АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География факультеті
Туризм кафедрасы
Диплом (Бітіру) жұмысы
Ақтөбе облысындағы туризмнің дамуы
Алматы - 2011
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ
АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Физикалық-географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Халықтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Туристік-рекреациялық ресурстары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ТУРИЗМНІҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Туристік бизнестің жалпы сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Туристік инфрақұрылымның жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Аудандар бойынша туристік-рекреациялық мүмкіншіліктер ... ... ... .
3. АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН БОЛАШАҒЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Қазақстан туризмнің дамуында Ақтөбе облысының орны ... ... ... ... .
3.2 Туризмді дамыту мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Туризмді дамытуға арналған үкімет шаралары
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМШАЛАР
ГЛОССАРИЙ
1. АХАЖ - азаматтардың хал актілерін жазу.
2. Туризм - жеке тұлғалардың ұзақтығы жиырма төрт сағаттан бір
жылға дейін, немесе жиырма төрт сағаттан аз, бірақ уақытшы
болған елде ақы төлейтін қызметпен байланысты емес мақсатта
түнеп өтетін саяхаты.
3. Рекреация - бұл халықтың тұрақты жерден тыс жердегі арнайы
мамандандырылған территориядағы тәуліктік, апталық және жылдық
өмір цикліндегі адамдардың бос уақытын пайдалану кезіндегі іске
асатын сауықтыру, танымдық, спорттық және мәдени,көңіл көтеру
үшін қатынастар мен құбылыстар жиынтығы.
4. Экскурсия - жол жүру, серуендеу, көрікті көз тартарлық
объекттерді аралап көру.
5. Рекреациялық потенциал - белгіленген территорияда рекреациялық
іс-әрекет ұйымдастыруға және дамытуға арналған табиғи, тарихи
мәдени, әлеуметтік-экономикалық және т.б. жағдайлар жиынтығы.
6. Туристерді орналастыру орындары - мейманханалар, мотельдер,
кемпингтер, туристік базалар, демалыс үйлері, пансионаттар және
туристердің тұруы мен оларға қызмет көрсету үшін пайдаланылатын
басқа да үй жайлар мен ғимараттар.
7. Тур - белгіленген мерзім шеңберінде белгілі бір маршрут бойынша
жасалатын саяхатты қамтитын туристік қызмет көрсетулер кешені.
8. Туристік ұйымдар - қызметінің негізгі түрі туристік қызмет болып
табылатын заңды тұлғалар.
9. Туристік ресурстар - туристік көрсету нысандарын қамтитын табиғи
климаттық, тарихи, әлеуметтік-мәдени, сауықтыру объектілері,
сондай-ақ туристердің рухани қажеттерін қанағаттандыра алатын,
олардың дене күшін қалпына келтіріп, дамытуға жәрдемдесетін өзге
де нысандар.
10. Туристік өнім - саяхат барысында туристің қажетін қанағаттандыру
үшін жеткілікті туристік қызмет көрсетулер жиынтығы.
11. Туристік аудан - туризмнің дамуына арналған бірнеше табиғи,
тарихи мәдени және әлеуметтік-экономикалық жағдайлары бар
экономикалық салалы аудан.
12. Туристік нарық - туристік қызмет саласында тауарлар (жұмыстар,
қызмет көрсетулер) және ақша айналысы.
13. Уәкілетті орган - туристік қызмет саласында мемлекеттік басқару
функцияларын жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі
белгілейтін орталық атқарушы орган.
РЕФЕРАТ
Жұмыстың бірінші тарауында Ақтөбе облысының туризм дамуының
алғышарттарына талдау жасалынған. Бірінші кезекте, облыстың физикалық
географиялық ерекшеліктері көрсетіліп, облыстың әр аумағының туристік
рекреациялық мүмкіншіліктеріне нақты талдау жасалынған.
Жұмыстың екінші тарауында Ақтөбе облысының әлеуметтік-
экономикалық жағдайы көрсетілген. Сонымен қатар, туризм дамуының басты
факторы болып табылатын, облыстың туристік инфрақұрылымы қарастырылған.
Үшінші тарауда облыста дамытуға мүмкін болатын туризм түрлері
мен туризмнің болашақ мүмкіншіліктері көрсетілген. Тарауда облыстағы
туризмнің қазіргі басты мәселелері мен оларды шешудің нақты жолдары
берілген.
Диплом жұмысында сандық көрсеткіштері және жасалынған анализді
бейнелеу үшін 7 кесте мен 15 сурет қолданылды.
Кездесетін қысқартулар:
АХАЖ - азаматтық хал актілерін жазу.
ҚТА - Қазақстандық туристік ассоциациясы
ЖАҚ - жабық акционерлік қоғам
ІЖӨ - ішкі жалпы өнім.
Осы диплом жұмысында Ақтөбе облысының туризм дамуының алғышарттары,
яғни облыстың географиялық орналасуы, табиғи, әлеуметтік- экономикалық
ресурстары талданды.
Мақсаты Ақтобе облысындағы туризмнің дамуына талдау жасау. Дамытуға
мүмкін болатын туризм түрлерін бағалап, оларға нақты сипаттама беру.
Облыстың туристтік рекреациялық ресурстарын анализдеу, мемлекет тарапынан
жүргізілетін іс-шаралар жүйесін анықтау.
Міндеттері:
1. Ақтөбе облысының туризм дамуының негізгі алғышарттарына талдау жасау.
2. Туристік шаруашылықтың қазіргі даму деңгейін көрсету.
3. Аудандар бойынша туристік-рекреациялық мүмкіншіліктерін зерттеу.
4. Ақтөбе облысы бойынша туризм дамуына байланысты нақты ұсыныстар беру.
КІРІСПЕ
Туризм – экономиканың, мемлекет пен қоғам дамуының маңызды факторы
болып табылады. Туризмді дұрыс жолға қоя білу қыруар пайда әкелуге жол
ашады. Қазақстанның туризмін экономиканың басымдылыққа ие саласы ретінде
қарастыруға болады. Республикада туризм мен спортты дамытудың мемлекеттік
бағдарламалары қабылдануда. Шетел тәжірибесінен белгілі болғандай егер
мемлекет тарапынан дұрыс және тиімді саясат жүргізілетін болса, туризм өзін
өзі қамтамасыз ететін және де бұл нарықтың белгілі бір дәрежеде әкелетін
жүйеге айналады. ДТҰ-ның маркетингтік қызметтері зерттеулерінің мәліметтері
бойынша Ақтөбе облысында туризмді дамытудың мүмкіндіктері мол. Облыстың
туризмі әкімшілік тарапынан қолдау табуда. Облыста табиғи рекреациялық
ресурстар, тарихи ескерткіштер көп. Бүгінгі күні туризмнің инфрақұрылымы,
сервис деңгейі нашар дамыған, екінші буындағы білікті туристік кадрлар
жетіспейді, автомобиль жолдарының, көптеген мәдениет және тарих
ескерткіштерінің қанағатсыз жағдайы, батыстық туристің біздің өлке туралы
хабарының аздығы, туризмнің негізгі көрсеткіштерін есептеу әдістемесінің
жетілмегендігі, облыстың кейбір аудандарындағы экологиялық жағдайдың
қолайсыздығы - міне, бұның бәрі туризмнің дамуына бөгет болады.
Шыны керек, туризм индустриясын дамыту сан салалы жұмыстарды жолға
қоюдан басталады. Ең бірінші біз өз өңірімізді шетелдіктерге барлық жағынан
таныстыруымыз керек. Олардың қызығушылығын тудырып, туризмді дамыту туралы
жаңа бағыттар ашу қажет. Сондықтан біз облыстағы инфрақұрылымды дамытуға
және туристік обьектілерді, тарихи және мәдени ескерткіштерді, табиғи
ресурстарды тиімді пайдалануымызға тиіс.
Ақтөбе облысының туристік рекреациялық ресурстар мүмкіншіліктерін
дұрыс пайдалану арқылы облыс туризм саласында үлкен жетістіктерге жете
алады.
Жасалынған жұмыстың өзектілігі бүгінгі күнгі әлемдік, соның ішінде
мемлекеттік экономиканың дамуыедағы рөлінде негізделген. Ақтөбе облысы жан-
жақты зерттелінді, оның біріктірілген туристік потенциалы анықталды. Осыған
сүйене отырып, диплом жұмысында жаңа туристік маршруттар, бағыттар, жобалар
ұсынылды.
Осы диплом жұмысында Ақтөбе облысының туризм дамуының алғышарттары,
яғни облыстың географиялық орналасуы, табиғи, әлеуметтік- экономикалық
ресурстары, туризмнің облыс экономиксының саласы ретіндегі қазіргі жағдайы
мен Республикалық туризм нарығындағы алатын орны қарастырылды.
Ақтобе облысындағы туризмнің дамуына талдау жасау, дамытуға мүмкін
болатын туризм түрлерін бағалап, оларға нақты сипаттама беру, облыстың
туристтік рекреациялық ресурстарын анализдеу, мемлекет тарапынан
жүргізілетін іс-шаралар жүйесін анықтау, сонымен қатар облыстың туристік
саласына, бүгінгі күнгі ұсынылатын қызметтерге жаңалықтарды еңгізу –
мінекей, осының барлығы ұсынылып жатқан диплом жұмысының мақсаты болып
саналады.
Міндеттері:
1. Ақтөбе облысының туризм дамуының негізгі алғышарттарына талдау
жасау, туристік рекреациялық ресурстарын сипаттау.
2. Ақтөбе облысының шаруашылықтың қазіргі даму деңгейін, Қазақстан
Республиксы бойынша алатын үлесін анықтау.
3. Облыс әкімшілік аудандары бойынша туристік рекреациялық
мүмкіншіліктерін зерттеу.
4. Ақтөбе облысының туризм саласына қатысты қолданылатын үкімет
шаралары, бағдарламалар, стратегияларға талдау жасау.
5. Ақтөбе облысы бойынша туризм дамуына байланысты өзіндік
ұсыныстар беру, жаңалықтар еңгізу.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- Ақтөбе облысындағы туризмнің қазіргі таңдағы даму деңгейінде нақты
жоспарланған шараларын ашып көрсету.
- Ақтөбе облысы аймағында рекреациялық ресурстардың мүмкіншіліктерін
жетілдіру жолдарын қарастыру.
- Ақтөбе облысында туризмді дамыту перспективаларының негізгі
бағыттарын анықтау.
- Ақтөбе облысы туризмінің даму қарқынын, туристік бизнесті
қалыптастыратын жағдайларын көрсету.
1. АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1. Географиялық орны, тарихы
Ақтөбе облысы материктің тереңінде орналасқан, Қазақстанның батысында
300 мың шаршы шақырым бар үлкен аймақты алып жатыр. Солтүстігінен
оңтүстігіне қарай 700 шақырым алып жатыр, шығысынан батысына қарай 800
шақырымға созылып жатыр, Орал көлінен бастап Арал теңізінедейін созылған.
Оның батыс шекарасы жер шарындағы Каспий тұрақтылығының ең соңында жатыр,
ал шығысы торғай даласы арқылы өтеді. Облыс алып жатқан территориясы
бойынша Қазақстанның тоғыздан бір бөлігін құрайды және үлкен Еуропа
мемлекеттерімен бәсекелесе алады. Жер бедеріне қарай облыс территориясын 5
геоморфологиялық аудандарға бөледі: Мұғалжар таулары, Орал-Ембі алқабы,
Торғай жазықтығы, Үстірт алқабы, Каспий тұрақтылығы. Мұғалжар таулары бұл
кішкене жоталар мен аласа беткейлер тобының меридионалдық тізбесі болып
табылады. Ал солтүстігінде Ор өзеніне дейін, оңтүстігінде 48о еңдікке дейін
созылады. Ең үлкені болып Мұғалжар тауларының оңтүстік бөлігі табылады. Бұл
жер ең биік нүктесі болып табылады. Батыс Қазақстанның ең үлкен нүктесі
теңіз деңгейінен 657 м биіктікте орналасқан. Мұғалжар таулары Еуропа мен
Азияны бөліп тұрған, белгі ретінде көрінеді. Батысында теңдік созылған.
Бұнда Елек пен Ембі, Хобда, Ойыл, Сағыз, Темір өзендері өтеді. Оны Орал –
Ембі алқабы деп атайды. Өзендердің аңғарлары кең. Орал-Ембі алқабы оңтүстік
батысқа қарай, Каспий теңізіне қарай ақырындап төмендейді және Каспий
тұрақтылығына өтеді. Онда Ақтөбе облысының оңтүстік батыс шеті жатыр. Ембі
өзеннің аңғарында оның ең төменгі жері орналасқан. Егер Мұғалжар тауларынан
шығысқа қарай бағыт алынса, үлкен Торғай теңдігінде тәрелеміз. Үстірт пен
Торғай арасында орналасқан жерді кейде солтүстік Арал деп атайды. Ол Арал
теңізінің жағасына дейін созылады. Бұл теңдікте Ақтөбе облысындағы үлкен
құмдар жатыр. Солтүстік Арал ауданы Торғай теңдігінен шартты түрде Ырғыз
өзенінің төменгі ағысындағы кең жермен бөлінген. [1]
Ақтөбе облысының әр түрлі табиғи жағдайларынан әр түрлі өсімдіктерінен
және жануарлар әлемінен, климатынан ерекшеліктерін көруге болады.
Республиканың солтүстік-батыс өңірінде орналасқан Ақтөбе облысы
терістігінде – Ресей Федерациясының Орынбор облысымен, оңтүстігінде –
Өзбекстан Республикасының құрамындағы Қарақалпақстанмен батысында – Атырау
және Батыс Қазақстан, шығысында – Қостанай, оңтүстік-шығысында – Қызылорда
облыстарымен шектесіп жатыр. Осындай үлкен аймақты алып жатқан облыс
солтүстіктен оңтүстікке дейін 700 шақырым, шығыстан батысқа дейін 800
шақырым жерге созылған 300 мың шаршы шақырым аумақта орналасқан. Облыс 12
селолық, қалалық және әкімшілік аудандарға бөлінген. Аумағында 6 қала, 2
қала типті қалашық бар. Әкімшілік орталығы - Ақтөбе қаласы.[2]
Шамамен 50 "градустық солтүстік ендікте аяқталатын Солтүстік Мұғалжар
Елек пен Ырғыз өзенде арасындағы ені 200 шақырым кеңістікті алып жатқан
өркеш төбелі биіктіктер. Солтүстік Мұғалжар Op өзені арқылы батыс және
шығыс тармақтарға бөлінген. Солтүстік Мұғалжардың батыс тармағы (Ор-Елек cy
айрығы) Орал тауының орталық және cy айрығы бөліктеріндегі, теңіз
деңгейінен биіктігі 440-460 м. жалғасы болып жатқан үстірті секілді. Үстірт
cy айырығынан батысқа қарай ағынды сулармен тілімденіп, ұсақ шоқыларға
айналғаң ал шығысқа қарай Op өзенінің сол жақ салаларымен тарамдалып,
төбешікті жазыққа ұласады, оның бастауындағы биіктігі 509 м. Солтүстік
Мұғалжардың шығыс қанаты (Op және Ырғыз өзендерінің арасы) теңіз деңгейінен
биіктігі 340 м жететін біркелкі жазық болып келеді де, Op өзеніне таман
төмендей түседі. Өзен аңғарының етегінде мүжіліп, бөлшектенген жерлер
кездеседі.
Оңтүстік Мұғалжар жоталы таулардан тұрады және ол облыстағы ең биік
аймақ болып табылады. Оның басты тізбегі - сол Мұғалжар жотасы оған иек
артып жатқан Орал-Жем үстіртінен 200-300 м. биікке көтерілген. Оның кейбір
неғұрлым сүйрік тұстары теңіз деңгейінен 450-650 м биіктікте. Бақтыбай
тауы 657 м. Оңтүстік Мұғалжардың шығысы жатықтанып, аласа келеді, оларда
биіктігі 20-30 м шамасында сирек төбешіктер тізбектері кездеседі. Теңіз
деңгейінен 280-300 м биікте жатқан бұл жайпақ үстірттер Ырғыз өзенінің оң
жақ салаларымен енсіз, терең алқаптарға тарамдалған. Орал-Жем үстірті
облыстың батыс өңірінің үлкен бөлігін алып, көптеген өзендермен және Ойыл,
Сағыз, Жем бассейндерінің yaқытша ағын суларымен жыраланып, бөктерлі-
төбешікті жазықтыққа айналған. Олар өзеннің cy айрықтарында теңіз
деңгейінен 400-500 м биіктікке жетіп солтүстік-шығыста, өте біркелкі
болмаса да батыс пен оңтүстік-батысында әркелкі келіп, 100 м дейін
төмендейді. Үстірттің бедеріне тән жағдай - биіктігі 100-150 м болатын
Сағыз бен Жем өзендері арасында останцо-эрозиялық бөктерлер, сол сияқты
денудация-эрозиялық процестердің үзіліссіз өтіп жатқандығын білдіретін
түрлі биіктегі денудациалық-эрозиялық төбешіктер, адырлар, шоқылар. Адырлар
арасындағы кең ойпаттарда шағылды және адыр-бұдырлы құмдар, ойыл, сағыз
және Жем өзендері алқаптарындағы құмдар немесе сортаңдар жатыр. Сонымен
бірге үстірттің осы бөлігінің жоғары жағында бос сулар көктемде қар
суларыментолатын сорлар кездеседі. Торғай-Арал маңы төрткүл жазықтығы
Торғай үстірті облыстың шығыс бөлігін алып жатыр. Оның биіктіктері батысы
мен солтүстік-батысында теңіз деңгейінен Мұғалжар тауының баурайында 320-
280 м., оңтүстік-шығыс бөлігінде Торғай, Ырғыз өзендерінің аяғында және
Шалқар-Теңіз еңістігінде небәрі 70-50 м. Үстірттің рельефіне ондаған метр
биіктігі бар тік жарлар, кейбір жерлері cy арналарымен тілімденген төрткүл
биікгіктер болып келеді. Үстірттің бетінде, әсіресе, Торғай, Ырғыз, Өлкейек
өзендерінің аяқтарында және Арал маңының терістігінде бос сулы көл
ойпаттар, сортақты құйылыстар мен тақырлар көп. Жазықтың оңтүстік бөлігі –
Арал маңы ойпатындағы биіктіктер 80-150 м. аралығында құбылады. Мұндағы
алқаптарды көлем, құмдар алып жатыр. Солардың ішінде ең ірілері Ұлықұм,
Kіші құм. Өсімдіктер өскен төбе құмдардың елеулі бөлігі Үстірттің
шыңшоқысы, Шағрайжоны және Ырғыз өзенінің төменгі маңы. [3]
Климаты. Облыс құрлықтан шалғай, мұхиттар мен биік таулы жүйелерден
алыста жатыр. Қыста аумақ Сібір антициклонының ықпалында болса, жазда жылы,
шөл даланың құрғақ субтропикалық ауасы кедергісіз, еркін жетеді. Облыстың
климатына құрғақ континенталдық сипат тән.
Aуаның температурасы. Облыстың аумағында ауаның орташа жылдық
температурасы солтүстікте Родников кенті 2,8 градустан оңтүстікте
Ақтұмсық 7,8 градусқа дейін құбылады. Жыл ішіндегі aya температурасының
барысы қыста тұрақты аязды күндермең көктемгі қысқы күндерден кейін
жеделдеп, ыстық жазға жалғасуымен сипатталады. Ауаның айлық неғұрлым
төменгі орта температурасы -12°, -18° қаңтар және ақпан айларында.
Температураның ең төменгі абсолюттік шамасы кейбір жылдары - 48 градусқа
дейін түсіп кетеді Ақтөбе қ. 12.1.1940. Жылдың, ең жылы айы шілде, бұл
айда ауаның орташа температурасы 20,7 градустан Родников 26,4 градусқа
Ақтұмсық дейін өзгереді. Ең жоғары абсолюттік температура 44 градус
Ақтұм-сықта, 5.8.1955 ж. тіркелді. Ауаның орташа тәуліктік
температурасының 0 градустан ауысуы көктемде әдетте 25-31 наурызда
оңтүстікте және солтүстікте 6-10 сәуірге келеді; күзде тиісінше 1-10 қараша
мен 29-31 қазанда. Орта тәуліктік температурасы 0 градустан артық болатын
күндер саны 200-ге жуық. Аязсыз кезең облыстың солтүстігінде 130-140 күнге,
оңтүстігінде 150-160 күнге созылады.
Атмосфералық жауын-шашын. Облыс аумағында орташа жылдық ылғал мөлшері
160 мм-ден 360 мм-ге дейін құбылып, ең аз ылғал Үстірт жазығына түседі.
Кейбір жылдары жауын-шашын жылдық орташа мөлшерден елеулі түрде ауытқып
тұрады. Жауын ерекше жиілеп, қар қалың түскен жылдары облыстың солтүстік
аудандарында ылғал тереңдігі 576 мм Мәртөк, 1956, оңтүстікте 371 мм
Аяққұм, 1958 дейін жеткен болатын. Қуаңшылық жылдарда жауын-шашың 70 мм-
ге дейін 69 мм - Ырғыз метеорологиялық ст. 1929 азаяды. Жыл бойы ылғал
тегіс түспейді. Оның негізгі мөлшері жылы мерзімге келіп, салқын кезде
жауын шашынның жылдық мөлшерінің шамамен 30 - 40% ғана түседі. Ылғалдың
айлық мөлшерінің ең молы маусым немесе шілде айларына келеді: жауынның
айтарлықтай тағы бір көп мөлшері-қазан айында. Ылғалдың ең азы - ақпан айы.
Жауын-шашын көп те, көлемді де емес, тек ара-тұра ғана біршама ұзақ жаңбыр,
күшті нөсер кездеседі. Жаздағы ылғалдар күннің ыстықтығынаң шөлді жерлердің
көптігінен тез буға айналып кетеді. Жауын-шашынның тәу-ліктік ең көп
мөлшері 50-70 мм. болып, кейде 110 мм Темір, қыркүйек, 1911дейін жетеді.
Өсімдігі. Түр-тұқымына қарағанда облыста өсімдік ѳте-мөте әртүрлі.
Мұнда тамырлы өсімдіктің 417 тегіне, 92 тұқымдасына жататын 1057 шамасында
түрі шығады. Шөп бітіктігі негізінен екі түрмен сипатталды: далалықта -
дақылдық, қуаң далада - жусанды өсімдіктер. Облыстың солтүстік құрға
далалығында болғандықтан, негізінен дақылды әртүрлі бетеге-ақселеулі шөп
өседі. Оның сортаң жерлері-кәдімгі бетеге, ақ және қара жусанды.
Мұғалжардың тастақты беткейлерінде сирек кездесетін бұталар мол. Таудың
өзенді аңғарлары мен қойнауларында көктерек, қайың өскен. Op, Жем және Елек
өзендерінің cy айырық жерлерінде қайың шоғырлары бұлақ суларымен
қоректенетін батпақты жерлерді жиектеген. Шөлейт өңірде жусанды-дақылды
шөптер өседі.
Аң-құстары. Географиялык орналасуы мен ландшафты-климат жағдайының
әртүрліліг себепті облыста аң-құстар түрі де сан-алуан. Өңірде сүт
қоректерінің 62, құстардың 214 және балықтың 24 түрі кездесіп, сүт
қоректілердің 10 және қүстың 35 түрі ҚР "Қызыл Кітабына" енгізілген. Сүт
қоректілерден кездесетіні - Елек, Қарғалы, Қобда өзендері мен олардың
салалары бойындағы, сол сияқты Қарғалы, Мәртөк, Қобда аудандарындағы
орманды жерлерде мекендейтін бұлан. Оның саны көп емес. Бұлан мекендеген
аймақта еліктер де тіршілік етеді, бірақ олардың саны көп емес, 252
шамасында. Бұл өңірлер белгілі бір шамада лицензия бойынша ғана әуесқойлық
аңшылық: құратын объекті болып eceптеледі. [4]
Тарихы Еуразия деп аталатын алып кұрлықтың Тынық мұхиттан Қара теңізге
дейінгі кең байтақ далалық аймақтарында есте жоқ ескі замандардан өмір
кешіп, бүгінге дейін жалғасқан ұлттар мен ұлыстардың бірде жаугершілік,
бірде ауа-райы себепті бірде бірігу, бірде бөліну тарихының айқыш-ұйқыш
түскен здерінің айқын табы Ақтөбе блысы өңірінде де сайрап жатыр. Мұндa дa
тарихы, кем дегенде, тас дәуіріне кетіп, өсуі мен өркендеуі сол замандардың
жағдайлары мен талаптарына ыңғайланып өмір сүрген қауымдар болатын. Алайда
сол көне дәуірлердің әсіресе apxeoлгиялық ескерткіштері тым аз
зертелгендіктен Атыраудан Аралға дейінгі ұланғайыр apaлыктың тарихында
ақтаңдақ беттер әлі көп. Археологиялық зерттеулердің Қазан төңкерісіне
дейінгі кезеңдері мардымсыз болғаны белгілі. Бұл саладағы кейінгі істер,
негізінен республиканың орталық және оңтүстік өңірлеріне ойысып, елдің
батыс бөлігі, оның ішінде Ақтөбе аймағы назардан тыс қалды. Оның негізгі
себеп-терінің бірі - республиканың орталығы мен оңтүстігін ерекше көрсету
мақсаты емес, сол аймақтар жөніндегі көне мәліметтердің әсіресе шетелдік
жазба әдебиеттерде неғұрлым молырақ сақталуынан еді. Ақтөбе облысы
территориясындағы алғашқы apxeoлогиялық зерттеулер осыдан 114 жыл бұрын
басталған болатын. Оны 1887-1888 ж. орыс археологі Ф.Д. Нефедов жүргізді.
Оның осы жылдары атқарған істері жөніндегі есебі Мәскеуде 1899 жылы жарық
көрген "Шығыс губернияларының археологиясы бойынша материалдардың" үшінші
томында жарық көрді. Ф.Д.Нефедовтың баяндауы бойынша Оралдың шығыс
етегіндегі алғашқы қазба жұмыстарын 1864 жылы Челябинск уезінде
Р.Г.Игнатьев бастаған. Ал Торғай мен Орал облыстарының далалары 1884 жылға
дейін археологтар үшін беймәлім болатын. Сол Ф.Д.Нефедов пен К.А.Фишердің
1884 жылы Електің сол жағасындағы Тамарөткел деген жердең "алтын" қорғанды
қазуынан кейін археологтар Торғай даласына мықтап назар аударды.
Ф.Д.Нефедов жоғарыда айтылған есебінде облыстың қазіргі шекарасы тұсында
бірнеше тарихи ескерткіштер мен apxeoлогиялық орындар барын еске салған.
Олар: Ұлыборсық құмы бағытында ертеде болған Балғасын қаласының қалдық
тары. Қала күйдірілген кірпіштен салынған бірер жеке ғимараттар болмаса,
негізінен құм астында қалған. Осы жерге кейін 1897 жылы келген А.Матов және
1907 жылы келген И.А.Кастанье бір кездері Балғасын деп аталған мұнараның
енді тек қалдықтарына ғана кезіккен. Бұл -1960 жылы жарық көрген Қазақстан
археологиясы картасы кадастарында № 2024 санымен тіркелген. Орынбордан
Ақтөбе бекінісіне қарай бағытталған жол бойымен 185 верст жердегі бес
жұлдыз формалы қорған сипатталған. XVIII ғасырдың 30 жылдарында Кіші жүз
Ресейге қосылғаннан кейін, патша өкіметі өзінің болашақта қазақ жерін
бағындыру үшін алғашқы мемлекеттік шараларын жүргізе бастады. 1734 жылы
арнаулы Орынбор экспедициясын ұйымдастыру туралы екінші Екатерина жарлық
жариялады. Онда қазақ жерін игеру үшін зерттеу жұмыстарын жүргізу, қазақ
жері арқылы Орта Азия хандықтарымен сауда қатынасын жасау үшін сауда
жолдарын ашу, Op өзенінің сағасында қала салып, оның атын Орынбор деп атау,
Сыр өзенінің Арал теңізіне құяр сағасында қала салып, теңіз арқылы сауда
жолын жалғастыру мәселелері аталды.
XVIII ғасырдың 70 жылдарына дейін Ресей үкіметі алғашқыда қазақ
жерінің шекара маңына, кейін ішкері ене отырып, көптеген бекіністер салды.
Кіші жүз жерінде салған бекіністерге қазақтарды әкеліп орналастырып,
оларға жер беріп, қазақтардың мал жайылымдарын қысқарта бастады. 1735-1742
жылдарда Кіші жүз және Орта жүз жерінде Ойылдан Жаңа Eртіc аралығына, яғни
Жайықтан Өскеменге дейін 3,5 мың шақырым бойына бекіністер салынды. [5]
1.2 Халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайы
1932 жылдың 22 ақпанында құрылып 10 наурызында бекітілген облыстың жер
көлемі 552089 шаршы километрді алып жатты, оған 18 аудан кірді. Халқының
саны 724,5 мың адам болды. Оның 59,1% қазақтар. Халықтың тығыздығы 1 шаршы
км-ге 1,3 адамнан келген. 2009 жылғы халық санағының қорытындысы бойынша
облыста 702558 адам түрады. Оның 483,7 мыңы қала, 218,8 мыңы ауыл
түрғындары. Олар 91 ұлттар мен ұлыстардың өкілдері. Облыста 2009 жылы 1999
жылмен салыстырғанда қала халқы 54,1%-тен 56,2%-ке өссе, село халқы 45,9%-
тен 43,8% азайған. Облыс тұрғындарының ұлттық құрамында да елеулі
өзгерістер болды. Қазір қазақтар облыс тұрғындарының 70,66%-і. Қазақтар
407222 адамнан 482285 ке көбейіп, 118,4%-ке өскен.
2007 және 2006 жылдарымен салыстырғанда облыс халқының саны 8646
адамға өсті, яғни өсу коэффициенті 1.2 % тең болды.(Кесте1)
1 Кесте
Халық санының өзгеруі [6]
Халық саны 2007ж. Халық саны 2006ж.
Адам
Ақтөбе қ. 299517 292095
Алға 41161 40143
Әйтеке би 31864 32196
Байғанин 23917 23908
Қарғалы 18302 18496
Қобда 23651 24068
Мәртөк 31378 31380
Мұғалжар 65481 64688
Ойыл 19998 20004
Темір 36506 36407
Хромтау 42021 41984
Шалқар 46044 45891
Ырғыз 15504 15438
Облыс бойынша барлығы 695344 686698
Облыс халқының саны 2007 жылдың 1 қаңтарының алдын ала есеп
мәліметтері бойынша 695,3 мың адам құрап, соның ішінде 386,7 мың адам
(55,6%) - қала тұрғындары және 308,6 мың адам (44,4%) - ауыл тұрғындары.
Облыс халқының саны 2006 жылдың 1 қаңтарымен салыстырғанда 8,6 мың адамға
өсті, осының ішінде 6,9 мың адамға - табиғи өсім есесінен 1,7 мың адамға
халық көші-қонының есесінен
2009ж. қаңтар – желтоқсанында 13566 нәресте туды (2008ж. қаңтар –
желтоқсанында - 13083). Облыс бойынша жалпы 1000 адамға шаққандағы туған
тұрғындардың жалпы коэффициенті 19,63 адам құрады (2008ж. – 19,17).
АХАЖ органдарымен тіркелген өлімдердің саны 2009ж. қаңтар –
желтоқсанында 6687 адамға қарсы 2008ж. қаңтар – желтоқсанында 6507 адам
құрады. Ал өлімінің жалпы коэффициенті 1000 адамға шаққандағы қайтыс
болғандардың саны 9,68 адам құрады (2007ж. - 9,53).
Тұрғындар өлімінің басты себептері қан айналымы жүйесінің аурулары
болып сақталуда, барлық қайтыс болғандардың санынан 47,7%.
Көші-қон процесінде көші-қонның оң сальдосы 1768 адам құрады, соның
ішінде халықаралық көші-қонда - 2394 адам, республикалық көші-қонда - -626
адам (2 Кесте).
2 Кесте
2009 жылдың қаңтар – желтоқсанында халықтың халықаралық көші-қоны [6]
Көші-қон қалдығы Келгендер саны Кеткендер саны
(+,-)
2008 2009 2008. 2009 2008 . 2009
Халықаралық 1833 2394 4265 3601 2432 1207
көші-қон.
Барлығы
Оның ішінде:
ТМД елдері 2062 2427 4202 3577 2140 1150
ТМД-ға -229 -33 63 24 292 57
кірмейтін елдер
2009ж. қаңтар – желтоқсанында шет елдерден Ақтөбе облысына 3601 адам
көшіп келді, олардан 3577 адам - жақын шет елдерінен (ТМД) көшіп
келгендердің саны.
Жыл басынан облыстан республиканың тыс жерлеріне қоныс аударғандардың
саны - 1207 адам (2008ж. қаңтар – желтоқсанында - 2432).
2009ж. қаңтар – желтоқсанында облыс шеңберінде көшіп-қонудың саны 8235
адам құрады (2008ж. осы кезеңінде - 7867 адам).
Металлургия саласында екі ipi - Дөң тау-кен байыту комбинаты және Ақтөбе
темір қорыту зауыты жұмыс істейді. 1936 ж. Новоресей ауд. Донской елді
мекеніне жақын жерден хром рудасы табылды, оны игеру 1937 жылы басталып,
екі жылдан кейін Дөң стансасының жанынан Хромтау поселкасы тұрғызылды.
1939 ж. KCPO Қара металлургия халық комиссариатының техникалық кеңесі
Ақтөбе ферроқорытпа зауытының құрылысын салу жобасын бекітті. 1940 ж.
мамырда кеңес Одағының барлық Республикалары жұмысшылары мен инженерлерінің
қатысуымен Ақтөбе ферроқорытпа зауытының жылу-электр орталығы өндірістік
ток берді, 20 қаңтарда № 1 қорыту цехы алғашқы балқыма шығарды. 1944ж.
сәуір-мамырда екінші қорыту цехы қосылды. 1995 ж. мамырда "Феррохром" АҚ
"Қазақхром" трансұлттық компаниясының басқаруына берілді. Қазіргі
кездеакционерлік қоғам феррохромның барлык маркаларын өндіреді.
Кәсіпорынның құрамында 3 қорыту, 16 қосалқы цехтар жұмыс істейді. Өнім
өндірудің ең жоғарғы деңгейі 1990 ж. байқалды - 331,3 мың тонна
ферроқорытпа.
Мұнай газ өнеркәсібі. Облыста 1931 ж. Шұбарқұдық, 1933 ж. Жақсымай
өңірлерінде мұнай кеніштері ашылып, 1932-33 ж. осы кеніштер пайдаланыла
бастады. 1966 ж. облыс мұнай өнеркәсібінің дамуының екінші кезеңі басталды,
ең ipi Кеңқияқ мұнай кеніші пайдалануға берілді. Үшінші кезең - Жаңажол
мұнай-газ конденсатын іске қосумен байланысты. 1981 ж. наурызда
"Ақтөбемұнай" өндірістік кәсіпорны ұйымдастырылып, ол 1993 ж.
"Ақтөбемұнайгаз" акционерлік қоғамы болып қайта құрылды. Қазіргі кезеңде
Жаңажол елді мекенінің солтүстігінде және осы кен орнының шығысында
болашағы өте жоғары алаңда сейсмологиялық зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
1997 ж. өткізілген тендерде Қытай ұлттық мұнай компаниясы "Ақтөбе-мұнайгаз"
акционерлік қоғамының 60,3 пайыз акциясына ие болды. Жаңажол мұнай
кенішінде леспе мұнай газын пайдалану арқылы 48 МВт газ турбиналық электр
стансасының құрылыс жұмыстары жүргізілуде, оның 24 МВт бірінші кезегі 1998
ж. қаңтарда іске қосылды. Барлық станса қуатының 18-20 МВт "Ақтөбемұнайгаз"
акционерлік қоғамының қажетіне, қалған қуаты сол жерге жақын орналасқан
елді мекендерді энергиямен қамтамасыз етуге пайдаланатын болады. Мұнайды ең
көп шығару 1997 ж. келеді -2658 мың тонна. Облыс аумағының үстімен Бұхара-
Орад Орта Азия -Орталық, Кеңқияқ - Орск мұнай құбырлары етеді. 1998 ж.
Жаңажол-Ақтөбе газ құбыры пайдалануға 6epлді.[7]
Осы жоғарыда аталынып кеткен өнеркәсіп орындары туристік нысандар
ертінде қарастырылу мүмкін, соның ішінде іскерлік туризм үшін.
Жеңіл өнеркәсіп облыстың жеңіл өнеркәсіп саласында "Әдемі", "Қиял"
акционерлік қоғамдары, жүнді алғаш өңдеу "Ақтөбежабағы" және "Юность"
акционерлік қоғамдары жұмыс істейді. Жабық түрдегі "Ақтөбе" акционерлік
қоғамы, қазіргі кездегі "Қиял"АҚ - Қазақстан Республикасындағы тоқыма
бұйымдарын шығаратын алғашқы кәсіпорындардың 6jpj Ол 1928ж. "Қазтүбіт"
кәсіпшілік артелі негізінде құрылып, түбіт орамал шығарабастады.
Энергетика кешені Облыста 1995 ж. дейін электр энергиясы Ақтөбе жылу-
электр орталығында өндіріліп келді, оның - 58 МВт өндіретін электр
энергиясының көлемі 350 млн. квт. сағат. Ол облыс қажеттілігінің 14% өтеді,
қалғаны - Ресейден жеткізілді. Осыған байланысты игерілген мол кѳмірсутегі
кѳздерін пайдалану арқылы облыстың шетел электр көздеріне тәуелділігін
азайту мақсатында арнайы бағдарлама жасалып, жүзеге асырыла бастады. 1996
ж. қаңтарында "Актурбо" АҚ-ында қуаты 100 МВт газ турбинасы іске қосылды.
Негізгі капиталға инвестиция. Облыста негізгі қорларға инвестиция
тарту жылдан-жылға ұлғайып келеді. 1996 ж. облыс экономикасына 10 млрд.
теңге инвестиция таратылса, 1996-2000 ж. аралығында ол 75,4 млрд. теңге
болды. Бұл инвестицияның 37,9 млрд. теңге немесе 50,2 пайызы шетелдік
инвесторлар үлесіне тиеді. 2000 ж. қаңтар-желтоқсанында күрделі салымның
жалпы көлемінде шетел инвестициялары азайып 33,4%, барған сайын
жергілікті инвесторлардың үлесі 65,9 өсіп келе жатқаны байқалды. Бұл
қаржыларға 1996ж. 104, 1999ж. -199, 2000 ж. - 205 жаңа нысандар салынып
пайдалануға берілді. Қазір олар облыс экономикасына жұмыс істеуде.
Сыртқы сауда. Облыста экспортқа шығарылатын материалдық ресурстар
жеткілікті. Бірақ олардың негізн шикізат материалдары құрайды. Облыстық
статистика және талдау басқармасының 1991ж. деректеріне қарағанда сол жылы
облыс шетелдерге барлығы 103958 мың сомның ішкі бағамен өнімдерін
шығарса, соның 102338 мың сомының шикізат, материалдар мен тұтыну
тауарларының үлесіне тиеді. Ал машиналар мен жабдықтар 1264 мың сом
құраған. Барлығы 27 елге экспорттық тауарлар шығарылған. Соңғы жылдарда
облыстың сыртқы саудасында экспорттың үлесі барған сайын артып келе
жатқандығы байқалады. Кеден статистикасының мәліметтері бойынша
ұйымдаспаған сауданы қоспағанда 2000 ж. қаңтар-желтоқсанында сыртқы сауда
айналымы 848,3 млн. АҚШ долларын құрады, бұл 1999 ж. деңгейіне қарағанда
193,8 пайыз, оның ішінде экспорт - 501,3 млн. доллар 187,3 пайыз, импорт
-347 млн доллар 203,9 пайыз болды. Төмендегі кестеден облыстық
статистика басқармасы, қаңтар -желтоқсан 2000 ж. экспорттық тауарлар
құрамын байқауға болады. Есепті мерзімде сауда балансында 154,3 млн. доллар
көлемінде оң сальдо қалыптасты. Экспорттың жалпы көлемінде ТМД елдерінің
үлесі 47 пайыз 1999 ж. - 49 пайыз болды. Алыс шетелдерден Нидерланды мен
Қытайдың, ТМД елдері ішінде Ресей Федерациясының үлесі басым. Облыс
астығының негізгі тұтынушылары ТМД елдері 74 пайыз болып табылады.
Облыстың ауыр өнеркәсібінің өнімдерін негізінен алыс шетелдер сатып алады,
өнім түрлері бойынша химия өнімдері 81%, құнсыз металдар мен олардан
дайындалған бұйымдардың 97 пайызы өткізіледі. Дегенмен бұрынғыша экспортқа
шикізат кебірек шығарылады, экспорт өнімінің ішінде мұнай жетекші 67%
орын алады, оның 61 % Ресейге, 28% - Қытайға, 5 пайызы - Польшаға
жіберіледі. Облыс бойынша сауда көрсеткіштері 3 кестеде көрсетілген.
3 Кесте
Cауда қызметінің негізгі көрсеткіштері [8]
Халық саны 2007ж. Халық саны 2006ж.
Адам
Ақтөбе қ. 299517 292095
Алға 41161 40143
Әйтеке би 31864 32196
Байғанин 23917 23908
Қарғалы 18302 18496
Қобда 23651 24068
Мәртөк 31378 31380
Мұғалжар 65481 64688
Ойыл 19998 20004
Темір 36506 36407
Хромтау 42021 41984
Шалқар 46044 45891
Ырғыз 15504 15438
Облыс бойынша барлығы 695344 686698
Жедел мәліметтер бойынша 2009 жылдың қаңтарында бөлшек сауда
айналымының көлемі 8546,8 млн теңге құрап, өткен жылдың тиісті кезеңімен
салыстырғанда (қолданыстағы бағамен) 1,7 % өсті.
2009ж. қаңтарында жеке кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар
есесінен алынған бөлшек сауда тауар айналымының көлемі 4387,8 млн теңге
құрады (бөлшек сауда тауар айналымының жалпы көлемінен 51,3 %), 2009 ж.
қаңтарында – 4348,8 млн теңге (55,5%)
Жыл басынан облыстың көтерме сауда тауар айналымы 12072,0 млн теңге
құрады немесе 2009ж. тиісті қаңтар айына 69,1% көп, 2008ж. желтоқсанында –
10787,3 млн теңге. Осы уақытта алынған тауар айналымының негізгі көлемі
(көтерме сауданың жалпы көлемінен 100%) мемлекеттік емес сектордың үлесінде
- шағын бизнес кәсіпорындары көтерме сауда тауар айналымының жалпы
көлемінен 85,7% алады. 2009 жылдың 1 ақпанында бөлшек және көтерме сауда
тауар қорларының көлемі 7389,5 млн теңгеге дейін жетті, олардың 66,9 %
(4942,9 млн теңге) бөлшек саудада шоғырланған. 2008ж. қаңтарында қоғамдық
тамақтандыру қызметтерінің көлемі 224,3 млн теңге құрады. 2008ж. қаңтарында
бұл көрсеткіш 123,8 млн теңге көлемінде алынып, өткен 2008 ж. қаңтарымен
салыстырғанда 78,6% өсті. Қоғамдық тамақтандырудың барлық көлемі жеке
меншік түрдегі кәсіпорындар есесінен алынды. 2009ж. қаңтарында
автомобильдерге, мотоциклдерге техникалық қызмет көрсету мен жөндеу және
тұрмыстық бұйымдар мен жеке қолданыстағы заттарды жөндеу бойынша қызметтер
көлемі 18,1 млн теңге құрады, 2008ж. қаңтарында – 17,0 млн теңге. [6]
1.3 Туристік рекреациялық ресурстары
Облыс территориясында Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи қорықшасы
орналасқан. Қорықша 2007 жылы құрылды. Қорықшаны құрудың жаратылыс-ғылыми
мен техникалық-экономикалық негіздемесі бойынша территориясында экологиялық
соқпақтар, туристік маршруттарды мен қонақ үйлерді құруды көздейді. Қазіргі
таңда бұл территория құрамына Торғай мемлекеттік табиғи зоологиялық
қорықшасы да кіргізілген. Қорықша Ырғыз ауданында солтүстік шөлдер
зонасында орналасқан. Қорғалатын нысандар: Торғай даласы. Торғай даласында
батпақты далалар, кең жазықтар орналасқан. Қорықша Қазақстан
Республикасының Өкіметінің Ырғыз Торғай мемлекеттік табиғи территорияны
құру туралы №109 қаулысына сәйкес құрылды. Қазіргі таңда ерекше қорғалатын
территория құрамына 711 549 мың гектар жер кіреді. Кезінде Торғай
зоологиялық қорықшасына 52 000 гектар жер кірген (4 Кесте). Ырғыз-Торғай
қорықшасы Қазақстан территориясындағы заңды тұлға болып табылатын ең ірі
қорғалатын аумақ болып табылады. [10]
4 Кесте
Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерватының территориясы [9]
Жер пайдаланушы аты Жер ауданы, га
Нұра ауыл округі
Жер қоры 12 794,0
Елді-мекендерінің жері 723,0
Нұра елді мекенінің жері 723,0
Тоғай мемлекеттік зоологиялық қорықшасы 6 436,0
Барлығы қорғалатын аймақ 19 953,0
Оңтүстік аудандық бөлімшесінің қорғау зонасы
Тәуіп ауыл округі
Шаруашылық аймағы 7 016,0
Азамат шаруашылығы 1 082,0
Мирас шаруашылығы 400,0
Дархан шаруашылығы 700,0
Рахат шаруашылығы 400,0
Талант шаруашылығы 1 070,0
Азамат шаруашылығы 300,0
Наз-Гул-ЕШЖ ЖШС 364,0
Қор жері 48 197,0
Елді мекендер ауданы 1 773,0
Жайсанбай елді-мекенінің жері 1 773,0
Тоғай мемлекеттік зоологиялық қорықшасы 18 943,0
Барлық қорғалатын аудан 75 929,0
Барлық қоғалатын аудан 95 882,0
Облыс территориясындағы көлдердің көбісі (77%) ауданы 0,01 – 1 км. тең
болатын су қоймалары болып келеді. Көлдердің орташа тереңдігі 1,5 – 2 метр,
4 – 4,5
Тұщы сулы көлдер Ақтөбе облысының батысында (230), шығысында (Торғай
өзенінің аңғары) және Тобол Торғай қосөзендерінде (300) мен оңтүстігінде
орналасқан.
Ең ірі көлдер Әйке (айдын ауданы 24 км2), Белқопа (айдын ауданы 15,2
км2).
Тұщы көлдерде жиырмаға жуық балық түрлері мекендейді, соның әшәнде
шортан, табан, сазан, сары құты, ақ балық, плотва бар. Сондықтан
жүргізілетін жорықтардың кезінде балық аулаумен айналысуға болады.
Облыстық аңшылар және балық аулаушылар қоғамының мәліметтері бойынша
спорттық қызығушылықты Әйке, Шалқар Қарашатау көлдері, Ор, Қобда, Ырғыз,
Елек, Торғай өзендері танытады.[11]
Өзендер мен көлдерге рекреациялық бағалаудың ең негізгі факторы
ретінде олардың демалыстың белгілі бір түрі үшін қолану ұзақтығы
қарастырылады. Корнилова Р.П. айтуы бойынша Ақтөбе облысының
территориясында шомылу маусымының ұзақтығы 91 – 100 күнге тең болып келеді.
Өзендер мен көлдер температурасы жазғы айларында + 17 С асады, ал мамыр
шілде айларында + 20 С ден көп болады.
Жасалынған анализ бойынша ішкі сулардың ішінде негізгі маңыздылықты су
қоймалары білдіртеді.
Ақтөбе облысының территориясында 10 жуық су қоймалар және 613 көл бар.
Олардың жалпы көлемі 600 млн.м3. асады. Ең ірі су қоймалары Елек өзенінің
аңғарында орналасқан: Сазды, Қарғалы, Ақтөбе.
Ақтөбе қаласының маңындағы ірі су қоймалары су климаттық терапия
үшін қолдануға үлкен мүмкіндік туғызады.
Геологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде Ақтөбе облысының
аумағында емдік минералды сулардың зор қоры табылған. Минерализация мен
химиялық құрамы жағынан олар әр түрлі болып келеді. Мұнда йод, бром, темір,
кұкірт сутекті микрокомпоненттер кездеседі.[12]
Облыс территориясында жерасты минералды сулардың келесідей
бальнеологиялық топтары негізделеді:
- арнайы компоненттері мен қасиеттері жоқ сулар;
- сульфидті немесе күкірт сутекті сулар (сонымен қатар сульфидті
бромды сулар);
- бром, йод және йодты бромды сулар.
Ең жақсы зерттелгені Шалқар қаласының территориясында орналасқан
Шалқар минералды сулары ( 1931- 1964 жж. табылған). Жалпы 3 км2. ауданда
орналасқан 10 скважина бір тәулікке 2,5 млн. литр су береді. Бүгінгі күні
Ақтөбе қаласында Шалқар суы деп аталатын минералды суын өндіретін ЖАҚ
(Жабық Акционерлік қоғам) Көктас Ақтөбе жұмыс істеп жатыр. Шалқар
минералды сулары Арзни (Армения), Ессентуки №17 (Ресей) курорттарының
суларына ұқсас болып келеді.
Ырғыз минералды сулары Ақтөбе облысының оңтүстік шығысындағы Ырғыз
ауылының маңында ашылған. Бұл сулар жүйке жүйесінің, гинекологиялық және
қозғалыс аппаратының ауруларын емдеу үшін қолайлы.
Ақтөбе қаласынан оңтүстік шығысқа қарай 15 км.жерде орналасқан
Берлиндік минералды сулар асқазан ішек жолдарын емдеуге қолданылады.
Ең үлкен қызығушылыққа Байғанин ауданында орналасқан Ембі минералды
сулары ие. Олар 550 – 650 метр тереңдікте жатыр, сулардың температурасы
тереңдікке байланысты 11 – 32 С тең болып келеді.
Ембі (немесе Доңғыстау) минералды сулар асқазан ішек, бауыр, өт
жолдарын емдеуге қолданылады. Сульфидті сулар Ақтөбе облысының және жалпы
Батыс Қазақстанның кейбір аудандарында ғана табылған. Мұндай минералды
сулар негізінен ванналар үшін пайдаланылады.
Темір ауданында орналасқан Жақсымай күкірт сутекті сулар Қазақстан
үшін уникалды болып келеді. Олардың минерализациясы 40 – 50 гл. Бір
тәулікте 300 м3 дейін өндіріледі. Судың температурасы 18 – 20 С. Ұқсас
сулар Ресейдің Жаңа Мацеста мен Усть Качка курорттарында тері, жүрек қан
ауруларын емдеуге қолданылады. Дегенмен, осындай сулардың құндылығына
қарамастан, олар жеткілікті түрде зерттелмеген.
Власко Г.Н. айтуы бойынша жоғарыда аталынып кеткен сулармен қатар
темірлі, купоросты, бром және т.с.с. су көздерінің жиындары бар.
Осыған байланысты Ақтөбе, Алға, Шалқар қалаларының маңында арнайы
курорттарды салуға мүмкіндіктің бар болғанын аңғарамыз. Бұған әсер етуші
факторлары:
- қолайлы табиғи климаттық жағдай;
- табиғи емдік факторлар (минералды сулар көзі, емдік балшықтар,
дәрілік шөптер және т.б.);
- әлеуметтік инфрақұрылым;
- жоғары квалификацияланған медициналық қызметкерлер;
- территорияда халықтың тығыз орналасуы.
Ақтөбе облысында кездесетін емдік балшықтар жоғары сульфидті топқа
жатады. Негізігі орындарға Милыкөл, Көшқарата, Сахабайкөл көлдерін
жатқызуға болады.
1980 – 1990 жж. Запказгеология Территориалды басқармасы (қазір
Запказнедра ТБ) өткізген жүйелі зерттеулердің нәтижесінде Ақтөбе
облысының емдік балшықтарға баға берілді. Жалпы балшықтар қоры облыс
бойынша 9 млн.м. тең. Сульфидті балшықтардың ірі жиындары Солтүстік Арал
маңындағы көлдерңнде негізделінген, олар өзінің жоғары сапалы
бальнеологиялық қасиеттерімен ерекшелінеді. Алайда бұл суларды өңдеу қалың
тұз қатпарымен қиындатылады.
Емдік балшықтардың шағын қорлары Орал Ембі аудандарының көлдерінде
(Терісаққан, Ақмола, Бақыткөл, Ақылбайты) кездеседі. Олар Қазақ кардиология
ғылыми зерттеу институтының қорытындысы бойынша емдік мақсатпен қолданыла
алады. Мысалы, Терісаққан көлінің сульфидті лай балшығы құрамы жағынан
Медвежье көлінің (Ресей, Қорған облысы) балшықтарына жақын болып келеді
және қозғалыс аппараты мен жүйке жүйесінің ауруларын емдеуге пайдаланылады.
[13]
Батыс Қазақстанның мемориалды культ айқыны болып табылатын ХIV -ХV
ғасырларына жататын Абат-Байтак кесенесі болып табылады. Ескерткіш Ақтөбе
облысының Талдысай Қобда елдім мекенінің оңтүстігінде 12 шақырым жерде
Қобда өзенінің жағалауында орналасқан.
Аңыз бойынша мазар Асан қайғының баласы Абат батыр жерленген орнында
ХV ғасырда салынды. Бұл Абат батыр қалыңдығын алып кетуге бара жатқан
кезінде түйеден құлаған кезде болды. Қайғыға душар болған халық қысқа
мерзім ішінде бірге бұл ескерткішті салды. Осыдан бұл орынға Абат Байтақ
деген ат берілді.
Абат Байтақ мазары құлпытастар орналасқан орынның орталығы болып
табылады (сурет 1).
1 сурет. Абат-Байтақ кесенесі [14]
Құлпытастар мазардың оңтүстігінде, батысында және солтүстік батысында
салынды. Олардың жалпы саны 200 болады. Құлпытастар батыстана қарай
салынды. Бұл жердің ерекшелігі, 200 құлпытастың ешқайсысы бірін бірі
қайталамайды. Құлпытастарда геометриялық оюлар, әскери құралдары мен әйел
зергерлік бұйымдары ойылып қашалған (Сурет 2). Көптеген жағдайда батыс
жақтан Қоран сөздері мен қайтыс болған адамдар туралы ақпарат қашалған.
Сонымен қатар, құлпытастарда қазақ рулары табын, кете, алшын, байбақты,
шекті, таңбалары салынған.
2 сурет. Абат-Байтақ мазарын қоршаған құлпытастарының бірі [14]
Ақтөбе облысы архитектура ескерткіштеріне бай аймақ (5 кесте). Мұнда
ескерткіштерінің бірнеше локальды тобы бөлінеді. Экспозициясында ерекше
орын Үстірттің солтүстігіне (Доңызтау) бөлінген. Мұнда Ақсай және Үлкен
Жыбысқы сияқты некропольдер орналасқан. Ембі даласының ескерткіштері де
ерекше. Мұнда Даумшар, Қарасақал, Асан-Қожа ірі некропольдері орналасқан.
Ескерткіштерінің уникалды композициялары мен декорына қарап бұл жерді ашық
аспан астындағы мұражай деп атауға болады.
5 Кесте
Ақтөбе облысы бойынша орналасқан тарих нысандары [автордан]
Атауы Сипаттамасы Орналасқан жері
Даумшар Мазар, сағана тамы, Байғанин ауданы, Жарқамыс елді
құлпытас мекенінен оңтүстік батысында 37
шақырым
Қарасақал ХУП-ХХ Байғанин ауданы, Жарқамыс елді
мекенінен оңтүстік батысында 60
шақырым
Асан қожа Байғанин ауданы, Оймауыт елді
некрополі мекенінен оңтүстік батысында 50
шақырым
Сүндет мазарыХIХ Байғанин ауданы, Жарқамыс елді
мекенінен оңтүстік батысында 68
шақырым
Абат Байтақ Құлпытастар орналасқан, Қобда ауданы, Талдысай елді
мазары ХIY-ХХ ғғ мекенінің оңтүстігінде 12 шақырым
Қобыланды Қобда ауданы, Қобда елді мекенінің
батыр мазары батысында 105 шақырым
Есет әулие Алға ауданы, Бестамақ елді
мазары мекенінің шығысында 5 шақырым
Алмат тамы Ырғыз ауданы, Ырғыз елді мекеннің
мазары шығысында 22 шақырым
Қызылтам Қалдықтары Ақтөбе қаласының солтүстік
мазары шығысында 56 шақырым жерде
орналасқан
Есет Дәрібай Шалқар ауданы, Аққайтым елді
мазары мекенінен 40 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География факультеті
Туризм кафедрасы
Диплом (Бітіру) жұмысы
Ақтөбе облысындағы туризмнің дамуы
Алматы - 2011
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ
АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Физикалық-географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Халықтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Туристік-рекреациялық ресурстары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ТУРИЗМНІҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Туристік бизнестің жалпы сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Туристік инфрақұрылымның жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Аудандар бойынша туристік-рекреациялық мүмкіншіліктер ... ... ... .
3. АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН БОЛАШАҒЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Қазақстан туризмнің дамуында Ақтөбе облысының орны ... ... ... ... .
3.2 Туризмді дамыту мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Туризмді дамытуға арналған үкімет шаралары
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМШАЛАР
ГЛОССАРИЙ
1. АХАЖ - азаматтардың хал актілерін жазу.
2. Туризм - жеке тұлғалардың ұзақтығы жиырма төрт сағаттан бір
жылға дейін, немесе жиырма төрт сағаттан аз, бірақ уақытшы
болған елде ақы төлейтін қызметпен байланысты емес мақсатта
түнеп өтетін саяхаты.
3. Рекреация - бұл халықтың тұрақты жерден тыс жердегі арнайы
мамандандырылған территориядағы тәуліктік, апталық және жылдық
өмір цикліндегі адамдардың бос уақытын пайдалану кезіндегі іске
асатын сауықтыру, танымдық, спорттық және мәдени,көңіл көтеру
үшін қатынастар мен құбылыстар жиынтығы.
4. Экскурсия - жол жүру, серуендеу, көрікті көз тартарлық
объекттерді аралап көру.
5. Рекреациялық потенциал - белгіленген территорияда рекреациялық
іс-әрекет ұйымдастыруға және дамытуға арналған табиғи, тарихи
мәдени, әлеуметтік-экономикалық және т.б. жағдайлар жиынтығы.
6. Туристерді орналастыру орындары - мейманханалар, мотельдер,
кемпингтер, туристік базалар, демалыс үйлері, пансионаттар және
туристердің тұруы мен оларға қызмет көрсету үшін пайдаланылатын
басқа да үй жайлар мен ғимараттар.
7. Тур - белгіленген мерзім шеңберінде белгілі бір маршрут бойынша
жасалатын саяхатты қамтитын туристік қызмет көрсетулер кешені.
8. Туристік ұйымдар - қызметінің негізгі түрі туристік қызмет болып
табылатын заңды тұлғалар.
9. Туристік ресурстар - туристік көрсету нысандарын қамтитын табиғи
климаттық, тарихи, әлеуметтік-мәдени, сауықтыру объектілері,
сондай-ақ туристердің рухани қажеттерін қанағаттандыра алатын,
олардың дене күшін қалпына келтіріп, дамытуға жәрдемдесетін өзге
де нысандар.
10. Туристік өнім - саяхат барысында туристің қажетін қанағаттандыру
үшін жеткілікті туристік қызмет көрсетулер жиынтығы.
11. Туристік аудан - туризмнің дамуына арналған бірнеше табиғи,
тарихи мәдени және әлеуметтік-экономикалық жағдайлары бар
экономикалық салалы аудан.
12. Туристік нарық - туристік қызмет саласында тауарлар (жұмыстар,
қызмет көрсетулер) және ақша айналысы.
13. Уәкілетті орган - туристік қызмет саласында мемлекеттік басқару
функцияларын жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі
белгілейтін орталық атқарушы орган.
РЕФЕРАТ
Жұмыстың бірінші тарауында Ақтөбе облысының туризм дамуының
алғышарттарына талдау жасалынған. Бірінші кезекте, облыстың физикалық
географиялық ерекшеліктері көрсетіліп, облыстың әр аумағының туристік
рекреациялық мүмкіншіліктеріне нақты талдау жасалынған.
Жұмыстың екінші тарауында Ақтөбе облысының әлеуметтік-
экономикалық жағдайы көрсетілген. Сонымен қатар, туризм дамуының басты
факторы болып табылатын, облыстың туристік инфрақұрылымы қарастырылған.
Үшінші тарауда облыста дамытуға мүмкін болатын туризм түрлері
мен туризмнің болашақ мүмкіншіліктері көрсетілген. Тарауда облыстағы
туризмнің қазіргі басты мәселелері мен оларды шешудің нақты жолдары
берілген.
Диплом жұмысында сандық көрсеткіштері және жасалынған анализді
бейнелеу үшін 7 кесте мен 15 сурет қолданылды.
Кездесетін қысқартулар:
АХАЖ - азаматтық хал актілерін жазу.
ҚТА - Қазақстандық туристік ассоциациясы
ЖАҚ - жабық акционерлік қоғам
ІЖӨ - ішкі жалпы өнім.
Осы диплом жұмысында Ақтөбе облысының туризм дамуының алғышарттары,
яғни облыстың географиялық орналасуы, табиғи, әлеуметтік- экономикалық
ресурстары талданды.
Мақсаты Ақтобе облысындағы туризмнің дамуына талдау жасау. Дамытуға
мүмкін болатын туризм түрлерін бағалап, оларға нақты сипаттама беру.
Облыстың туристтік рекреациялық ресурстарын анализдеу, мемлекет тарапынан
жүргізілетін іс-шаралар жүйесін анықтау.
Міндеттері:
1. Ақтөбе облысының туризм дамуының негізгі алғышарттарына талдау жасау.
2. Туристік шаруашылықтың қазіргі даму деңгейін көрсету.
3. Аудандар бойынша туристік-рекреациялық мүмкіншіліктерін зерттеу.
4. Ақтөбе облысы бойынша туризм дамуына байланысты нақты ұсыныстар беру.
КІРІСПЕ
Туризм – экономиканың, мемлекет пен қоғам дамуының маңызды факторы
болып табылады. Туризмді дұрыс жолға қоя білу қыруар пайда әкелуге жол
ашады. Қазақстанның туризмін экономиканың басымдылыққа ие саласы ретінде
қарастыруға болады. Республикада туризм мен спортты дамытудың мемлекеттік
бағдарламалары қабылдануда. Шетел тәжірибесінен белгілі болғандай егер
мемлекет тарапынан дұрыс және тиімді саясат жүргізілетін болса, туризм өзін
өзі қамтамасыз ететін және де бұл нарықтың белгілі бір дәрежеде әкелетін
жүйеге айналады. ДТҰ-ның маркетингтік қызметтері зерттеулерінің мәліметтері
бойынша Ақтөбе облысында туризмді дамытудың мүмкіндіктері мол. Облыстың
туризмі әкімшілік тарапынан қолдау табуда. Облыста табиғи рекреациялық
ресурстар, тарихи ескерткіштер көп. Бүгінгі күні туризмнің инфрақұрылымы,
сервис деңгейі нашар дамыған, екінші буындағы білікті туристік кадрлар
жетіспейді, автомобиль жолдарының, көптеген мәдениет және тарих
ескерткіштерінің қанағатсыз жағдайы, батыстық туристің біздің өлке туралы
хабарының аздығы, туризмнің негізгі көрсеткіштерін есептеу әдістемесінің
жетілмегендігі, облыстың кейбір аудандарындағы экологиялық жағдайдың
қолайсыздығы - міне, бұның бәрі туризмнің дамуына бөгет болады.
Шыны керек, туризм индустриясын дамыту сан салалы жұмыстарды жолға
қоюдан басталады. Ең бірінші біз өз өңірімізді шетелдіктерге барлық жағынан
таныстыруымыз керек. Олардың қызығушылығын тудырып, туризмді дамыту туралы
жаңа бағыттар ашу қажет. Сондықтан біз облыстағы инфрақұрылымды дамытуға
және туристік обьектілерді, тарихи және мәдени ескерткіштерді, табиғи
ресурстарды тиімді пайдалануымызға тиіс.
Ақтөбе облысының туристік рекреациялық ресурстар мүмкіншіліктерін
дұрыс пайдалану арқылы облыс туризм саласында үлкен жетістіктерге жете
алады.
Жасалынған жұмыстың өзектілігі бүгінгі күнгі әлемдік, соның ішінде
мемлекеттік экономиканың дамуыедағы рөлінде негізделген. Ақтөбе облысы жан-
жақты зерттелінді, оның біріктірілген туристік потенциалы анықталды. Осыған
сүйене отырып, диплом жұмысында жаңа туристік маршруттар, бағыттар, жобалар
ұсынылды.
Осы диплом жұмысында Ақтөбе облысының туризм дамуының алғышарттары,
яғни облыстың географиялық орналасуы, табиғи, әлеуметтік- экономикалық
ресурстары, туризмнің облыс экономиксының саласы ретіндегі қазіргі жағдайы
мен Республикалық туризм нарығындағы алатын орны қарастырылды.
Ақтобе облысындағы туризмнің дамуына талдау жасау, дамытуға мүмкін
болатын туризм түрлерін бағалап, оларға нақты сипаттама беру, облыстың
туристтік рекреациялық ресурстарын анализдеу, мемлекет тарапынан
жүргізілетін іс-шаралар жүйесін анықтау, сонымен қатар облыстың туристік
саласына, бүгінгі күнгі ұсынылатын қызметтерге жаңалықтарды еңгізу –
мінекей, осының барлығы ұсынылып жатқан диплом жұмысының мақсаты болып
саналады.
Міндеттері:
1. Ақтөбе облысының туризм дамуының негізгі алғышарттарына талдау
жасау, туристік рекреациялық ресурстарын сипаттау.
2. Ақтөбе облысының шаруашылықтың қазіргі даму деңгейін, Қазақстан
Республиксы бойынша алатын үлесін анықтау.
3. Облыс әкімшілік аудандары бойынша туристік рекреациялық
мүмкіншіліктерін зерттеу.
4. Ақтөбе облысының туризм саласына қатысты қолданылатын үкімет
шаралары, бағдарламалар, стратегияларға талдау жасау.
5. Ақтөбе облысы бойынша туризм дамуына байланысты өзіндік
ұсыныстар беру, жаңалықтар еңгізу.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- Ақтөбе облысындағы туризмнің қазіргі таңдағы даму деңгейінде нақты
жоспарланған шараларын ашып көрсету.
- Ақтөбе облысы аймағында рекреациялық ресурстардың мүмкіншіліктерін
жетілдіру жолдарын қарастыру.
- Ақтөбе облысында туризмді дамыту перспективаларының негізгі
бағыттарын анықтау.
- Ақтөбе облысы туризмінің даму қарқынын, туристік бизнесті
қалыптастыратын жағдайларын көрсету.
1. АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1. Географиялық орны, тарихы
Ақтөбе облысы материктің тереңінде орналасқан, Қазақстанның батысында
300 мың шаршы шақырым бар үлкен аймақты алып жатыр. Солтүстігінен
оңтүстігіне қарай 700 шақырым алып жатыр, шығысынан батысына қарай 800
шақырымға созылып жатыр, Орал көлінен бастап Арал теңізінедейін созылған.
Оның батыс шекарасы жер шарындағы Каспий тұрақтылығының ең соңында жатыр,
ал шығысы торғай даласы арқылы өтеді. Облыс алып жатқан территориясы
бойынша Қазақстанның тоғыздан бір бөлігін құрайды және үлкен Еуропа
мемлекеттерімен бәсекелесе алады. Жер бедеріне қарай облыс территориясын 5
геоморфологиялық аудандарға бөледі: Мұғалжар таулары, Орал-Ембі алқабы,
Торғай жазықтығы, Үстірт алқабы, Каспий тұрақтылығы. Мұғалжар таулары бұл
кішкене жоталар мен аласа беткейлер тобының меридионалдық тізбесі болып
табылады. Ал солтүстігінде Ор өзеніне дейін, оңтүстігінде 48о еңдікке дейін
созылады. Ең үлкені болып Мұғалжар тауларының оңтүстік бөлігі табылады. Бұл
жер ең биік нүктесі болып табылады. Батыс Қазақстанның ең үлкен нүктесі
теңіз деңгейінен 657 м биіктікте орналасқан. Мұғалжар таулары Еуропа мен
Азияны бөліп тұрған, белгі ретінде көрінеді. Батысында теңдік созылған.
Бұнда Елек пен Ембі, Хобда, Ойыл, Сағыз, Темір өзендері өтеді. Оны Орал –
Ембі алқабы деп атайды. Өзендердің аңғарлары кең. Орал-Ембі алқабы оңтүстік
батысқа қарай, Каспий теңізіне қарай ақырындап төмендейді және Каспий
тұрақтылығына өтеді. Онда Ақтөбе облысының оңтүстік батыс шеті жатыр. Ембі
өзеннің аңғарында оның ең төменгі жері орналасқан. Егер Мұғалжар тауларынан
шығысқа қарай бағыт алынса, үлкен Торғай теңдігінде тәрелеміз. Үстірт пен
Торғай арасында орналасқан жерді кейде солтүстік Арал деп атайды. Ол Арал
теңізінің жағасына дейін созылады. Бұл теңдікте Ақтөбе облысындағы үлкен
құмдар жатыр. Солтүстік Арал ауданы Торғай теңдігінен шартты түрде Ырғыз
өзенінің төменгі ағысындағы кең жермен бөлінген. [1]
Ақтөбе облысының әр түрлі табиғи жағдайларынан әр түрлі өсімдіктерінен
және жануарлар әлемінен, климатынан ерекшеліктерін көруге болады.
Республиканың солтүстік-батыс өңірінде орналасқан Ақтөбе облысы
терістігінде – Ресей Федерациясының Орынбор облысымен, оңтүстігінде –
Өзбекстан Республикасының құрамындағы Қарақалпақстанмен батысында – Атырау
және Батыс Қазақстан, шығысында – Қостанай, оңтүстік-шығысында – Қызылорда
облыстарымен шектесіп жатыр. Осындай үлкен аймақты алып жатқан облыс
солтүстіктен оңтүстікке дейін 700 шақырым, шығыстан батысқа дейін 800
шақырым жерге созылған 300 мың шаршы шақырым аумақта орналасқан. Облыс 12
селолық, қалалық және әкімшілік аудандарға бөлінген. Аумағында 6 қала, 2
қала типті қалашық бар. Әкімшілік орталығы - Ақтөбе қаласы.[2]
Шамамен 50 "градустық солтүстік ендікте аяқталатын Солтүстік Мұғалжар
Елек пен Ырғыз өзенде арасындағы ені 200 шақырым кеңістікті алып жатқан
өркеш төбелі биіктіктер. Солтүстік Мұғалжар Op өзені арқылы батыс және
шығыс тармақтарға бөлінген. Солтүстік Мұғалжардың батыс тармағы (Ор-Елек cy
айрығы) Орал тауының орталық және cy айрығы бөліктеріндегі, теңіз
деңгейінен биіктігі 440-460 м. жалғасы болып жатқан үстірті секілді. Үстірт
cy айырығынан батысқа қарай ағынды сулармен тілімденіп, ұсақ шоқыларға
айналғаң ал шығысқа қарай Op өзенінің сол жақ салаларымен тарамдалып,
төбешікті жазыққа ұласады, оның бастауындағы биіктігі 509 м. Солтүстік
Мұғалжардың шығыс қанаты (Op және Ырғыз өзендерінің арасы) теңіз деңгейінен
биіктігі 340 м жететін біркелкі жазық болып келеді де, Op өзеніне таман
төмендей түседі. Өзен аңғарының етегінде мүжіліп, бөлшектенген жерлер
кездеседі.
Оңтүстік Мұғалжар жоталы таулардан тұрады және ол облыстағы ең биік
аймақ болып табылады. Оның басты тізбегі - сол Мұғалжар жотасы оған иек
артып жатқан Орал-Жем үстіртінен 200-300 м. биікке көтерілген. Оның кейбір
неғұрлым сүйрік тұстары теңіз деңгейінен 450-650 м биіктікте. Бақтыбай
тауы 657 м. Оңтүстік Мұғалжардың шығысы жатықтанып, аласа келеді, оларда
биіктігі 20-30 м шамасында сирек төбешіктер тізбектері кездеседі. Теңіз
деңгейінен 280-300 м биікте жатқан бұл жайпақ үстірттер Ырғыз өзенінің оң
жақ салаларымен енсіз, терең алқаптарға тарамдалған. Орал-Жем үстірті
облыстың батыс өңірінің үлкен бөлігін алып, көптеген өзендермен және Ойыл,
Сағыз, Жем бассейндерінің yaқытша ағын суларымен жыраланып, бөктерлі-
төбешікті жазықтыққа айналған. Олар өзеннің cy айрықтарында теңіз
деңгейінен 400-500 м биіктікке жетіп солтүстік-шығыста, өте біркелкі
болмаса да батыс пен оңтүстік-батысында әркелкі келіп, 100 м дейін
төмендейді. Үстірттің бедеріне тән жағдай - биіктігі 100-150 м болатын
Сағыз бен Жем өзендері арасында останцо-эрозиялық бөктерлер, сол сияқты
денудация-эрозиялық процестердің үзіліссіз өтіп жатқандығын білдіретін
түрлі биіктегі денудациалық-эрозиялық төбешіктер, адырлар, шоқылар. Адырлар
арасындағы кең ойпаттарда шағылды және адыр-бұдырлы құмдар, ойыл, сағыз
және Жем өзендері алқаптарындағы құмдар немесе сортаңдар жатыр. Сонымен
бірге үстірттің осы бөлігінің жоғары жағында бос сулар көктемде қар
суларыментолатын сорлар кездеседі. Торғай-Арал маңы төрткүл жазықтығы
Торғай үстірті облыстың шығыс бөлігін алып жатыр. Оның биіктіктері батысы
мен солтүстік-батысында теңіз деңгейінен Мұғалжар тауының баурайында 320-
280 м., оңтүстік-шығыс бөлігінде Торғай, Ырғыз өзендерінің аяғында және
Шалқар-Теңіз еңістігінде небәрі 70-50 м. Үстірттің рельефіне ондаған метр
биіктігі бар тік жарлар, кейбір жерлері cy арналарымен тілімденген төрткүл
биікгіктер болып келеді. Үстірттің бетінде, әсіресе, Торғай, Ырғыз, Өлкейек
өзендерінің аяқтарында және Арал маңының терістігінде бос сулы көл
ойпаттар, сортақты құйылыстар мен тақырлар көп. Жазықтың оңтүстік бөлігі –
Арал маңы ойпатындағы биіктіктер 80-150 м. аралығында құбылады. Мұндағы
алқаптарды көлем, құмдар алып жатыр. Солардың ішінде ең ірілері Ұлықұм,
Kіші құм. Өсімдіктер өскен төбе құмдардың елеулі бөлігі Үстірттің
шыңшоқысы, Шағрайжоны және Ырғыз өзенінің төменгі маңы. [3]
Климаты. Облыс құрлықтан шалғай, мұхиттар мен биік таулы жүйелерден
алыста жатыр. Қыста аумақ Сібір антициклонының ықпалында болса, жазда жылы,
шөл даланың құрғақ субтропикалық ауасы кедергісіз, еркін жетеді. Облыстың
климатына құрғақ континенталдық сипат тән.
Aуаның температурасы. Облыстың аумағында ауаның орташа жылдық
температурасы солтүстікте Родников кенті 2,8 градустан оңтүстікте
Ақтұмсық 7,8 градусқа дейін құбылады. Жыл ішіндегі aya температурасының
барысы қыста тұрақты аязды күндермең көктемгі қысқы күндерден кейін
жеделдеп, ыстық жазға жалғасуымен сипатталады. Ауаның айлық неғұрлым
төменгі орта температурасы -12°, -18° қаңтар және ақпан айларында.
Температураның ең төменгі абсолюттік шамасы кейбір жылдары - 48 градусқа
дейін түсіп кетеді Ақтөбе қ. 12.1.1940. Жылдың, ең жылы айы шілде, бұл
айда ауаның орташа температурасы 20,7 градустан Родников 26,4 градусқа
Ақтұмсық дейін өзгереді. Ең жоғары абсолюттік температура 44 градус
Ақтұм-сықта, 5.8.1955 ж. тіркелді. Ауаның орташа тәуліктік
температурасының 0 градустан ауысуы көктемде әдетте 25-31 наурызда
оңтүстікте және солтүстікте 6-10 сәуірге келеді; күзде тиісінше 1-10 қараша
мен 29-31 қазанда. Орта тәуліктік температурасы 0 градустан артық болатын
күндер саны 200-ге жуық. Аязсыз кезең облыстың солтүстігінде 130-140 күнге,
оңтүстігінде 150-160 күнге созылады.
Атмосфералық жауын-шашын. Облыс аумағында орташа жылдық ылғал мөлшері
160 мм-ден 360 мм-ге дейін құбылып, ең аз ылғал Үстірт жазығына түседі.
Кейбір жылдары жауын-шашын жылдық орташа мөлшерден елеулі түрде ауытқып
тұрады. Жауын ерекше жиілеп, қар қалың түскен жылдары облыстың солтүстік
аудандарында ылғал тереңдігі 576 мм Мәртөк, 1956, оңтүстікте 371 мм
Аяққұм, 1958 дейін жеткен болатын. Қуаңшылық жылдарда жауын-шашың 70 мм-
ге дейін 69 мм - Ырғыз метеорологиялық ст. 1929 азаяды. Жыл бойы ылғал
тегіс түспейді. Оның негізгі мөлшері жылы мерзімге келіп, салқын кезде
жауын шашынның жылдық мөлшерінің шамамен 30 - 40% ғана түседі. Ылғалдың
айлық мөлшерінің ең молы маусым немесе шілде айларына келеді: жауынның
айтарлықтай тағы бір көп мөлшері-қазан айында. Ылғалдың ең азы - ақпан айы.
Жауын-шашын көп те, көлемді де емес, тек ара-тұра ғана біршама ұзақ жаңбыр,
күшті нөсер кездеседі. Жаздағы ылғалдар күннің ыстықтығынаң шөлді жерлердің
көптігінен тез буға айналып кетеді. Жауын-шашынның тәу-ліктік ең көп
мөлшері 50-70 мм. болып, кейде 110 мм Темір, қыркүйек, 1911дейін жетеді.
Өсімдігі. Түр-тұқымына қарағанда облыста өсімдік ѳте-мөте әртүрлі.
Мұнда тамырлы өсімдіктің 417 тегіне, 92 тұқымдасына жататын 1057 шамасында
түрі шығады. Шөп бітіктігі негізінен екі түрмен сипатталды: далалықта -
дақылдық, қуаң далада - жусанды өсімдіктер. Облыстың солтүстік құрға
далалығында болғандықтан, негізінен дақылды әртүрлі бетеге-ақселеулі шөп
өседі. Оның сортаң жерлері-кәдімгі бетеге, ақ және қара жусанды.
Мұғалжардың тастақты беткейлерінде сирек кездесетін бұталар мол. Таудың
өзенді аңғарлары мен қойнауларында көктерек, қайың өскен. Op, Жем және Елек
өзендерінің cy айырық жерлерінде қайың шоғырлары бұлақ суларымен
қоректенетін батпақты жерлерді жиектеген. Шөлейт өңірде жусанды-дақылды
шөптер өседі.
Аң-құстары. Географиялык орналасуы мен ландшафты-климат жағдайының
әртүрліліг себепті облыста аң-құстар түрі де сан-алуан. Өңірде сүт
қоректерінің 62, құстардың 214 және балықтың 24 түрі кездесіп, сүт
қоректілердің 10 және қүстың 35 түрі ҚР "Қызыл Кітабына" енгізілген. Сүт
қоректілерден кездесетіні - Елек, Қарғалы, Қобда өзендері мен олардың
салалары бойындағы, сол сияқты Қарғалы, Мәртөк, Қобда аудандарындағы
орманды жерлерде мекендейтін бұлан. Оның саны көп емес. Бұлан мекендеген
аймақта еліктер де тіршілік етеді, бірақ олардың саны көп емес, 252
шамасында. Бұл өңірлер белгілі бір шамада лицензия бойынша ғана әуесқойлық
аңшылық: құратын объекті болып eceптеледі. [4]
Тарихы Еуразия деп аталатын алып кұрлықтың Тынық мұхиттан Қара теңізге
дейінгі кең байтақ далалық аймақтарында есте жоқ ескі замандардан өмір
кешіп, бүгінге дейін жалғасқан ұлттар мен ұлыстардың бірде жаугершілік,
бірде ауа-райы себепті бірде бірігу, бірде бөліну тарихының айқыш-ұйқыш
түскен здерінің айқын табы Ақтөбе блысы өңірінде де сайрап жатыр. Мұндa дa
тарихы, кем дегенде, тас дәуіріне кетіп, өсуі мен өркендеуі сол замандардың
жағдайлары мен талаптарына ыңғайланып өмір сүрген қауымдар болатын. Алайда
сол көне дәуірлердің әсіресе apxeoлгиялық ескерткіштері тым аз
зертелгендіктен Атыраудан Аралға дейінгі ұланғайыр apaлыктың тарихында
ақтаңдақ беттер әлі көп. Археологиялық зерттеулердің Қазан төңкерісіне
дейінгі кезеңдері мардымсыз болғаны белгілі. Бұл саладағы кейінгі істер,
негізінен республиканың орталық және оңтүстік өңірлеріне ойысып, елдің
батыс бөлігі, оның ішінде Ақтөбе аймағы назардан тыс қалды. Оның негізгі
себеп-терінің бірі - республиканың орталығы мен оңтүстігін ерекше көрсету
мақсаты емес, сол аймақтар жөніндегі көне мәліметтердің әсіресе шетелдік
жазба әдебиеттерде неғұрлым молырақ сақталуынан еді. Ақтөбе облысы
территориясындағы алғашқы apxeoлогиялық зерттеулер осыдан 114 жыл бұрын
басталған болатын. Оны 1887-1888 ж. орыс археологі Ф.Д. Нефедов жүргізді.
Оның осы жылдары атқарған істері жөніндегі есебі Мәскеуде 1899 жылы жарық
көрген "Шығыс губернияларының археологиясы бойынша материалдардың" үшінші
томында жарық көрді. Ф.Д.Нефедовтың баяндауы бойынша Оралдың шығыс
етегіндегі алғашқы қазба жұмыстарын 1864 жылы Челябинск уезінде
Р.Г.Игнатьев бастаған. Ал Торғай мен Орал облыстарының далалары 1884 жылға
дейін археологтар үшін беймәлім болатын. Сол Ф.Д.Нефедов пен К.А.Фишердің
1884 жылы Електің сол жағасындағы Тамарөткел деген жердең "алтын" қорғанды
қазуынан кейін археологтар Торғай даласына мықтап назар аударды.
Ф.Д.Нефедов жоғарыда айтылған есебінде облыстың қазіргі шекарасы тұсында
бірнеше тарихи ескерткіштер мен apxeoлогиялық орындар барын еске салған.
Олар: Ұлыборсық құмы бағытында ертеде болған Балғасын қаласының қалдық
тары. Қала күйдірілген кірпіштен салынған бірер жеке ғимараттар болмаса,
негізінен құм астында қалған. Осы жерге кейін 1897 жылы келген А.Матов және
1907 жылы келген И.А.Кастанье бір кездері Балғасын деп аталған мұнараның
енді тек қалдықтарына ғана кезіккен. Бұл -1960 жылы жарық көрген Қазақстан
археологиясы картасы кадастарында № 2024 санымен тіркелген. Орынбордан
Ақтөбе бекінісіне қарай бағытталған жол бойымен 185 верст жердегі бес
жұлдыз формалы қорған сипатталған. XVIII ғасырдың 30 жылдарында Кіші жүз
Ресейге қосылғаннан кейін, патша өкіметі өзінің болашақта қазақ жерін
бағындыру үшін алғашқы мемлекеттік шараларын жүргізе бастады. 1734 жылы
арнаулы Орынбор экспедициясын ұйымдастыру туралы екінші Екатерина жарлық
жариялады. Онда қазақ жерін игеру үшін зерттеу жұмыстарын жүргізу, қазақ
жері арқылы Орта Азия хандықтарымен сауда қатынасын жасау үшін сауда
жолдарын ашу, Op өзенінің сағасында қала салып, оның атын Орынбор деп атау,
Сыр өзенінің Арал теңізіне құяр сағасында қала салып, теңіз арқылы сауда
жолын жалғастыру мәселелері аталды.
XVIII ғасырдың 70 жылдарына дейін Ресей үкіметі алғашқыда қазақ
жерінің шекара маңына, кейін ішкері ене отырып, көптеген бекіністер салды.
Кіші жүз жерінде салған бекіністерге қазақтарды әкеліп орналастырып,
оларға жер беріп, қазақтардың мал жайылымдарын қысқарта бастады. 1735-1742
жылдарда Кіші жүз және Орта жүз жерінде Ойылдан Жаңа Eртіc аралығына, яғни
Жайықтан Өскеменге дейін 3,5 мың шақырым бойына бекіністер салынды. [5]
1.2 Халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайы
1932 жылдың 22 ақпанында құрылып 10 наурызында бекітілген облыстың жер
көлемі 552089 шаршы километрді алып жатты, оған 18 аудан кірді. Халқының
саны 724,5 мың адам болды. Оның 59,1% қазақтар. Халықтың тығыздығы 1 шаршы
км-ге 1,3 адамнан келген. 2009 жылғы халық санағының қорытындысы бойынша
облыста 702558 адам түрады. Оның 483,7 мыңы қала, 218,8 мыңы ауыл
түрғындары. Олар 91 ұлттар мен ұлыстардың өкілдері. Облыста 2009 жылы 1999
жылмен салыстырғанда қала халқы 54,1%-тен 56,2%-ке өссе, село халқы 45,9%-
тен 43,8% азайған. Облыс тұрғындарының ұлттық құрамында да елеулі
өзгерістер болды. Қазір қазақтар облыс тұрғындарының 70,66%-і. Қазақтар
407222 адамнан 482285 ке көбейіп, 118,4%-ке өскен.
2007 және 2006 жылдарымен салыстырғанда облыс халқының саны 8646
адамға өсті, яғни өсу коэффициенті 1.2 % тең болды.(Кесте1)
1 Кесте
Халық санының өзгеруі [6]
Халық саны 2007ж. Халық саны 2006ж.
Адам
Ақтөбе қ. 299517 292095
Алға 41161 40143
Әйтеке би 31864 32196
Байғанин 23917 23908
Қарғалы 18302 18496
Қобда 23651 24068
Мәртөк 31378 31380
Мұғалжар 65481 64688
Ойыл 19998 20004
Темір 36506 36407
Хромтау 42021 41984
Шалқар 46044 45891
Ырғыз 15504 15438
Облыс бойынша барлығы 695344 686698
Облыс халқының саны 2007 жылдың 1 қаңтарының алдын ала есеп
мәліметтері бойынша 695,3 мың адам құрап, соның ішінде 386,7 мың адам
(55,6%) - қала тұрғындары және 308,6 мың адам (44,4%) - ауыл тұрғындары.
Облыс халқының саны 2006 жылдың 1 қаңтарымен салыстырғанда 8,6 мың адамға
өсті, осының ішінде 6,9 мың адамға - табиғи өсім есесінен 1,7 мың адамға
халық көші-қонының есесінен
2009ж. қаңтар – желтоқсанында 13566 нәресте туды (2008ж. қаңтар –
желтоқсанында - 13083). Облыс бойынша жалпы 1000 адамға шаққандағы туған
тұрғындардың жалпы коэффициенті 19,63 адам құрады (2008ж. – 19,17).
АХАЖ органдарымен тіркелген өлімдердің саны 2009ж. қаңтар –
желтоқсанында 6687 адамға қарсы 2008ж. қаңтар – желтоқсанында 6507 адам
құрады. Ал өлімінің жалпы коэффициенті 1000 адамға шаққандағы қайтыс
болғандардың саны 9,68 адам құрады (2007ж. - 9,53).
Тұрғындар өлімінің басты себептері қан айналымы жүйесінің аурулары
болып сақталуда, барлық қайтыс болғандардың санынан 47,7%.
Көші-қон процесінде көші-қонның оң сальдосы 1768 адам құрады, соның
ішінде халықаралық көші-қонда - 2394 адам, республикалық көші-қонда - -626
адам (2 Кесте).
2 Кесте
2009 жылдың қаңтар – желтоқсанында халықтың халықаралық көші-қоны [6]
Көші-қон қалдығы Келгендер саны Кеткендер саны
(+,-)
2008 2009 2008. 2009 2008 . 2009
Халықаралық 1833 2394 4265 3601 2432 1207
көші-қон.
Барлығы
Оның ішінде:
ТМД елдері 2062 2427 4202 3577 2140 1150
ТМД-ға -229 -33 63 24 292 57
кірмейтін елдер
2009ж. қаңтар – желтоқсанында шет елдерден Ақтөбе облысына 3601 адам
көшіп келді, олардан 3577 адам - жақын шет елдерінен (ТМД) көшіп
келгендердің саны.
Жыл басынан облыстан республиканың тыс жерлеріне қоныс аударғандардың
саны - 1207 адам (2008ж. қаңтар – желтоқсанында - 2432).
2009ж. қаңтар – желтоқсанында облыс шеңберінде көшіп-қонудың саны 8235
адам құрады (2008ж. осы кезеңінде - 7867 адам).
Металлургия саласында екі ipi - Дөң тау-кен байыту комбинаты және Ақтөбе
темір қорыту зауыты жұмыс істейді. 1936 ж. Новоресей ауд. Донской елді
мекеніне жақын жерден хром рудасы табылды, оны игеру 1937 жылы басталып,
екі жылдан кейін Дөң стансасының жанынан Хромтау поселкасы тұрғызылды.
1939 ж. KCPO Қара металлургия халық комиссариатының техникалық кеңесі
Ақтөбе ферроқорытпа зауытының құрылысын салу жобасын бекітті. 1940 ж.
мамырда кеңес Одағының барлық Республикалары жұмысшылары мен инженерлерінің
қатысуымен Ақтөбе ферроқорытпа зауытының жылу-электр орталығы өндірістік
ток берді, 20 қаңтарда № 1 қорыту цехы алғашқы балқыма шығарды. 1944ж.
сәуір-мамырда екінші қорыту цехы қосылды. 1995 ж. мамырда "Феррохром" АҚ
"Қазақхром" трансұлттық компаниясының басқаруына берілді. Қазіргі
кездеакционерлік қоғам феррохромның барлык маркаларын өндіреді.
Кәсіпорынның құрамында 3 қорыту, 16 қосалқы цехтар жұмыс істейді. Өнім
өндірудің ең жоғарғы деңгейі 1990 ж. байқалды - 331,3 мың тонна
ферроқорытпа.
Мұнай газ өнеркәсібі. Облыста 1931 ж. Шұбарқұдық, 1933 ж. Жақсымай
өңірлерінде мұнай кеніштері ашылып, 1932-33 ж. осы кеніштер пайдаланыла
бастады. 1966 ж. облыс мұнай өнеркәсібінің дамуының екінші кезеңі басталды,
ең ipi Кеңқияқ мұнай кеніші пайдалануға берілді. Үшінші кезең - Жаңажол
мұнай-газ конденсатын іске қосумен байланысты. 1981 ж. наурызда
"Ақтөбемұнай" өндірістік кәсіпорны ұйымдастырылып, ол 1993 ж.
"Ақтөбемұнайгаз" акционерлік қоғамы болып қайта құрылды. Қазіргі кезеңде
Жаңажол елді мекенінің солтүстігінде және осы кен орнының шығысында
болашағы өте жоғары алаңда сейсмологиялық зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
1997 ж. өткізілген тендерде Қытай ұлттық мұнай компаниясы "Ақтөбе-мұнайгаз"
акционерлік қоғамының 60,3 пайыз акциясына ие болды. Жаңажол мұнай
кенішінде леспе мұнай газын пайдалану арқылы 48 МВт газ турбиналық электр
стансасының құрылыс жұмыстары жүргізілуде, оның 24 МВт бірінші кезегі 1998
ж. қаңтарда іске қосылды. Барлық станса қуатының 18-20 МВт "Ақтөбемұнайгаз"
акционерлік қоғамының қажетіне, қалған қуаты сол жерге жақын орналасқан
елді мекендерді энергиямен қамтамасыз етуге пайдаланатын болады. Мұнайды ең
көп шығару 1997 ж. келеді -2658 мың тонна. Облыс аумағының үстімен Бұхара-
Орад Орта Азия -Орталық, Кеңқияқ - Орск мұнай құбырлары етеді. 1998 ж.
Жаңажол-Ақтөбе газ құбыры пайдалануға 6epлді.[7]
Осы жоғарыда аталынып кеткен өнеркәсіп орындары туристік нысандар
ертінде қарастырылу мүмкін, соның ішінде іскерлік туризм үшін.
Жеңіл өнеркәсіп облыстың жеңіл өнеркәсіп саласында "Әдемі", "Қиял"
акционерлік қоғамдары, жүнді алғаш өңдеу "Ақтөбежабағы" және "Юность"
акционерлік қоғамдары жұмыс істейді. Жабық түрдегі "Ақтөбе" акционерлік
қоғамы, қазіргі кездегі "Қиял"АҚ - Қазақстан Республикасындағы тоқыма
бұйымдарын шығаратын алғашқы кәсіпорындардың 6jpj Ол 1928ж. "Қазтүбіт"
кәсіпшілік артелі негізінде құрылып, түбіт орамал шығарабастады.
Энергетика кешені Облыста 1995 ж. дейін электр энергиясы Ақтөбе жылу-
электр орталығында өндіріліп келді, оның - 58 МВт өндіретін электр
энергиясының көлемі 350 млн. квт. сағат. Ол облыс қажеттілігінің 14% өтеді,
қалғаны - Ресейден жеткізілді. Осыған байланысты игерілген мол кѳмірсутегі
кѳздерін пайдалану арқылы облыстың шетел электр көздеріне тәуелділігін
азайту мақсатында арнайы бағдарлама жасалып, жүзеге асырыла бастады. 1996
ж. қаңтарында "Актурбо" АҚ-ында қуаты 100 МВт газ турбинасы іске қосылды.
Негізгі капиталға инвестиция. Облыста негізгі қорларға инвестиция
тарту жылдан-жылға ұлғайып келеді. 1996 ж. облыс экономикасына 10 млрд.
теңге инвестиция таратылса, 1996-2000 ж. аралығында ол 75,4 млрд. теңге
болды. Бұл инвестицияның 37,9 млрд. теңге немесе 50,2 пайызы шетелдік
инвесторлар үлесіне тиеді. 2000 ж. қаңтар-желтоқсанында күрделі салымның
жалпы көлемінде шетел инвестициялары азайып 33,4%, барған сайын
жергілікті инвесторлардың үлесі 65,9 өсіп келе жатқаны байқалды. Бұл
қаржыларға 1996ж. 104, 1999ж. -199, 2000 ж. - 205 жаңа нысандар салынып
пайдалануға берілді. Қазір олар облыс экономикасына жұмыс істеуде.
Сыртқы сауда. Облыста экспортқа шығарылатын материалдық ресурстар
жеткілікті. Бірақ олардың негізн шикізат материалдары құрайды. Облыстық
статистика және талдау басқармасының 1991ж. деректеріне қарағанда сол жылы
облыс шетелдерге барлығы 103958 мың сомның ішкі бағамен өнімдерін
шығарса, соның 102338 мың сомының шикізат, материалдар мен тұтыну
тауарларының үлесіне тиеді. Ал машиналар мен жабдықтар 1264 мың сом
құраған. Барлығы 27 елге экспорттық тауарлар шығарылған. Соңғы жылдарда
облыстың сыртқы саудасында экспорттың үлесі барған сайын артып келе
жатқандығы байқалады. Кеден статистикасының мәліметтері бойынша
ұйымдаспаған сауданы қоспағанда 2000 ж. қаңтар-желтоқсанында сыртқы сауда
айналымы 848,3 млн. АҚШ долларын құрады, бұл 1999 ж. деңгейіне қарағанда
193,8 пайыз, оның ішінде экспорт - 501,3 млн. доллар 187,3 пайыз, импорт
-347 млн доллар 203,9 пайыз болды. Төмендегі кестеден облыстық
статистика басқармасы, қаңтар -желтоқсан 2000 ж. экспорттық тауарлар
құрамын байқауға болады. Есепті мерзімде сауда балансында 154,3 млн. доллар
көлемінде оң сальдо қалыптасты. Экспорттың жалпы көлемінде ТМД елдерінің
үлесі 47 пайыз 1999 ж. - 49 пайыз болды. Алыс шетелдерден Нидерланды мен
Қытайдың, ТМД елдері ішінде Ресей Федерациясының үлесі басым. Облыс
астығының негізгі тұтынушылары ТМД елдері 74 пайыз болып табылады.
Облыстың ауыр өнеркәсібінің өнімдерін негізінен алыс шетелдер сатып алады,
өнім түрлері бойынша химия өнімдері 81%, құнсыз металдар мен олардан
дайындалған бұйымдардың 97 пайызы өткізіледі. Дегенмен бұрынғыша экспортқа
шикізат кебірек шығарылады, экспорт өнімінің ішінде мұнай жетекші 67%
орын алады, оның 61 % Ресейге, 28% - Қытайға, 5 пайызы - Польшаға
жіберіледі. Облыс бойынша сауда көрсеткіштері 3 кестеде көрсетілген.
3 Кесте
Cауда қызметінің негізгі көрсеткіштері [8]
Халық саны 2007ж. Халық саны 2006ж.
Адам
Ақтөбе қ. 299517 292095
Алға 41161 40143
Әйтеке би 31864 32196
Байғанин 23917 23908
Қарғалы 18302 18496
Қобда 23651 24068
Мәртөк 31378 31380
Мұғалжар 65481 64688
Ойыл 19998 20004
Темір 36506 36407
Хромтау 42021 41984
Шалқар 46044 45891
Ырғыз 15504 15438
Облыс бойынша барлығы 695344 686698
Жедел мәліметтер бойынша 2009 жылдың қаңтарында бөлшек сауда
айналымының көлемі 8546,8 млн теңге құрап, өткен жылдың тиісті кезеңімен
салыстырғанда (қолданыстағы бағамен) 1,7 % өсті.
2009ж. қаңтарында жеке кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар
есесінен алынған бөлшек сауда тауар айналымының көлемі 4387,8 млн теңге
құрады (бөлшек сауда тауар айналымының жалпы көлемінен 51,3 %), 2009 ж.
қаңтарында – 4348,8 млн теңге (55,5%)
Жыл басынан облыстың көтерме сауда тауар айналымы 12072,0 млн теңге
құрады немесе 2009ж. тиісті қаңтар айына 69,1% көп, 2008ж. желтоқсанында –
10787,3 млн теңге. Осы уақытта алынған тауар айналымының негізгі көлемі
(көтерме сауданың жалпы көлемінен 100%) мемлекеттік емес сектордың үлесінде
- шағын бизнес кәсіпорындары көтерме сауда тауар айналымының жалпы
көлемінен 85,7% алады. 2009 жылдың 1 ақпанында бөлшек және көтерме сауда
тауар қорларының көлемі 7389,5 млн теңгеге дейін жетті, олардың 66,9 %
(4942,9 млн теңге) бөлшек саудада шоғырланған. 2008ж. қаңтарында қоғамдық
тамақтандыру қызметтерінің көлемі 224,3 млн теңге құрады. 2008ж. қаңтарында
бұл көрсеткіш 123,8 млн теңге көлемінде алынып, өткен 2008 ж. қаңтарымен
салыстырғанда 78,6% өсті. Қоғамдық тамақтандырудың барлық көлемі жеке
меншік түрдегі кәсіпорындар есесінен алынды. 2009ж. қаңтарында
автомобильдерге, мотоциклдерге техникалық қызмет көрсету мен жөндеу және
тұрмыстық бұйымдар мен жеке қолданыстағы заттарды жөндеу бойынша қызметтер
көлемі 18,1 млн теңге құрады, 2008ж. қаңтарында – 17,0 млн теңге. [6]
1.3 Туристік рекреациялық ресурстары
Облыс территориясында Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи қорықшасы
орналасқан. Қорықша 2007 жылы құрылды. Қорықшаны құрудың жаратылыс-ғылыми
мен техникалық-экономикалық негіздемесі бойынша территориясында экологиялық
соқпақтар, туристік маршруттарды мен қонақ үйлерді құруды көздейді. Қазіргі
таңда бұл территория құрамына Торғай мемлекеттік табиғи зоологиялық
қорықшасы да кіргізілген. Қорықша Ырғыз ауданында солтүстік шөлдер
зонасында орналасқан. Қорғалатын нысандар: Торғай даласы. Торғай даласында
батпақты далалар, кең жазықтар орналасқан. Қорықша Қазақстан
Республикасының Өкіметінің Ырғыз Торғай мемлекеттік табиғи территорияны
құру туралы №109 қаулысына сәйкес құрылды. Қазіргі таңда ерекше қорғалатын
территория құрамына 711 549 мың гектар жер кіреді. Кезінде Торғай
зоологиялық қорықшасына 52 000 гектар жер кірген (4 Кесте). Ырғыз-Торғай
қорықшасы Қазақстан территориясындағы заңды тұлға болып табылатын ең ірі
қорғалатын аумақ болып табылады. [10]
4 Кесте
Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерватының территориясы [9]
Жер пайдаланушы аты Жер ауданы, га
Нұра ауыл округі
Жер қоры 12 794,0
Елді-мекендерінің жері 723,0
Нұра елді мекенінің жері 723,0
Тоғай мемлекеттік зоологиялық қорықшасы 6 436,0
Барлығы қорғалатын аймақ 19 953,0
Оңтүстік аудандық бөлімшесінің қорғау зонасы
Тәуіп ауыл округі
Шаруашылық аймағы 7 016,0
Азамат шаруашылығы 1 082,0
Мирас шаруашылығы 400,0
Дархан шаруашылығы 700,0
Рахат шаруашылығы 400,0
Талант шаруашылығы 1 070,0
Азамат шаруашылығы 300,0
Наз-Гул-ЕШЖ ЖШС 364,0
Қор жері 48 197,0
Елді мекендер ауданы 1 773,0
Жайсанбай елді-мекенінің жері 1 773,0
Тоғай мемлекеттік зоологиялық қорықшасы 18 943,0
Барлық қорғалатын аудан 75 929,0
Барлық қоғалатын аудан 95 882,0
Облыс территориясындағы көлдердің көбісі (77%) ауданы 0,01 – 1 км. тең
болатын су қоймалары болып келеді. Көлдердің орташа тереңдігі 1,5 – 2 метр,
4 – 4,5
Тұщы сулы көлдер Ақтөбе облысының батысында (230), шығысында (Торғай
өзенінің аңғары) және Тобол Торғай қосөзендерінде (300) мен оңтүстігінде
орналасқан.
Ең ірі көлдер Әйке (айдын ауданы 24 км2), Белқопа (айдын ауданы 15,2
км2).
Тұщы көлдерде жиырмаға жуық балық түрлері мекендейді, соның әшәнде
шортан, табан, сазан, сары құты, ақ балық, плотва бар. Сондықтан
жүргізілетін жорықтардың кезінде балық аулаумен айналысуға болады.
Облыстық аңшылар және балық аулаушылар қоғамының мәліметтері бойынша
спорттық қызығушылықты Әйке, Шалқар Қарашатау көлдері, Ор, Қобда, Ырғыз,
Елек, Торғай өзендері танытады.[11]
Өзендер мен көлдерге рекреациялық бағалаудың ең негізгі факторы
ретінде олардың демалыстың белгілі бір түрі үшін қолану ұзақтығы
қарастырылады. Корнилова Р.П. айтуы бойынша Ақтөбе облысының
территориясында шомылу маусымының ұзақтығы 91 – 100 күнге тең болып келеді.
Өзендер мен көлдер температурасы жазғы айларында + 17 С асады, ал мамыр
шілде айларында + 20 С ден көп болады.
Жасалынған анализ бойынша ішкі сулардың ішінде негізгі маңыздылықты су
қоймалары білдіртеді.
Ақтөбе облысының территориясында 10 жуық су қоймалар және 613 көл бар.
Олардың жалпы көлемі 600 млн.м3. асады. Ең ірі су қоймалары Елек өзенінің
аңғарында орналасқан: Сазды, Қарғалы, Ақтөбе.
Ақтөбе қаласының маңындағы ірі су қоймалары су климаттық терапия
үшін қолдануға үлкен мүмкіндік туғызады.
Геологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде Ақтөбе облысының
аумағында емдік минералды сулардың зор қоры табылған. Минерализация мен
химиялық құрамы жағынан олар әр түрлі болып келеді. Мұнда йод, бром, темір,
кұкірт сутекті микрокомпоненттер кездеседі.[12]
Облыс территориясында жерасты минералды сулардың келесідей
бальнеологиялық топтары негізделеді:
- арнайы компоненттері мен қасиеттері жоқ сулар;
- сульфидті немесе күкірт сутекті сулар (сонымен қатар сульфидті
бромды сулар);
- бром, йод және йодты бромды сулар.
Ең жақсы зерттелгені Шалқар қаласының территориясында орналасқан
Шалқар минералды сулары ( 1931- 1964 жж. табылған). Жалпы 3 км2. ауданда
орналасқан 10 скважина бір тәулікке 2,5 млн. литр су береді. Бүгінгі күні
Ақтөбе қаласында Шалқар суы деп аталатын минералды суын өндіретін ЖАҚ
(Жабық Акционерлік қоғам) Көктас Ақтөбе жұмыс істеп жатыр. Шалқар
минералды сулары Арзни (Армения), Ессентуки №17 (Ресей) курорттарының
суларына ұқсас болып келеді.
Ырғыз минералды сулары Ақтөбе облысының оңтүстік шығысындағы Ырғыз
ауылының маңында ашылған. Бұл сулар жүйке жүйесінің, гинекологиялық және
қозғалыс аппаратының ауруларын емдеу үшін қолайлы.
Ақтөбе қаласынан оңтүстік шығысқа қарай 15 км.жерде орналасқан
Берлиндік минералды сулар асқазан ішек жолдарын емдеуге қолданылады.
Ең үлкен қызығушылыққа Байғанин ауданында орналасқан Ембі минералды
сулары ие. Олар 550 – 650 метр тереңдікте жатыр, сулардың температурасы
тереңдікке байланысты 11 – 32 С тең болып келеді.
Ембі (немесе Доңғыстау) минералды сулар асқазан ішек, бауыр, өт
жолдарын емдеуге қолданылады. Сульфидті сулар Ақтөбе облысының және жалпы
Батыс Қазақстанның кейбір аудандарында ғана табылған. Мұндай минералды
сулар негізінен ванналар үшін пайдаланылады.
Темір ауданында орналасқан Жақсымай күкірт сутекті сулар Қазақстан
үшін уникалды болып келеді. Олардың минерализациясы 40 – 50 гл. Бір
тәулікте 300 м3 дейін өндіріледі. Судың температурасы 18 – 20 С. Ұқсас
сулар Ресейдің Жаңа Мацеста мен Усть Качка курорттарында тері, жүрек қан
ауруларын емдеуге қолданылады. Дегенмен, осындай сулардың құндылығына
қарамастан, олар жеткілікті түрде зерттелмеген.
Власко Г.Н. айтуы бойынша жоғарыда аталынып кеткен сулармен қатар
темірлі, купоросты, бром және т.с.с. су көздерінің жиындары бар.
Осыған байланысты Ақтөбе, Алға, Шалқар қалаларының маңында арнайы
курорттарды салуға мүмкіндіктің бар болғанын аңғарамыз. Бұған әсер етуші
факторлары:
- қолайлы табиғи климаттық жағдай;
- табиғи емдік факторлар (минералды сулар көзі, емдік балшықтар,
дәрілік шөптер және т.б.);
- әлеуметтік инфрақұрылым;
- жоғары квалификацияланған медициналық қызметкерлер;
- территорияда халықтың тығыз орналасуы.
Ақтөбе облысында кездесетін емдік балшықтар жоғары сульфидті топқа
жатады. Негізігі орындарға Милыкөл, Көшқарата, Сахабайкөл көлдерін
жатқызуға болады.
1980 – 1990 жж. Запказгеология Территориалды басқармасы (қазір
Запказнедра ТБ) өткізген жүйелі зерттеулердің нәтижесінде Ақтөбе
облысының емдік балшықтарға баға берілді. Жалпы балшықтар қоры облыс
бойынша 9 млн.м. тең. Сульфидті балшықтардың ірі жиындары Солтүстік Арал
маңындағы көлдерңнде негізделінген, олар өзінің жоғары сапалы
бальнеологиялық қасиеттерімен ерекшелінеді. Алайда бұл суларды өңдеу қалың
тұз қатпарымен қиындатылады.
Емдік балшықтардың шағын қорлары Орал Ембі аудандарының көлдерінде
(Терісаққан, Ақмола, Бақыткөл, Ақылбайты) кездеседі. Олар Қазақ кардиология
ғылыми зерттеу институтының қорытындысы бойынша емдік мақсатпен қолданыла
алады. Мысалы, Терісаққан көлінің сульфидті лай балшығы құрамы жағынан
Медвежье көлінің (Ресей, Қорған облысы) балшықтарына жақын болып келеді
және қозғалыс аппараты мен жүйке жүйесінің ауруларын емдеуге пайдаланылады.
[13]
Батыс Қазақстанның мемориалды культ айқыны болып табылатын ХIV -ХV
ғасырларына жататын Абат-Байтак кесенесі болып табылады. Ескерткіш Ақтөбе
облысының Талдысай Қобда елдім мекенінің оңтүстігінде 12 шақырым жерде
Қобда өзенінің жағалауында орналасқан.
Аңыз бойынша мазар Асан қайғының баласы Абат батыр жерленген орнында
ХV ғасырда салынды. Бұл Абат батыр қалыңдығын алып кетуге бара жатқан
кезінде түйеден құлаған кезде болды. Қайғыға душар болған халық қысқа
мерзім ішінде бірге бұл ескерткішті салды. Осыдан бұл орынға Абат Байтақ
деген ат берілді.
Абат Байтақ мазары құлпытастар орналасқан орынның орталығы болып
табылады (сурет 1).
1 сурет. Абат-Байтақ кесенесі [14]
Құлпытастар мазардың оңтүстігінде, батысында және солтүстік батысында
салынды. Олардың жалпы саны 200 болады. Құлпытастар батыстана қарай
салынды. Бұл жердің ерекшелігі, 200 құлпытастың ешқайсысы бірін бірі
қайталамайды. Құлпытастарда геометриялық оюлар, әскери құралдары мен әйел
зергерлік бұйымдары ойылып қашалған (Сурет 2). Көптеген жағдайда батыс
жақтан Қоран сөздері мен қайтыс болған адамдар туралы ақпарат қашалған.
Сонымен қатар, құлпытастарда қазақ рулары табын, кете, алшын, байбақты,
шекті, таңбалары салынған.
2 сурет. Абат-Байтақ мазарын қоршаған құлпытастарының бірі [14]
Ақтөбе облысы архитектура ескерткіштеріне бай аймақ (5 кесте). Мұнда
ескерткіштерінің бірнеше локальды тобы бөлінеді. Экспозициясында ерекше
орын Үстірттің солтүстігіне (Доңызтау) бөлінген. Мұнда Ақсай және Үлкен
Жыбысқы сияқты некропольдер орналасқан. Ембі даласының ескерткіштері де
ерекше. Мұнда Даумшар, Қарасақал, Асан-Қожа ірі некропольдері орналасқан.
Ескерткіштерінің уникалды композициялары мен декорына қарап бұл жерді ашық
аспан астындағы мұражай деп атауға болады.
5 Кесте
Ақтөбе облысы бойынша орналасқан тарих нысандары [автордан]
Атауы Сипаттамасы Орналасқан жері
Даумшар Мазар, сағана тамы, Байғанин ауданы, Жарқамыс елді
құлпытас мекенінен оңтүстік батысында 37
шақырым
Қарасақал ХУП-ХХ Байғанин ауданы, Жарқамыс елді
мекенінен оңтүстік батысында 60
шақырым
Асан қожа Байғанин ауданы, Оймауыт елді
некрополі мекенінен оңтүстік батысында 50
шақырым
Сүндет мазарыХIХ Байғанин ауданы, Жарқамыс елді
мекенінен оңтүстік батысында 68
шақырым
Абат Байтақ Құлпытастар орналасқан, Қобда ауданы, Талдысай елді
мазары ХIY-ХХ ғғ мекенінің оңтүстігінде 12 шақырым
Қобыланды Қобда ауданы, Қобда елді мекенінің
батыр мазары батысында 105 шақырым
Есет әулие Алға ауданы, Бестамақ елді
мазары мекенінің шығысында 5 шақырым
Алмат тамы Ырғыз ауданы, Ырғыз елді мекеннің
мазары шығысында 22 шақырым
Қызылтам Қалдықтары Ақтөбе қаласының солтүстік
мазары шығысында 56 шақырым жерде
орналасқан
Есет Дәрібай Шалқар ауданы, Аққайтым елді
мазары мекенінен 40 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz