Көне түркі ескерткіштерінің жалпыадамзаттық құндылығын анықтау

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі уақытта өткен мен қазіргі арасындағы тарихи байланысты зерттеу маңызды ғылыми және танымдық мағынаға ие. Көне түркі жазуының мазмұнын ашатын зерттеулер мен олардың деректік және тарихнамалық маңызы зор. Тәуелсіз Қазақстанның қазіргі кезеңінде көптеген проблемалар сыни тұрғыдан және жаңа тәсілдермен қайта қаралды. Осы зерттеулерді объективті бағалау ТМД аумағындағы ерте феодалдық түркі мемлекетінің маңыздылыған ашуға мүмкіндік береді.
Қазақстан мен Орталық Азия және Оңтүстік Сібір жерлерін мекендеген түркі тілдес ру-тайпалар бірігіп, VI-ғасырдың, орта шенінде Түрік қағанаты деген атпен өз алдына мемлекет құрғаны тарихтан белгілі. Ұрпаққа өнеге болар атақты Күлтегін, Тоныкөк, Білге, Бумын қағандар әрі тарихи, әрі әдеби дастан жырлардың кейіпкерлеріне, сомды тұлғаларына айналды. Ардақты есімдерді Ұлы дала тарихында, ел жадында сақтау үшін сол заманның данагөй білімдарлары өркениеттің белгісі болып табылатын түркілік сына жазумен тас бетіне түсірді.
Түркі тайпаларынан қалған бұл аса құнды археологиялық ескерткіштер көне дәуірдің қоғамдық-мәдени, әрі әдеби тұрмыс-салт өмірлерінен хабар беретін жәдігер асыл қазына ретінде барлық түркі тектес халықтарға ортақ мұраға айналды. Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың Ұлы Даланың жеті қыры[1] атты мақаласында Түркі әлемінің бесігі - түркі және қазақ мемлекеттілігінің бастауы болып табылатын - Алтайда б.д. I мыңжылдығының орта шенінде пайда болып, көне түркілердің өмір сүру кезеңі экономикалық гүлденумен, саяси қуаттылықпен, мемлекеттік құрылыстың жарқын үлгілерімен, Орталық Азия өңіріндегі түріктердің заң шығару қызметінің орын алуымен сипатталады. Осының бәрі бірқатар мемлекеттердің тарихын одан әрі дамытуға, қазіргі Қазақстан мен көрші аймақтардың бүкіл аумағына көп жақты әсер етті.
Көненің көзі болып табылатын түркілердің тарихын қалпына келтіру үшін - жерлеу кешендері, балбал тастар, аса құнды археологиялық ескерткіштері зерттеудің ақпараттық көзі болып табылады. Оларды зерттеудің маңызды аспектісі - далалық зерттеулер барысында алынған материалдарды жинақтау үрдісін талдау, сондай-ақ ескерткіштерді интерпретациялау нәтижесі болған қорытындыларды қарастыру. Мұндай жұмысты жүргізу қалыптасқан деректік базаны сипаттап қана қоймай, ғалымдардың негізгі қорытындыларын жинақтап, сонымен қатар одан әрі іздестірулердің басым бағыттарын анықтауға және пікірталас тұрғысынан қалған мәселелерді шешу жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта түркітілдес мемлекеттердің экономикалық және әлеуметтік-мәдени интеграциясының артуы байқалады, қазіргі геосаяси жағдайдың құрылымы түркі руникалық хатының пайда болуының негізін зерттеуде маңызды рөл атқарады. Бірінше кезекте ежелгі түріктердің ескерткіштерінде көрсетілген түркі әлеміне ортақ рухани құндылықтарды бірлесіп жүйелі зерттеу аспектісі ұсынылған. Ол үшін біз этногенетикалық тұрғыдан көне дәуірдегі түркі мәдениетінің мәдени, рухани құндылықтарының мүмкіндіктерін ашып көрсетуге тиіспіз.
Ежелгі түркі археологиялық ескерткіштерін талдау, оларды зерттеу және оларды қолдану қазақ мемлекеттілігінің тарихын зерттеуде маңызды көмек көрсете алады. Орта және Орталық Азияның ежелгі және ортағасырлық тарихы әлі күнге дейін дүние жүзі тарихының ең аз зерттелген бөлімдерінің бірі болып қалғандықтан, көне түркі ескерткіштерін зерттеуді тарихнамалық зерттеу, осы жазбаларды дешифрлеу тәсілдерін ашу, ескерткіштерді зерттеу, руникалық жазба ескерткіштері қазіргі уақытты маңызды және өзекті болып табылады.
Яғни, бүгінгі таңда түркілердің сар даласының ішкі сырын бойына сіңірген аса құнды ескерткіштер қас батырдың ерлігіндей сан ғасырларды аттап, өз заманының шындығы мен қайғы-қасіретін, амал-әрекетін бейнелеп, өткеннің тарихын бүгінгі жаһандану тарихымен сабақтастырып маңызды орын алуда.
Курстық жұмыстың тарихнамасы.Ежелгі түркілердің археологиялық ескерткіштерін зерттеу үрдісі XVII ғасырдың соңынан басталды. Н.Спафари, Н.Видзен, С.Ремезов руникалық мәтіндердің орналасуы туралы жанама және кездейсоқ көрсеткіштерін берді. XVIII ғасырдың басында руникалық мәтіндердің орналасқан жері туралы ғылыми жазбалар болды[2]. 1722 жылы руникалық жазулар туралы мәліметтерді неміс ғалымы Д. Мессершмидт және швед офицері И.Страленбург жазды. Жазба Скандинавиялық руникалық мәтіндерге ұқсас болғандықтан, олар жазбаны руникалық деп атады.
1793 ж. Т. Байер және П. С. Паллас археологиялық экспедицияның нәтижесінде руникалық тайпаларды кельт тайпаларына жатқызып, П. Паллас П. Паллас олардың кейбірін жариялады.Орта және Орталық Азия халықтарын зерттеуде қытайлық дереккөздерін аударған Н.Я.Бичуричиннің аудармалары үлкен рөл атқарды. Оның Собрание сведений о народах, обитавших в древности в Средней Азии атты еңбегі үлкен резонансқа айналды [3].
1889 ж. орыс ғалымы Н. М. Ядринцев Солтүстік Монғолияда Орхон өзенінің алқабында руникалық жазулары бар үлкен тас қабырғаларды ашты. Бірінші болып әліпби кілтін тауып алған дат ғалымы В. Томсен және орыс түркітанушы В. В. Радлов, оларды алғаш рет байланыстырып оқыған. Негізгі ескерткіштердің табылған жері бойынша бұл хат "Орхон-Енисей" деп аталды [4].
Руникалық жазбаларды зерттеудің басқа орталығы XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Гельсингфорс (Хельсинки) болды, онда "Финно - угор қоғамы" Сібір мен Орталық Азияға қатысты финдік археологиялық экспедициялардың материалдарын шығарды. "Финно - угор қоғамының" басылымдарында В. Томсеннің аса маңызды түркітану еңбектері де жарық көрді.
Сонымен қатар, аса құнды ескерткіштер В. Томсеннің (Шығыс Түркістаннан"қағаздағы руна жазулары"), Г. И. Раметедт (издиш және селенгин жазуы), В. Л. Котвич және А.Н.Самойлович (Кули-Чурдің құрметіне жазылған жазу), С. Е. Малов және Ю.Немет (Жетісу және Венгрияның печенег рунажазбалары), Г.Ксенофонтов, К. Доннер және М. Рясанен Шығыс Сібірдегі (ұсақ жазулар) сынды ғалымдардың бастамасымен ашылды. XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басында ескерткіштерді филологиялық интерпретациялау бойынша қарқынды жұмысты неміс түркітанушысы В. Банг пен венгр түркітанушысы Г. Вамбери жүргізді [5].
Түркі ескерткіштерін зерттеу кезінде ескерткіштердегі осы ақпараттардан басқа араб-парсы, қытай дереккөздерімен салыстырудың маңызы зор. Бұл бағытта И. Крачковский, И. Беляева, А. Рамаскевич, В. Пигулевская, А. Ковалевская сияқты ғалымдар аса маңызды монографиялар мен очерктер жасап, үлкен жұмыс атқарды. XX ғасырдың 20-жылдарының соңында С. Е. Маловтың "Древнетурецкие надгробия с надписями бассейна реки Талас" және "Новые памятники с турецкими рунами. Язык и мышление" атты еңбектері жарияланды[6].
Моңғол тіліндегі Орхон мәтіндерінің түркі сөздерін талдауда Б. Владимирцовтың жұмыстары, ал С.Киселев өз шығармаларын түркілердің балбал тастары мен тұрмыстық заттарындағы жазуларға арналды. Ежелгі түркі деректерімен, тарихи деректермен де белгілі Кеңес ғалымдары В. Бартольд,Н.Козин, А. Бернштам, С. Толстов айналысты. Соғыстан кейінгі уақытта өңірлік бөліністе осы мәселеге арналған жұмыстар пайда болды. Мұнда С.Я. Байчоровтың Солтүстік Кавказ компонеттерін құраушы руникалық жазуға байланысты еңбектерін және З.Б. Чадамбаның Тува аумағында табылған түркі көне археологиялық ескерткіштерге арналған жұмыстарын атап өткен жөн [7].
Ұлы Түркі қағанатының пайда болуымен және гүлденуімен сәйкес келетін б.з.б. VI-VIII ғғ. дүниежүзілік тарихтың салыстырмалы аз зерттелген кезеңіне орыс тарихшысы Л. Н.Гумилевтің "Көне түріктер"[8] атты атақты жұмысы арналған.
Соңғы 30 жылда қазақстандық ғалымдар Талас Ертіс, Іле, Сырдария, Жайық өзендерінің алқаптарында табылған эпиграфиялық жазбаларды зерттеді. Осы мәселе бойынша қазақстандық ғалымдар да іргелі жұмыстар дайындады. Осыған орай, біздің отандасымыз О. Сүлейменовтың "Аз и Я"[9]атты кеңінен танымал еңбегін атап өткен жөн.
Филология ғылымдарының докторы Ғұбайдолла Айдаровтың "Білге қаған ескерткішінің тілі", "8 ғасырдағы көне түркі жазулы орхон ескерткіштерінің тілі" және т.б. еңбектері[10] руникалық мәтіндердің графикалық-лексикалық ерекшеліктерін талдауға арналған. Сондай-ақ түркілерге қатысты проблематикаға белгілі ғалым Мырзатай Жолдасбеков 30-дан астам мақала мен ғылыми монографияларды арнады[11].
Республика және шет елдерде белгілі филолог, А. Аманжоловтың қаламына түркі руникалық графикасы бойынша еңбектер, сондай-ақ ол әзірлеген ежелгі түрік араб және латын графикасы курсының бағдарламасы тиесілі. Ежелгі түркі жазбаларын зерттеуге жоғарыда көрсетілген авторлардан басқа, өзге де қазақстандық А. Қоңыратбаев, И. Келімбетов,
А. Қайдаров, М. Оразов, Х. Сүйіншалиев, Қ. Өмірәлиев және т.б. елеулі үлес қосты [12].
Курстық жұмыстың хронологиялық шеңбері.Түріктердің тарих сахнасына шығу қарсаңынан, алғаш құрылған қағанаттың ыдырауына дейінгі кезең, яғни VI-VII ғасырлар аралығынқамтиды.
Курстық жұмыстың зерттеу нысаны.Көне түркі халықтарының аса маңызды археологиялық ескерткіштері, пиктограммалар, логограммалар силлабограммалар сияқты графикалық жүйелер негізінде қалыптасатынруникалық жазбалар.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні - Руникалық белгілердің түркі тамгалары мен символдарының мәні бар семантикалық байланысын анықтау және шығу тегі негізінде ежелгі түркі археологиялық ескерткіштерін, руникалық жазбасын ежелгі түріктер мәдениетінің автохтондық құбылысы ретінде бекіту.
Курстық жұмыстың зерттеу мақсаты-Ұрпаққа ұлағат болаты түркілердің аса құнды археологиялық ескерткіштерінің тарихын тану, мазмұндық мәнін ашу, көне түркі халықтарының жазба әдеби тілін зерттеу,оның тілдік ерекшеліктеріне, рухани мазмұнына лайық баға беру.
Осы мақсатты іске асыру мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
oo Түркілердің далалық өркениетінің ТМД территориясындағы алатын орны мен рөлін анықтау;
oo Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің сипаттамасын қарастыру;
oo Түркілердің археологиялық мұрасы - қазақ халқының және көршілес халықтардың рухани қазына ретіндегі орнын айқындау;
oo Түркі руникалық графикалық жүйесінің шығу тегі мәселесі бойынша түркология еңбектеріне талдау жүргізу;
oo Еуразия көшпенділері тарихының ежелгі кезеңіне жататын (пиктографиялық, идеографиялық, күрделі хат жүйелері) түркі жазуының үлгілерін жүйелеу және талдау;
oo Ежелгі түркілердің өз мәдениетінің катализаторы, ежелгі түрік мәдениетінің ажырамас бөлігі болып табылатын руникалық жазбаның негізін қалаушы болып табылғанын көрсету;
oo Көне түркі ескерткіштерінің жалпыадамзаттық құндылығын анықтау.
Зерттеудің әдіснамалық негізі. ТМД территориясындағы көне түркі ескерткіштері мәселесін зерттеу мақсатында тарихилық, нақтылық, жүйелілік және ғылыми объективтілік әдістері пайдаланылды. Бұл әдістер мәселені тұтас үдеріс ретінде қарастыруға және сонымен бірге оның құрылымы мен сипаттамаларын анықтау тұрғысынан әр түрлі көзқараспен қарауға мүмкіндік берді.
Жұмыс барысында жалпы ғылыми әдістер кешенінен: талдау және синтездеу, салыстыру, саралау сияқты әдістер қолданылды. Арнайы ғылыми әдістер кешенінен: тарихи-генетикалық, тарихи-типологиялық, тарихи-салыстырмалы әдістері де пайдаланылды.
Сонымен қатар ақпараттық-аналитикалық әдісті қолдану көптеген материалдарды ашуға және талдауға ықпал етті. Зерттеудің жалпы тұжырымдары мен қорытындысында жинақтау әдісі қолданылады.
Курстық жұмыстың құрылымыекі тараудан,кіріспе, қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

1 ЕУРАЗИЯ КӨНЕ ТҮРКІ ӨРКЕНИЕТІ ЖӘНЕ АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ МҰРАСЫ

1.1 Ортағасырлардағы түркілердің Забайкалье және Моңғолиядағы археологиялық ескерткіштері

Орхон жазба ескерткіштері Ұлы Түрік қағанатының (545-630жж.) ұлы дәстүрі болып табылады. Шығыс Түрік қағанаты (682-744 жж.). Бұл мәдениет үш жүз жыл бойы Еуразияның кең кеңістігінде үстемдік етті - Шығыстағы Яшиль-Угюз үлкен сәулеленуінен батыстағы Карпат шығыс сілемдеріне дейін, оңтүстіктегі Қытай қабырғасынан солтүстіктегі Саян жоталарына дейін. Оқырмандар назарына осы кезеңдегі ең ірі жазба ескерткіштерін болып табылады[12, 35 б.].
Археолог Л. Йислдің пікірінше, бұл жолы павильоннан ғибадатханаға дейін созылып, оның бүйірінде атақты ұлдардың мүсіндері мен қыздарының мүсіндері тұрды. Храм жоспардағы шаршы. Оның ақ қабырғалары қызыл ажырамалармен әшекейленген; шатыры Тасбақа, інжумен көмкерілген; қабырғаларында айдаһарлардың терракот маскалары. Ғибадатхананың ішінде ошағы бар Құрбандық және Күл-тегіннің мәрмәр мүсіні болған. Л. Йисла Күл-тегіннің мүсінінің басын тапты. Ол шынайы орындалған: монголоидты белгілері бар таңсыз бет, жұқа қабақ, төмен тік мұрын және көздің қисық кесіндісі Ашин руының нәсіліне жататындығын көрсетеді. Басында бүркіт бейнеленген бес тісті тәжі бар. Күлтегіннің мүсінінің басынан тек моңғолоидты белгілері бар фрагменттер ғана қалды. Күшті Сығылған еріндер оны ерекше жігерлі және ерік ретінде сипаттайды. Кешен-ғибадатханаға Цайдам тұзды көлдерден үш шақырым қашықтықта балбалдардың тізбегі ("тас баб") созылып жатыр. Қазіргі уақытқа сақталған 169 балбал кездеседі [12, 52 б.].
Руникалық мәтіндерді қазіргі қазақ тіліне аударудың алғашқы сәтсіз талпынысын Г. Айдаров 1971 жылы өткізді, оның аудармалары қатаң ғылыми болып табылады. М. Жолдасбеков 1986 жылы жарық көрген "Живой источник" кітабында көптеген руникалық мәтіндерді қазіргі қазақ тіліне аударды. Осылайша, қазақ оқырманына алғашқы жақындағанда "Күлтегін құрметіне ескерткіш" және басқа да маңызды ("мазар-хан (Білге қаған) құрметіне ескерткіш", "Тоныкөк ескерткіші" және т.б.), соғыс пен құмарлықтың, қуаныш пен қайғының, бұрыннан өткен дәуірдің халық тұрмысының тірі өмірімен тыныстады.
"Күлтегіннің құрметіне арналған ескерткіш" оқырманды оқиғаның даму ерекшелігімен ғана емес, нақты композициямен ғана емес, сонымен қатар жалпы шығарманың психологиялық бағыттылығымен таң қалдырады. Бұл жауынгерлік әңгіме, онда әскери қақтығыстардың эпизодтары бар, өткенге экскурсиялар, өзіндік жылнамалық куәліктер, жылаулар, шайқас сипаттамалары, тарихи кейіпкерлердің батырлығы бар. Бұл психологиялық бағыт мәтін құрылымының ерекшелігімен қамтамасыз етілді, оны талдау бізге, ең алдымен, ежелгі түркілердің бейнелік, поэтикалық ойлауының тереңдігін көрсетеді. Мәтін құрылымының бұл ерекшелігі византиялық Тарихи хронографтардың шығармашылық жемісі болды. "Күлтегін құрметіне ескерткіш" авторы түркілердің Рома державасының мәдениетімен терең мәдени байланыстары туралы куәландырады.
VII-X ғғ. ежелгі түркі руникалық жазба ескерткіштерінде Тәңірден және Ұмай анаға сенгенін өзара іс-қимыл жасайды. Эпикалық жағдайларда кейіпкерлердің өздері аңдар ретінде әрекет етеді: ежелгі түрік жауынгерлері мен олардың басшылары қасқырдың күші мен алады,ал түрік елінің жаулары қойларға ұқсайды деп жазған.
Білге Тоныкөк VII-VIII ғасырдың бірінші ширегінде өмір сүрген. Ол өзінің бүкіл өмірін Шығыс Түрік қағанатының қайта жандануына, оның тәуелсіздігі Аспан асты империясымен тұрақты күресте қалпына келтіруге арнады. Тоныкөк Ашиде тайпасынан шыққан және Құтлығ-қаған кеңесшісі және серіктестері болған. Кейін ол Sübašï (жауынгер) қағанаттың ағасы Елтеріс болды, ол қаған қайтыс болғаннан кейін болды. Тоныкөк түргештер мен қытайлықтарға қарсы бір қатар жеңіс жорықтарын Елтеріс ұлдары Білге-қаған және Күлтегін бірге басқарды.[13 , 57 б.].
Тоныкөк өмір сүрді және VII - VIII ғ. соңғы ширегінде әрекет етті, Қытай білімін алды, ашиде тайпасына тиесілі болды, оның өкілдері Ашин әулеті қағанның жанындағы басты кеңесшілері болды. Тоныкөктің жазуы, бәлкім, сөйлеу стилін бейнелейді және Шығыс Түрік қағанаты тайпалық одақтарының жоғары қабатын айтқан ежелгі түрік диалектілерінің бірінің үлгісі болып табылады. Бұл стильдің ерекшелігі-ол Күлтегін мен Йолуг-тегіннің зиратына арналған ескерткіштерге қарама-қайшы келеді. Соңғы жазба ескерткіштерінің стилі VII - VIII ғғ. әдеби тілдің ең таңдаулы стилін көрсетеді.
Енисей ескерткіштері-шамамен 85 жазба-Енисей өзенінің жоғарғы жағында, Тува Республикасында, Хакас автономиялық облысында және Краснояр өлкесінің Минусинск ауданында ашылған. Айта кетейік, осы ауданда жаңа жазбаларды іздестіру қазіргі уақытта да жалғасуда (И. А. Невская).
Бұл ескерткіштерде оларды құру кезінде тікелей нұсқаулар болмайды. П. М. Мелиоранский, Орхон жазбаларының ескерткіштерімен салыстырғанда, Енисей жазуларының аса архаикалық сипатына сүйене отырып, олар VI-V ғасырда кесілгенін көрсетті. С.Е. Малов V-VI ғғ. Енисей жазба ескерткіштерінің пайда болу уақытын көрсетті. Қызласов белгілерін типологиялық зерттеу нәтижесінде Енисей жазбасының ескерткіштерінің барлық негізгі саны руникалық палеография мәліметтеріне сүйене отырып, Енисей ескерткіштерінің барлығы Енисей ескерткіштерінің үштен бір бөлігінен немесе тіпті IX ғасырдың бірінші жартысынан кейін жазылған деген қорытындыға келді. Мағлұматты Кононов --түркі Енисей ескерткіштері IX - X ғғ.жатады деп болжады; тарихи тұрғыдан қарағанда, олар ІХ ғ. - ға ( негізгі массада) жатады. Басқа көзқарасты А.С. Аманжолов ұсынды, ол --Енисей мен таласқа түркі руникалық хаты Орхонға қарағанда кейінірек пайда болды деп тұжырымдайды. Қазіргі Лингвистикада белгілі, фразеологиялық бірліктер ең тұрақты және консервативті болып табылады. Олар қандай да бір трансформацияға өте сирек ұшырайды және көп жағдайда өзінің бастапқы моделін, ал кейде тіпті өзінің этимологиялық мәнін сақтайды[13, 145 б.].
Қыш шеберлердің ыдыстары, қарапайым ас үй ыдысымен қатар жоғары, өте берік, ауыр ыдыстар жасады. Олардың беті қалыпталған оюмен безендірілген.
Хакас мемлекетінің құрамына Алтай-Саян тауларының тайпалары кірді. Халық шығу тегі мен тілі бойынша біртектес болған жоқ. Шығыста мемлекеттің иеліктері Прибайкалььге жетті, батыста Алтай болды.
Батыс Сібірдің тауларынан тыс жерде Томск облысындағы обадағы (б.з. І-ші мыңжылдықтың ортасы мен екінші жартысы) Релка мәдениетінің ескерткіштері жақсы зерттелген. Бейіт обалардан құралған, олардың үйінділерінің астында бірнеше қабір шұңқырлары бар. Топырақ және жер бетіндегі жерлеу, толық немесе ішінара өртеу, қабірден тыс, қорғандар үйінділерінің астында көміледі. Әлбетте, қорған үйінділері бірте-бірте көмілген. Ең көп таралған материал керамика болды. Жоғарғы бөлігіндегі ыдыстар тарақтың бедерімен, жаншылумен, дөңестермен және басқа да тәсілдермен орындалған ою-өрнекпен әшекейленген. Ою-өрнек ромбаларды, суда жүзетін құстардың стильденген фигураларын ("үйрек") және басқа да комбинацияларды бейнелейтін тәрізді штамптың бедерлерін құрайды [14, 34 б.].
Көптеп табылған еңбек құралдары мен тұрмыстық заттар өте көп: темір шие пышақтары, балта-тесіктер, тас және керамикалық арбалар. Қару-жарақ заттары арасында темір тік көлемді палаштар (соққылау және шабу әрекеті қаруы), қылыштар, көшірмелердің ұштықтары, үшкір ұштары және қауырсын формасы бойынша әр түрлі сүйектен және темірден жасалған жебелердің ұштықтары басым. Ат әбзелінің көптеген элементтері табылды.
Фигуралар адамның немесе тоттың бейнесін, құс немесе жануар бейнесін (мысалы, аю, ит, жылқы) береді. Сюжет пен құю техникасы бойынша бояулы, бірнеше бейнелерді біріктіретін күрделі құтылар бар.
Релкин мәдениеті халқының шаруашылығы кешенді болды. Балық аулау мен аң аулаумен қатар орман мал шаруашылығы дамыды. Мүмкін, негізгі үй жануарлары жылқы болды. Жылқыларды жерлеу орнына өлгендермен бірге қойды. Шаруашылықта маңызды орын қолөнер болды: тері, ағаш, былғары және тоқу, керамикалық ыдыс жасау, ұста ісі және металл құю.
Қорғандардан табылған және Петроград Эрмитажында сақталған заттардың арасында мыстан жасалған бір кішкентай мүсінше бар. Бұл мүсінше қолдағы балға бейнелейді. Мүсіннің жасаған шеберлігі, талғамы мен дәмі таңдануға лайық. Сонымен қатар, қорғандардан көптеген кішкентай балға табылды. Біз зерттеген ежелгі түріктер шағын мүсіндер мен балға әшекейлер ретінде пайдаланды. Мыстан басқа ежелгі түрік металлургтері да алтын өндірді. Қырғыз территориясының көптеген жерлерінде алтын кеніштері болған. Түркілер мыс және алтын кенді бос жыныстардан бөліп, олардың осы кендерді балқытудың тәсілдері мен білгендері туралы көптеген дәлелдер бар.
Соңғы уақытта археология мен өнер тарихы саласында жүргізілген зерттеулер Азиядан табылған металдан жасалған көркем заттарды түркілер жасағанына көп көз жеткіземіз.Қазір археологиямен және өнер тарихымен айналысатын мамандар Азия ғұндары (түркілер) VII ғасырдың ортасында біздің дәуірімізге дейін өзіне тән өнер түрін құрғаны туралы ережені қабылдайды [14].
Ежелгі Шығыс ғұн түріктерінен қалған жануарлар фигуралары түріндегі қола бұйымдар және көптеген қола белдік пластиналар, әртүрлі тілімдер, түймелер, түймелер және жегу заттары табылды.
Археологтар бұл ежелгі ғұндық өнер Ордос өнерімен аталды(ежелгі уақыттан бастап Қытайдың солтүстігінде орналасқан ғұндық мемлекеттің облыстарының бірі болып табылатын Ордос деген жерге байланысты). Алайда, бұл өнердің таралу аумағы тек Ордоспен шектелмеген. Гунн өнері Қытайда Хопея аймағына дейін, ал солтүстікте Читы қаласына дейін тарады. Моңғолияда көптеген жерлерде зираттарда осы өнердің үлгілері табылды.
Қытай өнері түркі (ғұн) өнерінің әсерімен тікелей пайда болды.
Ғұндар түріктерінің арасында бұл өнер біздің дәуірге дейін 656200 жылдары гүлдеді. Ордос өнерінің дұрыс атауы "Хиунг-Ну" болуы керек, бұл "ежелгі түркі өнері"дегенді білдіреді. Біздің ойымызша, бұл өнер қола дәуірінің қорғандарынан алынған және Минусинск өнері ретінде танымал өнер өнерінің жалғасы ретінде өзгеше болып табылады. Біз бүгінгі таңда Ордос өнерінің түріктерге жататындығы дәлелденгендей, бір күні археологиялық деректердің көмегімен Азияда орналасқан қола дәуірдің барлық қорғандары, сондай-ақ қорғандардан табылған заттар (Минусин өнерінің ескерткіштері) түркі нәсіліне қатысты халықтар құрылғаны дәлелденетініне сенімдіміз.
Ежелгі түркі жерлерінде ескі қалалардың рундері жиі кездеседі. Ежелгі қалалардың қирауы Шығыс және Батыс Түркістанда өте көп. Қазір бұл үйінділер егіншілік үшін жарамсыз құрғақ жерлерде орналасқан. Бұл ежелгі дәуірдегі түркі жерлері құнарлы болғанын білдіреді. Көптеген қалалардың құлдырауы бұрын толық су өзендерінің көп бөлігінің толық кебуі немесе су деңгейінің төмендеуі немесе ұзындықтың азаюы салдарынан немесе толық кебуі салдарынан болғаны анық.
Кейбір үйінділер тарихи белгілі қалалардың қирауы болып табылады. Қираған және белгісіз қалалар бар. Ежелгі түркі жерлерінің аумағында ескі қалалардың көп мөлшерде қираған үйінділерінің болуы түріктердің тек қана көшпелі өмір сүрген халқы болмағанын куәландырады.
Қалалардың үйінділерінен басқа, қазір егін шаруашылығына жарамсыз сусыз аумақтардағы суару арналары мен арықтарды да кездестіруге болады. Қазіргі заманғы бедеулік және көшпелі түріктер қоныстанған аумақтардағы арықтардың болуы бір жағынан, бұл жерлерде өз уақытында алқаптар, сондай - ақ осы оро алқаптары жүріп жатқан өзендер болған, екінші жағынан-климаттық жағдайларға мүмкіндік берген кезде қазіргі заманғы көшпелі түріктердің ата-бабалары егіншілікпен айналысқан[15, 142 б.].
Оңтүстік Сібірде, Ұлу Кемь өзенінің (Енисей) ауданында және Солтүстік Монғолияда, Орхон өзенінің ауданында оларға жазылған тас табылды. Тастардағы бұл жазбалар ежелгі түріктерден қалған өркениет пен мәдениет ескерткіштерінің арасында маңызды орын алады. Енді "Енисей жазбалары"ретінде ғылымда белгілі 30-дан астам жазулар табылды. Олар әртүрлі уақытта ежелгі түркі жерлеріне саяхат жасаған еуропалық ғалымдар тапты.
Бірінші болып оңтүстік Сібір тас жазулары туралы сөз сөйледі неміс ғалым Штраленберг. "Еуропа мен Азияның Солтүстік және шығыс бөліктері" еңбегінде , ол екі тас туралы жазады, олардың біреуі Абакан қаласының жанында, ал екіншісі Уйбат деп аталады.

1.2 Оңтүстік Сібір және Орта Азиядағы археологиялық қазба жұмыстарындағы жәдігерлер

Біздің дәуіріміздің 1-ші мыңжылдығының ортасында Оңтүстік Сібірдің және Орталық Азияның үлкен аумағында орналасқан мал шаруашылығы тайпаларының феодалдық қатынастары қалыптасты. Бұрын бұл процесс Оңтүстік Сібірдің түрктерінде байқалды.
Жазба дереккөздерінің болуына қарамастан, археология деректері осы кезең үшін негізгілері болып табылады. Олар ежелгі түркілер қоғамы б.з. д. 1 мыңжылдықта хунндық державаның құрамында қалыптасқанын куәландырады. Б. з. б. 1-мыңжылдықтың ортасында Алтай және Тува түріктерінің рөлі күшейе түсті. Тарихи және археологиялық деректер олардың мәдениетінің негізгі элементтерінің: ежелгі түркі жазуы, материалдық мәдениет кешенінің қалыптасуын бақылауға мүмкіндік береді. Біздің дәуіріміздің 1-ші мыңжылдығының маңызды оқиғасы - Түркі әлемі аумағының кеңеюі, басқа халықтардың дала, тау-кен және орманды дала бөліктерін, содан кейін түркі мәдениетінің Еуразиялық кеңістігін қабылдауы болып табылады. Нәтижесінде VI ғасырдың ортасында түркі тайпалары өз билігін Моңғолиядан шығыста Памирге дейін батыста тарады. Түркі қағанаты деп аталатын әскери-саяси бірлестікте Алтай мен Тува ежелгі түрік тайпалары маңызды рөл атқарды.VI ғ ортасында. түрік тайпалары өз билігін Моңғолия, Алтай, Тува даласына таратты. Түркі қағанаты пайда болып, үлкен аумақта өз билігін орнатқан-шығыста Моңғолиядан батыста Памирге дейінгі аралықта. Маңызды рөлді әскери-саяси бірлестікте Алтайдың ежелгі түрік тайпалары және Тува тайпалары болған [16, 147 б.].
Түркі халықтарының мүліктік және әлеуметтік теңсіздігін дамуы, жалпы алтайлық тайпаларға әсіресе мал шаруашылығын, егіншілікпен және темірді кеңінен қолдану маңызды болды. Ежелгі алтайдықтар өз темірлерімен, сонымен қатар әшекей-бұйымдармен көршілес мемлекеттермен саудасы дамытты. Темір балқытатын пештың орындарын Юстыд өзені жіне Таулы Алтайдың басқа жерлерінен археологтар тапты.
Алтай түріктері шығу тегі бойынша әр түрлі тайпалар мен залықтардың бағындырды, соның ішінде түркі емес тайпаларда кездеседі. Жазба деректерде биліктің , ақсүйектердің қолында шоғырланған, көшпелілер тайпалардың яғни мал-мүлікі мол , және өз шаруашылығында құлдары болған ақсүйектердің қолында болған. Бұл феодалдық-патриархалдық бірлестіктың басында қаған тұрды.
Алтай түркілерінің тарихы негізінен археологиялық және жазба деректерде кездеседі. Археологиялық деректерде мәлімет беретін негізінен қорымдар мен сонда табылған заттар. Қорымдарды қазу нәтижесінде археологтар, қорымның ортасында ақсүйек адам , ал жан-жағында нөкерлері немесе құлдарды жерленген [17, 125 б.].
Қазақ даласының оңтүстік шектерінде (Талас өзені бассейнінде) дамыған халық ауыз әдебиетімен қатар жазбаша әдебиет де болды. Бұл туралы пиктограммалар мен руникалық жазулар куәландырады. Сонымен, Қытай пилигримі Чжан Цянь б.з. д. 140-127 жж. аралығында Усунь, кангюй-ангарлар арасында болды. Ол бұл түркі халықтарының өз хатына ие болғандығын дәлелдеген. Бұл мәліметтер Талас алқабындағы жазба ескерткіштерін іздеуге көптеген ғалымдарды әкелді. Кейінірек, көптеген ғалымдардың күшімен 15 ескерткіш табылды, олар Талас руникалық жазба ескерткіштері ретінде ғылымға белгілі болды. Өкінішке орай, ғылымға тек 9 руникалық жазба ескерткіштері ғана белгілі, ал қалған алты ескерткіштің орналасқан жері белгісіз. Белгілі 9 руникалық жазба ескерткіштерін сипаттауға кірісеміз.
Бірінші ескерткіш. 1896 жылы Әулиеата уездік бастығы В. А. Каллаур жергілікті мұғалім Гастевтың көмегімен Талас қаласынан Айыртам-Ой шатқалында 8 шақырым жерде табылған. Тастағы жазу 4 жолдан тұрады. Эрмитажда сақталады (Санкт-Петербург). Аударманы С. Е. Малов жүргізді.
Екінші ескерткіш. Ол 1898 жылы 5 мамырда В. А. Каллаур 1896 жылы табылған бірінші ескерткіштен батысқа 500 адымда табылған. Онда 8 жолдан тұратын руникалық жазба бар. 1961 жылға дейін жоғалған деп саналды. 1961 жылы қазан айында Қырғыз КСР ҒА қызметкері болып табылды. Қазіргі таңда Бішкек қаласының мемлекеттік тарихи мұражайында сақтаулы. Аудару орындады Ч. Жұмағұлов [17].
Үшінші ескерткіш. 1898 жылы 5 мамырда В. А. Каллаур табылды. Суретті г. И. Гейкель орындады. Онда 5 жолдан тұратын руникалық жазба бар. Қазіргі уақытта ескерткіштің орналасқан жері белгісіз. Аударма орындалды.
Төртінші ескерткіш. 1898 жылы Г. И. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.