Қазақ хандарының негізгі мөрлерінің сипаттамасын қарастыру
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Әрбір мемлекеттегі жоғарғы билік өзінің ерекше әлеуметтік-мәдени сипатына және өзіндік бірегей тарихына ие. Мемлекеттік бұл мәдени-тарихи өзіндік ерекшелігі мемлекеттік символикада, оның сөзсіз атрибуттары - елтаңба, ту және мөрлерде айқын әрі шоғырлана көрінеді. Осы маңызды жүйелер арқылы мемлекеттік билік әлемдік қоғамдастыққа өзінің ұлттық-мәдени бірегейлігін, әлемдегі идеялық және құндылықтық бағдарларын көрнекі түрде көрсетеді, ішкі және сыртқы саяси мақсаттарды, наразылықтар мен ұмтылыстарды білдіреді.
Жалпы алғанда, мемлекеттік рәміздерді қалыптастыру үрдістері, оның құрамдас бөліктерінің әрқайсысы сияқты, жеке алғанда, Еуроазиялық континенттің әртүрлі елдерінде өткен табиғи-географиялық, мәдени-тарихи және геосаяси сипаттағы дамудың ерекше факторларының жиынтығымен айқындала отырып, әр түрлі мемлекеттерде белгілі бір өркениеттік-мәдени ерекшеліктер мен айырмашылықтарға ие болды. Осы тұрғыдан алғанда, кейінгі орта ғасыр мен жаңа заман дәуіріндегі дәстүрлі қазақ мемлекеттілігінің сыртқы нышандарының шығу тарихы революцияға дейінгі кезеңдегі Қазақстанның әлеуметтік-саяси тарихының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Қазақ хандары мен сұлтандарында мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын жүзеге асыру барысында мемлекеттік мөрді пайдаланғаны белгілі. Далалық дипломатияның көріністерін бүгінгі күнге дейін алыс-жақын шет елдерінің мұрағаттарынан еліміздің тарихына қатысты құжаттардың арасында Алтын Орда кезеңінен бастап қазақ хандығына дейінгі билеушілердің хаттарынан байқаймыз. Осы хаттардағы билеуші мөрлерін зерттейтін арнайы ғылым XIX ғасырда қалыптасты. Бұл ғылым сфрагистика деп аталады. Сфрагистика немесе сигиллография - мөрлерді зерттейтін көмекші тарихи дисциплина. Сфрагистикада мөр деп қатты материалда (ағаш, тас, сүйек, металл) кесілген немесе ойып жасалған штампты, сондай-ақ балауыздан, сүргіштен және бояулар көмегімен қағаздан жасалған штамптың баспа-таңбасын айтады. Біздің жағдайымызда, курстық жұмыс тақырыбы бүгінгі таңда сфрагистика ғылымының басты зерттеу нысаны саналатын мөрлерді зерттеуге бағытталған. Қазақ сфрагистикасы жайлы сөз қозғаған уақытта міндетті түрде чингизиттік сфрагистикаға мән береміз. Себебі чингизиттер дәуіріндегі таңба, мөрлердің атрибуттары қазақ хандары мен сұлтандарының мөрерінде жиі кездесті.
XV ғасырдан бастап - XIX ғасырдың ортасына дейінгі кезеңде көшпелі қазақтардың дәстүрлі қоғамындағы жоғарғы биліктің алғашқы белгілері - ту және мөр болды. Олар Еуразияның кең тарихи-географиялық кеңістігінде түркітілдес көшпенділердің жаңа этносаяси бірлестігі - Қазақ хандығының (1466-1822) құрылуымен бір мезгілде пайда болды және XIX ғасырдың ортасы Қазақстан өңірінің бүкіл аумағында Ресейдің егемендігін бекіту дәуірі және патша автократиясының терең әкімшілік-территориялық қайта құру (1867-1868, 1886 және 1891) уақытына дейін жалғасты.
Көшпенділердің әрбір атақты билеушісі - хан немесе сұлтандарда өзінің жеке туы мен жеке атаулы мөрі болды, олар басқа да символдық үлгілерден өрнектелген әшекейлер мен олардың иесінің куәландыру белгілерімен ерекшеленді.
Сонымен қатар, төрт ғасырға жуық уақыт бойы дәстүрлі қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу және одан кейінгі даму дәуірінің басты сыртқы белгісі қазақ хандары мен сұлтандарының әртүрлі ішкі саяси құжаттар мен халықаралық шарттарды куәландыратын қолданбалы металл мөрлері болды.
Олар негізінен әсем нақышты сәні бар ірі күміс жүзіктер түрінде пайда болып, үстіңгі жағына арап әріптерімен мөр иесінің және олардың атақты әкелерінің толық аты-жөні ойылып жазылды. Бұл куәландырғыш белгілерді қазақ билеушілері ішкі іс-жүргізудің әр түрлі актілік құжаттарын және халықаралық шарттарды растау үшін қолданды.
Бүгінге дейін қазақ хандарының бірде-бір мөрінің артефактісі бізге ұласып жетпеді. Дегенмен, мөрлердің басылым нұсқаларын (факсимилесін) Қазақстан (ҚР Мемлекеттік орталық мұрағаты, ҚР БжҒМ Ғылым комитеті Орталық ғылыми кітапхана), Ресей (Мәскеу, Санкт-Петербург, Омбы, Орынбор, Қазан мұрағаттары), Қытай (Пекин тарихи бірінші мұрағаты) мұрағаттарында сақтаулы қазақ хан, сұлтандарының ресми хаттарынан көре аламыз.
Курстық жұмыстың тарихнамасы. Хан мен сұлтан мөрлерінің шығу тарихы, олардың сыртқы түрі, дайындау тәсілі, онда түйінделген нақты да тарихи ақпарат, қазақ билеушілерінің ішкі және сыртқы саяси қызметінің негізгі функциялары, қазақ жүздерінің Ресей империясына қосылу үрдісіндегі сәндік-көркемдік маңызы мен даму ерекшеліктері,- міне осының бәрі және революцияға дейінгі кезеңдегі дәстүрлі қазақ сфрагистикасының өзге мәселелері тарих ғылымында іс жүзінде толықтай зерттелмеген. Аталмыш проблемардың аталған аспектілерін баяндауға осы зерттеу арналды.
Зерттеу жұмысында көшпелі қазақ қоғамындағы әміршіл-әкімшіл реформаларға байланысты пайда болған соттардың, билердің, болыстардың, ауыл старшындарының мөрлерін тереңінен зерттеуге негізделіп, қоғамның саяси және экономикалық байланыстарын, дипломатиясы мен жеке қызметтерін зерделеу, талқылау міндетке алынды.
Қазақ хандары мен сұлтандарының мөрлері туралы тарихи ақпараттың негізгі көзі - олардың жазбаша олдауларының түрлі ресми және жеке тұлғаларға арналған, металл бейнелердің сия бедерлерімен расталған түпнұсқалары болып табылады. Қазақ билеушілерінің хаттары бір-бірімен қандай да бір жолданушыларға сәлемдесудің сипатымен, олардағы жасалған нақты ақпараттың мазмұнымен, автор әңгімесінің жалпы стилі мен үнімен ерекшеленеді. Бірақ, сонымен бірге олардың барлығы "Міне, мен барлығын қуәландыруда өз мөрімді қосып қойдым",- деген бірдей мәнерлі сөйлеммен аяқтайды.
Өткен дәуірлердегі билеуші қазақ элитасының дербес мөрлерінің қалыптасу тарихы мен пайда болу эволюциясы әлі де толық ашылмаған. Алғаш рет қазақ хандары мен сұлтандарының XVII-XVIII ғасырлардағы жеке атаулы мөрлері туралы көптеген ескертпелер мен түркі тілдес жазулардың алғашқы аудармалары Орыс ресми құжаттарында 1694-1750 жылдары пайда болды [1] және бір ғасырға жуық уақыттан кейін Шыңғыс ханның "Алтын руының" қырым және қазан тармақтары өкілдерінің қазақ жошыларына тән жүздік мөрлерінің алғашқы үлгілері де жарық көрді [2]. Қазақ хандарының жеке жазбаша куәліктері бойынша, сондай-ақ XVIII ғасырдың ортасы мен XIX ғасырдың бірінші жартысындағы патшалық шекара шенеуніктерінің хабарламаларына сәйкес, қазақтың Шыңғыс билеушілерінің жеке мөрлерінің пайда болу тарихы Жошы ұлысының түпкілікті ыдырауына және оның күйреуінде бірнеше тәуелсіз көшпелі хандықтардың құрылу дәуірімен тұспа тұс келетінін байқаймыз.
Атап айтқанда, ғылымда кеңінен танымал Еке Моғұл Ұлысының ("Ұлы Моңғол мемлекеті") тарихи-географиялық кең кеңістігіндегі қолданбалы мөрлердің ең ерте үлгілерінің бірі ұлы моңғол ханы Күйіктің (1246-1248) дөңгелек мөрі болып табылады, оның Рим папасына Иннокентий IV-ке жолдаған қызыл түсті баспа таңбасымен бекітілген хатын Моңғолиядан Еуропаға әйгілі итальяндық саяхатшы Плано Карпини 1247 жылы жеткізді [3]. Бұл хат ұзақ уақыт жоғалған болып саналды және 1920 жылы Ватикан мұрағаттарынан поляк ғалымы, білімді монах Кирилл Каралевский тапты. Кейіннен Күйік ханның мөрі жазылған хат пен қызыл баспа таңбаларындағы мәтіндерді ең ірі француз монғолтанушысы Пол Пелльо мұқият зерттеп, парсы және моңғол түпнұсқаларынан аударып, жариялады.
Сонымен қатар, бұрынғы "Жошы ұлысының" иелігіндегі дала билеушілерінің куәландыру белгілерін зерттеген М.А. Усманов XIV-XV ғасырларда тек үлкен шаршы таңбалар, ал кейінірек олармен қатар, аз мөлшердегі жүзіктік мөрлердің болғандығын жазады[4]. Осыдан, XVIII ғасырдың қазақ хандары мен сұлтандары мөрлерінің бедерлерін салыстыру кезінде олардың арасындағы үлкен сыртқы және семиотикалық ұқсастықты байқауға болады, бұл ортағасырлық өткен билік атрибуттарының тарихи бастаулары мен өркениеттік-мәдени шығу тегі ортақтығын жанама түрде көрсетеді.
Қазақ хандары - Тәуке (1680-1715) және Қайып (1715-1718) мөрлері туралы алғашқы жазбаша ескертулері Орыс патшасы I Петрге тек 1694 және 1718 жылдарда жетеді, Жошы әулетінің( Ұрыс хан тармағы) қазақ билеуші тармағының өкілдері Қазақ хандығының ерте пайда болу дәуірінде өз құжаттарын растау үшін тамшы тәрізді сақиналы мөрлерді қолданғандығын Орынбор өлкесінің ең құзыретті патша шенеуніктерінің (губернаторлар И.И. Неплюев пен П.К. Эссен) XVIII ғасырдың ортасы мен XIX ғасырдың бірінші жартысында пайда болған антикалық туралы жекелеген сілтемелері растайды[5].
Шығыстанушы-ғалымдар Т.И.Султанов, О.Ф. Акимушкин мәліметтері бойынша, қазақ билеушілерінің мөрлері көптеген Орталық Азия мемлекеттерінің монархтары сияқты, әдетте "шығыс қола" ("хафт-джуш") деп аталатын металдан жасалған. бұл сөзбе-сөз жеті металдың қорытпасы дегенді білдіреді: қалайы, күміс, мыс, сүрме және т.б. Жазудың айна бейнесі мен ою-өрнек белгілері металлға кесілгендігі, сонымен қатар, XVIII ғасырдың ортасынан бастап қазақтар мөрлерді дайындау үшін көбінесе - таза күмісті, алтынды сирек пайдалана бастады, ал таңбалар тастардан өте сирек жасалғандығы айтылады. Атап айтқанда, хандық және сұлтан мөрлері туралы XVIII - XIX ғасырлардағы құжаттық деректердегі барлық ескертулердің ішінен жартылай бағалы тастан жасалған жеке мөр туралы тек бір ғана хабарлама кездеседі. Мәселен, Арынғазы ханның (1816-1821) мүлкін түгендеуде, оның 1833 жылы Калугадағы қайғылы қазасынан кейін оның құнды екі күміс сақинамен тартылған мыс тізбегі бар екені анықталды [6].
Орынбор әскери губернаторының есепшісі П.К. Эссеннің СІМ-нің басқарушысы К.В. Нессельродке арнайы хабарлауы 1826 жылғы 28 сәуірдегі бұл туралы тікелей былай мәлімдеді: Әдет-ғұрып бойынша, олар ежелгі дәуірден бастап, заңмен танылған, мөрлерді енгізді, олардың бір бұрышының жоғарғы жағы өткір, ал оның жалғасқан жақтары түбіне қарай созылып, сұлтанның қадірін білдіретін жартылай шеңбер құрады. Пішіні төртбұрышты, дөңгелек немесе сопақша болатындар шеберлер дәрежесін көрсетті [7].
Қазақстан сфрагистика ғылымы саласында жазылған зерттеулердің көлемі саусақпен санарлықтай, бірақ осы салаға байланысты аз да болсын, ғылыми жұмыстар мен мақалаларды кездестіруімізге болады.
Лихачев Н.П. Дипломатика (Из лекции по сфрагистике) [8] деген көлемді еңбегінде Сфрагистика ғылымының шығу тарихына тоқталып, мөрді ішкі саяси дипломатиялық қатынастарда кеңінен пайдаланғанын нақтылап жазады. Мөрлерді қолданысына қарай, көлеміне, материалы, типі, мазмұны, таңбасы бойынша сыныптап көрсетеді.
Усманов М.А. Жалованные акты Джучиева улуса XIV-XVI вв. еңбегінде Тоқтамыс ханның 1392 жылы 12 қазанда Бек Қажыға бағытталған жарлығын сипаттай отырып, оның мөріне қатысты былай дейді: Два удовлетворительных оттиска алой тамги квадратной формы (12 X 12 см): первый находится напротив 7 -- 8-ой строк 29 справа (на склеенном стыке II и III кусков), второй -- на концах 14 -- 15-ой строк слева, на IV куске бумаги. Корроборация, то есть текстовое удостоверение: ярлык с алой тамгой [9].
Далалық дипломатияда билік тұлғалар мөрлерінің қаншалықты маңызы болғаны жайлы И.В. Ерофеева былай дейді: Наличие у какого-либо правителя Степи собственной каплевидной печати с личными удостоверительными знаками фактически означало для монархов и чиновников соседних государств его легитимное право выступать в политических контактах внутри и за пределами своей страны от имени всех официально подвластных ему социальных объединений казахов (союзов родов и племен, жузов и т.д.) и принимать правовую ответственность персонально на себя. Весьма примечательно в этой связи, что царское правительство, принимая в 1731, 1738 и 1740 гг. официальную присягу казахских ханов Абулхаира (1710-1748), Семеке (1724-1737), Абулмамбета (1739 - ок. 1771) и влиятельного султана Аблая (1711-1780 гг. - даты жизни) с подвластными им родоплеменными группами казахов Младшего и Среднего жузов на верность российской короне, настойчиво требовало от каждого из этих титулованных лиц подтвердить свои личные подписи на присяжных бумажных листах оттисками их прикладных персональных печатей. Близким по содержанию было символическое значение ханских и султанских печатей и внутри самой Казахской степи среди кочевников трех жузов, подтверждением чему может служить многовековая практика употребления их казахскими чингизидами для заверения разного рода актовых документов и официальных посланий, адресованных султанам, биям, батырам и старшинам [10].
Осылайша, хан мен сұлтанның, старшынның да мөрлерінің жасалынуында өзіндік ерекшеліктер орын алған. Дәлірек айтқанда атақ-даңқы бүкіл алты алашқа мәшһүр болған хандардың мөрлері тамшы тәрізді стандартты түрде күмістен, кейде сирек алтыннан соғылып, жүзік күйінде олардың қолдарының бас бармақтарына шақталып жасалған. Ақсүйектердің мөрлері жоғарыда айтқан тамшы тәріздес болып келсе, байлар мен батырлардың мөрлері доғал, дөңгелек, тік түрдегі қалқан пішіндес болған. Мөрдің үстінгі бөлігіне иесінің атағы, яғни хан немесе сұлтан деген жазу жазылса, одан төменіректе есімі, мөр қожасының әкесінің атағы, теңеуі жазылатын болған. Бұл мөрлер өз заманында хан және сұлтандардың куәландыру белгісі болып қызмет еткенімен қоса, қазақ халқының зергерлік өнеріне өзіндік нақышымен үлес қосқан. Оны металл жүзіктерде көзге көрінер көрінбес етіп ойып салынған ұсақ оюлардан аңғаруға болады.
Курстық жұмыстың хронологиялық шеңбері. Тарих сахнасына - Қазақ хандығының шығу қарсаңынан, патша өкіметінің отарлық саясатының орын алуына дейінгі кезеңді, яғни XV ғ. бастап - XIX ғ. ортасына дейінгі аралықты қамтиды.
Курстық жұмыстың зерттеу нысаны. Қазақ хандарының шкі және сыртқы саясатын жүзеге асыру негізінде қалыптасатын мөрлері.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні - қазақ хандары мен сұлтандарының мөрлеріндегі титулдардың ерекшеліктері мен олардың саяси биліктегі рөлін бекіту.
Курстық жұмыстың зерттеу мақсаты - сфрагистика (мөртану) ғылымының жалпы қалыптасу тарихын, бүгінгі күнде қазақ хандарына қатысты ҚР ООМ қорындағы мөрлерді зерттеп, ғылыми сипаттама беру.
Осы мақсатты іске асыру мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
Қазақ хандарының негізгі мөрлерінің сипаттамасын қарастыру;
Қазақ хандарының мөрлері мен таңбаларын тарихи дерек ретінде жариялау нысанын әзірлеу;
Халқымыздың рухани мұрасы - қазақ билеушілерің мөрлерінің тарихи маңыздылығын айқындау;
Мөрлердің шығу тегі, формасы, типі, мазмұны бойынша синтездік талдау жүргізу;
Дипломатикаға байланысты сфрагистика мәселелерін анықтау.;
Қазақ билеушілеріне тиесілі көне мөрлердің әлемдік қоғамдастыққа алатын өзіндік ұлттық-мәдени бірегейлігін, жалпыадамзаттық құндылығын көрсету.
Зерттеудің әдіснамалық негізі. Қазақ хандарының мөрлері тақырыбын зерттеу мақсатында тарихилық, нақтылық, жүйелілік және ғылыми объективтілік әдістері пайдаланылды. Бұл әдістер мәселені тұтас үдеріс ретінде қарастыруға және сонымен бірге оның құрылымы мен сипаттамаларын анықтау тұрғысынан әр түрлі көзқараспен қарауға мүмкіндік берді.
Сонымен қатар ақпараттық-аналитикалық әдісті қолдану көптеген материалдарды ашуға және талдауға ықпал етті. Зерттеудің жалпы тұжырымдары мен қорытындысында жинақтау әдісі қолданылады.
Курстық жұмыстың құрылымы екі тараудан, кіріспе, қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДА МӨРЛЕРДІҢ ПАЙДА БОЛУЫ
1.1 Жошы ұлысындағы хандықтардың мөрлері
Кез келген мемлекеттегі жоғарғы билікті сыртқы ресімдеу институты оның негізгі символдары: Мемлекеттік Елтаңба, Ту және мөр болып табылады. Осы маңызды жүйелер арқылы мемлекеттік билік әлемдік қоғамдастыққа өзінің ұлттық-мәдени бірегейлігін, әлемдегі идеялық және құндылық бағдарларын көрнекі түрде көрсетеді, белгілі бір ішкі және сыртқы саяси мақсаттарды, наразылықтар мен ұмтылыстарды білдіреді.
Жалпы алғанда, мемлекеттік рәміздерді қалыптастыру процестері, оның құрамдас бөліктерінің әрқайсысы сияқты, жеке алғанда, Еуроазиялық континенттің әртүрлі елдерінде өткен табиғи-географиялық, мәдени-тарихи және геосаяси сипаттағы дамудың ерекше факторларының жиынтығымен айқындала отырып, әр түрлі мемлекеттерде белгілі бір өркениеттік-мәдени ерекшеліктер мен айырмашылықтарға ие болды. Осы тұрғыдан алғанда, кейінгі орта ғасыр мен жаңа заман дәуіріндегі дәстүрлі қазақ мемлекеттілігінің сыртқы нышандарының шығу тарихы революцияға дейінгі кезеңдегі Қазақстанның әлеуметтік-саяси тарихының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
XVI-XIX ғ.ортасындағы көшпелі қазақтардың дәстүрлі қоғамындағы жоғарғы билік атрибуттарының пайда болу уақыты бойынша ең ерте болып ту мен мөр болды. Олар кең ауқымды тарихи-географиялық кеңістікте құрлықшылық Еуразияның түркі тілдес Көшпенділер
Қазақ хандығы (1466-1822) жаңа этно-саяси бірлестігінің құрылуымен бірге ХІХ ғ. ортасына дейін пайда болды.
- Қазақстан өңірінің бүкіл аумағында Ресей егемендігін бекіту және патшалық өзін ұстай отырып, терең әкімшілік-аумақтық қайта құруларды (1867-1868, 1886 және 1891 жж.) жүргізу дәуірлері.
Рас, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп берілген түрлі дәрежелік дәрежелі дала билеуші элитасы өкілдерінің (аға хан-кіші хан - сұлтандар-старшиналар) тулары мен мөрлеріне арналған бірыңғай эмблемалар Қазақ хандығында әлі болған жоқ. Көшпенділердің әрбір титулдық билеушісі-хан немесе сұлтан-өзінің жеке туы мен өзінің жеке атаулы мөрі болды, басқа да символдық үлгілерден өрнектелген әшекейлер мен олардың иесінің куәландыру белгілерімен ерекшеленді [11]
Бұл ретте көшпенділер қазақтардың дала мемлекеттілігінің басты сыртқы атрибуты төрт ғасыр бойы қазақ хандары мен сұлтандарының қолданбалы мөрлері болды.
Өткен дәуірдің билеуші қазақ элитасының дербес мөрлерінің қалыптасу тарихы мен эволюциясы әлі зерттелмеген. XVII-XVIII ғ.ғ. қазақ хандары мен сұлтандарының жеке атаулы мөрлері туралы көптеген еске алынғанына және түркі тілдес жазулардың алғашқы аудармалары Орыс ресми құжаттарында 1694-1750 жылдары пайда болғанына қарамастан, жүз жыл өткеннен кейін Шыңғыс ханның Қырым және Қазан тармақтары өкілдерінің қазақ жүздеріне туыстық "Алтын Ру" пілдерінің алғашқы үлгілері де жарық көрді. Революцияға дейінгі кезеңде аймақтың көшпелі халқының мәдени-тарихи ескерткіштерінің бұл түрі ғалымдардың назарын өзіне аудармаған. Бұл жағдай XX ғ. ішінде да елеулі өзгерістерге ұшыраған жоқ.
Қазақ хандарының жеке жазбаша жазылған куәліктеріне, сондай-ақ XVIII-XIX ғ.ортасының бірінші жартысындағы патшалық шекара шенеуніктерінің хабарламаларына сәйкес, қазақ билеушілері-төре тұқымы дербес мөрлерінің пайда болу уақытын Жошы ұлысының түпкілікті ыдырауы мен оның бірнеше дербес көшпелі хандықтарының құлауында пайда болу дәуіріне жатқызуға болады. Сонымен қатар, осы билік рәміздерінің шығу тегінің кейбір бастаулары Шыңғыс ханның жақын мұрасына және ежелгі дәуірдің жұмбақ қабаттарына сүйене отырып, осы көкжиектен әлдеқайда тереңірек жатыр [12].
Атап айтқанда, тарих сахнасында кеңінен танымал болған Моңғол ұлысының ("Ұлы Моңғол мемлекеті") тарихи-географиялық кең кеңістігіндегі қолданбалы мөрлердің ең ерте үлгілерінің бірі ұлы моңғол ханы Күйіктің (1246-1248) дөңгелек мөрі болып табылады, оның хаты Рим папасына Иннокентия IV, қызыл түсті баспа бедерімен бекітілген Моңғолиядан Еуропаға әйгілі итальяндық саяхатшы Плано Карпиниді 1247 жылы жеткізді.
Бұл хат ұзақ уақыт жоғалған деп саналды және тек 1920 жылы Ватикан мұрағатында поляк ғалымы монах Кирилл Каралевский тапты. Кейіннен хат және оған қоса берілген Күйік-хан мөрінің қызыл бедері осы мәтіндерді жариялаған ең ірі француз Пол Пелльодың парсы және моңғол тіліндегі түпнұсқаларынан толық зерттелген және аударылған.
Жошы ұлысының жекелеген хандықтарға ыдырау дәуірінде (XV ғ.30-60 ж. ж.) Шыңғыс ханның үлкен ұлы, әр түрлі дала ордаларында ақ киімге салтанатты түрде көтерілген көптеген ұрпақтарының арасында моңғол хандары билігінің атрибуттарынан көзге түскен жеке мөрлердің басқа да үлгілері бар.
Атап айтқанда, бұрынғы "Жошы ұлысының" өзіне өзі бөлінген иеліктерінің дала билеушілерінің куәландыру белгілерін зерттеген зерттеушілер XIV-XV ғғ.кезеңінде соңғыларда тек үлкен шаршы тамгалардың, ал кейінірек олармен бірге аз мөлшердегі перстенді мөрлердің болуын айтады. Алайда Моңғол державасын төрт ұлысқа бөлгеннен кейін бірінші жүзжылдықта аталған өзгерістердің сипаты мен ықтимал даму жолдары туралы белгілі бір нәрсе айту керек:
-Юань империясы;
-Құлағу мемлекеті;
-Шағатай ұлысы;
-Жошы ұлысы (XIII ғасырдың 60-шы жж.).
-Алтын Орда тарихы бойынша ғалымдарға қол жетімді акт және археологиялық материалдардың аса аздығына байланысты мүмкін емес [13, 250 б.].
Алтын мөрлерді қазақ ақсүйектері саяси тәжірибеде өте сирек қолданды, жекелеген ықпалды сұлтандарында болған мұндай үлгілерді олар тікелей мақсат бойынша пайдаланбады және негізінен Ресей тағына қандай да бір ерекше еңбегі үшін патша үкіметінен алынған құрметті сый-сияпаттар болды.
Қазақ билеушілері-Жошылардың жүздік мөрлері ұзындығы 2,5-тен 3 см-ге дейін және төменгі бөлігінің диаметрінде 2,0-ден 2,2 см-ге дейін, дұрыс жартылай дөңгелек немесе жартылай дөңгелек түзеді. Олардың барлығы дерлік стандартты тамшы тәрізді формада болды, мұндай мөрлердің монопольды тиесілілігін нақты шыңғысшылардың аристократиялық сословиясына айқын айғақтайды. Орынбор әскери губернаторы П.К. Эссеннің арнайы хабарламасында Сыртқы Істер Министрлік басқарушысы К.В. Нессельроде 1826 жылғы 28 сәуірдегі бағаны. "қырғыз (қазақ) жалындаған алтын және күміс мөрлер. Сол сияқты олардың атақтарының айырмашылығы, өздері бар нысан болып табылады. Егер сұлтан деп аталатын бір өткір бұрышы бар мөрлер болмаса, онда сұлтандардың тұқымдары өзінің қағаздарына соңғы формадағы сейфті ешқашан қолданбайды, және тамғыны жақсы қояды".Ұзындығы 3,5-4 см және жартылай шеңбердің диаметрінде 2,3-2,8 см) және түр-түрі өзгерген формалар (ромб тәрізді, сопақ, құмыралық тәрізді және т.б.) қазақтардың билеуші ақсүйектердің арасында тек XIX ғ. басында ғана пайда бола бастады, бұл оның бір бөлігінің ресейлік немесе Орта Азиялық мәдени дәстүрлердің ықпал ету орбитасына неғұрлым тығыз тартылуына байланысты болды.
Мөрлерге арналған бояғыш зат ретінде түрлі түсті күйік немесе тушь қолданылған: негізінен қара, кейде көк немесе қызыл. Бірінші жағдайда металл матрица отқа түсіп, содан кейін қағазға салынған. Мұндай матрицаның жиегі (яғни оның тамшылы қалқаншасы) қағазға қара таңба берді, ал онда кесілген сәндік ою-өрнектер мен жазу ақ түсті болды. Осы жерден XVIII ғ. қазақ хандарының мөрлеріне Ресей сфрагистикасында "сүрленген мөрлер" деген термин бекіді.
Шығыстанушылар тамшы (Бадам) түріндегі перстневті мөрлерді Еділ мен Қырымның Жошы билеушілері осы хандықтардың ішкі -саяси өміріндегі және көршілес мемлекеттермен дипломатиялық қарым-қатынаста олардың дербес куәландыру белгілері ретінде қолданатындығын анықтады. Осы барлық бедерлер үшін бірыңғай бадам тәрізді немесе, дәлірек айтқанда, тамшылатып тәрізді пішін, стандартты дерлік өлшемдер (ұзындығы 1,9-2,0 см және диаметрі 1,7-1,8 см), металл матрицаны отты қыздыру жолымен алынған қара түс және мөр иесінің және оның әкесінің аты мен атақтарынан, сондай - ақ Керейлер әулетінің елтаңбалық белгісінен тұратын бейненің қалқанындағы куәландыру жазбаларының біртектес сипаты тән.
1.2 Қазақ даласындағы мөрлерінің маңыздылығы
Қазақ хандары мен сұлтандары мөрлерінің бейнелері мен Қырым жоталарының жүздік мөрлерінің бедерлерін салыстыру кезінде олардың арасындағы үлкен сыртқы және семиотикалық ұқсастықты байқаған қиын емес, бұл ортағасырлық өткен билік атрибуттарының тарихи бастаулары мен өркениеттік-мәдени шығу тегінің ортақтығын жанама түрде көрсетеді. Қазақ хандары - Тәуке (1680-1715) және Қайып (1715-1718), сондай-ақ, олардың аңыздарын орыс патшасына I Петрге жазған жолдаулары түркі тілдес түпнұсқаларындағы аудармалары тек 1694 және 1718 жж. ғана жатады, қазақ билеуші тармағының өкілдері Жошы әулетінің өкілдері (Ұрыс хан ұрпақтары) Қазақ хандығының ерте өмір сүрген дәуірінде өз құжаттарын растау үшін тамшылы перстневті басылымдарын қолданғанын, Орынбор өлкесінің ең құзыретті патшалық шенеуніктерінің (губернаторлары И. И. Неплюев және П.К. Неплюев) кейбір ескертулері бұған дәлел бола XVIII-XIX ғ. бірінші үштен бірі кезеңінде олардың шығу тегі "төре"тұқымынан шыққанын растайды [14, 201 б.].
Сол дәуірдің көптеген құжаттық көздерін зерттеу, сондай-ақ XVIII ғ. аяғы мен XIX ғ. басындағы белгілі қазақ сұлтандары - шыңғысшылардың кейбір қазіргі заманғы ұрпақтарының аты-жөні жазылған жәдігерлермен танысу кезінде қазақ элитасының жеке мөрлері негізінен металл қауырсындар түрінде болған деп айтуға негіз береді.
Шығыстанушылардың мәліметтері бойынша, қазақ билеушілерінің мөрлері көптеген Орталық Азия мемлекеттерінің монархтары сияқты, әдетте "шығыс қола" ("хафт-джуш") деп аталатын металдан жасалған, бұл сөзбе-сөз "жеті металдан жасалған қорытпа": қалайы, күміс, мыс, сүрме және т.б. металлда жазулар мен ою-өрнек белгілері бейнеленген. Сондықтан мөрлерді жасайтын шеберлер көбінесе сол жақ болды.
Оң немесе сол қолдың үлкен саусағына киілген ірі мөлшердегі қауырсын түріндегі тамшы тәрізді металл мөрлер Қазақстанның өз аумағында, сондай-ақ көрші ортаазиялық хандықтарда отандық шеберлер жүргізген. XVIII ғ. екінші жартысынан бастап олар Ресейдің шектес аймақтарында құрыла бастады, өйткені Орынбор өлкесіндегі патшалық шекара әкімшілігі билеуші қазақ элитасының саяси қызметін қатаң бақылауға ұмтыла отырып, хан және сұлтан мөрлерінен, салтанатты киімдер, бас киім, көмкерілген қылыш және басқа да әдемі ресімделген символдық заттардан тұратын сыртқы атрибутика жасау миссиясын мақсатты түрде өзіне алды. Алайда, бұл процесті патшалық шенеуніктер өз әкімшілік бақылауына қою мүмкін емес. Сонымен қатар, қазақ даласының кейбір ықпалды тұлғаларының Қазақстандық аймақтың ішінде және ортаазиялық мемлекеттердің билеушілерімен қарым-қатынаста басқа да мөрлерді қолдануы орын алады [15].
Қазақ хандары мен сұлтандары мөрлерінің бейнелері мен Қырым мөрлерімен жүздік мөрлерінің бедерлерін салыстыру кезінде олардың арасындағы үлкен сыртқы және семиотикалық ұқсастықты байқау қиын емес, бұл ортағасырлық өткен билік атрибуттарының тарихи бастаулары мен өркениеттік-мәдени шығу тегінің ортақтығын жанама түрде көрсетеді. Қазақ хандары - Тәуке (1680-1715) және Қайып (1715-1718), - сондай-ақ, олардың аңыздарын орыс патшасына I Петрге жазбаша Жолдауларының түркі тілдес түпнұсқаларындағы аудармалары тек 1694 және 1718 жж. ғана жатады, қазақ билеуші тармағының өкілдері Жошы әулетінің өкілдері (Ұрыс хан желісі) Қазақ хандығының Ерте өмір сүрген дәуірінде өз құжаттарын растау үшін тамшылы перстневті басылымдарын қолданғанын, Орынбор өлкесінің ең құзыретті патшалық шенеуніктерінің (губернаторлары И. И. Неплюев және П. К. Неплюев) кейбір ескертулері бұған дәлел бола XVIII-XIX ғ. бірінші үштен бірі кезеңінде олардың шығу тегі төре тұқымынан шыққанын растайды.
Сонымен қатар, XVIII ғ.ортасынан бастап қазақ мөрлерді дайындау үшін білу көбінесе таза күмісті, сирек-алтынды пайдалана бастады, ал баспа тастарынан өте сирек жасалған. Атап айтқанда, XVIII - XIX ғғ.ортасындағы құжаттық деректерде бар хандық және сұлтан мөрлері туралы ескертулердің барлығы жартылай бағалы тастан жасалған жеке мөр туралы бір ғана хабарлама кездеседі. Мәселен, 1833 жылы қалудағы қайғылы қайтыс болғаннан кейін бірден жасалған марқұм Арынғазы ханның (1816-1821) мүлкі тізімдемесінде, осы беделді қазақ шыңғысының басқа да құнды заттары арасында "екі күміс сақинамен тартылған мыс тізбегі, оған күміс жалатылған оправадағы жүрек мөрі"болғаны көрсетілді. Қазақ хандары мен сұлтандарының "қол қою орнына қағаздарға қол қоятын күміс перстнада тұратын атаулы мөрлері"бар.
Алтын мөрлерді қазақ ақсүйектері саяси тәжірибеде өте сирек қолданды, жекелеген ықпалды сұлтандарында болған мұндай үлгілерді олар тікелей мақсат бойынша пайдаланбады және негізінен Ресей тағына қандай да бір ерекше еңбегі үшін патша үкіметінен алынған құрметті сый-сияпаттар болды.
Қазақ билеушілері-Жошылардың жүзік мөрлері ұзындығы 2,5-тен 3 см-ге дейін және төменгі бөлігінің диаметрінде 2,0-ден 2,2 см-ге дейін, дұрыс жартылай дөңгелек немесе жартылай дөңгелек түзеді. Олардың барлығы дерлік стандартты тамшы тәрізді формада болды, мұндай мөрлердің монопольды тиесілілігін нақты шыңғысшылардың аристократиялық сословиясына айқын айғақтайды. Орынбор әскери губернаторы П.К. Эссеннің арнайы хабарламасында Сыртқы Істер Министрлік басқарушысы К.В. Нессельроде 1826 жылғы 28 сәуірдегі бағаны. "қырғыз (қазақ) жалындаған алтын және күміс мөрлер. Сол сияқты олардың атақтарының айырмашылығы, өздері бар нысан болып табылады. Егер сұлтан деп аталатын бір өткір бұрышы бар мөрлер болмаса, онда сұлтандардың тұқымдары өзінің қағаздарына соңғы формадағы сейфті ешқашан қолданбайды, және тамғыны жақсы қояды".Ұзындығы 3,5-4 см және жартылай шеңбердің диаметрінде 2,3-2,8 см) және түр-түрі өзгерген формалар (ромб тәрізді, сопақ, құмыралық тәрізді және т.б.) қазақтардың билеуші ақсүйектердің арасында тек XIX ғ. басында ғана пайда бола бастады, бұл оның бір бөлігінің ресейлік немесе Орта Азиялық мәдени дәстүрлердің ықпал ету орбитасына неғұрлым тығыз тартылуына байланысты болды [16, 25 б.].
Мөрлерге арналған бояғыш зат ретінде түрлі түсті күйік немесе тушь қолданылған: негізінен қара, кейде көк немесе қызыл. Бірінші жағдайда металл матрица отқа түсіп, содан кейін қағазға салынған. Мұндай матрицаның жиегі (яғни оның тамшылы қалқаншасы) қағазға қара таңба берді, ал онда кесілген сәндік ою-өрнектер мен жазу ақ түсті болды. Осы жерден XVIII ғ. қазақ хандарының мөрлеріне Ресей сфрагистикасында "сүрленген мөрлер" деген термин бекіді.
Сонымен қатар, XVIII-XIX ғғ. ортасының көптеген құжаттық көздерінде қазақ шыңғырларының қағаздағы мөрлерін өрнектеу үшін қара, қызыл, сирек жағдайларда қара-көк түсті тушасын қолдануы туралы жиі айтылады. Оны қолданған кезде қағаздағы бедерлі қалқаншаның жалпы фоны қара түсті, ал металл матрицада кесілген сөздер мен белгілер ақ түсті кескінді қалдырды.
Сонымен қатар, XVIII-XIX ғғ. ортасының көптеген құжаттық көздерінде қазақ шыңғырларының қағаздағы мөрлерін өрнектеу үшін қара, қызыл, сирек жағдайларда қара-көк түсті тушасын қолдануы туралы жиі айтылады. Оны қолданған кезде қағаздағы бедерлі қалқаншаның жалпы фоны қара түсті, ал металл матрицада кесілген сөздер мен белгілер ақ түсті кескінді қалдырды [17, 201 б.].
Қазақ хандары мен сұлтандарының Поволжье татарлары немесе Орта Азияның мұсылман діндері ортасынан шыққан жазушылары әдетте парсы сөзін "мұхр" немесе "моһр" ("мохр"), әлдеқайда азырақ - "тамға"қолданған. Сондықтан төңкеріске дейінгі түркі тілдес жазба деректерінде "ал тамға" ("қызыл мөр") және "көк тамға" ("көк мөр") сияқты сөз тіркестері бірнеше рет кездеседі. XVIII-XIX ғ. бірінші жартысындағы қазақ шыңғысхандарының жүзді металл мөрлерінің өзі осы уақытқа дейін аздаған ерекшеліктерден кейін сақталмады.; олардың нысаны, сәндік әшекейлер және матрицалық қалқанның сыртқы бетінде кесілген мәтіндік жазбалардың мазмұны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Әрбір мемлекеттегі жоғарғы билік өзінің ерекше әлеуметтік-мәдени сипатына және өзіндік бірегей тарихына ие. Мемлекеттік бұл мәдени-тарихи өзіндік ерекшелігі мемлекеттік символикада, оның сөзсіз атрибуттары - елтаңба, ту және мөрлерде айқын әрі шоғырлана көрінеді. Осы маңызды жүйелер арқылы мемлекеттік билік әлемдік қоғамдастыққа өзінің ұлттық-мәдени бірегейлігін, әлемдегі идеялық және құндылықтық бағдарларын көрнекі түрде көрсетеді, ішкі және сыртқы саяси мақсаттарды, наразылықтар мен ұмтылыстарды білдіреді.
Жалпы алғанда, мемлекеттік рәміздерді қалыптастыру үрдістері, оның құрамдас бөліктерінің әрқайсысы сияқты, жеке алғанда, Еуроазиялық континенттің әртүрлі елдерінде өткен табиғи-географиялық, мәдени-тарихи және геосаяси сипаттағы дамудың ерекше факторларының жиынтығымен айқындала отырып, әр түрлі мемлекеттерде белгілі бір өркениеттік-мәдени ерекшеліктер мен айырмашылықтарға ие болды. Осы тұрғыдан алғанда, кейінгі орта ғасыр мен жаңа заман дәуіріндегі дәстүрлі қазақ мемлекеттілігінің сыртқы нышандарының шығу тарихы революцияға дейінгі кезеңдегі Қазақстанның әлеуметтік-саяси тарихының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Қазақ хандары мен сұлтандарында мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын жүзеге асыру барысында мемлекеттік мөрді пайдаланғаны белгілі. Далалық дипломатияның көріністерін бүгінгі күнге дейін алыс-жақын шет елдерінің мұрағаттарынан еліміздің тарихына қатысты құжаттардың арасында Алтын Орда кезеңінен бастап қазақ хандығына дейінгі билеушілердің хаттарынан байқаймыз. Осы хаттардағы билеуші мөрлерін зерттейтін арнайы ғылым XIX ғасырда қалыптасты. Бұл ғылым сфрагистика деп аталады. Сфрагистика немесе сигиллография - мөрлерді зерттейтін көмекші тарихи дисциплина. Сфрагистикада мөр деп қатты материалда (ағаш, тас, сүйек, металл) кесілген немесе ойып жасалған штампты, сондай-ақ балауыздан, сүргіштен және бояулар көмегімен қағаздан жасалған штамптың баспа-таңбасын айтады. Біздің жағдайымызда, курстық жұмыс тақырыбы бүгінгі таңда сфрагистика ғылымының басты зерттеу нысаны саналатын мөрлерді зерттеуге бағытталған. Қазақ сфрагистикасы жайлы сөз қозғаған уақытта міндетті түрде чингизиттік сфрагистикаға мән береміз. Себебі чингизиттер дәуіріндегі таңба, мөрлердің атрибуттары қазақ хандары мен сұлтандарының мөрерінде жиі кездесті.
XV ғасырдан бастап - XIX ғасырдың ортасына дейінгі кезеңде көшпелі қазақтардың дәстүрлі қоғамындағы жоғарғы биліктің алғашқы белгілері - ту және мөр болды. Олар Еуразияның кең тарихи-географиялық кеңістігінде түркітілдес көшпенділердің жаңа этносаяси бірлестігі - Қазақ хандығының (1466-1822) құрылуымен бір мезгілде пайда болды және XIX ғасырдың ортасы Қазақстан өңірінің бүкіл аумағында Ресейдің егемендігін бекіту дәуірі және патша автократиясының терең әкімшілік-территориялық қайта құру (1867-1868, 1886 және 1891) уақытына дейін жалғасты.
Көшпенділердің әрбір атақты билеушісі - хан немесе сұлтандарда өзінің жеке туы мен жеке атаулы мөрі болды, олар басқа да символдық үлгілерден өрнектелген әшекейлер мен олардың иесінің куәландыру белгілерімен ерекшеленді.
Сонымен қатар, төрт ғасырға жуық уақыт бойы дәстүрлі қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу және одан кейінгі даму дәуірінің басты сыртқы белгісі қазақ хандары мен сұлтандарының әртүрлі ішкі саяси құжаттар мен халықаралық шарттарды куәландыратын қолданбалы металл мөрлері болды.
Олар негізінен әсем нақышты сәні бар ірі күміс жүзіктер түрінде пайда болып, үстіңгі жағына арап әріптерімен мөр иесінің және олардың атақты әкелерінің толық аты-жөні ойылып жазылды. Бұл куәландырғыш белгілерді қазақ билеушілері ішкі іс-жүргізудің әр түрлі актілік құжаттарын және халықаралық шарттарды растау үшін қолданды.
Бүгінге дейін қазақ хандарының бірде-бір мөрінің артефактісі бізге ұласып жетпеді. Дегенмен, мөрлердің басылым нұсқаларын (факсимилесін) Қазақстан (ҚР Мемлекеттік орталық мұрағаты, ҚР БжҒМ Ғылым комитеті Орталық ғылыми кітапхана), Ресей (Мәскеу, Санкт-Петербург, Омбы, Орынбор, Қазан мұрағаттары), Қытай (Пекин тарихи бірінші мұрағаты) мұрағаттарында сақтаулы қазақ хан, сұлтандарының ресми хаттарынан көре аламыз.
Курстық жұмыстың тарихнамасы. Хан мен сұлтан мөрлерінің шығу тарихы, олардың сыртқы түрі, дайындау тәсілі, онда түйінделген нақты да тарихи ақпарат, қазақ билеушілерінің ішкі және сыртқы саяси қызметінің негізгі функциялары, қазақ жүздерінің Ресей империясына қосылу үрдісіндегі сәндік-көркемдік маңызы мен даму ерекшеліктері,- міне осының бәрі және революцияға дейінгі кезеңдегі дәстүрлі қазақ сфрагистикасының өзге мәселелері тарих ғылымында іс жүзінде толықтай зерттелмеген. Аталмыш проблемардың аталған аспектілерін баяндауға осы зерттеу арналды.
Зерттеу жұмысында көшпелі қазақ қоғамындағы әміршіл-әкімшіл реформаларға байланысты пайда болған соттардың, билердің, болыстардың, ауыл старшындарының мөрлерін тереңінен зерттеуге негізделіп, қоғамның саяси және экономикалық байланыстарын, дипломатиясы мен жеке қызметтерін зерделеу, талқылау міндетке алынды.
Қазақ хандары мен сұлтандарының мөрлері туралы тарихи ақпараттың негізгі көзі - олардың жазбаша олдауларының түрлі ресми және жеке тұлғаларға арналған, металл бейнелердің сия бедерлерімен расталған түпнұсқалары болып табылады. Қазақ билеушілерінің хаттары бір-бірімен қандай да бір жолданушыларға сәлемдесудің сипатымен, олардағы жасалған нақты ақпараттың мазмұнымен, автор әңгімесінің жалпы стилі мен үнімен ерекшеленеді. Бірақ, сонымен бірге олардың барлығы "Міне, мен барлығын қуәландыруда өз мөрімді қосып қойдым",- деген бірдей мәнерлі сөйлеммен аяқтайды.
Өткен дәуірлердегі билеуші қазақ элитасының дербес мөрлерінің қалыптасу тарихы мен пайда болу эволюциясы әлі де толық ашылмаған. Алғаш рет қазақ хандары мен сұлтандарының XVII-XVIII ғасырлардағы жеке атаулы мөрлері туралы көптеген ескертпелер мен түркі тілдес жазулардың алғашқы аудармалары Орыс ресми құжаттарында 1694-1750 жылдары пайда болды [1] және бір ғасырға жуық уақыттан кейін Шыңғыс ханның "Алтын руының" қырым және қазан тармақтары өкілдерінің қазақ жошыларына тән жүздік мөрлерінің алғашқы үлгілері де жарық көрді [2]. Қазақ хандарының жеке жазбаша куәліктері бойынша, сондай-ақ XVIII ғасырдың ортасы мен XIX ғасырдың бірінші жартысындағы патшалық шекара шенеуніктерінің хабарламаларына сәйкес, қазақтың Шыңғыс билеушілерінің жеке мөрлерінің пайда болу тарихы Жошы ұлысының түпкілікті ыдырауына және оның күйреуінде бірнеше тәуелсіз көшпелі хандықтардың құрылу дәуірімен тұспа тұс келетінін байқаймыз.
Атап айтқанда, ғылымда кеңінен танымал Еке Моғұл Ұлысының ("Ұлы Моңғол мемлекеті") тарихи-географиялық кең кеңістігіндегі қолданбалы мөрлердің ең ерте үлгілерінің бірі ұлы моңғол ханы Күйіктің (1246-1248) дөңгелек мөрі болып табылады, оның Рим папасына Иннокентий IV-ке жолдаған қызыл түсті баспа таңбасымен бекітілген хатын Моңғолиядан Еуропаға әйгілі итальяндық саяхатшы Плано Карпини 1247 жылы жеткізді [3]. Бұл хат ұзақ уақыт жоғалған болып саналды және 1920 жылы Ватикан мұрағаттарынан поляк ғалымы, білімді монах Кирилл Каралевский тапты. Кейіннен Күйік ханның мөрі жазылған хат пен қызыл баспа таңбаларындағы мәтіндерді ең ірі француз монғолтанушысы Пол Пелльо мұқият зерттеп, парсы және моңғол түпнұсқаларынан аударып, жариялады.
Сонымен қатар, бұрынғы "Жошы ұлысының" иелігіндегі дала билеушілерінің куәландыру белгілерін зерттеген М.А. Усманов XIV-XV ғасырларда тек үлкен шаршы таңбалар, ал кейінірек олармен қатар, аз мөлшердегі жүзіктік мөрлердің болғандығын жазады[4]. Осыдан, XVIII ғасырдың қазақ хандары мен сұлтандары мөрлерінің бедерлерін салыстыру кезінде олардың арасындағы үлкен сыртқы және семиотикалық ұқсастықты байқауға болады, бұл ортағасырлық өткен билік атрибуттарының тарихи бастаулары мен өркениеттік-мәдени шығу тегі ортақтығын жанама түрде көрсетеді.
Қазақ хандары - Тәуке (1680-1715) және Қайып (1715-1718) мөрлері туралы алғашқы жазбаша ескертулері Орыс патшасы I Петрге тек 1694 және 1718 жылдарда жетеді, Жошы әулетінің( Ұрыс хан тармағы) қазақ билеуші тармағының өкілдері Қазақ хандығының ерте пайда болу дәуірінде өз құжаттарын растау үшін тамшы тәрізді сақиналы мөрлерді қолданғандығын Орынбор өлкесінің ең құзыретті патша шенеуніктерінің (губернаторлар И.И. Неплюев пен П.К. Эссен) XVIII ғасырдың ортасы мен XIX ғасырдың бірінші жартысында пайда болған антикалық туралы жекелеген сілтемелері растайды[5].
Шығыстанушы-ғалымдар Т.И.Султанов, О.Ф. Акимушкин мәліметтері бойынша, қазақ билеушілерінің мөрлері көптеген Орталық Азия мемлекеттерінің монархтары сияқты, әдетте "шығыс қола" ("хафт-джуш") деп аталатын металдан жасалған. бұл сөзбе-сөз жеті металдың қорытпасы дегенді білдіреді: қалайы, күміс, мыс, сүрме және т.б. Жазудың айна бейнесі мен ою-өрнек белгілері металлға кесілгендігі, сонымен қатар, XVIII ғасырдың ортасынан бастап қазақтар мөрлерді дайындау үшін көбінесе - таза күмісті, алтынды сирек пайдалана бастады, ал таңбалар тастардан өте сирек жасалғандығы айтылады. Атап айтқанда, хандық және сұлтан мөрлері туралы XVIII - XIX ғасырлардағы құжаттық деректердегі барлық ескертулердің ішінен жартылай бағалы тастан жасалған жеке мөр туралы тек бір ғана хабарлама кездеседі. Мәселен, Арынғазы ханның (1816-1821) мүлкін түгендеуде, оның 1833 жылы Калугадағы қайғылы қазасынан кейін оның құнды екі күміс сақинамен тартылған мыс тізбегі бар екені анықталды [6].
Орынбор әскери губернаторының есепшісі П.К. Эссеннің СІМ-нің басқарушысы К.В. Нессельродке арнайы хабарлауы 1826 жылғы 28 сәуірдегі бұл туралы тікелей былай мәлімдеді: Әдет-ғұрып бойынша, олар ежелгі дәуірден бастап, заңмен танылған, мөрлерді енгізді, олардың бір бұрышының жоғарғы жағы өткір, ал оның жалғасқан жақтары түбіне қарай созылып, сұлтанның қадірін білдіретін жартылай шеңбер құрады. Пішіні төртбұрышты, дөңгелек немесе сопақша болатындар шеберлер дәрежесін көрсетті [7].
Қазақстан сфрагистика ғылымы саласында жазылған зерттеулердің көлемі саусақпен санарлықтай, бірақ осы салаға байланысты аз да болсын, ғылыми жұмыстар мен мақалаларды кездестіруімізге болады.
Лихачев Н.П. Дипломатика (Из лекции по сфрагистике) [8] деген көлемді еңбегінде Сфрагистика ғылымының шығу тарихына тоқталып, мөрді ішкі саяси дипломатиялық қатынастарда кеңінен пайдаланғанын нақтылап жазады. Мөрлерді қолданысына қарай, көлеміне, материалы, типі, мазмұны, таңбасы бойынша сыныптап көрсетеді.
Усманов М.А. Жалованные акты Джучиева улуса XIV-XVI вв. еңбегінде Тоқтамыс ханның 1392 жылы 12 қазанда Бек Қажыға бағытталған жарлығын сипаттай отырып, оның мөріне қатысты былай дейді: Два удовлетворительных оттиска алой тамги квадратной формы (12 X 12 см): первый находится напротив 7 -- 8-ой строк 29 справа (на склеенном стыке II и III кусков), второй -- на концах 14 -- 15-ой строк слева, на IV куске бумаги. Корроборация, то есть текстовое удостоверение: ярлык с алой тамгой [9].
Далалық дипломатияда билік тұлғалар мөрлерінің қаншалықты маңызы болғаны жайлы И.В. Ерофеева былай дейді: Наличие у какого-либо правителя Степи собственной каплевидной печати с личными удостоверительными знаками фактически означало для монархов и чиновников соседних государств его легитимное право выступать в политических контактах внутри и за пределами своей страны от имени всех официально подвластных ему социальных объединений казахов (союзов родов и племен, жузов и т.д.) и принимать правовую ответственность персонально на себя. Весьма примечательно в этой связи, что царское правительство, принимая в 1731, 1738 и 1740 гг. официальную присягу казахских ханов Абулхаира (1710-1748), Семеке (1724-1737), Абулмамбета (1739 - ок. 1771) и влиятельного султана Аблая (1711-1780 гг. - даты жизни) с подвластными им родоплеменными группами казахов Младшего и Среднего жузов на верность российской короне, настойчиво требовало от каждого из этих титулованных лиц подтвердить свои личные подписи на присяжных бумажных листах оттисками их прикладных персональных печатей. Близким по содержанию было символическое значение ханских и султанских печатей и внутри самой Казахской степи среди кочевников трех жузов, подтверждением чему может служить многовековая практика употребления их казахскими чингизидами для заверения разного рода актовых документов и официальных посланий, адресованных султанам, биям, батырам и старшинам [10].
Осылайша, хан мен сұлтанның, старшынның да мөрлерінің жасалынуында өзіндік ерекшеліктер орын алған. Дәлірек айтқанда атақ-даңқы бүкіл алты алашқа мәшһүр болған хандардың мөрлері тамшы тәрізді стандартты түрде күмістен, кейде сирек алтыннан соғылып, жүзік күйінде олардың қолдарының бас бармақтарына шақталып жасалған. Ақсүйектердің мөрлері жоғарыда айтқан тамшы тәріздес болып келсе, байлар мен батырлардың мөрлері доғал, дөңгелек, тік түрдегі қалқан пішіндес болған. Мөрдің үстінгі бөлігіне иесінің атағы, яғни хан немесе сұлтан деген жазу жазылса, одан төменіректе есімі, мөр қожасының әкесінің атағы, теңеуі жазылатын болған. Бұл мөрлер өз заманында хан және сұлтандардың куәландыру белгісі болып қызмет еткенімен қоса, қазақ халқының зергерлік өнеріне өзіндік нақышымен үлес қосқан. Оны металл жүзіктерде көзге көрінер көрінбес етіп ойып салынған ұсақ оюлардан аңғаруға болады.
Курстық жұмыстың хронологиялық шеңбері. Тарих сахнасына - Қазақ хандығының шығу қарсаңынан, патша өкіметінің отарлық саясатының орын алуына дейінгі кезеңді, яғни XV ғ. бастап - XIX ғ. ортасына дейінгі аралықты қамтиды.
Курстық жұмыстың зерттеу нысаны. Қазақ хандарының шкі және сыртқы саясатын жүзеге асыру негізінде қалыптасатын мөрлері.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні - қазақ хандары мен сұлтандарының мөрлеріндегі титулдардың ерекшеліктері мен олардың саяси биліктегі рөлін бекіту.
Курстық жұмыстың зерттеу мақсаты - сфрагистика (мөртану) ғылымының жалпы қалыптасу тарихын, бүгінгі күнде қазақ хандарына қатысты ҚР ООМ қорындағы мөрлерді зерттеп, ғылыми сипаттама беру.
Осы мақсатты іске асыру мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
Қазақ хандарының негізгі мөрлерінің сипаттамасын қарастыру;
Қазақ хандарының мөрлері мен таңбаларын тарихи дерек ретінде жариялау нысанын әзірлеу;
Халқымыздың рухани мұрасы - қазақ билеушілерің мөрлерінің тарихи маңыздылығын айқындау;
Мөрлердің шығу тегі, формасы, типі, мазмұны бойынша синтездік талдау жүргізу;
Дипломатикаға байланысты сфрагистика мәселелерін анықтау.;
Қазақ билеушілеріне тиесілі көне мөрлердің әлемдік қоғамдастыққа алатын өзіндік ұлттық-мәдени бірегейлігін, жалпыадамзаттық құндылығын көрсету.
Зерттеудің әдіснамалық негізі. Қазақ хандарының мөрлері тақырыбын зерттеу мақсатында тарихилық, нақтылық, жүйелілік және ғылыми объективтілік әдістері пайдаланылды. Бұл әдістер мәселені тұтас үдеріс ретінде қарастыруға және сонымен бірге оның құрылымы мен сипаттамаларын анықтау тұрғысынан әр түрлі көзқараспен қарауға мүмкіндік берді.
Сонымен қатар ақпараттық-аналитикалық әдісті қолдану көптеген материалдарды ашуға және талдауға ықпал етті. Зерттеудің жалпы тұжырымдары мен қорытындысында жинақтау әдісі қолданылады.
Курстық жұмыстың құрылымы екі тараудан, кіріспе, қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДА МӨРЛЕРДІҢ ПАЙДА БОЛУЫ
1.1 Жошы ұлысындағы хандықтардың мөрлері
Кез келген мемлекеттегі жоғарғы билікті сыртқы ресімдеу институты оның негізгі символдары: Мемлекеттік Елтаңба, Ту және мөр болып табылады. Осы маңызды жүйелер арқылы мемлекеттік билік әлемдік қоғамдастыққа өзінің ұлттық-мәдени бірегейлігін, әлемдегі идеялық және құндылық бағдарларын көрнекі түрде көрсетеді, белгілі бір ішкі және сыртқы саяси мақсаттарды, наразылықтар мен ұмтылыстарды білдіреді.
Жалпы алғанда, мемлекеттік рәміздерді қалыптастыру процестері, оның құрамдас бөліктерінің әрқайсысы сияқты, жеке алғанда, Еуроазиялық континенттің әртүрлі елдерінде өткен табиғи-географиялық, мәдени-тарихи және геосаяси сипаттағы дамудың ерекше факторларының жиынтығымен айқындала отырып, әр түрлі мемлекеттерде белгілі бір өркениеттік-мәдени ерекшеліктер мен айырмашылықтарға ие болды. Осы тұрғыдан алғанда, кейінгі орта ғасыр мен жаңа заман дәуіріндегі дәстүрлі қазақ мемлекеттілігінің сыртқы нышандарының шығу тарихы революцияға дейінгі кезеңдегі Қазақстанның әлеуметтік-саяси тарихының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
XVI-XIX ғ.ортасындағы көшпелі қазақтардың дәстүрлі қоғамындағы жоғарғы билік атрибуттарының пайда болу уақыты бойынша ең ерте болып ту мен мөр болды. Олар кең ауқымды тарихи-географиялық кеңістікте құрлықшылық Еуразияның түркі тілдес Көшпенділер
Қазақ хандығы (1466-1822) жаңа этно-саяси бірлестігінің құрылуымен бірге ХІХ ғ. ортасына дейін пайда болды.
- Қазақстан өңірінің бүкіл аумағында Ресей егемендігін бекіту және патшалық өзін ұстай отырып, терең әкімшілік-аумақтық қайта құруларды (1867-1868, 1886 және 1891 жж.) жүргізу дәуірлері.
Рас, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп берілген түрлі дәрежелік дәрежелі дала билеуші элитасы өкілдерінің (аға хан-кіші хан - сұлтандар-старшиналар) тулары мен мөрлеріне арналған бірыңғай эмблемалар Қазақ хандығында әлі болған жоқ. Көшпенділердің әрбір титулдық билеушісі-хан немесе сұлтан-өзінің жеке туы мен өзінің жеке атаулы мөрі болды, басқа да символдық үлгілерден өрнектелген әшекейлер мен олардың иесінің куәландыру белгілерімен ерекшеленді [11]
Бұл ретте көшпенділер қазақтардың дала мемлекеттілігінің басты сыртқы атрибуты төрт ғасыр бойы қазақ хандары мен сұлтандарының қолданбалы мөрлері болды.
Өткен дәуірдің билеуші қазақ элитасының дербес мөрлерінің қалыптасу тарихы мен эволюциясы әлі зерттелмеген. XVII-XVIII ғ.ғ. қазақ хандары мен сұлтандарының жеке атаулы мөрлері туралы көптеген еске алынғанына және түркі тілдес жазулардың алғашқы аудармалары Орыс ресми құжаттарында 1694-1750 жылдары пайда болғанына қарамастан, жүз жыл өткеннен кейін Шыңғыс ханның Қырым және Қазан тармақтары өкілдерінің қазақ жүздеріне туыстық "Алтын Ру" пілдерінің алғашқы үлгілері де жарық көрді. Революцияға дейінгі кезеңде аймақтың көшпелі халқының мәдени-тарихи ескерткіштерінің бұл түрі ғалымдардың назарын өзіне аудармаған. Бұл жағдай XX ғ. ішінде да елеулі өзгерістерге ұшыраған жоқ.
Қазақ хандарының жеке жазбаша жазылған куәліктеріне, сондай-ақ XVIII-XIX ғ.ортасының бірінші жартысындағы патшалық шекара шенеуніктерінің хабарламаларына сәйкес, қазақ билеушілері-төре тұқымы дербес мөрлерінің пайда болу уақытын Жошы ұлысының түпкілікті ыдырауы мен оның бірнеше дербес көшпелі хандықтарының құлауында пайда болу дәуіріне жатқызуға болады. Сонымен қатар, осы билік рәміздерінің шығу тегінің кейбір бастаулары Шыңғыс ханның жақын мұрасына және ежелгі дәуірдің жұмбақ қабаттарына сүйене отырып, осы көкжиектен әлдеқайда тереңірек жатыр [12].
Атап айтқанда, тарих сахнасында кеңінен танымал болған Моңғол ұлысының ("Ұлы Моңғол мемлекеті") тарихи-географиялық кең кеңістігіндегі қолданбалы мөрлердің ең ерте үлгілерінің бірі ұлы моңғол ханы Күйіктің (1246-1248) дөңгелек мөрі болып табылады, оның хаты Рим папасына Иннокентия IV, қызыл түсті баспа бедерімен бекітілген Моңғолиядан Еуропаға әйгілі итальяндық саяхатшы Плано Карпиниді 1247 жылы жеткізді.
Бұл хат ұзақ уақыт жоғалған деп саналды және тек 1920 жылы Ватикан мұрағатында поляк ғалымы монах Кирилл Каралевский тапты. Кейіннен хат және оған қоса берілген Күйік-хан мөрінің қызыл бедері осы мәтіндерді жариялаған ең ірі француз Пол Пелльодың парсы және моңғол тіліндегі түпнұсқаларынан толық зерттелген және аударылған.
Жошы ұлысының жекелеген хандықтарға ыдырау дәуірінде (XV ғ.30-60 ж. ж.) Шыңғыс ханның үлкен ұлы, әр түрлі дала ордаларында ақ киімге салтанатты түрде көтерілген көптеген ұрпақтарының арасында моңғол хандары билігінің атрибуттарынан көзге түскен жеке мөрлердің басқа да үлгілері бар.
Атап айтқанда, бұрынғы "Жошы ұлысының" өзіне өзі бөлінген иеліктерінің дала билеушілерінің куәландыру белгілерін зерттеген зерттеушілер XIV-XV ғғ.кезеңінде соңғыларда тек үлкен шаршы тамгалардың, ал кейінірек олармен бірге аз мөлшердегі перстенді мөрлердің болуын айтады. Алайда Моңғол державасын төрт ұлысқа бөлгеннен кейін бірінші жүзжылдықта аталған өзгерістердің сипаты мен ықтимал даму жолдары туралы белгілі бір нәрсе айту керек:
-Юань империясы;
-Құлағу мемлекеті;
-Шағатай ұлысы;
-Жошы ұлысы (XIII ғасырдың 60-шы жж.).
-Алтын Орда тарихы бойынша ғалымдарға қол жетімді акт және археологиялық материалдардың аса аздығына байланысты мүмкін емес [13, 250 б.].
Алтын мөрлерді қазақ ақсүйектері саяси тәжірибеде өте сирек қолданды, жекелеген ықпалды сұлтандарында болған мұндай үлгілерді олар тікелей мақсат бойынша пайдаланбады және негізінен Ресей тағына қандай да бір ерекше еңбегі үшін патша үкіметінен алынған құрметті сый-сияпаттар болды.
Қазақ билеушілері-Жошылардың жүздік мөрлері ұзындығы 2,5-тен 3 см-ге дейін және төменгі бөлігінің диаметрінде 2,0-ден 2,2 см-ге дейін, дұрыс жартылай дөңгелек немесе жартылай дөңгелек түзеді. Олардың барлығы дерлік стандартты тамшы тәрізді формада болды, мұндай мөрлердің монопольды тиесілілігін нақты шыңғысшылардың аристократиялық сословиясына айқын айғақтайды. Орынбор әскери губернаторы П.К. Эссеннің арнайы хабарламасында Сыртқы Істер Министрлік басқарушысы К.В. Нессельроде 1826 жылғы 28 сәуірдегі бағаны. "қырғыз (қазақ) жалындаған алтын және күміс мөрлер. Сол сияқты олардың атақтарының айырмашылығы, өздері бар нысан болып табылады. Егер сұлтан деп аталатын бір өткір бұрышы бар мөрлер болмаса, онда сұлтандардың тұқымдары өзінің қағаздарына соңғы формадағы сейфті ешқашан қолданбайды, және тамғыны жақсы қояды".Ұзындығы 3,5-4 см және жартылай шеңбердің диаметрінде 2,3-2,8 см) және түр-түрі өзгерген формалар (ромб тәрізді, сопақ, құмыралық тәрізді және т.б.) қазақтардың билеуші ақсүйектердің арасында тек XIX ғ. басында ғана пайда бола бастады, бұл оның бір бөлігінің ресейлік немесе Орта Азиялық мәдени дәстүрлердің ықпал ету орбитасына неғұрлым тығыз тартылуына байланысты болды.
Мөрлерге арналған бояғыш зат ретінде түрлі түсті күйік немесе тушь қолданылған: негізінен қара, кейде көк немесе қызыл. Бірінші жағдайда металл матрица отқа түсіп, содан кейін қағазға салынған. Мұндай матрицаның жиегі (яғни оның тамшылы қалқаншасы) қағазға қара таңба берді, ал онда кесілген сәндік ою-өрнектер мен жазу ақ түсті болды. Осы жерден XVIII ғ. қазақ хандарының мөрлеріне Ресей сфрагистикасында "сүрленген мөрлер" деген термин бекіді.
Шығыстанушылар тамшы (Бадам) түріндегі перстневті мөрлерді Еділ мен Қырымның Жошы билеушілері осы хандықтардың ішкі -саяси өміріндегі және көршілес мемлекеттермен дипломатиялық қарым-қатынаста олардың дербес куәландыру белгілері ретінде қолданатындығын анықтады. Осы барлық бедерлер үшін бірыңғай бадам тәрізді немесе, дәлірек айтқанда, тамшылатып тәрізді пішін, стандартты дерлік өлшемдер (ұзындығы 1,9-2,0 см және диаметрі 1,7-1,8 см), металл матрицаны отты қыздыру жолымен алынған қара түс және мөр иесінің және оның әкесінің аты мен атақтарынан, сондай - ақ Керейлер әулетінің елтаңбалық белгісінен тұратын бейненің қалқанындағы куәландыру жазбаларының біртектес сипаты тән.
1.2 Қазақ даласындағы мөрлерінің маңыздылығы
Қазақ хандары мен сұлтандары мөрлерінің бейнелері мен Қырым жоталарының жүздік мөрлерінің бедерлерін салыстыру кезінде олардың арасындағы үлкен сыртқы және семиотикалық ұқсастықты байқаған қиын емес, бұл ортағасырлық өткен билік атрибуттарының тарихи бастаулары мен өркениеттік-мәдени шығу тегінің ортақтығын жанама түрде көрсетеді. Қазақ хандары - Тәуке (1680-1715) және Қайып (1715-1718), сондай-ақ, олардың аңыздарын орыс патшасына I Петрге жазған жолдаулары түркі тілдес түпнұсқаларындағы аудармалары тек 1694 және 1718 жж. ғана жатады, қазақ билеуші тармағының өкілдері Жошы әулетінің өкілдері (Ұрыс хан ұрпақтары) Қазақ хандығының ерте өмір сүрген дәуірінде өз құжаттарын растау үшін тамшылы перстневті басылымдарын қолданғанын, Орынбор өлкесінің ең құзыретті патшалық шенеуніктерінің (губернаторлары И. И. Неплюев және П.К. Неплюев) кейбір ескертулері бұған дәлел бола XVIII-XIX ғ. бірінші үштен бірі кезеңінде олардың шығу тегі "төре"тұқымынан шыққанын растайды [14, 201 б.].
Сол дәуірдің көптеген құжаттық көздерін зерттеу, сондай-ақ XVIII ғ. аяғы мен XIX ғ. басындағы белгілі қазақ сұлтандары - шыңғысшылардың кейбір қазіргі заманғы ұрпақтарының аты-жөні жазылған жәдігерлермен танысу кезінде қазақ элитасының жеке мөрлері негізінен металл қауырсындар түрінде болған деп айтуға негіз береді.
Шығыстанушылардың мәліметтері бойынша, қазақ билеушілерінің мөрлері көптеген Орталық Азия мемлекеттерінің монархтары сияқты, әдетте "шығыс қола" ("хафт-джуш") деп аталатын металдан жасалған, бұл сөзбе-сөз "жеті металдан жасалған қорытпа": қалайы, күміс, мыс, сүрме және т.б. металлда жазулар мен ою-өрнек белгілері бейнеленген. Сондықтан мөрлерді жасайтын шеберлер көбінесе сол жақ болды.
Оң немесе сол қолдың үлкен саусағына киілген ірі мөлшердегі қауырсын түріндегі тамшы тәрізді металл мөрлер Қазақстанның өз аумағында, сондай-ақ көрші ортаазиялық хандықтарда отандық шеберлер жүргізген. XVIII ғ. екінші жартысынан бастап олар Ресейдің шектес аймақтарында құрыла бастады, өйткені Орынбор өлкесіндегі патшалық шекара әкімшілігі билеуші қазақ элитасының саяси қызметін қатаң бақылауға ұмтыла отырып, хан және сұлтан мөрлерінен, салтанатты киімдер, бас киім, көмкерілген қылыш және басқа да әдемі ресімделген символдық заттардан тұратын сыртқы атрибутика жасау миссиясын мақсатты түрде өзіне алды. Алайда, бұл процесті патшалық шенеуніктер өз әкімшілік бақылауына қою мүмкін емес. Сонымен қатар, қазақ даласының кейбір ықпалды тұлғаларының Қазақстандық аймақтың ішінде және ортаазиялық мемлекеттердің билеушілерімен қарым-қатынаста басқа да мөрлерді қолдануы орын алады [15].
Қазақ хандары мен сұлтандары мөрлерінің бейнелері мен Қырым мөрлерімен жүздік мөрлерінің бедерлерін салыстыру кезінде олардың арасындағы үлкен сыртқы және семиотикалық ұқсастықты байқау қиын емес, бұл ортағасырлық өткен билік атрибуттарының тарихи бастаулары мен өркениеттік-мәдени шығу тегінің ортақтығын жанама түрде көрсетеді. Қазақ хандары - Тәуке (1680-1715) және Қайып (1715-1718), - сондай-ақ, олардың аңыздарын орыс патшасына I Петрге жазбаша Жолдауларының түркі тілдес түпнұсқаларындағы аудармалары тек 1694 және 1718 жж. ғана жатады, қазақ билеуші тармағының өкілдері Жошы әулетінің өкілдері (Ұрыс хан желісі) Қазақ хандығының Ерте өмір сүрген дәуірінде өз құжаттарын растау үшін тамшылы перстневті басылымдарын қолданғанын, Орынбор өлкесінің ең құзыретті патшалық шенеуніктерінің (губернаторлары И. И. Неплюев және П. К. Неплюев) кейбір ескертулері бұған дәлел бола XVIII-XIX ғ. бірінші үштен бірі кезеңінде олардың шығу тегі төре тұқымынан шыққанын растайды.
Сонымен қатар, XVIII ғ.ортасынан бастап қазақ мөрлерді дайындау үшін білу көбінесе таза күмісті, сирек-алтынды пайдалана бастады, ал баспа тастарынан өте сирек жасалған. Атап айтқанда, XVIII - XIX ғғ.ортасындағы құжаттық деректерде бар хандық және сұлтан мөрлері туралы ескертулердің барлығы жартылай бағалы тастан жасалған жеке мөр туралы бір ғана хабарлама кездеседі. Мәселен, 1833 жылы қалудағы қайғылы қайтыс болғаннан кейін бірден жасалған марқұм Арынғазы ханның (1816-1821) мүлкі тізімдемесінде, осы беделді қазақ шыңғысының басқа да құнды заттары арасында "екі күміс сақинамен тартылған мыс тізбегі, оған күміс жалатылған оправадағы жүрек мөрі"болғаны көрсетілді. Қазақ хандары мен сұлтандарының "қол қою орнына қағаздарға қол қоятын күміс перстнада тұратын атаулы мөрлері"бар.
Алтын мөрлерді қазақ ақсүйектері саяси тәжірибеде өте сирек қолданды, жекелеген ықпалды сұлтандарында болған мұндай үлгілерді олар тікелей мақсат бойынша пайдаланбады және негізінен Ресей тағына қандай да бір ерекше еңбегі үшін патша үкіметінен алынған құрметті сый-сияпаттар болды.
Қазақ билеушілері-Жошылардың жүзік мөрлері ұзындығы 2,5-тен 3 см-ге дейін және төменгі бөлігінің диаметрінде 2,0-ден 2,2 см-ге дейін, дұрыс жартылай дөңгелек немесе жартылай дөңгелек түзеді. Олардың барлығы дерлік стандартты тамшы тәрізді формада болды, мұндай мөрлердің монопольды тиесілілігін нақты шыңғысшылардың аристократиялық сословиясына айқын айғақтайды. Орынбор әскери губернаторы П.К. Эссеннің арнайы хабарламасында Сыртқы Істер Министрлік басқарушысы К.В. Нессельроде 1826 жылғы 28 сәуірдегі бағаны. "қырғыз (қазақ) жалындаған алтын және күміс мөрлер. Сол сияқты олардың атақтарының айырмашылығы, өздері бар нысан болып табылады. Егер сұлтан деп аталатын бір өткір бұрышы бар мөрлер болмаса, онда сұлтандардың тұқымдары өзінің қағаздарына соңғы формадағы сейфті ешқашан қолданбайды, және тамғыны жақсы қояды".Ұзындығы 3,5-4 см және жартылай шеңбердің диаметрінде 2,3-2,8 см) және түр-түрі өзгерген формалар (ромб тәрізді, сопақ, құмыралық тәрізді және т.б.) қазақтардың билеуші ақсүйектердің арасында тек XIX ғ. басында ғана пайда бола бастады, бұл оның бір бөлігінің ресейлік немесе Орта Азиялық мәдени дәстүрлердің ықпал ету орбитасына неғұрлым тығыз тартылуына байланысты болды [16, 25 б.].
Мөрлерге арналған бояғыш зат ретінде түрлі түсті күйік немесе тушь қолданылған: негізінен қара, кейде көк немесе қызыл. Бірінші жағдайда металл матрица отқа түсіп, содан кейін қағазға салынған. Мұндай матрицаның жиегі (яғни оның тамшылы қалқаншасы) қағазға қара таңба берді, ал онда кесілген сәндік ою-өрнектер мен жазу ақ түсті болды. Осы жерден XVIII ғ. қазақ хандарының мөрлеріне Ресей сфрагистикасында "сүрленген мөрлер" деген термин бекіді.
Сонымен қатар, XVIII-XIX ғғ. ортасының көптеген құжаттық көздерінде қазақ шыңғырларының қағаздағы мөрлерін өрнектеу үшін қара, қызыл, сирек жағдайларда қара-көк түсті тушасын қолдануы туралы жиі айтылады. Оны қолданған кезде қағаздағы бедерлі қалқаншаның жалпы фоны қара түсті, ал металл матрицада кесілген сөздер мен белгілер ақ түсті кескінді қалдырды.
Сонымен қатар, XVIII-XIX ғғ. ортасының көптеген құжаттық көздерінде қазақ шыңғырларының қағаздағы мөрлерін өрнектеу үшін қара, қызыл, сирек жағдайларда қара-көк түсті тушасын қолдануы туралы жиі айтылады. Оны қолданған кезде қағаздағы бедерлі қалқаншаның жалпы фоны қара түсті, ал металл матрицада кесілген сөздер мен белгілер ақ түсті кескінді қалдырды [17, 201 б.].
Қазақ хандары мен сұлтандарының Поволжье татарлары немесе Орта Азияның мұсылман діндері ортасынан шыққан жазушылары әдетте парсы сөзін "мұхр" немесе "моһр" ("мохр"), әлдеқайда азырақ - "тамға"қолданған. Сондықтан төңкеріске дейінгі түркі тілдес жазба деректерінде "ал тамға" ("қызыл мөр") және "көк тамға" ("көк мөр") сияқты сөз тіркестері бірнеше рет кездеседі. XVIII-XIX ғ. бірінші жартысындағы қазақ шыңғысхандарының жүзді металл мөрлерінің өзі осы уақытқа дейін аздаған ерекшеліктерден кейін сақталмады.; олардың нысаны, сәндік әшекейлер және матрицалық қалқанның сыртқы бетінде кесілген мәтіндік жазбалардың мазмұны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz