Бидайдың моносомды линиялары және оларды қолдану

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Қожабергенов Е. А

«Казахстанская-126 сортының морфологиялық маркерленген моносомды линияларының F ₁ гибридтеріндегі мейозды зерттеу»

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

- «Биотехнология» мамандығы бойынша

Алматы 2015

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі

әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

«Қорғауға жіберілді»

Молекулалық биология және генетика

кафедрасының меңгерушісі

б. ғ. д., профессор Айташева З. Ғ.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: «Казахстанская-126 сортының морфологиялық маркерленген моносомды линияларының F ₁ гибридтеріндегі мейозды зерттеу»

- «Биотехнология» мамандығы бойынша

Орындаған: Қожабергенов Е. А

Ғылыми жетекшісі:

б. ғ. к. аға оқытушы Даулетбаева С. Б

Норма бақылаушы: Жігітбекова А. Д

Алматы 2015

РЕФЕРАТ

Дипломдық жұмыс 51 беттен, бір кестеден, 9 сурет және 50 әдебиет тізімінен тұрады.

Кілтті сөздер: бидай, мейоз, аналық тозаң клеткасы, сұрыптау, гибрид, хромосомалық инженерия, бидайдың моносомды линиялары, цитогенетикалық талдау, хромосомалар, бидай геномы.

Бұл жұмыста нақты хромосома бойынша Казахстанская-126 морфологиялық маркерленген моносомды линияларының F ₁ гибридтеріндегі мейоз ерекшеліктерінің нәтижелері мысал түрінде көрсетілген. Аналық тозаң клеткасы түрінде көлемді материалды цитологиялық талдау барысында моносомды және дисомды өсімдіктер ұқсастықтары жүргізілді, сонымен қатар мейоздың тұрақтылығы мен кейбір бұзылыстар анықталды: хромосоманың қалып қоюшылығы, анафаза II сатысында асинхронды бөлінулер, телоцентрлі хромосомалардың қалыптасуы және поливаленттік хромосомалар ассоциациясы.

Жұмыстың мақсаты: морфологиялық маркерленген изогенді линияларды Казахстанская-126 сортының моносомды линиларымен будандастырғандағы F ₁ ұрпақ гибридтерінің мейозын зерттеу.

Тапсырмалар:

F1гибрид өсімдіктеріне фенотиптік талдау жүргізу.
Моносомды және дисомды өсімдіктеріне цитологиялық идентификация жүргізу.
Аналық тозаң клеткасы мейозының бірінші және екінші бөліну сатыларын зерттеу.

Терминдер тізімі және қысқартылған сөздер :

Моносомик - бұл диплоидты жиынтық кезінде бір хромосомасы жоқ организм.

Анеуплоид - бір немесе бірнеше хромосома бойынша балансталмаған хромосома жиынтығымен сипатталатын клетка не болмаса организм.

Асинапсис (а- + грек. synapsis байланыс, қосылу) - гаметалар арасында жүйесіз бөлінуге алып келетін мейоздағы хромосома конъгациясының болмауы.

Транслокация - ( транс және лат. locatio - орналастыру) хромосома учаскісінің алмасуы негізінде жасалатын хромосомалық мутацияның түрі. Өсімдіктің жемістілігін жиі төмендетеді.

Гомологті хромосомалар - морфологиялық және генетикалық жағынан бір-біріне ұқсас хромосомалар.

Бивалент - гомологті хромосоманың бір жұбының тұрақты комплексі.

Синапсис - (греч. sýnapsis ), гомологті учаскілердің алмасуы жүретін гомологті хромосомалардың уақытша жақындауы, хромосома конъгациясы.

Хиазмалар - мейоздың бірінші бөлінуі кезінде гомологті хромосомалардың байланысқан жері.

Алмасқан линиялар - бір сорт хромосомасының басқа бір сорт хромосомасы алмасқан линиялар.

ИЛ - изогенді линия

ИЛ-В - изогенді линия (қысқа тісше)

ИЛ-Bg - изогенді линия (қара қабықша)

ИЛ-Hр изогенді линия (масақ аяқшасының түктенуі)

ИЛ-Rht - изогенді линия (қысқа сабақ)

МI - метафаза І сатысы

АI - анафаза І сатысы

АII - анафаза ІІ сатысы

АТК - аналық тозаң клеткасы.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

КІРІСПЕ: Негізгі бөлім

6: 8

: 1

КІРІСПЕ: Әдебиетке ШОЛУ

6: 8

: 1. 1

КІРІСПЕ: Жұмсақ бидайдың қолданылуы мен таралуы

6: 8

: 1. 2

КІРІСПЕ: Жұмсақ бидайдың пайда болуы, систематикасы мен сипаттамасы

6: 11

: 1. 3

КІРІСПЕ: Жұмсақ бидайдың биологиялық ерекшеліктері

6: 12

: 1. 4

КІРІСПЕ: Бидайдың моносомды линиялары және оларды қолдану

6: 13

: 1. 5

КІРІСПЕ: Казахстанская-126 сортынан моносомды линияларды алу

6: 19

: 1. 6

КІРІСПЕ: Казахстанская-126 моносомды линияларының мейоз тұрақтылығы және клетка бөлінуінің мейотикалық ерекшелігі

6: 22

: 2

КІРІСПЕ: МАТЕРИАЛДАР ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ

6: 35

: 2. 1

КІРІСПЕ: Жұмыстың өтілу жағдайы

6: 35

: 2. 2

КІРІСПЕ: Жұмыстың өтілу барысы

6: 36

: 2. 3

КІРІСПЕ: Селекциядағы будандастыру жүйесі

6: 39

: 2. 4

КІРІСПЕ: Казахстанская-126 сортының морфологиялық маркерленген моносомды линияларының F ₁ гибридтеріндегі мейозды зерттеу әдістері

6: 39

: 3

КІРІСПЕ: ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

6: 41

: 3. 1

КІРІСПЕ: Казахстанская-126 сортының морфологиялық маркерленген моносомды линияларының F ₁ гибридтеріне фенотиптік сипаттама

6: 41

: 3. 2

КІРІСПЕ: Казахстанская-126 сортының моносомды және дисомды өсімдіктеріне цитологиялық талдау жүргізу

6: 45

: 3. 3

КІРІСПЕ: Морфологиялық маркерленген моносомды линиялардағы F ₁ гибридтерінің мейоздағы тетрада, метафаза I және анафаза I, II сатыларындағы ерекшеліктері

6: 50

КІРІСПЕ: ҚОРЫТЫНДЫ

6: 55

КІРІСПЕ: ПАЙДАЛАНЫЛҒАН әдебиеттер ТІЗІМІ

6: 57

КІРІСПЕ

Қазақстанның дәнді дақылдар арасында бидайдың алатын орны ерекше. Өңдеудің интенсивті технологияларына бейімделген және жоғары өнімділікке ие, қоршаған ортаның биотикалық және абиотикалық жағдайларына төзімді сортты шығару және оны өндіріске енгізу жұмыстары бидай селекциясында әрқашан өзекті мәселелердің бірі болып табылды.

Осы кездері селекционды-генетикалық зерттеулердің дәстүрлі әдістерін пайдаланған кейін бидайдың пішіні және генетикалық өзгерген пішіндерінің нәтижелілігі жоғарылауда. Селекцияның дәстүрлі әдістерімен қатар, анеуплоидтарды пайдалануға негізделген хромосомалық инженерия әдісіне де көп мән берілуде.

Бидай селекциясында анеуплоидтарды қолдану - гендер санын анықтауға көмектеседі, онымен қоса олардың әсері мен аллельді өзара қатынасын анықтап, белгілі бір хромосомаларда осы гендерді локализациялайды, сонымен қатар хромосомалардың сорт аралық алмастыруын қолданумен болашағы бар сорттардың кейбір белгілерін жақсартып отырады. Осылай, хромосомаларды гендермен бірге басқа генотипке алмастыру салдарынан олардың тұқымқуалаушылық негізі толығымен жақсарады және сапасы бойынша бағалы гибридтерді, сорттарды шығаруды қамтамасыз етеді [1] .

Жекелеген хромосомалары алмастырылған линияларды түрішілік және түраралық будандастырулар арқылы алуға болады. Мысалы, кейбір хромосомаларын арпаның хромосомаларына ауыстыруға болады. Өсімдіктердің бір немесе бірнеше түрлерінің қосымша хромосомалары бар анеуплоидтарын алуға болды. Осындай хромосомалары біріктірілген линияларды жасап шығарудың екі өсімдіктің де пайдалы қасиеттерін тоғыстыру тұрғысынан алып қарағанда үлкен практикалық маңызы бар. Хромосомалық инженерия әдісімен жекелеген хромосомаларды алмастырудың практикалық маңызы мен қатар гендермен хромосомалардың гомологиясы және әр текті түрлердің генетикалық материалдарының өзара әрекеттесуі сияқты теориялық мәселелерді де зерттеуге болады.

Көптеген елдерде зерттеудің нақты мақсаттарына сәйкес, өсімдіктер линияларының алмасқан жиынтықтары құрылды. Өнімділіктің жоғарылауы, сонымен қатар өсімдіктердің төзімділігі және өсімдік иммунитеті саласында да қаралды [2] .

Казахстанская-126 сортының моносомды линияларын селекциялық, генетикалық жұмыстарда кең пайдалануы, кейбір хромосомалар бойынша моносомды линияларды маркерлеуге себеп болды. Морфологиялық маркерленген моносомды линиялардың болуы цитологиялық талдау процесін айтарлықтай жеңілдетеді.

Морфологиялық маркерленген моносомды линиялар Казахстанская-126 сортының моносомды линиясына сәйкес келетін маркерленген изогенді линиялардың будандасуымен алынды.

Казахстанская-126 сортының жаңа моносомды линияларын цитологиялық талдау қажет. Бұл жұмыс униваленттін идентификациясымен, мейоздің қалыпты өтуін бақылаумен және жаңа моносомды линиялар мейозының тұрақтылығын зерттеумен байланысты.

Тапсырмалар:

F1гибрид өсімдіктеріне фенотиптік талдау жүргізу.
Моносомды және дисомды өсімдіктеріне цитологиялық идентификация жүргізу.
Аналық тозаң клеткасы мейозының бірінші және екінші бөліну сатыларын зерттеу.

НЕГіЗГІ БӨЛІМ

1. әдебиетке шолу

1. 1 Жұмсақ бидайдың қолданылуы мен таралуы

Бидай - дәнді-дақылдар тобына жататын, көбінесе біржылдық шөптесін өсімдік. Дәнді-дақылдардың ішіндегі ең басты және ең көп өндірілетін дақыл. Бидайдың 20-ға жуық жабайы және мәдени түрі белгілі. Бір гектардан 30-40 центнер өнім береді. Бидай сұрыптары құрамындағы эндосперманың (80-84%) мөлшеріне байланысты бағаланады.

Бидай - ең маңызды дәнді дақылдардың бірі, ол дүние жүзілік дән өнімінің 30%-ын құрайды және жер шары халқының жартысынан астамын азықпен қамтамасыз етеді. Оның кең қолданылуы сапасы жағынан жоғары болуымен әр түрлі табуы әсер етеді. Одан ең бастысы ұн жасалады және нан тағы басқа да тамақ өнімдерін дайындайды. Жақсы ұннан жасалған нанның құрамында 70-74% көмірсулар, 10-12% белок минералды заттар, амин қышқылдары, витаминдер құрайды. Бұл дәнді, нәрлі, коллориялы өнім жақсы игеріледі және ағзамен қорытылады. Дәнмен және оның қалдықтарымен үй жануарларын қоректендіреді. Бидай сабанынан қағаз қозғалмалы қабырға, төбе, үй тұрмысының заттарын жасайды [3] .

ФАО бюллетеньдері бойынша бидай 220 млн/га территорияда өсіріледі. Бұл барлық дәнді дақылдардың дүние жүзілік ауданының 31, 4%-ын құрайды.

Негізгі егістік Еуразияда 20, 2%, Африкада анағұрлым аз - 3, 8% және Океанияда - 4, 2% алып жатыр. Бидай егісінің жартысынан көбі экономикалық дамыған елдерде болса, оның ішінде бидайды 57, 5% өсіреді. Бидай өндіруде негізгі үлесті АҚШ, Канада, Австралия, ТМД мемлекетері, Италия, Испания, Румыния, Франция, Ұлыбритания алады.

Дамушы мемлекеттерде бидай 100 млн/га жетеді, бұл жерден жылына 217 млн. т. бидай алынады. Субтропикалық дәне тропикалық аудандарда бидайдың негізгі өндірушілері: Қытай, Үндістан, Түркия, Пәкістан, Ирак, Аргентина, ОАР. Дақылдардың үлгісінде едәуір аудандар Ирак, Египет, Эфиопияда, сонымен қатар Непал, Бангладеш, Ауғанстан, Перу және басқа тропикалық мемлекеттерде өсіріледі [4] .

Қазақстанда әртүрлі бидай сорттарын өндіру жұмыстары кең түрде дамыған. Шаруашылыққа бағалы жекеленген белгілері бойынша жергілікті жерде бейімделген құнды сорттардың туындысын алу селекционерлердің алға қойған ауқымды мақсаты. Соған байланысты әртүрлі генотиптерді қолдануға байланысты таза линиялар шығару мәселесі актуальді сұрақтардың біріне жатады. Селекциялық жұмыстарда индукциялық мутацияны, яғни химиялық және радиациялық мутагенезбен әр түрлі қажетті материалдардың гибридизациясын жоғарлату мақсатында қолданылады. Мысалы, әр түрлі агротехникалық жағдайларда алынған мутантты линияларды сұрыптап, саудалық қатынастарда пайдаланады. Мутациялық селекциядағы селекционерлердің нақты мақсаты өнімді сорттардың жеке белгісін жақсарту.

Селекциядағы мәдени өсімдіктердің жетістіктері айтарлықтай емес. Алынған сорттардың барлық белгісі бірдей жақсы көрсеткіш көрсетпейді. Мысалы, өнімнің сапасының тұрақтылығы. Бұл жұмысты шешу үшін мутациялық селекционерлер бүкіл генотипті бұзылысқа ұшыратпай белгілі бір генді комбинациялық селекцияда жақсарту керек. Селекционер шағылыстыру жүргізу кезінде тек жаңа комбинациялық ген алып қоймайды, сонымен қатар шағылысушы гендерді алады. Сорттардың жоғары өнімділігін жоймай, генетикалық комбинацияны бұзбай жаңа тұқым қуалайтын өзгергіштік беруінде мутациялық индуцирлеудің маңызы зор. Өсімдіктің жатаған өсуінің тұрақтылығы астық жинау механизімін жеңілдетеді. Жатағандық арпа селекциясында өсімдіктің өнімділігі және өнім сапасына үлкен зиянын тигізеді [4] .

Қазіргі кезде бидайдың стресс факторларына төзімділігін жоғарлатуда дәстүрлі селекция әдістерімен қатар хромосомалық инженерияға да үлкен үміт артылып отыр. Бұл әдіс бидай табиғатын тереңірек зерттеуге мүмкіндік береді, дәлірек айтсақ - белгілі бір хромосомаларда гендерді локализациялауға, берілген белгінің дамуын бақылайтын гендердің санын анықтауға, гендердің эффектілерін және олардың аллельдік арақатынастарын анықтауға мүмкіндік береді. Гендердің локализациясы және белгілі бір селективтік белгінің дамуында жекелеген хромосомалардың үлесі жайлы көріністі моносомалық талдау береді. Бұл анализдің қолданбалы маңызы жұмсақ бидайдың жекелеген хромосомаларын басқа сорт немесе түрдің хромосомаларымен алмастыру мүмкіндігіне негізделген. Осыған орай, шаруашылық-құнды белгілерді қадағалайтын жергілікті жағдайға бейімделген сорттардан моносомалық линия шығару генетика және бидай селекциясының өзекті сұрағы болып табылады [5] .

Мутагенез бойынша селекциялық процесттің ағымы:

1-ші жыл. Селекцияның мақсатын білу, сортты дұрыс таңдау және лабороторияларда дәнге әсер ету. Тірі қалған өсімдіктерге талдау жасау.

2-ші жыл. F ₁ -ден алынған ұрпақты себу, мутантты линияларды анықтау. Әрбір өсімдікпен жұмыс жасау.

3-ші жылы мутанттың константтылығын анықтау үшін себу. Бастапқы бақылаумен салыстыру үшін, толық білу қажет.

Мысалы сәулеленуге 2 дән алынды. Сәулеленудің интенсивтілігі 50-80% болған жағдайда өсімдіктердің даму этаптарында тіршілігін жойды. Тәжірбиеде көріп тұрғандай мутацияның әрбір мөлшері көп болды [18] . Тірі қалған өсімдіктер кейбірі тұқым қуалағыштық қасиетке ие болды. Сондықтан мутациялық жолмен алынатын селекцияға қажет мутант алу көп еңбекті талап етеді. Мәдени өсімдіктердің сәулеленуге сезімталдығы әртүрлі. Мысалы сезімталдығы ең жоғары өсімдіктерге; бұршақ, соя, арпа одан кейінгі сезгіштік-бидай, сұлы сосын қызанақ, рапс жатады. Сәулеленуге ең төзімді жоңышқа. Өсімдіктің көптеген түрлерінде, әсіресе диплоидты формаларда хлорофильдік мутация жиі кездеседі. Дәндердің немесе пластидтердің генотиптерінің хлорофильдік өзгерісіне байланысты, аппақ, ерте тіршілігін жоятын альбинос-мутантты, аз сары жапырақты ксенто мутант, ашық-жасыл виридис мутанты пайда болады. Осындай мутациялардың нәтижесінде тірі қалған Ғ ₁ ұрпақтарының бәрінде тұқым қуалайтын өзгергіштік барлық генге берілмейді. Мысалы Ғ ₁ -дің 500 өсімдігінен 20-30 өсімдікке ғана беріледі. Салыстыруға келмейтін басқа типті өсімдік шығуы мүмкін. Мутацияланған Ғ ₂ -дегі өсімдік өзгеше болады. Өсімдіктің мыңдаған гені бар, ол геннің мутациялық өзгергіштікке сезгіштігі де әр түрлі. Оның себебі әлі анықталмаған. Біреуі көп, біреуі аз мутацияланады. Бірнеше белгінің өзгергіштігіне бір ғана локус емес, бақылаушы бір геннен немесе бірнеше ген жауапты болады. Мысалы арпа генінің біреуі мутацияланса, қысқа сабақты, иілген масақты мутант береді. F ₂ ұрпағына есеп беруді екі жолмен іске асырады.

Қандай белгінің өзгергеніне байланыссыз F ₂ -нің әрбір ұрпағын немесе мутантты жинап алу қажет.

Екінші әдісте тек белгілі селекциялық мақсатқа сай мутанттарды жинап, анықтайды. Бұл жағдай да қажетті белгісі бойынша жақсы сорт алу көзделеді. Бастапқы сортпен салыстырмас бұрын F ₃ мутантты формаға нақты баға беру, жете білу керек. Мысалы, дәннің біраз салмағының жоғарлауы және масақтағы дәннің санының көп болуы. F ₂ ұрпағында айтарлықтай өзгергіштікті анықтау өте қиын. Сонымен қатар бастапқы материал генотипін толық білу қажет. Сондай -ақ біз күткен басқа да белгілердің параллель өзгерісі болуы мүмкін. Ол жаңа өнім алмасу процесінің синтезімен түсіндіріледі. Физиологиялық, механикалық әсерлерден де өзгерістер болады. Мысалы, толық масақты, ұзындығы қалыпты бидайдың егілген жағдайы нашар болса, қолайсыз орта жағдайына байланысты пайда болған мутация әсерінен масақтың өнімі төмендейді. Белгілі бір өзгергіштіктің әр түрлі өзгеру құбылысын -плейотропия немесе полифония деп атайды. Онда бір ген бірнеше белгінің шығуына жауапты болуы мүмкін. Мендель бұршақтарды шағылыстыру кезінде қоңыр қабықты дән, көкшіл гүл және жапырақтарында дақтары бар алынған өсімдікке бір ғана геннің жауап беретінін анықтаған.

1. 2 Жұмсақ бидайдың пайда болуы, систематикасы мен сипаттамасы

Бидай бір жылдық, тік тұратын, биіктігі 0, 3-1, 2 м жететін астық дақылы. Бидай дәнмен көбейтіледі және олар 3-6 ұрықтық тамырмен өнеді. Тамыр өсімдік тіршілігінде үлкен орын алады. Жер асты түйіннен 4-5 жапырақ шыққанда екінші реттік тамыр жүйесі дамиды. Ол кең таралмайды, кейде жеке тамырлар 1м түптерге дейін немесе одан да тереңге енеді. Бүйір түйіннен түйін тамырдан ертерек дамиды, 3 жапырақ түзілгенде жалпы 1-6 дейін түп түзіледі.

Түп (сабақ) - іші қуыс сабан, буын арқылы буын аралықтарға бөлінген, олардың ұзындығы сабақтың жоғарғы жағында ұлғаяды. Төменгі жағында буын аралықтар жапырақ қынабымен тығыз көмкерілген, жоғарғы жағында ажырап, бос тегіс, түзу жапырақ тақташаларына айналады, кеңдігі 1-2см, ұзындығы 20-37см. Түптену фазасынан кейін сабақтардың белсенді өсуі жүреді, ол кезде төменнен жоғары қарай буын аралықтар ұзарады. Сабақтану кезеңінде гүл шоғыры жапырақтың қынабынан шығады, содан кейін өсімдік масақтану фазасына өтеді. Масақ, ұзындығы 5-10см өзектен тұрады, әрбір түбіртекте бір масақ 2 параллельді қатарда өседі, жоғарғы жағында, масақпен бітеді. Масақта 2 масақша қабыршағынан және бірнеше гүлден тұрады, гүлдердің әрқайсысы 2 гүл қабықшасымен жабылған. Гүл ұрық бүршігі бар түйіннен, 2 үлпершекті түйін аузынан жән 3 аталықтан тұрады. Гүлдену бидайда бірден масақтану кезеңінен кейін жүреді. Гүлдену кезеңі масақтың орталығынан басталып, одан кейін, бірден жоғары және төмен қарай таралады. Гүлдену ашық немесе жабық жүреді, мүмкін өздігінен тозаңдануы басым болуы мүмкін. Гүлдену басталғаннан кейін сабақтың өсуі тоқтайды. Ұрықтанудан кейін ұрық жетілуі, яғни пісіп-жетілу кезеңі басталады [5] .

Жемісі - жемістің және тұқым қабықшалырының тығыз бірігіп өсіп кеткен қабықшадан, сыртқы алейронды және ішкі крахмалды қабаттары бар эндоспермнен және ұрықтан тұрады. Негізінен жоғарғы сортты ұнды макарон, лапша, вермишель жасауға пайдаланады.

Бидай Triticum туысына жатады, туысқа 30-дан астам түрі жатады. Туыстың үлгілі түрлері адам мекенінің қазбаларында, қазіргі Ирак, Түркия, Иордания территорияларында табылған.

Қазіргі уақытта мәдени бидайдың ең кең тараған түрлері 250-ден асады және бірнеше мың сорттары бар. Нанның дәндік сапасы қоректік құнарлығы белок пен клейковинаға байланысты. Жақсы ұнда белок 14%-н аз емес, клейковина 28%, орташа ұнда 11-13, 9% және 25-27% сәйкесінше клейковинаның мөлшері мен сапасы нанның көлемдік шығынын және нан жұмсақтығын анықтайды [6] .

Жұмсақ бидай жазғы және күзгі деп екі түрге бөлінеді. Бұл өте икемді түр, әр түрлі климаттық жағдайларға, топырақ түрлеріне және биік мұхит деңгейінен 1000м жерде, ең ыстық жерлерде және полярлы аймақтарда кездестіруге болады.

1. 3 Жұмсақ бидайдың биологиялық ерекшеліктері

Бидай - жылу, жарық және топырақ режимінің кең ауқымында өсе алатын астық дақылдарына жатады. Қоңыржай зонада, ыстық дала аудандарында, сонымен қатар суық солтүстік аудандарда да өсіріледі. Оларға тұқым өніп, өркен шығу үшін 12-14°С жеткілікті. Сонымен қатар, өркендер қысқы үсікке шыдымды келеді. Жазғы бидайдың түптену кезеңінде де жылу талабы жоғары емес. Күзгі бидай жақсы қыстап шығуы және генеративті фазаға өтуі үшін дайындықты талап етеді. Олар бұл кезеңге температура төмендегенде және күзгі түптену кезіндегі күн ұзақтығының қысқаруы кезінде жүреді. Генеративті фазаға өту үшін бидай орташа тәуелділік температурасының 18-28°С-қа біртіндеп өсуін талап етеді. Ең белсенді температуралардың шамасы вегетация кезінде 1400-1600°С төмен болмауы керек. Суғарылмайтын бидай үшін қажетті жылдық жауын-шашын қолайлы мөлшерде жауса, азырақ кезінде де жақсы өнім алуға болады. Ең бастысы вегетация кезінде мөлшері 200мм төмен болмауы керек [7] .

Селекция мен сорттары. Тропиктерде бидай өнімінің төмен болуы бірқатар себептермен түсіндіріледі. Өнімділігі төмен жергілікті сорттардың таралуы, егістікте дақылдардың дұрыс кезектесіп өсірілмеуі, суғарылудың механизациясы, тыңайтқыштардың, өсімдіктердің әр түрлі аурулар мен зиянкестерге қарсы заттардың болмауынан, жоқтығынан көптеген жергілікті, сонымен қатар, селективті сорттар әсіресе оларды жылы әрі ылғалды тропикалық климатында өсірсе, өсімдіктер жатағандық пен саңырауқұлақ ауруларына сезімтал болады. Климаты құрғақ аудандарда көптеген сорттар құрғақшылыққа төзімсіз болып келеді. Сондықтан дүниежүзінің тропикалық аудандарда сорттарды жақсарту үшін селекция келесі бағытта жүреді [8] .

Оптимальды түптену, масақ мөлшері, дәндердің саны мен салмағы арқылы өнімділікті жоғарылату.
Климаты ыстық әрі құрғақ аудандарда және кейбір ауруларға төзімді, тез пісетін сорттар.
Жатағандылыққа тұрақтты, яғни өсімдіктерде қысқа және мықты сабақтардың болуы.
Дәндерінің ерте шашылып қалмауға тұрақты болуы.
Зиянкестер мен ауруларға төзімділігі, әсіресе тат ауруларына қарсы.
Жергілікті жағдайға және суғару әдісіне қолайлы болуға.
Дәндердің жақсы технологиялық сапасының болуы.

1. 4 Бидайдың моносомды линиялары және оларды қолдану

Моносомик - бұл диплоидты жиынтық кезінде бір хромосомасы жоқ организм. Бұны 2n-1 деп белгілейді, бұл жерде 2n - хромосоманың қалыпты диплоидты жиынтығы. Бір хромосомасын жоғалтып алған диплоид, әдетте өмірге бейім келеді.

Жұмсақ бидайдың гексоплоидты табиғаты оған моносомды және тіпті нуллисомды жағдайда да жоғары өмірге қабілеттілікті сақтайды. Бидайдың күрделі геномы үш (ABD) және екі (AB) қарапайым геномдардан тұрады. Солай болғандықтан қалыпты өмірге қабілеттілікті қамтамасыз ететін, толық гендер жиынтығын иемденген диплоидты түрге қарапайым геномдар жатады. Ал гекса және тетраплоидты түрлерде көптеген гендер екі рет немесе үш рет қайталанған. Дегенмен, бұл генетикалық анализ бен хромосомалардағы карталарды құруды аса қиындатты және бұл мәселе моносомик және нуллисомиктердің көмегімен шешілді. Нәтижесінде жұмсақ бидай мәдени өсімдік түрлерінің ішінде генетикалық тұрғыда жақсы зерттелінген болды. Осы кездері қатты бидай және бидайдың басқа да түрлеріне, сонымен қатар олардың туыстарына генетикалық зерттеулер сәтті өтті [9] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.