық индекстің максимальды мәні
өскіндерді тоңазытқыштан бөлме температурасы жағдайына шығарғаннан 45-60
минут өткен соң байқалады [31].
6. Казахстанская-126 моносомды линияларының мейоз тұрақтылығы және
клетка бөлінуінің мейотикалық ерекшелігі
Мейотикалық бөлінудің өзгергіштігі көптеген факторлармен анықталады:
мейоздың маңызды сатыларының ген бақылауы, нақты сорттың генотиптік
ерекшеліктері және өсімдікті өсіру жағдайлары (температура, ылғал, жарық).
Бидай гибридтерінің мейоз хромосомасының өту ерекшеліктерін зерттеу арқылы
олардың генетикалық потенциалын, генетикалық табиғатын анықтауға болады.
Солай болғандықтан мейоз тұрақтылығы өсімдіктің онтогенезімен тығыз
байланысты және ұрық салмағы, ұрықтылық тағы басқа маңызды белгілердің
қалыптасуын қамтамасыз етеді. Жұмсақ бидай сорты мейозын зерттеу кезінде
әдетте униваленті бар клетка жиілігімен анықтаумен шектелді.
Шаруашылық маңызы бар белгілерді хромосомалық локализациялау мен
моносомды линияларды құруда маңызды шарт – F1 гибрид ұрпақтарының
хромосомалық унивалентті цитологиялық идентификациясын жасау. Бидайдың
түрлі сорттарымен жұмыс жүргізген авторлардың көбі моносомды линияларды
құру кезінде мейоз тұрақтылығы беккрос санының өсуімен байланысты болғанын
көрсетеді. Метафаза І мейозында моносомды F1 гибридінің моносомигі Chinese
Spring. Казахстанская-126 моносомды линиясы 20 бивалент пен 1 унивалент
(20”+1’) түзеді. Кейде келесідей өзгерісі бар клеткалар кездеседі.
19”+3’(0,26–7,63 % зерттелгендердің ) және 18”+5’(0,38–5,15 %) таяқшалы
бивалентті (0,07–2,09 %) басқада өзгерісі бар (0,09–16,79 %). F1 моносомды
гибридтерінің таяқшалы бивалентіне жасалған зерттеу нәтижесі және одан
кейінгі беккростар қайталануы жоқ кішкене топтың екіфакторлы дисперсті
анализі әдісімен жүргізілді. Бірінші фактор – хромосомалардың алмастыру
дәрежесінің әсері (беккрос саны); екінші фактор – геномның бөлек
хромосомаларының әсері. Мысалы, А-геномының F1 гибридінде таяқшалы бивалент
1,85 - 0,80 болса, ВС1-2 1,33 - 0,64; ВС3-4 0,94 - 0,43; ВС5-6 059 -
0,30; ВС7-8 0,54 - 0,15% ВС8-ден жоғары 0,29 - 0,08 бір клеткада болды.
Тура осы беккрос саны көбейгенде таяқшалы бивалент санының азаю заңдылығы В-
геномының F1 2,09 - 0,67; ВС8-ден жоғары 0,24 - 0,09, D-геномының F1
2,02 - 1,37; ВС8 –ден жоғары 0,41 - 0,27 бір клеткаға болып сақталған. Бұл
кезде беккрос саны өскенде таяқшалы бивалент азайғанын көріп отырмыз.
Осылайша моносомды гибрид пен ата-ананы будандастыру кезінде
гетерозиготалық төмендеп, мейоз тұрақты болады. Бұл бір клеткадағы таяқшалы
биваленттер анализінің дисперсті кешенінде көрсетілген [32].
Беккрос процесінде көрсетілген қателіктер азаяды. Анафаза І және
анафаза II сатыларында көпірлер пайда болып, анафаза І сатысында
клеткаларында ацентрлік фрагменті бар клетка сирек кездеседі.
Униваленттілік азайып, тетрададағы микроядроның пайда болуы тығыз
байланысты екені көрсетілген [33].
Мейоз кезіндегі А және В геномының F1 гибридтеріндегі қателік бірдей.
Ең көп қателік моносомды линиялардың D геномының хромосомаларында
байқалған. Моносомды линияларды құруда мейоз тұрақтылығын қамтамасыз ету
бірінші кезекте. Келтірілген мысалда, анафаза I және анафаза II
униваленттері, тетрададағы микроядро саны беккрос аймақтарында көп өзгеріп
отырды. Мұндай өзгерістер хромосома коньюгациясы бұзылған клеткаларда мейоз
тұрақтылығының критерийі ретінде метафаза I мейозындағы таяқшалы
биваленттер саны болып табылады. Зерттеу нәтижелері Казахстанская-126
сортынан гомозиготалы материал алу үшін 6-7 беккрос жүргізу аз екенін
көрсетеді. Тұрақтылық тек 9-10 беккростан кейін болды.
Гибридтердегі мейозды цитологиялық зерттеу унивалент алмасуы мен
реципрокты транслокация әсерін бақылап отыру керек, себебі олар әр түрлі
кариотипі бар сорттар арасында кері будандастыру кезінде пайда болуы
мүмкін. Әдетте моносомды серияларды құру кезінде унивалент алмасуын
моносомды гибридтің әр линиясын Chinese Spring тесттік линиямен
будандастыру арқылы зерттейді. Егер өзгеріс болып, бастапқы линиядан
айырмашылық пайда болса, онда дителосомик-тестер мен F1 гибридінің
будандасуында мейоздың метафаза І сатысында 19 қалыпты бивалентте өзгеріс
байқалады, ол өзгеріс қалыпты унивалентті бар, телоцентрлі және тұтас
хромосомасы бар гетероморфты бивалент болады [34].
Мейоз деп эукариотты клеткаларда бастапқы хромосома саны 2 есе азайып
өтетін бөліну процесін айтады. (грекшеден мейон – аз – және мейозис –
азаю). Көп жағдайда хромосома санының азаюы редукция деп аталады.
Мейоциттегі хромосоманың бастапқы саны диплоидты (2n) хромосома, мейоз
кезінде түзілген хромосома гаплоидты (n) деп аталады.
Клеткадағы минималды хромосома саны негізгі сан (x) деп аталады.
Хромосоманың негізгі санына генетикалық ақпараттың минималды көлемі бар,
геном деп аталатын бөлігі сәйкес келеді. Клеткадағы геном саны геномды сан
(Ω) деп аталады. Көпклеткалы жануар мен ашық және жабық тұқымды
өсімдіктерде гаплоидты–диплоидты ұғымы сәйкес келеді. Мейоздың негізгі
ерекшелігі гомологты хромосомалардың конъюгациясы мен олардың әр түрлі
клеткаларға ажырауы болып отыр. Хромосомалардың мейотикалық клеткаларға
ажырауы хромосома сегрегациясы деп аталады [35].
Мейоз 2 бөліну сатысынан тұрады, оларды мейоз I және мейоз II деп
атайды. Бірінші бөліну кезінде хромосома саны 2 есе азаяды, сондықтан оны
редукционды немесе гетеротипті деп атайды. Екінші бөліну кезінде хромосома
саны азаймайды, оны эквационды немесе гомотипті деп атайды [36].
Мейоздың бірінші бөлінуі хромосома санының 2 есе азаюымен
сипатталады: бастапқы диплоидты клеткадан екі хроматидті хромосомасы бар
екі гаплоидты клетка түзіледі. Бірінші мейоз бөлінуінің профаза сатысында
диплоидты хромосома болады, митозбен салыстырғанда бөліну кезінде хромосома
бірлік құрылымнан тұрады. Бұл мейоздың лептотена сатысы. Одан кейін әр
жұптың екі гомологты хромосомасы ұзына бойы параллель орналасады, олар
бивалент түзеді. Олардың саны гаплоидты болады. Жұптар түзген конъюгация
сатысы синапс түзеді, синапс түзілетін сатыны зиготена деп атайды. Синапс
кезінде бір хромосома екі хроматидтен тұратындығына қарамастан оны байқау
қиын, себебі олар жақын орналасады. Ол конъюгация кезінде ақпарат
хромосомамен емес хроматида арасында ауысатынын көрсетеді. Зиготена
сатысынан кейін пахитена сатысы болады, хромосомалар тығыздалып хроматиданы
бөліп тұрғандығы көрінеді. Пайда болған қуыс диплотена сатысында жақсы
байқалады, осы кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz