Мұқағали поэзиясындағы ішкі сезім иірімдері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Дауытова Жадыра
ОРТА БУЫН СЫНЫПТАРДА М.МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ОҚЫТУ
Бакалаврлық бітіру
(Диплом) жұмысы
050117-Қазақ тілі мен әдебиеті
Алматы, 2010
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Хаттама___________
Кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.д., профессор
______________
Ыбырайым Б.
Бакалаврлық бітіру
(Диплом) жұмысы
Тақырыбы: ОРТА БУЫН СЫНЫПТАРДА М.МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ОҚЫТУ
050117-Қазақ тілі мен әдебиеті.
Орындаған:
Дауытова Жадыра
Ғылыми жетекші: п.ғ.к., доцент
Жұмақаева Б.Д.
Алматы, 2010
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. М.Мақатаев шығармаларының көркем әлемі
1. М.Мақатаев шығармаларының танымдық, тәрбиелік мәні, көркемдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2. Орта буын сыныптарда лирикалық шығармаларды
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2. М.Мақатаев шығармаларын 5-7 сыныптарда жаңа технологиялармен
меңгертудің тиімді
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 38
2.1. М.Мақатаев шығармаларын оқу бағдарламасы бойынша сыныпта оқыту
жолдары, сабақ
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы оқыту мен тәрбиелеудің басым бағыттарын айқындап берді.
Тұжырымдамада: ... жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайында алынған терең
білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі
дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер
қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру қажеттігі айқындалып, жеке
тұлғанын қалыптасуында алынған терең білім мен кәсіби дағдылардың маңызы
зор екендігі атап көрсетілді.
Қазақ мектептері үшін бүгінгі таңдаңғы ең өзекті мәселе – халқымыздың
мәдени-рухани қазынасын жасаушы жеке тұлғаларымыздың шығармаларын оқушы
бойына жан-жақты, терең де түбегейлі сіңіре отырып, жоғары мәдениетті
ұлттық сананың негіздерін қалыптастыру.
Халқымыздың мәдени-рухани бай қазынасының негізінде оқушы бойында
жоғары мәдениетті ұлттық сананың негіздерін қалыптастыру бүгінгі оқыту
үрдісіндегі әр пәннің алдындағы басты мәселе болып табылады. Саның ішінде
әдебиет пәнінің атқарар жүгі ерекше. Өйткені, Әдебиет мектеп ішіндегі
ақыл, сезім тәрбиелеп, қалыптастырып, жетілдіруден басқа, оқушыларға қазақ
деген елдің өткендегісі мен бүгінгі пішінін танытуы керек, - деген
академик-жазушы М.О.Әуезов.
Әдеби шығармалар оқушы санасын белгілі бір ұғым, түсініктермен
кеңейтіп қана қоймайды. Оқылатын шығарманың тақырыбын ашу, қат-қабат
идеялардың астарына үңілу, сол арқылы автордың көзқарасын тану, ұстанған
позициясына баға беру т.б. жұмыстар арқылы оқушының логикалық ойлауын,
өмірге деген көзқарасын кеңейте түсетіні белгілі. З.Қабдолов айтқандай:
“Әдебиет адамға өмірді танытып қана қоймайды, сол өмірге көзқарастарын
қалыптастырады, мінез-құлқына ықпал етеді, күллі тұрмыс-тіршілігіне әсер
етеді”.
Әдіскер-ғалым Е.Н.Ильиннің айтуынша, эмоциялық жағынан жақсы жетілген,
жан дүниесі бай адамның шығармашылық ізденісте болуы және оған деген
мұқтаждықты сезінуі өз-өзінен пайда болады. Осы ұғымды берік ұстанған ол
“для меня урок — урок искусства, ибо оно способно воспитывать юную душу,
увлекать жизнью, делает человеческими”—деген ой айтады1,48. Сондықтан
мұғалім әдебиет сабағында баланың рухани дүниесіне терең үңіліп, сол
арқылы оның ізеттілік пен ынталық қөрсетуге ұмтылысын туғызуы – басты
мәселе болуға тиіс деп есептейді. Осы мүмкіндіктің көбіне мұғалім Мұқағали
шығармаларын оқытуда қол жеткізуіне болады. Мұқағали шығырмаларын оқып,
ақынның терең ой тылсымындағы қат-қабат ойлары мен терең толғаныстарына
үңілген жан өзінің көптен іздеген сұрақтарына жауап табары анық. Мұқағали
шығармаларының тақырыптары әр алуан: адамгершілік, бейбітшілік, татулық,
адалдық, отаншылдық т.б.
Зерттеу нысаны. Жалпы білім беретін орта мектептерде бағдарлама
бойынша М.Мақатаевтың шығармаларын оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні. Орта мектепте М.Мақатаев шығармаларын оқытудың
әдістемесі.
Зерттеу мақсаты.
Орта мектепте қазақ әдебиеті бағдарламасы бойынша М.Мақатаев
шығармаларын жаңа технологиямен оқытудың ұтымды әдістемесін ұсыну, ақын
шығармаларын оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін айқындау, кешенді әдістемелік
жүйесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
1. М.Мақатаев шығармаларының танымдық, тәрбиелік мәнін айқындау;
2. М.Мақатаев шығармаларындағы көркем образдар, теңеулер, метафоралық
қолданыстар, символдар, афоризмдер, кейіптеулер, т.б. көркемдік
құралдардың қолданыс ерекшелігін айқындау, сол арқылы сабақ
үдерісінде оқушының эстетикалық талғамын қалыптастыру жолдарын
қарастыру.
3. Ақын шығармаларын оқытудың тиімді жолдарын, әдіс-тәсілдерін,
білімділік, ізденушілік, тәрбиелік, дамытушылық мақсаттарын
жүйелеу;
4. Бағдарлама бойынша оқылатын ақын шығармаларын танып білуде
өздігінен ізденудің тиімді жолдарын қарастыру;
5. Жеке тұлға қалыптастыруға негізделген оқу-тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру жолдарын қарастыру.
Жетекші идея. Жеке тұлғаның интелектуалдық қабілетін дамытуда, рухани
жан дүниесін байытуда ақын туындыларын шығармашылық оқыту әрекеті арқылы
тиімді жолдармен меңгерту оқушылардың сапалы да терең білім алуына
көмектеседі, пәнге деген қызығушылығын дамытады.
Зерттеудің әдістері. Психологиялық, педагогикалық, әдістемелік
еңбектерге сүйене отырып, тиімді әдіс-тәсілдер жүйесін саралау, салыстыру,
қорытындылау әдістері қолданылды.
Ғылыми жаңалығы.
- М.Мақатаев шығармаларының танымдық, эстетикалық құндылығы
талдаулар барысында айқындалып, оны оқу үдерісінде жүзеге асыру
жолдары қарастырылды. Ақын шығармашылығының жеке тұлға
қалыптастырудағы, ұлттық рухани тәрбие берудегі маңызы ғылыми
дәйектелді;
- Оқушылардың танымдық деңгейін, М.Мақатаев шығармаларына деген
өзіндік ізденісін қалыптастыруға, білімін тереңдетуге, ойлау
қабілетін дамытуға негізделген тиімді әдіс-тәсілдер, әдеби
тапсырма-жаттығулар жүйесі ұсынылды;
- Ақын шығармаларын оқытудың кешенді талдау үлгісі жасалып,
оқушыларға терең меңгертудің жолдары анықталды, сабақ үлгілері
ұсынылды.
Практикалық маңыздылығы:
Диплом жұмысының материалдарын қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімдеріне,
оқушылардың ізденушілік, шығармашылық жұмыстарына әдістемелік құрал
ретінде пайдануына болады.
1. М.МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМ ӘЛЕМІ
1.1. М.Мақатаев шығармаларыныың танымдық, тәрбиелік мәні, көркемдік
ерекшеліктері
Мұқағали есімінің өзінің жырға айналуы сезім қылын күйге бөлер нәзік
поэзиясының жүректен ойып орын алуына байлынысты. Бұл Мұқағали жырларының
мәңгілік екендігін көрсетеді. Ақын поэзиясының құдіреттілі неде?
Тіл мен әдебиеттің алтын ғасырының соңын ала келген М.Мақатаев сынды
тұлғалардың ұлттық санасында Абайдан Әуезовке дейінгі ұлағаттылық пен сөз
өнерінің озық үлгілері тұрды. Ол әдебиет майданында Абай салған дәстүрмен
өз қоғамындағы тарихи, мәдени өзгерістерді, жеке адам бойындағы эмоциялық
қалып-күйлерді өз таным-түсінігі тұрғысынан қарап, дәуіріне үн қоса білді.
М.Мақатаев шығармашылығы қазақ өлеңінің тақырыптық-идеялық жағынан жаңа
сатыға көтерілгенінің көрсеткіші. Сол себепті де ақын Күпі киген қазақтың
қара өлеңін, шекпен жауып өзіне қайтарамын дейді.
Ақынның суреткерлік шеберлігін айқындау жолында оның шығармаларындағы
көріктеу амалдары мен көркемдік әдістеріне ерекше көңіл бөлу керек.
М.Мақатаевтың әдеби шығармаларында оның тілдік ерекшелігін көрсететін
көріктеу құралдары көптеп кездеседі. Соның бірі – теңеу. Академик Р.Сыздық:
Теңеу – таным нәтижесі, сондықтан теңеулердің дені этнографиялық, ұлттық
сипатта болады дейді2,372. Мұқағали поэзиясында тіл үшін дәстүрлі
саналатын –дай, -дей, -тай, -тей жұрнақтары арқылы жасалған теңеулер мол.
Мысалы:
Жүрген жан ем байымай, тапшысынбай,
Сарсаң болдым ертегі бақсысындай.
Басым қалды жасырын полигон боп,
Өзім тұрмын мақтаулы сақшысындай.
Теңеуде ерекше салыстырылатын нәрсе – адам баласының ерекше қасиеттері.
Бұл дәстүр барлық тілде кездеседі. Қазақ тілінде адам баласының ерекше
қасиеттері мен табиғат құбылыстарына қатысты теңеу үлгілері алдыңғы кезекте
салыстырылатын категория болғандықтан ерекше түрге ие болып қолданылады.
Бұл теңеулер алдымен эпостарда молынан кездесетіндіктен шартты түрде
эпостық теңеулер деп аталған. Сол сияқты Мұқағалида -тай, -тей, -дай, -дей
тұлғалы теңеулерде табиғат суреттері, құбылыстары, аң-құс атаулары
лингвомәдени позициядан теңестіріледі. Мысалы, ақынның мына бір өлең
жолдарында:
... Жолбарыстай атылып тізгінді алдың,
Жігіт жүрек қыз едің, жігіт жүрек, – делінеді.
Бұл жерде ақын жолбарыстай теңеуімен жылдамдықты суреттесе, жігіт
жүрек сөзі де әдемі теңеу тұлғасына келеді. Осы теңеудегі негізгі
ерекшелік онын әрекетпен байланыстылығында болса керек. Бұған дейін
жолбарысқа теңеу Мағжан ақын жырларынан ғана кездескен еді. Оның
өлеңдерінде қазақ танымындағы дәстүрлі ұқсатулар (ассоциациялар) жетіп
артылады.
Мысалы:
Жапырақ – жүрек, жас қайың!
Жанымды айырбастайын...
Шешем менің - иілген сұрау белгі
Дауылдар майыстырған мына белді.
деген ақын суретті образ жасайды. Образға барар алғашқы баспалдақ -
суретті сөз болып табылады. Метафора табиғатында бейнелік ұқсастық
құндылықтары жатады, өйткені, сол ұлттың өкілі ғана метафораны жылы
қабылдаса, ал басқа ұлт өкілі селт етпеуі мүмкін. Мәдени, рухани ұлттық
құндылықтар сөздердің бір-біріне сәуле түсіріп, ауысуына қашанда өз әсерін
тигізіп отырады десек артық айтқандық болмас. Құбылыстар ұлттық санада
тоғысқан метафоралық қолданыстың өмір сүруіне алып келеді. Тілдегі
құбылыстарды ауыстыру шексіз процесс. Сол себепті метафоралық қолданыс
қоғамдық өмір, құрылыс өзгеріп, дамыған сайын жаңаша рең ала береді.
Мұқағалидың танымдық метафораларында өзін айқындықта көрсету орнына,
көбіне қарапайымдылықты қалайды. Бұл да ақынның өзіндік қолтаңбасы.
Мәселен,
...Көңілімнің сыбырлап көк құрағы,
Аққуы ұшқан ақ айдын көп тұнады.
Ақын өлеңдерінде өзіндік қолданыстағы метафоралар мен алмастырулар да,
жан-жануар, ағаш, тұрмыстық-салт лексика да кездесіп отырады. Мұқағали
өлеңдерінде дәстүрлі ұғымдар да метафоралық тіркес құрайды,
Көзді ашып-жүмғанша көсеуін ап қолына
Жетіп келді бір күні жел үрлеген сырдаң күз
Қаза қылмай бірде-бір таң самалын,
Қыз қырман сапырды ол қашан мың.
Күз деген - әрі диқан, әрі малшы
Тонын жаман демеңіз малшы ағаның – деген жыр жолдарынан көруге болады.
Мұқағали шығармаларында әр метафоралар бұрынғы дәстүрлі деңгейдегі сөз
ауыстыруларға, символдық мәні бар метафораларға, яғни сөз – символдарға
ұласады. Символ – метафора сияқты тілдік тұлғаның тіліндегі ұлттық
мәдениеттің көрсеткіші. Символдық мәнді халқымыздың дәстүрлі ұғымдарын
білдіретін сөздерден іздейміз. Мысалы, құстың, жан-жануарлардың атаулары –
халқымыздың бұрыннан келе жатқан тіліміздегі символдары. Осы орайда
ұлтжанды тұлға Мұқағали тіліндегі сөз – символдар мәні таң қаларлық.
Суреткер тілінде құстар символикасының орны ерекше. Әсіресе, аққу –
әдеміліктің, тектіліктің, махаббатқа адалдықтың, қазақы мәдениеттің символы
ретінде бейнеленеді. Оған дәлел – ақынның Аққулар ұйықтағанда
поэмасындағы аққу образы.
...Аққулар...
Аққу мойын, сүмбе қанат,
Алаңсыз тарануда күнге қарап.
Айдынның еркелері, білмей тұрмын,
Етермін тағдырыңды кімге аманат?!
Жаны сұлу ақ еркем, ары сұлу!
Сондай-ақ, аққу, сандуғаш, тоты құс, аққу, жапалақ, бүркіт, торғай
сөздеріне қазақ халқының ұғым түсінігін, табиғат бейнесін, санасында
жағымды, жағымсыз бағалауыштық коннатацияларды сыйғыза білген. Сондай-ақ,
ақын бүркіттің адал достығы мен тектілік, батылдық қасиетін, құсбегілік
салтының бір бөлшегін еркіндік символына сыйғызған. Бүгінде еліміздің
туында еркін шарықтап ұшқан қыран бейнеленгені ақын арманының
орындалғанының көрінісі.
М.Мақатаев – Абай үлгісімен өзіндік мен - автор образы арқылы ұлтына
үгіт-насихат, сын айтатын сипатынан оның жаршы, насихатшы, ақын екендігі
аңғарылады. Ақынның өзіндік мені – күрделі ұлттық таным.
Қуат алып Абайдың тіл-күшінен,
Жыр жазамын Абайдың үлгісімен.
Абай болып табынсам бір кісіге,
Абай болып түңілем бір кісіден,.. –
...Өлсе өлер Мұқағали Мақатаев,
Өлтіре алмас алайда өлеңді ешкім, – дейді, ақын ақындық табиғат, биік
бітімімен.
Сонымен, М.Мақатаевтың тілдік тұлғасы оның тіліндегі шоқтығы биік,
қадау-қадау көркемдегіш құралдарды пайдалануымен ерекшеленеді.
Онда дәстүрлі, жекелік метафоралардың, сөз-символдардың қолданысы оның
тілдік қуатының тағы бір қасиетін байқатады. Ал шығармаларының халық жанына
жақын болуы ақынның тілдік тұлғасының халықпен рухтас екендігіне
байланысты.
Мұқағали шығармаларында символдық қолданыстар көптеп кездеседі.
Символдың оқушы қиялын дамытуда ролі ерекше. Мәселен, тау, тау өзені, түн,
қыран, дала, жел, т.т. көптеген ұғымдардың бірнеше астары мен мәніне
бойлауға болады. Оқушы ең алдымен осы ұғымдар қандай символдық белгілер
екенін саралау арқылы сөздің астарындағы көп ұғым мен түсінікті ажырата
алады.
Түн! Таң! Осы екі құбылыстың құпиясы жайлы ұлы Абайдан бастап көп
ақындар қалам тартқан. Әр ақын өзіндік ерекшелігімен, мақамымен жырлайды.
Символдық ұғымдағы осындай сөздердің мәнін ашу үшін М.Мақатаевтың
бірнеше өлеңін әдебиет теориясына қатысты талдату керек.
Мектеп бағдарламасында оқытылатын М.Мақатевтың Қайырлы түн!, Қайырлы
тан! өлеңдерінің мән мағынасын талдау барысы арқылы анықтауға күш
салдық.
Екі өлеңде де ақынның айтайын деген ойы бір арнаға саяды. Ол –
тыныштық.
Қайырлы түн!
Жер – Анам,
Көк аспанды жамыл да,
Таңға дейін дін аман,
Тәтті ұйқыда дамылда.
Қайырлы түн, тыныштық!
Қайырлы түн, тіршілік! – деп түн тыныштығын тілесе:
Арқалап ап ырыс құт,
Келеді әне күн шығып,
Қайырлы таң, тыныштық!
Қайырлы таң, тіршілік! – деп таң нұрына боялған жер бетінің тыныштығын
суреттейді. Жай ғана суреттемейді, таң атқанда орманым да шуламай, ақ
басты ата тауларым да жыламай ұйқысынан оянса, шашу болып жұлдыздарың
шашылды, айың келіп ақ мойныңа асылды деп әдемі кейіптеулермен
келтіреді.
Таң мен түнді қарма – қарсы қоя шендестіріп, көз алдымызға үшінші бір
әдемі тыныштық деп аталатын суретті ұсынады. Яғни, антитезаның әдемі
үлгісі бар.
Ауыл түні бозғыл, торғын, мақпалдай,
Аспан жерге таңырқап тұр ақ маңдай.
Бір-біріне ғашық екі дүние
Сырласа алмай, мұңдаса алмай жатқандай.
Ақын ағаның өз қаламына ғана тән теңеу мен кейіптеудің кереметін байқайсыз.
Түнгі жайлаудың сырына қаныққан, жеңгесі мен қайнысының диалогына
құрылған өлеңін алып қарайық. әдемі әзілге езу тартқызар өлеңге қарағай
дулығасын лақтырып, жапырақ, құрақ күліп мәз болысады. Аға-орман, іні
–торғай паналаған жолдарды метафора ажарландыра түссе, қайнысының пұшайман
болған халін Сауға сұрап қашанғы күнелтемін, балаша балықшыны жағалаған
деген келісті теңеулер түйіндеп тұр.
Ақиық ақын өмірінің соңғы кездерінде ауру меңдеп, жаны қиналғанда да
таң мен түннің құпиясын трагедиялық ахуалда суреттеуге арнаған. көрдің бе
таң мен түннің соғысқанын? деп сұрақ қоя отырып, мен көрдім, бірақ
болыспадым деп өзі жауап береді. Лирикалық кейіпкер:
Түн деген – шашын жайған албасты екен,
Апыр-ай, таң кешігіп қалмас па екен?- деп дегбірсізденеді, өйткені
қараңғылықты үрейдің, өлімнің нышаны етіп суреттейді.
Таң – үміттің, жақсылықтың нышаны.
Жарық жеңді-ау, әйтеуір алаулатып,
Түнді асырды батысқа тараулатып,
Қолына алып пышақты сан мың найза,
Жауынгер – күн келеді жалаулатып!
Таң атты. Жауынгер- Күн жеңді. Оның өмірі тағы бір күнге ұзарды, ақын үміті
тағы бір күнге жалғанды.
Несіне асығады? деген өлеңінде:
О, жарық дүнием –ай!
Қуатым-ай!
Несіне асығасың, тұра тұрмай.
өмірді басқа арнаға бұратындай
түннен қорқам ...
мәңгілік тұратындай.
Тоқташы!
Тоқтай тұршы, қуатым-ай! – деп күнді жанына қуат, тірек көреді.
қызарып соңғы сәуле шашырады.
Күн түйе алмай барады шашын әлі.
Жанды, бейнелі құбылыс!
Түн дүниесі адамды тонап бір-ақ жұтатындай тірлікте қара түннің керегі
не, кетпей ме онан-дағы күнге айналып деп армандайды. Мұндай түн тақырыбы
Мағжан шығармашылығына да тән. Үндестік бар. Олай болса, түн – дамыл, күн -
өмір. Ақын жаны өмірдің тәтті елесіне елігіп:
Күміс қанат бір құсқа мініп алып,
Кетсем бе екен артынан күнді қуып,-дейді.
Солай бола тұрса да, қара түнді ылғи кіналаудан аулақ. Қар ақ болса да
қол тондырады, жер қара болса да қарын тойдырады демекші, қара түннің
қасиетін былай жеткізеді:
Қап-қара, ғажап, сиқырлы
Қашпандар қара бояудан!
Қандырып уыз-ұйқымды
Қап-қара түннен оянғам.
Қап-қара түнді көрдім де,
жап-жарық таңға кездестім.
Қарасыз, сірә мен мүлде,
Аппақтың нарқын сезбеспін.
Қап-қара көзді бір қыз бар,
Қашпаңдар қара бояудан.
Аспанда жарық жұлдыздар
Қап-қара түннен оянған.
Аллитерация тәсілімен жазылған осы бір өлеңнен қара түннің жақсылығын
танимыз.
Мұқағали өз лирикасында түр мен түсті де ерекше көркемдік
ерекшелігімен жырлайды. Түр мен түс халықтың танымында әртүрлі деңгейде
мифологиялық, тұрмыстық танылады. Түр мен түс табиғатқа эстетикалық қарым-
қатынас пен адамның ішкі жан дүниесіндегі ұғымды танытады. Түр мен түс
ұғымы уақыт өте келе өзі таныған, адам жанының эстетикалық және рухани
мәнін танытуға көшті.
Ақын М.Мақатаев ақ пен қара түсті, боз, күрең түсті жиі қолданған.
Ақын жырларында ақ түстің басқа түске қарағанда өте көп кездесетініне
көзіміз жетті. Ақын көктем бейнесін, ауылдың мамыржай тіршілігін ақ түспен
бедерлейді. Ақынның Көктем де келер атты жыр жолдарында көктемдегі көшіп
жатқан бұлттар бейнесін Ақ көңіл бұлттар, ақ нөсер төгіп өтсін де деп
жырлайды.
Кірсіз көңіл ақ туын
Жоғары ұстап, ағайын,
Ақ киімі оранып,
Алдарына барайын
Ақынның аққулар ұйықтағанда, Ақ қайың әні поэмаларында ақ түстің көп
кездесетініне көз жеткіздік. Оған екі поэманың да тазалық туралы идеясы
себепкер болса, керек. Аққулар ұйықтағанда поэмасында ақ отау, ақ айдын,
ақ мүсін, ақша бұлт, ақ нұр, ақ сәуле ұғымдарының кездесуі тақырып пен
идеяның бірлігінен туындап жатады.
Құс аппақ, айдын аппақ, нұр да аппақ,
Аппақ нұр аппақ нұрға қосылады.
Ақ қайың әні поэмасында да ақ түс табиғаттың, сезімнің бейнесіндей
жырланады. Бұл поэманың өзіндік ерекшелігі ақ пен қара түсті ақын қатар
алып бейнелейді. Поэмада Бағдаттың сезімінен туындаған Ақ қайың әні
радиодан шырқалады. Ақын жырда ақ қайыңды таза сезім көрінісі ретінде,
күздегі айырылысқан кезді қара түспен суреттейді. Ақ пен қараны қатар ала
отырып сомдайды. Ақ түспен ақын Ақ қайың, ақша бұлт, ақ өзенді бейнелесе,
Бағдаттың дерті асқынып, қайғыда қалған сәтін психологиялық егіздеу күйінде
қара нөсер, қара бұлт, қара аспан, қара тау, қара құс деп суреттейді.
Қара бұлт қаралы ару түнереді, қарағай қара аспанға тіреледі.
Қаптай кеп қарбаласта қара қарға
Қарайды қара тауға түнегелі.
М.Мақатаев жырларында боз түсті түстік мән мен күте-күте боз түске
енген эмоцианальді кейіпкер болмысын танытады.
Боз атқа мініп, боз тауға, мүмкін, шығарсың,
Боз көйлек киіп, бозарған таңда тұрарсың.
Боз айдай балқып, бозарған көкте тұнарсың,
Бозарған жаным, боз түске неге құмарсың?
Ақынның жыр жолдарында күрең түр түсінің көп кездесуіне куә болдық. Күрең
күз бейнесі – ақынның көңіл күйінің көрінісі, жабырқауы, көңілін мұң басуы.
Ақынның күз бейнесі – қызылынан айрылып күреңіткен кезі, жыл құстарымен
қоштасуы, қайтқан құстар тізбегіне қимай қарауы, жадырай алмай жабырқауы.
Бәрі ұқсайды күп-күрең күздегіге,
Көшесі де қаланың, түздері де.
Ақынның Күн бүгін тұрып алды күреңітіп атты өлең жолдарында:
Күн бүгін тұрып алды күреңітіп,
Шіркіннің ашылмайды реңі түк.
Күреңіткен ауылдың сырт жағында
Мені де отыр ма екен біреу күтіп,-
деп жырлай келе, күте-күте күндерін үзген жанның күреңіткені – мынау күрең
табиғаттың қабағы ма екен деп ақын жазы кетіп жабырқаған, шуағы жанын
жылыта алмайтын көңіл күйдің көрінісі ретінде бейнелейді.
Қара түстің уайым, қайғы түрінде бейнеленгенін ақын жырларыннан
кездестіреміз. қара уайым қара шәлі жамылған тіркестер кездеседі. Ақынның
Көрмесем екен атты өлеңінде қайғы мен көз жасы қара түспен бейнеленеді.
... Қара көзіңнен қара моншақтар төгілген,
Қалған тұқыммын қара моншақтар себілген,- сонау қиын жылдарда дүниеге
келген өз тағдырынан сыр шертеді. Ақынның Райымбек! Райымбек! атты
поэмасында қара түстің өте көп жырланғанын көруге болады. Халықтың қаралы
көші, жаудан қажыған халықтың болмысын, қайғысын танытатын поэмада қара
түстің алынуы авторлық идеяның көрінісі. Поэма Қаратудың басынан көш
келеді атты күңіреніспен басталады. Елім-айлаған халық мұңы мен шерін ақын
қара түсті қанық етіп суреттейді. Қара қазақ, қара қайғы, қара жау, қара
шаңырақ, қара жұрт, қара түн, қара күн, қара жауын сынды ұғымдар поэманың
тақырыптық ауқымын тереңдете түседі.
Қазақ халқы басынан кешкен нәубет жылдар бейнесі ақын жырларында өз бояуын
тапқан. Ақын сол кезең шындығын ақ туың жығылулы, қара орманың өртенді,
қара ордаңның қаңқасы ғана тұр деп күңірене жырлайды. Замана шындығы халық
қасиет тұтар ұғымының қасіретке шомуы арқылы шебер жырланған. Ақын халық
тіршілігін қара сөзінің ұлттық қағидаттардағы қаралы кезең суретімен
бірлікте, тірлігінің көрінісіндей ақындық шеберлікпен келтіреді.
Мұқағали поэзиясы тазалық, шынайылық, табиғи тазалық болмыстан тұрады.
Мұқағали жырларындағы сезім мен сурет бояулары мағыналы-мазмұндығымен
ерекшеленеді. Ақын жырларында жайбарақаттық, салқынқанды бояу қолдану мүлде
кездеспейді, ол ақындық мінезден туындайды.
Мұқағали лирикасында антоним сөздердің қолданылуында ерекшелік
байқалады. Антонимдер қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір
бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға
таңба басқандай етіп түсіндіруде айырықша қызмет атқарады. Антонимдерді
шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық, айқын, мейлінше
мәнерлі болып бейнеленеді. антонимдер кейіпкерлер тіліне ерекше бір
түсінік беру үшін қолданылады. Осы кезде көмекке мағыналары қарама-қарсы
сөздер келеді. Бұл тәсіл психологиялық тұрғыдан да дұрыс деп саналады.
Адамдар бір затты, не бір нәрсені, не бір құбылысты өзара қарама-қарсы
қойып салыстыру тыңдаушыға ерекше әсер етеді деп ойлайды. Синонимдерді
шамадан тыс қолданған кезде бос сөзбен айналысу, бекерге көп сөздікке
баруға бой ұрған болса, керісінше антонимдердің бірден –бір ерекше
стилистикалық қызметін антонимдік жұптарды үстемелеп, бірінен соң бірін
қатар жұмсау, үнемді боп екі бейне арасындағы параллельдікті ашып,
салыстыруды нақтылау осы антонимдердің ең негізгі функцияларының бірі.
Қап –қара көзді бір қыз бар,
Қап-қара ғажап сиқырлы,
Қапшаңдар қара бояудан!
Қандырып уыз ұйқымды,
Қап-қара түннен оянғам.
Қап-қара түнді көрдім де,
Жап-жарық таңға кездестім.
Қарасыз, сірә мен мүлде,
Аппақтың нарқын сезбеспін.
Ақ пен қара алмасып,
Алмасып тұрса әрдайым,
Ақ түске ғана жармасып,
Қараны неге алмайын.
Қап –қара көзді бір қыз бар,
Қапшаңдар қара бояудан!
Аспанда жарық жұлдыздар,
Қап-қара түнде оянған.
Ақын бұл өлеңде өмірде жиі алмасып тұратын қара мен ақ түсті айту
арқылы бұл өмірдің ағы мен қарасын салыстырған. Қара түстің адамдар
сезімінде аққа қарағанда жағымсыз болып қалу себебін айтады. әрі ауыспалы,
әрі салыстырмалы жазылған бұл өлең ақ-қараның қолданысы арқылы өмірдің
көзге көріне бермейтін бояуларын ашып көрсетеді.
Ақынның автограф атты өлеңіне көңіл бөлейік. Көрер едің,
Шаламын ба , отпын ба?
Білер едің,
Ақынмын ба, жоқпын ба?...
Кектендірген хан Жәңгір де жоқ мұнда,
Кектенетін Махамбет те жоқ мұнда.
Түсінер ең,
Езбін бе, әлде ермін бе?
Байқар едің,
Артықпын ба, кеммін бе?...
Мен спартак бола алмадым,не шара,
Ал сен өзің Цезарь болып көрдің бе?!
Сырым да-осы,
Жырым да –осы.
Алдыңда.
Байқашы бір,
Бықсыдым ба, жандым ба?
Махаңдар жоқ,
Махаңдардың сарқыты-
Мұқағали Мақатаев бар мұнда!
Шала мен от, ақын мен жоқ, бықсу мен жану, хан Жәңгір мен Махамбет –
мәнмәтіндік антонимдер. Ақын бүкіл өміріндегі арманы мен мұратын
антонимдерді шеберлікпен қолдану арқылы әрі жинақы, әрі ұтымды етіп
жеткізеді.тұла бойы антониммен мына бір өлеңіне қарайықшы Лашынға :
... Ауырлықтың көтердің-ау, көбін сен,
Сенен келіп қуат алдым жеңілсем.
Сен жер болдың, нөсер болып төгілсем,
Шұғыласың, қара бұлт боп көрінсем.
Мен түн болсам, сен таң болдың жаңа атқан,
Мені қола, сені шойын жаратқан.
Мен ашу да, сен ақылсың нәрі аққан,
Сен ақылсың, мен аждаһа зәр атқан.
Бұл өлеңнен көркемдік стилистикалық қызметінің күштілігін тағы
түсінеміз.
М.Мақатаевтың төмендегі өлеңінде өмір тек қана қуаныш пен бақыттан
емес, қайғы мен мұңнан тұратындығын антонимдерді қолдану арқылы айшықты,
әсерлі түсіндірген.
Жоқ күндерім бар күндермен өтеліп,
Баршылыққа, таршылыққа ет өліп..
Күйігім мен қуанышым қолдасып,
Келе жатыр мені иыққа көтеріп.
Екі дүние, екі мінез әр алуан,
Екеуі де орын тапқан санамнан.
Бақыт деген осы ма әлде кім білсін,
Қайғы менен қуаныштан жаралған.
(мен еріксіз екеуінен қамығам),
Қуанышым, қуанам да қайғырам.
Күйініш те маған керек сияқты,
Күйінішсіз шаттығымнан айырылам.
Жоқ күндерім бар күндермен байыпты,
Бар күндерім жоқ күндерге айыпты.
Мәңгі бақи шаттықта өту мүмкін бе?
Адаммын ғой, қайғыру да лайықты.
Аң емеспін, адаммын ғой санам бар,
Шаттығымды бөлісіңдер, жарандар!
Көкте күнім тұрған сәтте нұр шашып,
Жай орнатқан бұлтыма да қараңдар.
Бұл өлең шумағындағы баршылық-таршылық, күйік-қуаныш, қайғы- қуаныш,
жоқ-бар, шаттық-қайғыру, нұр шашқан күн-жай орнатқан бұлт сияқты антонимдер
арқылы ақын айтар ойын мейлінше оқырманды иландырарлық етіп жазады. Нұр
шашқан күн мен жай орнатқан бұлт өлеңнің өзекті идеясын анықтар мәндік
антонимдер болып табылады.
Мұқағали лирикасында өте жиі қолданылатын көк пен жер антонимі тек
қана біз күнделікті өмірде көріп жүрген көк пен жерді ғана емес, өмірдің
алуан түрлі құбылыстарын бейнелеп береді. Оның өлеңдерінің адам көңілінен
тез орын алып, естен кетпестей болып қалуының себебі – оқырманды ойға
батырып жүрген толғаныстарымен сәйкесіп біте қайнасуында, ақынның жұрттан
асқан көрегендігі мен білгірлігінде жатыр. Ақынның бір өлеңі – бір өмір,
бір өлеңмен бір өмірді бейнелей алу оның ерен шеберлігінен.
М. Мақатаев лирикасындағы антонимдер ойды жинақы, нақты әрі ұтымды
тану үшін, мәнмәтіндік антонимдер арқылы ойдың нанымды етіп айтылуы үшін,
үлкен бір ойды шеберлікпен жиыстырып, қарама-қарсы құбылыстарды шендестіріп
қолдану, көркем жеткізу үшін қолданылады.
М. Мақатаевтың өлеңдерінде синонимдерді қайталамалар мол ұшырасады.
Ақын-жазушылар шындықты шынайылығымен көрсетуде, шығармадағы кейіпкерлердің
мінезін ашып, порттерін жасауда бейнелі, көтеріңкі мәнерлі сөздерді
қолданады. Сөз қиюластырып қалған кірпіш сияқты шеберлікті керек етеді.
Шебер сөйлеудің мықты бір ұшы – синонимдерді талғап, орнымен қыбын тауып
лайықтап жымдастырып, жұмсай білуде. Синонимдер – тілдің байлығын, оның
шебер оралымдығы мен дамығандығын көрсететін көрсеткіш деп бекерге
айтылмаған. Бұл жөнінде Р.Сыздықова былай деген болатын: Синонимдер – ойды
қайталамаудың негізі ғана емес, суреткердің көркемдеу құралы. Синонимдер
көркем әдебиет тілінде өте көп қолданылып, суреткер ойын терең де мағыналы
сөздер арқылы жеткізеді. Тұлғалары бөлек, мағыналары жақын болып табылатын
синонимдер – поэзия тілінің ең бір қажетті құралы. Ақынның көкірегінде
сайрап тұрған шындықты шынайы, көркем етіп жеткізу үшін қажет сөзді талғап,
таңдап, орынды қолдана білу де оның шеберлігінің бір қыры2,372. Академик
Л.В.Щерба Развитый литературный язык представляет собой весьма сложную
систему более или менее синонимических средств выражения, так или иначе
соотнесенных друг с другом-деген пікір білдіреді.
Көркем әдебиеттегі синоним сөздер ойды толықтырып, нақты етіп айтып
жеткізу үшін, шығармалардағы кейіпкерлерді жете таныстырып, оның мазмұнын
әсерлі етіп беру үшін жұмсалады.
Кейде ақын–жазушылар синонимдердің екеуін, үш-төртеуін бір поэтикалық
мәтінде немесе бір сөйлемде қолданылып қайталады. Бұл тәсіл – қайталама
тәсілі. З.Қабдоловтың Сөз өнері еңбегі бойынша Қайталау-сөз әсерін
күшейте отырып, оқырман назарын айырықшы аударғысы келген нірсені, не
құбылысты бірнеше мәрте қайталап, айтар ойды, ұқтырар сырды ұғымға мұқият
сіңіре түсу екені белгілі3, 215. Мұндағы мақсат біреу-ақ, сөздрге ерекше
леп, екпін, тыныс беру, сөйтіп, олардың оқырманға әсерін күшейту. Қайталама
бірнеше түрге бөлінеді: жай қайталама, еспе қайталама, әдепкі қайталама-
анафора, кезекті қайталама-эпифора деп аталады. Мұқағали лирикасында осы
қайталамалардың барлық түрі де кездеседі. М.Мақатаевтың поэзиясында
анаофра мен эпифора деген екі қайталаманың түріне тоқталып, талдау
жасаймыз.
Әдепкі қайталама-анафора (грекше-биікке шығару)-өлеңнің әр жолы немесе
әрбір ой ағымы бір сөзден басталуы.
Кезекті қайталама-эпифора (грекше-соңынан алып жүру) - өлеңнің әр
жолының соңындағы немесе әрбір ой ағымының аяқ жағындағы бір сөз бірнеше
мәрте қайталануы.
Синонимдік қатарды құрастырушы сөздер бір бірімен мағыналық жақтан
жақын, өзара мәндес болуымен бірге, барлығының бір сөз табына қатысты
сөздерден жасалуы шарт. Белгілі бір синонимдік қатардың жасалуы үшін, оның
құрамына енетін сөздердің барлығы да не бірыңғай зат есім сөздерден, не
бірыңғай сын есім сөздерден, не бірыңғай етістік сөздерден болуы керек.
Синонимдік қатарлар әр сөз табының құрамында бар. Логикалық ұғымы жағынан
ең айқын сөз табы–зат есімдер. Ақынның Шындық туралы өлеңінде мұндай
синонимдер көп екен.
Шындық көзге шұқиды қашаннан да,
Шыбын жаның шындықтан қаша алған ба?
Ар ақиқат үкімі жасалғанда,
Қолға тұрар ноқтасыз асулар да.
Қолға тұрар қулар да, зұлымдар да,
Ат жалынан мал тапқан жылымдар да,
Арамзаны, ұрыны жұлып түспей,
Ақиқаттың алмасы суынған ба?
Алғашқы шумақта қолданылатын Шындық-ақиқат зат есім синонимдері
стильдік синонимдер болады. Стильдік синонимдер деп мағына жағынан ұқсас
тең бола отырып, бір бірінен стильдік бояуы арқылы өзгешеленетін мәндес
сөздердің тобын айтамыз.
Шындық сөзі жалпы халықтың жиі қолданылатын бейтарап сөз болса,
ақиқат сөзінің белгілі дәрежеде шектелген шегі бар.
Ақиқат сөзі әдеби тілдің өз ішіндегі белгілі бірлі жарым сөздермен
ғана тіркесіп айтылады. Сөйтіп мұндай синоним сөздер тілдегі стильдік
синонимдердік стильдік сан мөлшерін көбейтуге атсалысады.
Екінші шумақтағы зұлымдар, қулар, мал тапқан жылымдар,-қоғамдағы әр
түрлі ісімен бүлік жасап, бүлдіріп жүрген екі жүзді, түлкі мінезді, сұрқия,
сырты жылан, іші шаян көп надандар. Синонимдік қатарлар арқылы ақын тұтас
типтік бейне жасаған. Бұндай адамдар қай дәуірде де өмір сүрген және өмір
сүре береді. Екінші шумақтың үш жолы дыбыстық ассонансқа негізделіп,
өлеңнің әуенін биіктете түседі. Ал жылымдар – ақынның өз қолданысы, яғни
мәнмәтіндік (контекс) синоним. Мал тапқан сөзімен тіркесіп жылымдардың кім
екені ашыла түседі. Бұлар да біреудің еңбегімен күн көріп жүргендер.
Көгере бер, сен мәңгілік, өлеңім!...
Жырсыз менің өмірге не керегім,
Жырдан басқа жұртыма не беремін?
Мына өлеңнің үзіндісінде өлең, жыр -кілең түбір сөздерден болған
синонимдер. Бұған ешқандай сөз тудыру амалдарынсыз-ақ, түбір күйінде келіп,
бір бірімен мағыналас болып келген сөздер жатады. Соңғы екі жолдың басы
жыр сөзінен басталып, эпифоралық қайталама қолданылып, өлеңге өте күшті
экспрессиялық өң беріліп тұр.
Көгершін маршы өлеңінде автор көгершін мен кептер деген екі
синонимді қолданып, оларды екі өлең жолында қайталап, эпифора тәсілін
жасайды.
...Біз-ақ қанат кептерлер,
Бізді ұмытып кетпеңдер!
...Біз-ақ қанат көгершін!
...Біз-ақ қанат кептерлер
Бізді ұмытып кетпеңдер. Мұндай ауызекі тілде, әдеби тілде үнемі
қолданыстағы негізгі сөз – көгершін. Көгершін – киелі, қасиетті құс,
бейбітшіліктің символы, жаршысы болып есептеледі, біз бұл құсты оғары
бағалауымаз керек деп айтқан ақын.
Ақынның өлеңдеріндегі синонимдерді аталған қызметтерін негізге ала
отырып аса мол, ұтымды қолданғандығын байқау қиын емес. Өлең тіліндегі
синонимдердің стильдік мәні, қызметі өте күшті. Өлең тілі синонимдерге
неғұрлым бай болса және олар ойды жеткізуде өз орнында тұрып қызметін
мүлтіксіз атқарып тұрса өлең шынайы, бейнелі болады.
Жоғарыда айтылғандай, кейде қаламгер бір сөзді бірнеше рет қайталап,
сөйлеу тілі стиліне көлеңке түсірмес үшін сол сөздің синонимін пайдаланады.
Мысалы, мен сендерді іздеймін өлеңінде: майдандас, қарулас, дос,
бауырлас, құрбылас сияқты сөздердің бәрі де ардагер сөзінің орнына
қолданылған.
Қайран достарым менің!
Майдандастарым менің!
Жеңіспенен оралған бауырларым,
Сағынамын, сендерді сағынамын.
Бауырластарым менің!
Қаруластарым менің !
Қай жерлерде жүрсіңдер, майдандастар?
Тағдырларың не болды, қайран достар?
Бұл шумақта қатар тізбектелген жеке-даралық синонимдік қатарлар берілген.
Синонимдердің бір сөз табынан болатынын ескерсек бұлардың бәрі түбір зат
есім синонимдер. Мұнда негізгі доминант сөз- дос.
Синонимдердің қайталануы арқылы ақынның эмоциялық реңктерін күшейте,
өлеңде майдандық достықтың мәңгі, өшпес жалынын жоғарылатады. Автор өзінің
майдандастарын, әскери ерліктерін еске алып, ескі достарымен кездескісі
келеді.
Тағы бір мысал келтірейін:
Ойым бар менің,
Ойым бар менің ерекше.
Жақсылық жауып,
Дүниені мынау сел етсе,
Жауыздықтардың, жамандықтардың барлығын
Көрге алып кетем, керекше,-
... Жамандық іздеп бақпасын!
Жауыздық жатқан,
Арамдық жатқан көрімнің,
Қақпасын келіп қақпасын,-деп тебіренген Мұқалидың азаматтық көңіл-күйі,
жүрек лүпілі осылай соғады, егер де өзінен кейін жер бетінде жауыздық пен
жамандықтар жойылатын болса, ол үшін соның жолына жанын қиятынына еш күмән
келтіруге болмайды.
Бірінші екі жолында ақын ойым бар менің сөйлемін қайталап,
лексикалық анафора жасайды. Екінші шумақта автор жаман, жауыз, арам
сөздеріне -дық жұрнағы жалғану арқылы, сөздерді абстракт мағыналы зат
есімдерге айналдырады. Сондай-ақ жауыздық, жамандық, арамдық сияқты
қабаттаса келген синонимдер плеонастық қабаттарды жасайды. Мұнда негізгі
доминант (тірек) сөзі –жамандық.
Ырғақ, интонациялық шумақ - буын өлшемі жағынан жоғарыдағы Мұқалағи
өлеңдерінен бұра тартпай. Бұл жолы ол әсемдікті сезінуі жағынан тікелей
әлгі стильді пайдаланады. Табиғаттың әсем көрінісін пейзаждық құбылысты
беруде ақын санаға сіңісті болған суреттеу тәсілінен бойын аулақ ұстап
отыр. Суретті сезім қозғалысы күйінде беруге тырысады. Сөйтіп барып бұл
жерде де ол оңашаланады.
Етістік лексика семантикалық мағынасы жағынан болсын, грамматикалық
тұлғалары жағынан да сөз таптарының ішіндегі ең күрделі де көлемдісі деп
есептеледі. Етістік - тіліміздегі бейнелеу құралы. Ақын етістік тұлғалы
синонимдер арқылы ойды өрнектеп, тіл мүмкіншідігін көрсетеді. Мысалы,
Қуанайын өлеңінде етістікті синонимдердің қайталануын көруге болады.
Қуан дейсің,
Ал енді қуанайын,
Қуаныштан қолыма ту алайын...
...шаттан дейсің,
Ал енді шаттанайын.
Шаттанайын,
Шарқ ұрып мақтанайын.
Мұнда куану–шаттану секілді жағымды мағыналы, адамның қуанышты көңіл
күйін білдіретін екі етістікті синоним қолданылады. Екінші синонимдік
сыңарға қарағанда алғашқы сыңардың салмағы басымдау көрінеді. Сондай-ақ,
ақын ойын үдемелетіп беруде Қуан дейсің, ал енді қуанайын, шаттан
дейсің, ал енді шаттанайын сияқты күшейткіштік қайталама пайдаланып,
күшейту мәнін үстейді. Сені азамат дегенге өлеңінде анафоралық
қайталаманың түрін байқауға болады. Автор өлеңінде сенбейін бе, сенем бе,
көнбейін бе, көнем бе, нанбайын ба, нанам ба секілді сөздермен өзі
айтқан сөзіне, ойына сенімсіздік білдіреді.
Сені де адам дегенге
Сенбейін бе, сенем бе?
Ойнақ салдың түбемде,
Көнбейін бе көнем бе?
Сендей сұмдық адамға,
Нанбайын ба, нанам ба?
Мұндағы доминант сену етістігі. Анафора қолданумен қатар параллельді
қайталама кездесіп отырады. өлеңнің мазмұнын аша түсетін негізгі өлең
жолдары паралельдік түрде қойылған.
Сөйтіп, М.Мақатаев өлеңдеріндегі анафора мен эпифораларын бар
екендігін анық көреміз. Анафора мен эпифора өлеңге ерекше сипат,
мәнерлілік, бейнелілік береді, ол арқылы ақынның айтар ойын күшейтіп
отырады. Мұқағали жырларындағы зат есім, сын есім, етістіктен жасалған
синонимдер жиі кездесіп, қайталанып, айтылатын ойға айрықша әуез беріп,
шығарманың тіл шұрайын келтіріп тұрады.
Мұқағали поэзиясындағы ішкі сезім иірімдері. Мұқағали Мақатаевта
поэзиясында адам сезімі ерекше көзге түседі. М.Мақатаев стилі еш
қайталанбайды. Ол өзіндік дара. Мұқағали - қазақ халқының әлеуметтік,
ұлттық психологиясын жақсы білгендіктен ол әр дайым саяси-әлеуметтік
жағдайларға байланысты тез өзгеріп отыратын қайшылықты, қарама-қарсы
қоғамдық құбылыстардың куәгері болған, өйткені ол халықтың қалың ортасында
тәрбиеленген, халықпен етене араласқан үлкен азамат. Жақсылық пен жамандақ,
барлық пен жоқтық сықылды бір біріне ымырасыз күштер теке тіресе түсіп,
тайталасып, арпалысып жатқанын көрген ақын оны жырларында шынайылықпен
көрсетті. Ол өз ұлтының қасиетті тамаша дәстүрін, ұлттық псхологиясын,
өзіндік өрнек бояуымен ерекше жырлады.
Өнердің кәусар туындысы халық өмірінің терең және мөлдір қайнарынан
шымырлап шығады да, сол халықтың өзінің рухани сусынына айналады. Шын
мәнінде ақынның өнерінде халық даналығының таңбасы бар. Демек, өнердің
жасампаз күші оның халықтан туып, халық қажетіне жарауында жатыр.
Қайталанбас құбылыстай өте шыққан найзағай ақын әдебиеттің халықтығын ту
ғып көтерді, поэзия бәрінен бұрын халық өмірінің айналасы болуын, поэзияда
бәрінен бұрын халықтың мәні бар келелі шындықтардың суреттелуін көксейді.
Қайғы мұңы неге керек бір бастың,
Елім барда есеңгіреп тұрмаспын.
Күндер маған көлеңкесін түсірсе,
Халқыма кеп, сырымды айтып, мұңдастым.
Әр жазушының кейіпкерлді бейнелеу, характерді сомдау, көркемдік
тәсілдерді қолдану тәжірибесі, яғни стильдік өрнегі де әр алуан.
Біздеген гүл қуалап, нәр іздейміз,
Шөп қажап, шегірткедей дән үзбейміз.
Алты айшылық жол басып, арып-ашып,
Адам деген патшаға дәрі іздейміз.
Мұқағали ақын кейіпкердің уақыт пен кеңістік құбылыстарын қабылдағанда,
түйсінгенде, тұшынғанда пайда болатын ой-әсерін, сезім-сырын, психолоисын
бейнелеу үшін рәмізді жиі қолданды. 1941жыл. Ақпан атты өлеңіне назар
аударып көрейік:
1941- жыл ақпандатқан,
Сыртта аяз.
Ауылымызды ақ қар жапқан.
Үңірейген үрей тұр соғыс дейтін,
Алапат аспан, жерді аттандатқан.
Өлең тақырыбының өзі сұрапыл соғыстың ызғарлы суығынан хабар бергендей.
Ақын ақпандағы суықты соғыстың суығымен байланыстырып жырлаған. Ақын
поэзиясында тек көркем сөзді ажарлап қана қоймай, оны мазмұн жағынан да,
пішін жағынан да құбылта, құлпыртып, тілге жеңіл, жүрекке жылы
тигізудің тәсілдері ерекше қолданылған. М. Мақатаевың поэзиясы әлемдік
өмірдің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні.
Бояулар, дыбыстар, бар жаратылыс, барлық өмір ақынның поэзиясына кіретін
дүние де, осы құбылыстардағы құпия қуат, оларға тіршілік, ойнақы өмір
беретін сырларын–ақын поэзиясының тетігі мен жанры.
Мен сені қызғанамын,
Қызғаныштан мұз шайнап, тұз жаладым.
Шаңқылдап, алдыңнан шық
Ана-қыран,
Алыстан келеді ұшып мұзбалағың.
Қызғанышты, жалаң күйінде алмай, махаббат сезімімен, сағынышпен
салыстырмалы түрде алған. Ақын сүйгеніне деген ыстық ықыласын,
сүйіспеншілігін осылай жырлайды. Жан шырылына айналған поэзиясы арқылы
өзінің нәзік сезімге толы сезімін тебіреніспен жеткізе біледі.
Мұқағали - әйелдің ішкі жан иірімдерін суреттеуде өзіндік соқпағын
салған суреткер. Нәзік те қарапайым тілмен жазылған жинақы шығармаларында
ол әйел кейіпкерлердің жан дүниесіне бойлай отырып, оның кәусар бұлақтың
сылдыры секілді өзгеше күйін шертуге талпыныс жасайды. Ол өзінің өлеңіндегі
әйел бейнесі өзіндік рухани тазалығымен құнды. Әйел бойындағы адамдық
қасиетті биік шыңға көтере отырып, оның арманы мен мақсатын білуге
ұмтылады.
Халық көңілін сусындатқан ақын өлеңдерінің көпшілігі өмір туралы.
Тірішілікке тірек боларлық өмір шырағын, өмір шуағын, өмір жұпарын жыр
етеді.
Пай, пай өмір!
Өтесің –ау бір күні,
Тиясың-ау қуанышты күлкіні
Өмір деген – көк аспанның күркірі.
Өмір ұрпақтар жалғастырады деген пікір ақын өлеңінің негізгі өзегі.
Сондықтан соңғы шумақты былай деп түйіндейді.
Мына күн де, мына аспан да, дала анау,
Бәрі бізден, бәрі бізден қалады-ау!
Өмір деген тағатсыз бір қозғалыс,
Өмір дейтін - өлемін деп қарамау.
Бұл жерде өмірдің қатал заңдылығын өршіл рухпен сабақтастыра
бейнелеген сәтін көреміз. Ақынның өмір жайлы философиялық көзқарасы жылап
қайттым өмірдің базарынан атты жинағына енген бір топ өлеңінде терең
байқалады. Тағдырдың теперішін аз тартпаған ақын жаны қиналған сәттерінде
Аллаға сыйынып, ертеңгі күннен үміт үзбейді. Келер күннің шашылған
шумағымен айналысына жақсылық әкелетінін, сол шуақтан адам жылынып, қуат
алып өмір өткелдерінен қаймықпай өтіп алға жылжи беретіні, осының бәрі тек
жаратушының адамға берген күш қуатының нәтижесі екеніне анық сеніп, өзгені
де иландырғысы келеді. Оның Аллаға сенемін, сеніп өтемін, жаратушы бар
деуі сондықтан. Сол сенімділік ақынды алға жетелейді. Қиналған сәттерінде
күш қуат береді, демейді.
Сатқан емен,
Сатпаймын дінімді мен,
Өлмейтұғын, өшпейтұғын күнім білем.
Алла есімі - жүрегім жұдырықтай,
Жүрегімнің соққанын біліп жүрем, - деп жырлайды.
Ақын Алланы жүрегіне сақтап, соған имандай сенгенін айтады. Бұл ақын
жүрегіндегі ұлы сенімділік. Сол сенімділік ақын жанына күш береді,
рухтандырады. Ақын Алланың құдіретіне ешқандай шек келтірмейді. Жаны
қысылғанда сыйынары да, жақсылық күтері де, жұбанышы да тек қана Алла.
Жаратушы жалғыз ием қуат бер.
Азабымды, тозағымды жеңейін.
Жаратушы жалғыз ием шуақ бер,
Өзіме де, өзгеге де төгейін.
М. Мақатаев қазақ поэзиясының табиғат лирикасында өзіндік дербестік
танытқан, өзгеше поэтикалық әлем ашқан жаңашыл ақын, асқар тау мен дархан
даланың, олардың жаны жарқын асыл адамдары мен таңғажайып табиғаттың үлкен
жүректі асқақ жыршысы. Ақын табиңғаттың әсемдігін жырлай отырып, өзінің сол
табиғатқа деген пәк сезімді көзқарасын білдіреді:
Мен саған арамтамақ масыл емен,
Жаңбыр болып гүліңнің шашын өрем
Аспаныңды арқама құлатсаң да,
Кеудеммен жеріңді басып өлем.
Бұдан тазалық пен тұнықтықтың, тектілік пен тегеурінділіктің өлшемі мен
бірлігін көреміз.
Жарықтық,
Жаздың таңы –ай !
Жадырап қанатымды жаздым талай.
Жарықтық,
Жаздың таңы –ай белден асқан!
Бауырын жерге басқан шөлдеп аспан.
Қия алмай жаз төсегін, жар төсегін,
Қиылып бозаруда жер мен аспан.
Жаздың таңы мен жар төсегін шендестіріп, интимдік сипат береді.
Жаздың арайлап атқан таңының көркем сөздері сұлу көрінісі. Ақын өзге жан
аңдамас сұлулықты байқайды. Сол сұлулықты сұлу сөзбен кестелейді.
Лирикадағы адамның жан диалектикасы - ақынның бір сәтте жалт еткен
нұрлы ойының сол мезетте, жарқ етіп тұтас көрінген ішкі сырлы дүниесінің
бір саздан басқа бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Дауытова Жадыра
ОРТА БУЫН СЫНЫПТАРДА М.МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ОҚЫТУ
Бакалаврлық бітіру
(Диплом) жұмысы
050117-Қазақ тілі мен әдебиеті
Алматы, 2010
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Хаттама___________
Кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.д., профессор
______________
Ыбырайым Б.
Бакалаврлық бітіру
(Диплом) жұмысы
Тақырыбы: ОРТА БУЫН СЫНЫПТАРДА М.МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ОҚЫТУ
050117-Қазақ тілі мен әдебиеті.
Орындаған:
Дауытова Жадыра
Ғылыми жетекші: п.ғ.к., доцент
Жұмақаева Б.Д.
Алматы, 2010
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. М.Мақатаев шығармаларының көркем әлемі
1. М.Мақатаев шығармаларының танымдық, тәрбиелік мәні, көркемдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2. Орта буын сыныптарда лирикалық шығармаларды
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2. М.Мақатаев шығармаларын 5-7 сыныптарда жаңа технологиялармен
меңгертудің тиімді
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 38
2.1. М.Мақатаев шығармаларын оқу бағдарламасы бойынша сыныпта оқыту
жолдары, сабақ
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы оқыту мен тәрбиелеудің басым бағыттарын айқындап берді.
Тұжырымдамада: ... жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайында алынған терең
білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі
дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер
қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру қажеттігі айқындалып, жеке
тұлғанын қалыптасуында алынған терең білім мен кәсіби дағдылардың маңызы
зор екендігі атап көрсетілді.
Қазақ мектептері үшін бүгінгі таңдаңғы ең өзекті мәселе – халқымыздың
мәдени-рухани қазынасын жасаушы жеке тұлғаларымыздың шығармаларын оқушы
бойына жан-жақты, терең де түбегейлі сіңіре отырып, жоғары мәдениетті
ұлттық сананың негіздерін қалыптастыру.
Халқымыздың мәдени-рухани бай қазынасының негізінде оқушы бойында
жоғары мәдениетті ұлттық сананың негіздерін қалыптастыру бүгінгі оқыту
үрдісіндегі әр пәннің алдындағы басты мәселе болып табылады. Саның ішінде
әдебиет пәнінің атқарар жүгі ерекше. Өйткені, Әдебиет мектеп ішіндегі
ақыл, сезім тәрбиелеп, қалыптастырып, жетілдіруден басқа, оқушыларға қазақ
деген елдің өткендегісі мен бүгінгі пішінін танытуы керек, - деген
академик-жазушы М.О.Әуезов.
Әдеби шығармалар оқушы санасын белгілі бір ұғым, түсініктермен
кеңейтіп қана қоймайды. Оқылатын шығарманың тақырыбын ашу, қат-қабат
идеялардың астарына үңілу, сол арқылы автордың көзқарасын тану, ұстанған
позициясына баға беру т.б. жұмыстар арқылы оқушының логикалық ойлауын,
өмірге деген көзқарасын кеңейте түсетіні белгілі. З.Қабдолов айтқандай:
“Әдебиет адамға өмірді танытып қана қоймайды, сол өмірге көзқарастарын
қалыптастырады, мінез-құлқына ықпал етеді, күллі тұрмыс-тіршілігіне әсер
етеді”.
Әдіскер-ғалым Е.Н.Ильиннің айтуынша, эмоциялық жағынан жақсы жетілген,
жан дүниесі бай адамның шығармашылық ізденісте болуы және оған деген
мұқтаждықты сезінуі өз-өзінен пайда болады. Осы ұғымды берік ұстанған ол
“для меня урок — урок искусства, ибо оно способно воспитывать юную душу,
увлекать жизнью, делает человеческими”—деген ой айтады1,48. Сондықтан
мұғалім әдебиет сабағында баланың рухани дүниесіне терең үңіліп, сол
арқылы оның ізеттілік пен ынталық қөрсетуге ұмтылысын туғызуы – басты
мәселе болуға тиіс деп есептейді. Осы мүмкіндіктің көбіне мұғалім Мұқағали
шығармаларын оқытуда қол жеткізуіне болады. Мұқағали шығырмаларын оқып,
ақынның терең ой тылсымындағы қат-қабат ойлары мен терең толғаныстарына
үңілген жан өзінің көптен іздеген сұрақтарына жауап табары анық. Мұқағали
шығармаларының тақырыптары әр алуан: адамгершілік, бейбітшілік, татулық,
адалдық, отаншылдық т.б.
Зерттеу нысаны. Жалпы білім беретін орта мектептерде бағдарлама
бойынша М.Мақатаевтың шығармаларын оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні. Орта мектепте М.Мақатаев шығармаларын оқытудың
әдістемесі.
Зерттеу мақсаты.
Орта мектепте қазақ әдебиеті бағдарламасы бойынша М.Мақатаев
шығармаларын жаңа технологиямен оқытудың ұтымды әдістемесін ұсыну, ақын
шығармаларын оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін айқындау, кешенді әдістемелік
жүйесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
1. М.Мақатаев шығармаларының танымдық, тәрбиелік мәнін айқындау;
2. М.Мақатаев шығармаларындағы көркем образдар, теңеулер, метафоралық
қолданыстар, символдар, афоризмдер, кейіптеулер, т.б. көркемдік
құралдардың қолданыс ерекшелігін айқындау, сол арқылы сабақ
үдерісінде оқушының эстетикалық талғамын қалыптастыру жолдарын
қарастыру.
3. Ақын шығармаларын оқытудың тиімді жолдарын, әдіс-тәсілдерін,
білімділік, ізденушілік, тәрбиелік, дамытушылық мақсаттарын
жүйелеу;
4. Бағдарлама бойынша оқылатын ақын шығармаларын танып білуде
өздігінен ізденудің тиімді жолдарын қарастыру;
5. Жеке тұлға қалыптастыруға негізделген оқу-тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру жолдарын қарастыру.
Жетекші идея. Жеке тұлғаның интелектуалдық қабілетін дамытуда, рухани
жан дүниесін байытуда ақын туындыларын шығармашылық оқыту әрекеті арқылы
тиімді жолдармен меңгерту оқушылардың сапалы да терең білім алуына
көмектеседі, пәнге деген қызығушылығын дамытады.
Зерттеудің әдістері. Психологиялық, педагогикалық, әдістемелік
еңбектерге сүйене отырып, тиімді әдіс-тәсілдер жүйесін саралау, салыстыру,
қорытындылау әдістері қолданылды.
Ғылыми жаңалығы.
- М.Мақатаев шығармаларының танымдық, эстетикалық құндылығы
талдаулар барысында айқындалып, оны оқу үдерісінде жүзеге асыру
жолдары қарастырылды. Ақын шығармашылығының жеке тұлға
қалыптастырудағы, ұлттық рухани тәрбие берудегі маңызы ғылыми
дәйектелді;
- Оқушылардың танымдық деңгейін, М.Мақатаев шығармаларына деген
өзіндік ізденісін қалыптастыруға, білімін тереңдетуге, ойлау
қабілетін дамытуға негізделген тиімді әдіс-тәсілдер, әдеби
тапсырма-жаттығулар жүйесі ұсынылды;
- Ақын шығармаларын оқытудың кешенді талдау үлгісі жасалып,
оқушыларға терең меңгертудің жолдары анықталды, сабақ үлгілері
ұсынылды.
Практикалық маңыздылығы:
Диплом жұмысының материалдарын қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімдеріне,
оқушылардың ізденушілік, шығармашылық жұмыстарына әдістемелік құрал
ретінде пайдануына болады.
1. М.МАҚАТАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМ ӘЛЕМІ
1.1. М.Мақатаев шығармаларыныың танымдық, тәрбиелік мәні, көркемдік
ерекшеліктері
Мұқағали есімінің өзінің жырға айналуы сезім қылын күйге бөлер нәзік
поэзиясының жүректен ойып орын алуына байлынысты. Бұл Мұқағали жырларының
мәңгілік екендігін көрсетеді. Ақын поэзиясының құдіреттілі неде?
Тіл мен әдебиеттің алтын ғасырының соңын ала келген М.Мақатаев сынды
тұлғалардың ұлттық санасында Абайдан Әуезовке дейінгі ұлағаттылық пен сөз
өнерінің озық үлгілері тұрды. Ол әдебиет майданында Абай салған дәстүрмен
өз қоғамындағы тарихи, мәдени өзгерістерді, жеке адам бойындағы эмоциялық
қалып-күйлерді өз таным-түсінігі тұрғысынан қарап, дәуіріне үн қоса білді.
М.Мақатаев шығармашылығы қазақ өлеңінің тақырыптық-идеялық жағынан жаңа
сатыға көтерілгенінің көрсеткіші. Сол себепті де ақын Күпі киген қазақтың
қара өлеңін, шекпен жауып өзіне қайтарамын дейді.
Ақынның суреткерлік шеберлігін айқындау жолында оның шығармаларындағы
көріктеу амалдары мен көркемдік әдістеріне ерекше көңіл бөлу керек.
М.Мақатаевтың әдеби шығармаларында оның тілдік ерекшелігін көрсететін
көріктеу құралдары көптеп кездеседі. Соның бірі – теңеу. Академик Р.Сыздық:
Теңеу – таным нәтижесі, сондықтан теңеулердің дені этнографиялық, ұлттық
сипатта болады дейді2,372. Мұқағали поэзиясында тіл үшін дәстүрлі
саналатын –дай, -дей, -тай, -тей жұрнақтары арқылы жасалған теңеулер мол.
Мысалы:
Жүрген жан ем байымай, тапшысынбай,
Сарсаң болдым ертегі бақсысындай.
Басым қалды жасырын полигон боп,
Өзім тұрмын мақтаулы сақшысындай.
Теңеуде ерекше салыстырылатын нәрсе – адам баласының ерекше қасиеттері.
Бұл дәстүр барлық тілде кездеседі. Қазақ тілінде адам баласының ерекше
қасиеттері мен табиғат құбылыстарына қатысты теңеу үлгілері алдыңғы кезекте
салыстырылатын категория болғандықтан ерекше түрге ие болып қолданылады.
Бұл теңеулер алдымен эпостарда молынан кездесетіндіктен шартты түрде
эпостық теңеулер деп аталған. Сол сияқты Мұқағалида -тай, -тей, -дай, -дей
тұлғалы теңеулерде табиғат суреттері, құбылыстары, аң-құс атаулары
лингвомәдени позициядан теңестіріледі. Мысалы, ақынның мына бір өлең
жолдарында:
... Жолбарыстай атылып тізгінді алдың,
Жігіт жүрек қыз едің, жігіт жүрек, – делінеді.
Бұл жерде ақын жолбарыстай теңеуімен жылдамдықты суреттесе, жігіт
жүрек сөзі де әдемі теңеу тұлғасына келеді. Осы теңеудегі негізгі
ерекшелік онын әрекетпен байланыстылығында болса керек. Бұған дейін
жолбарысқа теңеу Мағжан ақын жырларынан ғана кездескен еді. Оның
өлеңдерінде қазақ танымындағы дәстүрлі ұқсатулар (ассоциациялар) жетіп
артылады.
Мысалы:
Жапырақ – жүрек, жас қайың!
Жанымды айырбастайын...
Шешем менің - иілген сұрау белгі
Дауылдар майыстырған мына белді.
деген ақын суретті образ жасайды. Образға барар алғашқы баспалдақ -
суретті сөз болып табылады. Метафора табиғатында бейнелік ұқсастық
құндылықтары жатады, өйткені, сол ұлттың өкілі ғана метафораны жылы
қабылдаса, ал басқа ұлт өкілі селт етпеуі мүмкін. Мәдени, рухани ұлттық
құндылықтар сөздердің бір-біріне сәуле түсіріп, ауысуына қашанда өз әсерін
тигізіп отырады десек артық айтқандық болмас. Құбылыстар ұлттық санада
тоғысқан метафоралық қолданыстың өмір сүруіне алып келеді. Тілдегі
құбылыстарды ауыстыру шексіз процесс. Сол себепті метафоралық қолданыс
қоғамдық өмір, құрылыс өзгеріп, дамыған сайын жаңаша рең ала береді.
Мұқағалидың танымдық метафораларында өзін айқындықта көрсету орнына,
көбіне қарапайымдылықты қалайды. Бұл да ақынның өзіндік қолтаңбасы.
Мәселен,
...Көңілімнің сыбырлап көк құрағы,
Аққуы ұшқан ақ айдын көп тұнады.
Ақын өлеңдерінде өзіндік қолданыстағы метафоралар мен алмастырулар да,
жан-жануар, ағаш, тұрмыстық-салт лексика да кездесіп отырады. Мұқағали
өлеңдерінде дәстүрлі ұғымдар да метафоралық тіркес құрайды,
Көзді ашып-жүмғанша көсеуін ап қолына
Жетіп келді бір күні жел үрлеген сырдаң күз
Қаза қылмай бірде-бір таң самалын,
Қыз қырман сапырды ол қашан мың.
Күз деген - әрі диқан, әрі малшы
Тонын жаман демеңіз малшы ағаның – деген жыр жолдарынан көруге болады.
Мұқағали шығармаларында әр метафоралар бұрынғы дәстүрлі деңгейдегі сөз
ауыстыруларға, символдық мәні бар метафораларға, яғни сөз – символдарға
ұласады. Символ – метафора сияқты тілдік тұлғаның тіліндегі ұлттық
мәдениеттің көрсеткіші. Символдық мәнді халқымыздың дәстүрлі ұғымдарын
білдіретін сөздерден іздейміз. Мысалы, құстың, жан-жануарлардың атаулары –
халқымыздың бұрыннан келе жатқан тіліміздегі символдары. Осы орайда
ұлтжанды тұлға Мұқағали тіліндегі сөз – символдар мәні таң қаларлық.
Суреткер тілінде құстар символикасының орны ерекше. Әсіресе, аққу –
әдеміліктің, тектіліктің, махаббатқа адалдықтың, қазақы мәдениеттің символы
ретінде бейнеленеді. Оған дәлел – ақынның Аққулар ұйықтағанда
поэмасындағы аққу образы.
...Аққулар...
Аққу мойын, сүмбе қанат,
Алаңсыз тарануда күнге қарап.
Айдынның еркелері, білмей тұрмын,
Етермін тағдырыңды кімге аманат?!
Жаны сұлу ақ еркем, ары сұлу!
Сондай-ақ, аққу, сандуғаш, тоты құс, аққу, жапалақ, бүркіт, торғай
сөздеріне қазақ халқының ұғым түсінігін, табиғат бейнесін, санасында
жағымды, жағымсыз бағалауыштық коннатацияларды сыйғыза білген. Сондай-ақ,
ақын бүркіттің адал достығы мен тектілік, батылдық қасиетін, құсбегілік
салтының бір бөлшегін еркіндік символына сыйғызған. Бүгінде еліміздің
туында еркін шарықтап ұшқан қыран бейнеленгені ақын арманының
орындалғанының көрінісі.
М.Мақатаев – Абай үлгісімен өзіндік мен - автор образы арқылы ұлтына
үгіт-насихат, сын айтатын сипатынан оның жаршы, насихатшы, ақын екендігі
аңғарылады. Ақынның өзіндік мені – күрделі ұлттық таным.
Қуат алып Абайдың тіл-күшінен,
Жыр жазамын Абайдың үлгісімен.
Абай болып табынсам бір кісіге,
Абай болып түңілем бір кісіден,.. –
...Өлсе өлер Мұқағали Мақатаев,
Өлтіре алмас алайда өлеңді ешкім, – дейді, ақын ақындық табиғат, биік
бітімімен.
Сонымен, М.Мақатаевтың тілдік тұлғасы оның тіліндегі шоқтығы биік,
қадау-қадау көркемдегіш құралдарды пайдалануымен ерекшеленеді.
Онда дәстүрлі, жекелік метафоралардың, сөз-символдардың қолданысы оның
тілдік қуатының тағы бір қасиетін байқатады. Ал шығармаларының халық жанына
жақын болуы ақынның тілдік тұлғасының халықпен рухтас екендігіне
байланысты.
Мұқағали шығармаларында символдық қолданыстар көптеп кездеседі.
Символдың оқушы қиялын дамытуда ролі ерекше. Мәселен, тау, тау өзені, түн,
қыран, дала, жел, т.т. көптеген ұғымдардың бірнеше астары мен мәніне
бойлауға болады. Оқушы ең алдымен осы ұғымдар қандай символдық белгілер
екенін саралау арқылы сөздің астарындағы көп ұғым мен түсінікті ажырата
алады.
Түн! Таң! Осы екі құбылыстың құпиясы жайлы ұлы Абайдан бастап көп
ақындар қалам тартқан. Әр ақын өзіндік ерекшелігімен, мақамымен жырлайды.
Символдық ұғымдағы осындай сөздердің мәнін ашу үшін М.Мақатаевтың
бірнеше өлеңін әдебиет теориясына қатысты талдату керек.
Мектеп бағдарламасында оқытылатын М.Мақатевтың Қайырлы түн!, Қайырлы
тан! өлеңдерінің мән мағынасын талдау барысы арқылы анықтауға күш
салдық.
Екі өлеңде де ақынның айтайын деген ойы бір арнаға саяды. Ол –
тыныштық.
Қайырлы түн!
Жер – Анам,
Көк аспанды жамыл да,
Таңға дейін дін аман,
Тәтті ұйқыда дамылда.
Қайырлы түн, тыныштық!
Қайырлы түн, тіршілік! – деп түн тыныштығын тілесе:
Арқалап ап ырыс құт,
Келеді әне күн шығып,
Қайырлы таң, тыныштық!
Қайырлы таң, тіршілік! – деп таң нұрына боялған жер бетінің тыныштығын
суреттейді. Жай ғана суреттемейді, таң атқанда орманым да шуламай, ақ
басты ата тауларым да жыламай ұйқысынан оянса, шашу болып жұлдыздарың
шашылды, айың келіп ақ мойныңа асылды деп әдемі кейіптеулермен
келтіреді.
Таң мен түнді қарма – қарсы қоя шендестіріп, көз алдымызға үшінші бір
әдемі тыныштық деп аталатын суретті ұсынады. Яғни, антитезаның әдемі
үлгісі бар.
Ауыл түні бозғыл, торғын, мақпалдай,
Аспан жерге таңырқап тұр ақ маңдай.
Бір-біріне ғашық екі дүние
Сырласа алмай, мұңдаса алмай жатқандай.
Ақын ағаның өз қаламына ғана тән теңеу мен кейіптеудің кереметін байқайсыз.
Түнгі жайлаудың сырына қаныққан, жеңгесі мен қайнысының диалогына
құрылған өлеңін алып қарайық. әдемі әзілге езу тартқызар өлеңге қарағай
дулығасын лақтырып, жапырақ, құрақ күліп мәз болысады. Аға-орман, іні
–торғай паналаған жолдарды метафора ажарландыра түссе, қайнысының пұшайман
болған халін Сауға сұрап қашанғы күнелтемін, балаша балықшыны жағалаған
деген келісті теңеулер түйіндеп тұр.
Ақиық ақын өмірінің соңғы кездерінде ауру меңдеп, жаны қиналғанда да
таң мен түннің құпиясын трагедиялық ахуалда суреттеуге арнаған. көрдің бе
таң мен түннің соғысқанын? деп сұрақ қоя отырып, мен көрдім, бірақ
болыспадым деп өзі жауап береді. Лирикалық кейіпкер:
Түн деген – шашын жайған албасты екен,
Апыр-ай, таң кешігіп қалмас па екен?- деп дегбірсізденеді, өйткені
қараңғылықты үрейдің, өлімнің нышаны етіп суреттейді.
Таң – үміттің, жақсылықтың нышаны.
Жарық жеңді-ау, әйтеуір алаулатып,
Түнді асырды батысқа тараулатып,
Қолына алып пышақты сан мың найза,
Жауынгер – күн келеді жалаулатып!
Таң атты. Жауынгер- Күн жеңді. Оның өмірі тағы бір күнге ұзарды, ақын үміті
тағы бір күнге жалғанды.
Несіне асығады? деген өлеңінде:
О, жарық дүнием –ай!
Қуатым-ай!
Несіне асығасың, тұра тұрмай.
өмірді басқа арнаға бұратындай
түннен қорқам ...
мәңгілік тұратындай.
Тоқташы!
Тоқтай тұршы, қуатым-ай! – деп күнді жанына қуат, тірек көреді.
қызарып соңғы сәуле шашырады.
Күн түйе алмай барады шашын әлі.
Жанды, бейнелі құбылыс!
Түн дүниесі адамды тонап бір-ақ жұтатындай тірлікте қара түннің керегі
не, кетпей ме онан-дағы күнге айналып деп армандайды. Мұндай түн тақырыбы
Мағжан шығармашылығына да тән. Үндестік бар. Олай болса, түн – дамыл, күн -
өмір. Ақын жаны өмірдің тәтті елесіне елігіп:
Күміс қанат бір құсқа мініп алып,
Кетсем бе екен артынан күнді қуып,-дейді.
Солай бола тұрса да, қара түнді ылғи кіналаудан аулақ. Қар ақ болса да
қол тондырады, жер қара болса да қарын тойдырады демекші, қара түннің
қасиетін былай жеткізеді:
Қап-қара, ғажап, сиқырлы
Қашпандар қара бояудан!
Қандырып уыз-ұйқымды
Қап-қара түннен оянғам.
Қап-қара түнді көрдім де,
жап-жарық таңға кездестім.
Қарасыз, сірә мен мүлде,
Аппақтың нарқын сезбеспін.
Қап-қара көзді бір қыз бар,
Қашпаңдар қара бояудан.
Аспанда жарық жұлдыздар
Қап-қара түннен оянған.
Аллитерация тәсілімен жазылған осы бір өлеңнен қара түннің жақсылығын
танимыз.
Мұқағали өз лирикасында түр мен түсті де ерекше көркемдік
ерекшелігімен жырлайды. Түр мен түс халықтың танымында әртүрлі деңгейде
мифологиялық, тұрмыстық танылады. Түр мен түс табиғатқа эстетикалық қарым-
қатынас пен адамның ішкі жан дүниесіндегі ұғымды танытады. Түр мен түс
ұғымы уақыт өте келе өзі таныған, адам жанының эстетикалық және рухани
мәнін танытуға көшті.
Ақын М.Мақатаев ақ пен қара түсті, боз, күрең түсті жиі қолданған.
Ақын жырларында ақ түстің басқа түске қарағанда өте көп кездесетініне
көзіміз жетті. Ақын көктем бейнесін, ауылдың мамыржай тіршілігін ақ түспен
бедерлейді. Ақынның Көктем де келер атты жыр жолдарында көктемдегі көшіп
жатқан бұлттар бейнесін Ақ көңіл бұлттар, ақ нөсер төгіп өтсін де деп
жырлайды.
Кірсіз көңіл ақ туын
Жоғары ұстап, ағайын,
Ақ киімі оранып,
Алдарына барайын
Ақынның аққулар ұйықтағанда, Ақ қайың әні поэмаларында ақ түстің көп
кездесетініне көз жеткіздік. Оған екі поэманың да тазалық туралы идеясы
себепкер болса, керек. Аққулар ұйықтағанда поэмасында ақ отау, ақ айдын,
ақ мүсін, ақша бұлт, ақ нұр, ақ сәуле ұғымдарының кездесуі тақырып пен
идеяның бірлігінен туындап жатады.
Құс аппақ, айдын аппақ, нұр да аппақ,
Аппақ нұр аппақ нұрға қосылады.
Ақ қайың әні поэмасында да ақ түс табиғаттың, сезімнің бейнесіндей
жырланады. Бұл поэманың өзіндік ерекшелігі ақ пен қара түсті ақын қатар
алып бейнелейді. Поэмада Бағдаттың сезімінен туындаған Ақ қайың әні
радиодан шырқалады. Ақын жырда ақ қайыңды таза сезім көрінісі ретінде,
күздегі айырылысқан кезді қара түспен суреттейді. Ақ пен қараны қатар ала
отырып сомдайды. Ақ түспен ақын Ақ қайың, ақша бұлт, ақ өзенді бейнелесе,
Бағдаттың дерті асқынып, қайғыда қалған сәтін психологиялық егіздеу күйінде
қара нөсер, қара бұлт, қара аспан, қара тау, қара құс деп суреттейді.
Қара бұлт қаралы ару түнереді, қарағай қара аспанға тіреледі.
Қаптай кеп қарбаласта қара қарға
Қарайды қара тауға түнегелі.
М.Мақатаев жырларында боз түсті түстік мән мен күте-күте боз түске
енген эмоцианальді кейіпкер болмысын танытады.
Боз атқа мініп, боз тауға, мүмкін, шығарсың,
Боз көйлек киіп, бозарған таңда тұрарсың.
Боз айдай балқып, бозарған көкте тұнарсың,
Бозарған жаным, боз түске неге құмарсың?
Ақынның жыр жолдарында күрең түр түсінің көп кездесуіне куә болдық. Күрең
күз бейнесі – ақынның көңіл күйінің көрінісі, жабырқауы, көңілін мұң басуы.
Ақынның күз бейнесі – қызылынан айрылып күреңіткен кезі, жыл құстарымен
қоштасуы, қайтқан құстар тізбегіне қимай қарауы, жадырай алмай жабырқауы.
Бәрі ұқсайды күп-күрең күздегіге,
Көшесі де қаланың, түздері де.
Ақынның Күн бүгін тұрып алды күреңітіп атты өлең жолдарында:
Күн бүгін тұрып алды күреңітіп,
Шіркіннің ашылмайды реңі түк.
Күреңіткен ауылдың сырт жағында
Мені де отыр ма екен біреу күтіп,-
деп жырлай келе, күте-күте күндерін үзген жанның күреңіткені – мынау күрең
табиғаттың қабағы ма екен деп ақын жазы кетіп жабырқаған, шуағы жанын
жылыта алмайтын көңіл күйдің көрінісі ретінде бейнелейді.
Қара түстің уайым, қайғы түрінде бейнеленгенін ақын жырларыннан
кездестіреміз. қара уайым қара шәлі жамылған тіркестер кездеседі. Ақынның
Көрмесем екен атты өлеңінде қайғы мен көз жасы қара түспен бейнеленеді.
... Қара көзіңнен қара моншақтар төгілген,
Қалған тұқыммын қара моншақтар себілген,- сонау қиын жылдарда дүниеге
келген өз тағдырынан сыр шертеді. Ақынның Райымбек! Райымбек! атты
поэмасында қара түстің өте көп жырланғанын көруге болады. Халықтың қаралы
көші, жаудан қажыған халықтың болмысын, қайғысын танытатын поэмада қара
түстің алынуы авторлық идеяның көрінісі. Поэма Қаратудың басынан көш
келеді атты күңіреніспен басталады. Елім-айлаған халық мұңы мен шерін ақын
қара түсті қанық етіп суреттейді. Қара қазақ, қара қайғы, қара жау, қара
шаңырақ, қара жұрт, қара түн, қара күн, қара жауын сынды ұғымдар поэманың
тақырыптық ауқымын тереңдете түседі.
Қазақ халқы басынан кешкен нәубет жылдар бейнесі ақын жырларында өз бояуын
тапқан. Ақын сол кезең шындығын ақ туың жығылулы, қара орманың өртенді,
қара ордаңның қаңқасы ғана тұр деп күңірене жырлайды. Замана шындығы халық
қасиет тұтар ұғымының қасіретке шомуы арқылы шебер жырланған. Ақын халық
тіршілігін қара сөзінің ұлттық қағидаттардағы қаралы кезең суретімен
бірлікте, тірлігінің көрінісіндей ақындық шеберлікпен келтіреді.
Мұқағали поэзиясы тазалық, шынайылық, табиғи тазалық болмыстан тұрады.
Мұқағали жырларындағы сезім мен сурет бояулары мағыналы-мазмұндығымен
ерекшеленеді. Ақын жырларында жайбарақаттық, салқынқанды бояу қолдану мүлде
кездеспейді, ол ақындық мінезден туындайды.
Мұқағали лирикасында антоним сөздердің қолданылуында ерекшелік
байқалады. Антонимдер қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір
бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға
таңба басқандай етіп түсіндіруде айырықша қызмет атқарады. Антонимдерді
шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық, айқын, мейлінше
мәнерлі болып бейнеленеді. антонимдер кейіпкерлер тіліне ерекше бір
түсінік беру үшін қолданылады. Осы кезде көмекке мағыналары қарама-қарсы
сөздер келеді. Бұл тәсіл психологиялық тұрғыдан да дұрыс деп саналады.
Адамдар бір затты, не бір нәрсені, не бір құбылысты өзара қарама-қарсы
қойып салыстыру тыңдаушыға ерекше әсер етеді деп ойлайды. Синонимдерді
шамадан тыс қолданған кезде бос сөзбен айналысу, бекерге көп сөздікке
баруға бой ұрған болса, керісінше антонимдердің бірден –бір ерекше
стилистикалық қызметін антонимдік жұптарды үстемелеп, бірінен соң бірін
қатар жұмсау, үнемді боп екі бейне арасындағы параллельдікті ашып,
салыстыруды нақтылау осы антонимдердің ең негізгі функцияларының бірі.
Қап –қара көзді бір қыз бар,
Қап-қара ғажап сиқырлы,
Қапшаңдар қара бояудан!
Қандырып уыз ұйқымды,
Қап-қара түннен оянғам.
Қап-қара түнді көрдім де,
Жап-жарық таңға кездестім.
Қарасыз, сірә мен мүлде,
Аппақтың нарқын сезбеспін.
Ақ пен қара алмасып,
Алмасып тұрса әрдайым,
Ақ түске ғана жармасып,
Қараны неге алмайын.
Қап –қара көзді бір қыз бар,
Қапшаңдар қара бояудан!
Аспанда жарық жұлдыздар,
Қап-қара түнде оянған.
Ақын бұл өлеңде өмірде жиі алмасып тұратын қара мен ақ түсті айту
арқылы бұл өмірдің ағы мен қарасын салыстырған. Қара түстің адамдар
сезімінде аққа қарағанда жағымсыз болып қалу себебін айтады. әрі ауыспалы,
әрі салыстырмалы жазылған бұл өлең ақ-қараның қолданысы арқылы өмірдің
көзге көріне бермейтін бояуларын ашып көрсетеді.
Ақынның автограф атты өлеңіне көңіл бөлейік. Көрер едің,
Шаламын ба , отпын ба?
Білер едің,
Ақынмын ба, жоқпын ба?...
Кектендірген хан Жәңгір де жоқ мұнда,
Кектенетін Махамбет те жоқ мұнда.
Түсінер ең,
Езбін бе, әлде ермін бе?
Байқар едің,
Артықпын ба, кеммін бе?...
Мен спартак бола алмадым,не шара,
Ал сен өзің Цезарь болып көрдің бе?!
Сырым да-осы,
Жырым да –осы.
Алдыңда.
Байқашы бір,
Бықсыдым ба, жандым ба?
Махаңдар жоқ,
Махаңдардың сарқыты-
Мұқағали Мақатаев бар мұнда!
Шала мен от, ақын мен жоқ, бықсу мен жану, хан Жәңгір мен Махамбет –
мәнмәтіндік антонимдер. Ақын бүкіл өміріндегі арманы мен мұратын
антонимдерді шеберлікпен қолдану арқылы әрі жинақы, әрі ұтымды етіп
жеткізеді.тұла бойы антониммен мына бір өлеңіне қарайықшы Лашынға :
... Ауырлықтың көтердің-ау, көбін сен,
Сенен келіп қуат алдым жеңілсем.
Сен жер болдың, нөсер болып төгілсем,
Шұғыласың, қара бұлт боп көрінсем.
Мен түн болсам, сен таң болдың жаңа атқан,
Мені қола, сені шойын жаратқан.
Мен ашу да, сен ақылсың нәрі аққан,
Сен ақылсың, мен аждаһа зәр атқан.
Бұл өлеңнен көркемдік стилистикалық қызметінің күштілігін тағы
түсінеміз.
М.Мақатаевтың төмендегі өлеңінде өмір тек қана қуаныш пен бақыттан
емес, қайғы мен мұңнан тұратындығын антонимдерді қолдану арқылы айшықты,
әсерлі түсіндірген.
Жоқ күндерім бар күндермен өтеліп,
Баршылыққа, таршылыққа ет өліп..
Күйігім мен қуанышым қолдасып,
Келе жатыр мені иыққа көтеріп.
Екі дүние, екі мінез әр алуан,
Екеуі де орын тапқан санамнан.
Бақыт деген осы ма әлде кім білсін,
Қайғы менен қуаныштан жаралған.
(мен еріксіз екеуінен қамығам),
Қуанышым, қуанам да қайғырам.
Күйініш те маған керек сияқты,
Күйінішсіз шаттығымнан айырылам.
Жоқ күндерім бар күндермен байыпты,
Бар күндерім жоқ күндерге айыпты.
Мәңгі бақи шаттықта өту мүмкін бе?
Адаммын ғой, қайғыру да лайықты.
Аң емеспін, адаммын ғой санам бар,
Шаттығымды бөлісіңдер, жарандар!
Көкте күнім тұрған сәтте нұр шашып,
Жай орнатқан бұлтыма да қараңдар.
Бұл өлең шумағындағы баршылық-таршылық, күйік-қуаныш, қайғы- қуаныш,
жоқ-бар, шаттық-қайғыру, нұр шашқан күн-жай орнатқан бұлт сияқты антонимдер
арқылы ақын айтар ойын мейлінше оқырманды иландырарлық етіп жазады. Нұр
шашқан күн мен жай орнатқан бұлт өлеңнің өзекті идеясын анықтар мәндік
антонимдер болып табылады.
Мұқағали лирикасында өте жиі қолданылатын көк пен жер антонимі тек
қана біз күнделікті өмірде көріп жүрген көк пен жерді ғана емес, өмірдің
алуан түрлі құбылыстарын бейнелеп береді. Оның өлеңдерінің адам көңілінен
тез орын алып, естен кетпестей болып қалуының себебі – оқырманды ойға
батырып жүрген толғаныстарымен сәйкесіп біте қайнасуында, ақынның жұрттан
асқан көрегендігі мен білгірлігінде жатыр. Ақынның бір өлеңі – бір өмір,
бір өлеңмен бір өмірді бейнелей алу оның ерен шеберлігінен.
М. Мақатаев лирикасындағы антонимдер ойды жинақы, нақты әрі ұтымды
тану үшін, мәнмәтіндік антонимдер арқылы ойдың нанымды етіп айтылуы үшін,
үлкен бір ойды шеберлікпен жиыстырып, қарама-қарсы құбылыстарды шендестіріп
қолдану, көркем жеткізу үшін қолданылады.
М. Мақатаевтың өлеңдерінде синонимдерді қайталамалар мол ұшырасады.
Ақын-жазушылар шындықты шынайылығымен көрсетуде, шығармадағы кейіпкерлердің
мінезін ашып, порттерін жасауда бейнелі, көтеріңкі мәнерлі сөздерді
қолданады. Сөз қиюластырып қалған кірпіш сияқты шеберлікті керек етеді.
Шебер сөйлеудің мықты бір ұшы – синонимдерді талғап, орнымен қыбын тауып
лайықтап жымдастырып, жұмсай білуде. Синонимдер – тілдің байлығын, оның
шебер оралымдығы мен дамығандығын көрсететін көрсеткіш деп бекерге
айтылмаған. Бұл жөнінде Р.Сыздықова былай деген болатын: Синонимдер – ойды
қайталамаудың негізі ғана емес, суреткердің көркемдеу құралы. Синонимдер
көркем әдебиет тілінде өте көп қолданылып, суреткер ойын терең де мағыналы
сөздер арқылы жеткізеді. Тұлғалары бөлек, мағыналары жақын болып табылатын
синонимдер – поэзия тілінің ең бір қажетті құралы. Ақынның көкірегінде
сайрап тұрған шындықты шынайы, көркем етіп жеткізу үшін қажет сөзді талғап,
таңдап, орынды қолдана білу де оның шеберлігінің бір қыры2,372. Академик
Л.В.Щерба Развитый литературный язык представляет собой весьма сложную
систему более или менее синонимических средств выражения, так или иначе
соотнесенных друг с другом-деген пікір білдіреді.
Көркем әдебиеттегі синоним сөздер ойды толықтырып, нақты етіп айтып
жеткізу үшін, шығармалардағы кейіпкерлерді жете таныстырып, оның мазмұнын
әсерлі етіп беру үшін жұмсалады.
Кейде ақын–жазушылар синонимдердің екеуін, үш-төртеуін бір поэтикалық
мәтінде немесе бір сөйлемде қолданылып қайталады. Бұл тәсіл – қайталама
тәсілі. З.Қабдоловтың Сөз өнері еңбегі бойынша Қайталау-сөз әсерін
күшейте отырып, оқырман назарын айырықшы аударғысы келген нірсені, не
құбылысты бірнеше мәрте қайталап, айтар ойды, ұқтырар сырды ұғымға мұқият
сіңіре түсу екені белгілі3, 215. Мұндағы мақсат біреу-ақ, сөздрге ерекше
леп, екпін, тыныс беру, сөйтіп, олардың оқырманға әсерін күшейту. Қайталама
бірнеше түрге бөлінеді: жай қайталама, еспе қайталама, әдепкі қайталама-
анафора, кезекті қайталама-эпифора деп аталады. Мұқағали лирикасында осы
қайталамалардың барлық түрі де кездеседі. М.Мақатаевтың поэзиясында
анаофра мен эпифора деген екі қайталаманың түріне тоқталып, талдау
жасаймыз.
Әдепкі қайталама-анафора (грекше-биікке шығару)-өлеңнің әр жолы немесе
әрбір ой ағымы бір сөзден басталуы.
Кезекті қайталама-эпифора (грекше-соңынан алып жүру) - өлеңнің әр
жолының соңындағы немесе әрбір ой ағымының аяқ жағындағы бір сөз бірнеше
мәрте қайталануы.
Синонимдік қатарды құрастырушы сөздер бір бірімен мағыналық жақтан
жақын, өзара мәндес болуымен бірге, барлығының бір сөз табына қатысты
сөздерден жасалуы шарт. Белгілі бір синонимдік қатардың жасалуы үшін, оның
құрамына енетін сөздердің барлығы да не бірыңғай зат есім сөздерден, не
бірыңғай сын есім сөздерден, не бірыңғай етістік сөздерден болуы керек.
Синонимдік қатарлар әр сөз табының құрамында бар. Логикалық ұғымы жағынан
ең айқын сөз табы–зат есімдер. Ақынның Шындық туралы өлеңінде мұндай
синонимдер көп екен.
Шындық көзге шұқиды қашаннан да,
Шыбын жаның шындықтан қаша алған ба?
Ар ақиқат үкімі жасалғанда,
Қолға тұрар ноқтасыз асулар да.
Қолға тұрар қулар да, зұлымдар да,
Ат жалынан мал тапқан жылымдар да,
Арамзаны, ұрыны жұлып түспей,
Ақиқаттың алмасы суынған ба?
Алғашқы шумақта қолданылатын Шындық-ақиқат зат есім синонимдері
стильдік синонимдер болады. Стильдік синонимдер деп мағына жағынан ұқсас
тең бола отырып, бір бірінен стильдік бояуы арқылы өзгешеленетін мәндес
сөздердің тобын айтамыз.
Шындық сөзі жалпы халықтың жиі қолданылатын бейтарап сөз болса,
ақиқат сөзінің белгілі дәрежеде шектелген шегі бар.
Ақиқат сөзі әдеби тілдің өз ішіндегі белгілі бірлі жарым сөздермен
ғана тіркесіп айтылады. Сөйтіп мұндай синоним сөздер тілдегі стильдік
синонимдердік стильдік сан мөлшерін көбейтуге атсалысады.
Екінші шумақтағы зұлымдар, қулар, мал тапқан жылымдар,-қоғамдағы әр
түрлі ісімен бүлік жасап, бүлдіріп жүрген екі жүзді, түлкі мінезді, сұрқия,
сырты жылан, іші шаян көп надандар. Синонимдік қатарлар арқылы ақын тұтас
типтік бейне жасаған. Бұндай адамдар қай дәуірде де өмір сүрген және өмір
сүре береді. Екінші шумақтың үш жолы дыбыстық ассонансқа негізделіп,
өлеңнің әуенін биіктете түседі. Ал жылымдар – ақынның өз қолданысы, яғни
мәнмәтіндік (контекс) синоним. Мал тапқан сөзімен тіркесіп жылымдардың кім
екені ашыла түседі. Бұлар да біреудің еңбегімен күн көріп жүргендер.
Көгере бер, сен мәңгілік, өлеңім!...
Жырсыз менің өмірге не керегім,
Жырдан басқа жұртыма не беремін?
Мына өлеңнің үзіндісінде өлең, жыр -кілең түбір сөздерден болған
синонимдер. Бұған ешқандай сөз тудыру амалдарынсыз-ақ, түбір күйінде келіп,
бір бірімен мағыналас болып келген сөздер жатады. Соңғы екі жолдың басы
жыр сөзінен басталып, эпифоралық қайталама қолданылып, өлеңге өте күшті
экспрессиялық өң беріліп тұр.
Көгершін маршы өлеңінде автор көгершін мен кептер деген екі
синонимді қолданып, оларды екі өлең жолында қайталап, эпифора тәсілін
жасайды.
...Біз-ақ қанат кептерлер,
Бізді ұмытып кетпеңдер!
...Біз-ақ қанат көгершін!
...Біз-ақ қанат кептерлер
Бізді ұмытып кетпеңдер. Мұндай ауызекі тілде, әдеби тілде үнемі
қолданыстағы негізгі сөз – көгершін. Көгершін – киелі, қасиетті құс,
бейбітшіліктің символы, жаршысы болып есептеледі, біз бұл құсты оғары
бағалауымаз керек деп айтқан ақын.
Ақынның өлеңдеріндегі синонимдерді аталған қызметтерін негізге ала
отырып аса мол, ұтымды қолданғандығын байқау қиын емес. Өлең тіліндегі
синонимдердің стильдік мәні, қызметі өте күшті. Өлең тілі синонимдерге
неғұрлым бай болса және олар ойды жеткізуде өз орнында тұрып қызметін
мүлтіксіз атқарып тұрса өлең шынайы, бейнелі болады.
Жоғарыда айтылғандай, кейде қаламгер бір сөзді бірнеше рет қайталап,
сөйлеу тілі стиліне көлеңке түсірмес үшін сол сөздің синонимін пайдаланады.
Мысалы, мен сендерді іздеймін өлеңінде: майдандас, қарулас, дос,
бауырлас, құрбылас сияқты сөздердің бәрі де ардагер сөзінің орнына
қолданылған.
Қайран достарым менің!
Майдандастарым менің!
Жеңіспенен оралған бауырларым,
Сағынамын, сендерді сағынамын.
Бауырластарым менің!
Қаруластарым менің !
Қай жерлерде жүрсіңдер, майдандастар?
Тағдырларың не болды, қайран достар?
Бұл шумақта қатар тізбектелген жеке-даралық синонимдік қатарлар берілген.
Синонимдердің бір сөз табынан болатынын ескерсек бұлардың бәрі түбір зат
есім синонимдер. Мұнда негізгі доминант сөз- дос.
Синонимдердің қайталануы арқылы ақынның эмоциялық реңктерін күшейте,
өлеңде майдандық достықтың мәңгі, өшпес жалынын жоғарылатады. Автор өзінің
майдандастарын, әскери ерліктерін еске алып, ескі достарымен кездескісі
келеді.
Тағы бір мысал келтірейін:
Ойым бар менің,
Ойым бар менің ерекше.
Жақсылық жауып,
Дүниені мынау сел етсе,
Жауыздықтардың, жамандықтардың барлығын
Көрге алып кетем, керекше,-
... Жамандық іздеп бақпасын!
Жауыздық жатқан,
Арамдық жатқан көрімнің,
Қақпасын келіп қақпасын,-деп тебіренген Мұқалидың азаматтық көңіл-күйі,
жүрек лүпілі осылай соғады, егер де өзінен кейін жер бетінде жауыздық пен
жамандықтар жойылатын болса, ол үшін соның жолына жанын қиятынына еш күмән
келтіруге болмайды.
Бірінші екі жолында ақын ойым бар менің сөйлемін қайталап,
лексикалық анафора жасайды. Екінші шумақта автор жаман, жауыз, арам
сөздеріне -дық жұрнағы жалғану арқылы, сөздерді абстракт мағыналы зат
есімдерге айналдырады. Сондай-ақ жауыздық, жамандық, арамдық сияқты
қабаттаса келген синонимдер плеонастық қабаттарды жасайды. Мұнда негізгі
доминант (тірек) сөзі –жамандық.
Ырғақ, интонациялық шумақ - буын өлшемі жағынан жоғарыдағы Мұқалағи
өлеңдерінен бұра тартпай. Бұл жолы ол әсемдікті сезінуі жағынан тікелей
әлгі стильді пайдаланады. Табиғаттың әсем көрінісін пейзаждық құбылысты
беруде ақын санаға сіңісті болған суреттеу тәсілінен бойын аулақ ұстап
отыр. Суретті сезім қозғалысы күйінде беруге тырысады. Сөйтіп барып бұл
жерде де ол оңашаланады.
Етістік лексика семантикалық мағынасы жағынан болсын, грамматикалық
тұлғалары жағынан да сөз таптарының ішіндегі ең күрделі де көлемдісі деп
есептеледі. Етістік - тіліміздегі бейнелеу құралы. Ақын етістік тұлғалы
синонимдер арқылы ойды өрнектеп, тіл мүмкіншідігін көрсетеді. Мысалы,
Қуанайын өлеңінде етістікті синонимдердің қайталануын көруге болады.
Қуан дейсің,
Ал енді қуанайын,
Қуаныштан қолыма ту алайын...
...шаттан дейсің,
Ал енді шаттанайын.
Шаттанайын,
Шарқ ұрып мақтанайын.
Мұнда куану–шаттану секілді жағымды мағыналы, адамның қуанышты көңіл
күйін білдіретін екі етістікті синоним қолданылады. Екінші синонимдік
сыңарға қарағанда алғашқы сыңардың салмағы басымдау көрінеді. Сондай-ақ,
ақын ойын үдемелетіп беруде Қуан дейсің, ал енді қуанайын, шаттан
дейсің, ал енді шаттанайын сияқты күшейткіштік қайталама пайдаланып,
күшейту мәнін үстейді. Сені азамат дегенге өлеңінде анафоралық
қайталаманың түрін байқауға болады. Автор өлеңінде сенбейін бе, сенем бе,
көнбейін бе, көнем бе, нанбайын ба, нанам ба секілді сөздермен өзі
айтқан сөзіне, ойына сенімсіздік білдіреді.
Сені де адам дегенге
Сенбейін бе, сенем бе?
Ойнақ салдың түбемде,
Көнбейін бе көнем бе?
Сендей сұмдық адамға,
Нанбайын ба, нанам ба?
Мұндағы доминант сену етістігі. Анафора қолданумен қатар параллельді
қайталама кездесіп отырады. өлеңнің мазмұнын аша түсетін негізгі өлең
жолдары паралельдік түрде қойылған.
Сөйтіп, М.Мақатаев өлеңдеріндегі анафора мен эпифораларын бар
екендігін анық көреміз. Анафора мен эпифора өлеңге ерекше сипат,
мәнерлілік, бейнелілік береді, ол арқылы ақынның айтар ойын күшейтіп
отырады. Мұқағали жырларындағы зат есім, сын есім, етістіктен жасалған
синонимдер жиі кездесіп, қайталанып, айтылатын ойға айрықша әуез беріп,
шығарманың тіл шұрайын келтіріп тұрады.
Мұқағали поэзиясындағы ішкі сезім иірімдері. Мұқағали Мақатаевта
поэзиясында адам сезімі ерекше көзге түседі. М.Мақатаев стилі еш
қайталанбайды. Ол өзіндік дара. Мұқағали - қазақ халқының әлеуметтік,
ұлттық психологиясын жақсы білгендіктен ол әр дайым саяси-әлеуметтік
жағдайларға байланысты тез өзгеріп отыратын қайшылықты, қарама-қарсы
қоғамдық құбылыстардың куәгері болған, өйткені ол халықтың қалың ортасында
тәрбиеленген, халықпен етене араласқан үлкен азамат. Жақсылық пен жамандақ,
барлық пен жоқтық сықылды бір біріне ымырасыз күштер теке тіресе түсіп,
тайталасып, арпалысып жатқанын көрген ақын оны жырларында шынайылықпен
көрсетті. Ол өз ұлтының қасиетті тамаша дәстүрін, ұлттық псхологиясын,
өзіндік өрнек бояуымен ерекше жырлады.
Өнердің кәусар туындысы халық өмірінің терең және мөлдір қайнарынан
шымырлап шығады да, сол халықтың өзінің рухани сусынына айналады. Шын
мәнінде ақынның өнерінде халық даналығының таңбасы бар. Демек, өнердің
жасампаз күші оның халықтан туып, халық қажетіне жарауында жатыр.
Қайталанбас құбылыстай өте шыққан найзағай ақын әдебиеттің халықтығын ту
ғып көтерді, поэзия бәрінен бұрын халық өмірінің айналасы болуын, поэзияда
бәрінен бұрын халықтың мәні бар келелі шындықтардың суреттелуін көксейді.
Қайғы мұңы неге керек бір бастың,
Елім барда есеңгіреп тұрмаспын.
Күндер маған көлеңкесін түсірсе,
Халқыма кеп, сырымды айтып, мұңдастым.
Әр жазушының кейіпкерлді бейнелеу, характерді сомдау, көркемдік
тәсілдерді қолдану тәжірибесі, яғни стильдік өрнегі де әр алуан.
Біздеген гүл қуалап, нәр іздейміз,
Шөп қажап, шегірткедей дән үзбейміз.
Алты айшылық жол басып, арып-ашып,
Адам деген патшаға дәрі іздейміз.
Мұқағали ақын кейіпкердің уақыт пен кеңістік құбылыстарын қабылдағанда,
түйсінгенде, тұшынғанда пайда болатын ой-әсерін, сезім-сырын, психолоисын
бейнелеу үшін рәмізді жиі қолданды. 1941жыл. Ақпан атты өлеңіне назар
аударып көрейік:
1941- жыл ақпандатқан,
Сыртта аяз.
Ауылымызды ақ қар жапқан.
Үңірейген үрей тұр соғыс дейтін,
Алапат аспан, жерді аттандатқан.
Өлең тақырыбының өзі сұрапыл соғыстың ызғарлы суығынан хабар бергендей.
Ақын ақпандағы суықты соғыстың суығымен байланыстырып жырлаған. Ақын
поэзиясында тек көркем сөзді ажарлап қана қоймай, оны мазмұн жағынан да,
пішін жағынан да құбылта, құлпыртып, тілге жеңіл, жүрекке жылы
тигізудің тәсілдері ерекше қолданылған. М. Мақатаевың поэзиясы әлемдік
өмірдің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні.
Бояулар, дыбыстар, бар жаратылыс, барлық өмір ақынның поэзиясына кіретін
дүние де, осы құбылыстардағы құпия қуат, оларға тіршілік, ойнақы өмір
беретін сырларын–ақын поэзиясының тетігі мен жанры.
Мен сені қызғанамын,
Қызғаныштан мұз шайнап, тұз жаладым.
Шаңқылдап, алдыңнан шық
Ана-қыран,
Алыстан келеді ұшып мұзбалағың.
Қызғанышты, жалаң күйінде алмай, махаббат сезімімен, сағынышпен
салыстырмалы түрде алған. Ақын сүйгеніне деген ыстық ықыласын,
сүйіспеншілігін осылай жырлайды. Жан шырылына айналған поэзиясы арқылы
өзінің нәзік сезімге толы сезімін тебіреніспен жеткізе біледі.
Мұқағали - әйелдің ішкі жан иірімдерін суреттеуде өзіндік соқпағын
салған суреткер. Нәзік те қарапайым тілмен жазылған жинақы шығармаларында
ол әйел кейіпкерлердің жан дүниесіне бойлай отырып, оның кәусар бұлақтың
сылдыры секілді өзгеше күйін шертуге талпыныс жасайды. Ол өзінің өлеңіндегі
әйел бейнесі өзіндік рухани тазалығымен құнды. Әйел бойындағы адамдық
қасиетті биік шыңға көтере отырып, оның арманы мен мақсатын білуге
ұмтылады.
Халық көңілін сусындатқан ақын өлеңдерінің көпшілігі өмір туралы.
Тірішілікке тірек боларлық өмір шырағын, өмір шуағын, өмір жұпарын жыр
етеді.
Пай, пай өмір!
Өтесің –ау бір күні,
Тиясың-ау қуанышты күлкіні
Өмір деген – көк аспанның күркірі.
Өмір ұрпақтар жалғастырады деген пікір ақын өлеңінің негізгі өзегі.
Сондықтан соңғы шумақты былай деп түйіндейді.
Мына күн де, мына аспан да, дала анау,
Бәрі бізден, бәрі бізден қалады-ау!
Өмір деген тағатсыз бір қозғалыс,
Өмір дейтін - өлемін деп қарамау.
Бұл жерде өмірдің қатал заңдылығын өршіл рухпен сабақтастыра
бейнелеген сәтін көреміз. Ақынның өмір жайлы философиялық көзқарасы жылап
қайттым өмірдің базарынан атты жинағына енген бір топ өлеңінде терең
байқалады. Тағдырдың теперішін аз тартпаған ақын жаны қиналған сәттерінде
Аллаға сыйынып, ертеңгі күннен үміт үзбейді. Келер күннің шашылған
шумағымен айналысына жақсылық әкелетінін, сол шуақтан адам жылынып, қуат
алып өмір өткелдерінен қаймықпай өтіп алға жылжи беретіні, осының бәрі тек
жаратушының адамға берген күш қуатының нәтижесі екеніне анық сеніп, өзгені
де иландырғысы келеді. Оның Аллаға сенемін, сеніп өтемін, жаратушы бар
деуі сондықтан. Сол сенімділік ақынды алға жетелейді. Қиналған сәттерінде
күш қуат береді, демейді.
Сатқан емен,
Сатпаймын дінімді мен,
Өлмейтұғын, өшпейтұғын күнім білем.
Алла есімі - жүрегім жұдырықтай,
Жүрегімнің соққанын біліп жүрем, - деп жырлайды.
Ақын Алланы жүрегіне сақтап, соған имандай сенгенін айтады. Бұл ақын
жүрегіндегі ұлы сенімділік. Сол сенімділік ақын жанына күш береді,
рухтандырады. Ақын Алланың құдіретіне ешқандай шек келтірмейді. Жаны
қысылғанда сыйынары да, жақсылық күтері де, жұбанышы да тек қана Алла.
Жаратушы жалғыз ием қуат бер.
Азабымды, тозағымды жеңейін.
Жаратушы жалғыз ием шуақ бер,
Өзіме де, өзгеге де төгейін.
М. Мақатаев қазақ поэзиясының табиғат лирикасында өзіндік дербестік
танытқан, өзгеше поэтикалық әлем ашқан жаңашыл ақын, асқар тау мен дархан
даланың, олардың жаны жарқын асыл адамдары мен таңғажайып табиғаттың үлкен
жүректі асқақ жыршысы. Ақын табиңғаттың әсемдігін жырлай отырып, өзінің сол
табиғатқа деген пәк сезімді көзқарасын білдіреді:
Мен саған арамтамақ масыл емен,
Жаңбыр болып гүліңнің шашын өрем
Аспаныңды арқама құлатсаң да,
Кеудеммен жеріңді басып өлем.
Бұдан тазалық пен тұнықтықтың, тектілік пен тегеурінділіктің өлшемі мен
бірлігін көреміз.
Жарықтық,
Жаздың таңы –ай !
Жадырап қанатымды жаздым талай.
Жарықтық,
Жаздың таңы –ай белден асқан!
Бауырын жерге басқан шөлдеп аспан.
Қия алмай жаз төсегін, жар төсегін,
Қиылып бозаруда жер мен аспан.
Жаздың таңы мен жар төсегін шендестіріп, интимдік сипат береді.
Жаздың арайлап атқан таңының көркем сөздері сұлу көрінісі. Ақын өзге жан
аңдамас сұлулықты байқайды. Сол сұлулықты сұлу сөзбен кестелейді.
Лирикадағы адамның жан диалектикасы - ақынның бір сәтте жалт еткен
нұрлы ойының сол мезетте, жарқ етіп тұтас көрінген ішкі сырлы дүниесінің
бір саздан басқа бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz