Көркем шығарманы талдау мәселесінің зерттелуі
ӘОЖ 373.016:821.512.122 Қолжазба құқығында
СМАНОВ БАҚТИЯР ӨРІСБАЙҰЛЫ
Мектепте көркем шығарманы талдаудың ғылыми-әдістемелік негіздері
13.00.02 - Оқыту мен тәрбиелеу теориясы мен әдістемесі (бастауыш, орта және жоғары білім жүйесіндегі қазақ әдебиеті)
Педагогика ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде орындалды.
Ғылыми кеңесшілер:
ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор С.С. Қирабаев,
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Т.Қ.Жұмажанова
Ресми оппоненттер:
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Н.И. Ишекеев
педагогика ғылымдарының докторы, профессор З.Бейсенбаева
педагогика ғылымдарының докторы, профессор С.К. Рысбаев
Жетекші ұйым:
Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті
Диссертация 2010 жылы 12 наурыз күні сағат 10.00-де Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті жанындағы филология және педагогика ғылымдарының докторы (кандидаты) ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д. 14.05.05 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13).
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2010 жылы 11 ақпанда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор Б.Әбдіғазиұлы
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазіргі кезеңде егемен еліміздің жас жеткіншектерін алдыңғы қатарлы озық көзқарас негізінде жан-жақты, жарасымды дамыған, қоғамдық-саяси белсенділігі жоғары интеллектуалды адамдар етіп тәрбиелеу басты талаптардың біріне айналып отыр. Тәуелсіз мемлекетіміздің тұңғыш Президенті Н.Назарбаев республика білім және ғылым қызметкерлерінің II съезінде сөйлеген сөзінде: Мұғалімдер − қоғамның ең білімді, ең отаншыл, білгілеріңіз келсе, ең сынампаз бөлігі болып табылады. Білім саласы қызметкерлерінің отаншылдығы халықтың басқа буындарымен салыстырғанда, анағұрлым ауыр қиындықтарды бастан кешіре отырып, жастарға өзінің бойындағы бар білімін беріп қана қоймай, оларды адалдық, адамдық, тазалық, гуманизм, Отанды сүйе білу секілді асқақ сезімдерге тәрбиелеуінен де танылады. Патриотизмнің биік бір белгісі, міне, осы емес пе? − деп орынды атады [1, 120-б.].
Бұл жауапты жұмысты жүзеге асыруда орта мектепте өтілетін пәндер арасында қазақ әдебиетінің алатын орны ерекше. Өйткені, оқушыларға халықтың қоғамдық өмірін, арман-мүддесін танытуда, оларға идеялық-саяси, рухани-адамгершілік, этикалық-эстетикалық тәрбие беру, дүниеге көзқарасын, мінезін, жалпы мәдениетін қалыптастыруда көркем әдебиетті қуатты құралдардың бірі ретінде пайдалану - әдебиет пәнінің басты мақсаты болып есептеледі.
Бала жастан көрген-білгенін көкейге түйген шәкірт этикалық құндылықтарға, әсемдік әлеміне, эстетикалық, сұлулық дүниесіне бастауыш сыныптардан бастап-ақ қызыға назар аударады. Олар оқу бағдарламасының талаптарына сай әдебиет сабағында қазақ және туысқан халықтардың, әлем әдебиетінің кейбір озық үлгілерімен таныстырылады.
Әдеби шығарманы оқып-үйренуде жас оқырман өзінің шығармашылық ойлау қабілетін дамытып, сол оқыған туындысы негізінде ой-тұжырымдар, дұрыс пайымдаулар, тың қорытындылар жасауға ұмтылады. Сабақ барысында әдеби шығармаларды ұтымды талдау жұмыстарын жүргізу оқушылардың пәнді оқуға ынтасын арттырады. Сондықтан, бұл еңбекте орта мектепте көркем шығарманы талдау мәселесі тұңғыш рет арнайы зерттеу аясында жан-жақты сараланып отыр.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Көркем туындымен танысу үстінде жасөспірімдердің қоршаған орта туралы түсініктері қалыптаса түседі. Табиғат әлемі, оның терең тылсым сырлары, жақсылық пен жамандық, әділдік пен әділетсіздік, обал мен сауап, сан алуан басқа да рухани-әлеуметтік мәселелер, қоғамдық, адамгершілік, тарихи-саяси құбылыстарды өз биігінен байқап барлайды. Жақсыдан үйренетін, жаманнан жиренетін өмірлік ғибрат алады. Соған сәйкес жас жеткіншек өз дәуірінің, өмір сүріп отырған заманының талабына сай азамат болып жетіледі. Әдеби шығарманы оқи отырып, олар ондағы образдар жүйесін, шығарманың тақырыптық-идеялық мұратын шәкірттік ақыл-таразысына салып, балаң ой елегінен өткізеді. Алған әсеріне қарай әрқайсысы өзінше баға береді. Ол мұнда өзін-өзі тану арқылы қоршаған ортаны түсінуге, оған өзінің қатысын саналы түрде сезінуге, айналаға, қоғамға өзінің көзқарасын жалпыадамзаттық құндылықтар тұрғысынан жүйелеуге, өзінің өмірлік ұстанымын анықтауға құлшынады. Өзін-өзі тану өзін дамытудың, жеке тұлғаның дербес белсенділік көрсетуінің, өзінің қабілеті мен әлеуметтік мүмкіндігін ашудың қажетті шарты болып табылады. Соның нәтижесінде оқушы өзінің дербес өсу және өзіндік жетілу қабілетіне ие болады. Сөйтіп, шәкірт адами толысуын, өмірдің мәні мен өзінің ондағы мақсатын ұғынады.
Көркем шығарманы сабақ үрдісінде талдаудың алғашқы үлгілері, кейіпкерді танытудың ең қарапайым белгілері − оның сыртқы келбеті, іс-әрекеті, сөз сөйлеу, ойлау ерекшеліктері, автордың кейіпкерге, қоршаған тұрмыстық-әлеуметтік ортаға көзқарасы, әдеби туындының тақырыптық-идеялық нысанасы секілді мәселелер бастауыш сыныптардан басталып, сынып жоғарылаған сайын көркем шығармаға әдебиеттанымдық талдау жасаудың жолдары күрделене, түрлене түседі. Жалпы білім беретін орта мектеп тәжірибесінде көркем шығарманы талдаудың тұтастай (немесе автор ізімен), образ бойынша (кейіпкер, жан - жануар, табиғат, т.б. бейнелері), проблемалық-тақырыптық деген секілді кеңінен тараған әдістемелік жолдары қолданылады. Алайда, күнделікті сабақ барысында әлі де болса мақсатты түрде талдауға жеткілікті дәрежеде көңіл бөлінбейтіндігі байқалып келеді. Оқушылар көркем шығарманы талдау барысында образ табиғатына, көркем бейне характерінің қалыптасу жолдарына, шығарманың сюжеттік желілері мен композициялық құрылымының атқарар қызметіне жете мән бере қоймайды. Мәселен, 2009 жылдың 27-28 мамырында өткен Мемлекеттік тілді халықаралық стандарттар деңгейінде оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері атты Республикалық оқу-әдістемелік семинарда, сол жылдың қыркүйек айында Алматы қаласында Білім және ғылым министрлігінің ұйымдастыруымен әдеби білім мазмұнын жетілдіруге байланысты өткен Республикалық ғылыми-әдістемелік конференцияда еліміздің әр түкпірінен келген мұғалімдер өз баяндамаларында көркем шығарманы талдау мәселелері орта мектепте жүйесіз жүргізілетінін, осы уақытқа дейін оң шешімін таппай отырғанын айрықша атап айтты. Бұл мәселенің мектепте қалыс қалып отырғанына байланысты нақтылы мысалдар келтірілді (Алматы қаласынан Е.Арын, Қостанай облысынан Е.Құрмансейітұлы, Алматы облысынан Ж.Өтеев, т.б).
Сондай-ақ, ТМД мемлекеттері мен өз еліміз көлеміндегі педагогикалық, әдеби баспасөздердегі пікір алысулардың, толғағы жеткен ойлардың жиі жариялануы, алқалы жиындар мен жоғары дәрежедегі келелі басқосуларда, конференцияларда ұстаздар жұртшылығының ерекше мән беріп, ұсыныс ретінде қайта-қайта мәселе көтеруі, мектеп шәкірттерінің білім сапасының, сабақ тиімділігінің күрт төмендеп кетуі, оқушылардың жалпы сауаттылық деңгейінің, интеллектуалдық ой-сезімінің бәсеңдеуі зерттеу тақырыбының өзектілігін дәлелдейді.
Соңғы жылдары әдеби шығарманы талдаудың жалпытақырыптық мәселелеріне байланысты, әсіресе, оның сюжетін, композициясын, әдеби кейіпкерді, әдеби туындының идеялық-көркемдік қуатын танытуды мақсат еткен зерделі зерттеулер орыс әдебиеттану ғылымында да, орыс әдебиетін оқыту әдістемесінде де жиі жарық көріп келеді. М.А.Рыбникова, В.В. Голубков, Г.А.Гуковский, Л.И.Тимофеев, Г.Л.Абрамович, Д.С.Лихачев, В.И. Сорокин, А.И.Ревякин, Н.И.Кудряшев, В.Г.Маранцман, Н.О. Корст, Н.А.Демидова, Г.И.Беленький, Т.Ф.Курдюмова, З.Я.Рез, Л.С. Айзерман, сияқты т.б. әдебиетші, әдіскер-ғалымдардың еңбектерінде көркем туындыны талдаудың жүйесін жан-жақты сөз ететіні мұғалімдерге, жалпы оқырманға кеңінен мәлім.
Ал қазақ әдебиеттану ғылымында бұл тақырып белгілі бір шамада тиісті шешімін тауып келе жатқанымен, оқыту әдістемесінде жеке әдістемелік еңбектер, арнайы ғылыми негіздегі зерттеулер өте сирек, тіпті жоқтың қасы. Әйтсе де әдебиетші-ғалымдар М. Қаратаев[2], З. Ахметов[3], Т.Нұртазин [2], С.Қирабаев[4], Т.Кәкішев[5], Н.Ғабдуллин [6], Р. Нұрғали[7], Б.Ыбырайым[8], Ж.Дәдебаев[9], Б.Майтанов[10], Қ.Әбдезұлы[11], Қ. Алпысбаев[12], Б. Әбдіғазиұлы[13] т.б. еңбектерінде әртарапты арнайы сөз болғанын, Ә.Қоңыратбаев[14], А.Көшімбаев[15], Т.Ақшолақов[16], Қ.Тасболатов[17], Р.Сүлейменова[18], С.Қалиев[19], Т.Жұмажанова[20], С.Мақпыров[21], Т.Тебегенов[22], Г.Құрманбаева[23], Қ.Бітібаева[24], С.Дүйсебаев[25] сынды әдіскер ғалымдардың еңбектерінде, сондай-ақ тәжірибелі жаңашыл ұстаздардың әдістемелік нұсқауларында көркем шығарманы орта мектеп қабырғасында талдауға байланысты құнды пікірлер айтылып келе жатқаны белгілі.
Әдеби шығармада кейіпкер, оның өсу динамикасы, сюжеттік желі болмаса, тұтас құрылым − композиция болмайды. Демек, көркем туынды да жоқ деген сөз. Сондықтан да ұстаз мектеп қабырғасында көркем шығарманы оқып-үйрену барысында кейіпкерлерді әртүрлі жағдайларға байланысты өзге бейнелермен тығыз органикалық бірлікте, қарым-қатынаста қарастыруы қажет. Мұны өмірлік мәні бар құбылыстармен салыстыра танытуға, оған шәкірттердің өз пікірлерін білдіруіне назар аударуы керек.
Әдетте оқушы шығармадағы көркем ойды шындық түрінде ғана қабылдап, ондағы образдылық, типтілік, мазмұн мен форманың бірлігі секілді әдебиеттің теориялық астарларына назар аудара бермеуі мүмкін. Сол үшін мұғалім көркем мәтінмен жұмысты тереңдете отырып, оқушыларды әдеби-теориялық сауаттылыққа дағдыландыруы керек. Бұл көркем туындыны дәйекті түрде талдауға, білімді саналы меңгеруге үйретеді.
Көп жылғы тәжірибелік бақылау жұмыстарымыз мұғалімдердің басым көпшілігі оқу материалын − көркем туындыны түр мен мазмұн бірлігінде талдай білмейтіндіктерін, кейіпкерлер жүйесін шығарманың тақырыптық идеясын ашуға қарай саралай білмейтіндіктерін, көркем шығарманы орта мектепте оқып-үйренудің ғылыми-әдістемелік жүйесін тұтастықта қарастыра алмайтындықтарын байқатты. Мұның салдары жоғары сынып оқушыларының оқу бағдарламасы талаптарын орындамауына, көркем шығармамен өздігінен жұмыс істей білмеуіне, соның нәтижесінде олардың білім деңгейінің төмендеуіне апарып соқтырды. Осы аталған кемшіліктердің басты себебі − қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінде, әсіресе, жоғары сыныптарда, әдеби туындыдағы образ-персонаж, кейіпкерлер жүйесі, көркем бейнелердің мінез-құлық әлемі, сюжеттік оқиғалар желісі, композициялық құрылым секілді әдеби-теориялық ұғымдардың, автор ізімен немесе тұтастай, кейіпкерлер бойынша яки проблемалық-тақырыптық сияқты әдеби шығарманы талдаудың негізгі әдістемелік жолдарының арнайы зерттелмегендігінен деп пайымдауға болады. Бұл олқылықтың орнын толтыруға аз да болса үлес қосу мақсатында орыс және жақын шет ел (қырғыз, өзбек) әдебиеттерін оқыту әдістемесіндегі іргелі зерттеулерге зер салумен бірге республикамыздағы озат ұстаздардың іс-тәжірибелеріне назар аудара отырып, өз тұжырымдарымызды жасадық.
Озат тәжірибелерді қорыта келе және өзіміздің көп жылдық ғылыми-зерттеу жұмыстарымыздың нәтижелеріне сүйене отырып, ғылыми жұмыста мынадай мақсаттар қойылды:
- жалпы орта білім беретін мектептегі қазақ әдебиеті пәнінің оқу материалын терең де тиянақты меңгертудегі көркем шығарманы талдаудың тиімді жолдарын анықтау және оның ғылыми-әдістемелік негіздерін қалыптастыру;
- көркем шығарманың мәтінін талдаудың оңтайлы әдістері мен әдеби-теориялық ұғымдарды, сондай-ақ оқушылардың өздігінен жұмыс жасау түрлерін меңгерту тәсілдерін айқындай отырып, олардың тиімділігі мен құндылығын педагогикалық эксперимент арқылы дәйектеу.
Зерттеу нысаны: Жалпы білім беретін орта мектептегі қазақ әдебиеті пәні сабағында көркем шығарманы оқып-үйрену үрдісі.
Зерттеу пәні: Мектепте көркем шығарманы талдаудың ғылыми-әдістемелік негіздері.
Зерттеу болжамы: Көркем шығарманы талдау үрдісі оқушылардың өздік және шығармашылық жұмыстар жүргізуінің әр түрлі формаларын арқау еткен тиімді әдістер мен тәсілдерді қолданған жағдайда, сондай-ақ шығарманың рухани-эстетикалық мәнін терең бағамдай отырып, әдеби-теориялық ұғымдарды саналы түрде меңгергенде, көркем мәтінді тұтастықта әрі сабақтастықта қабылдағанда, әдеби құбылысқа тарихи тұрғыда мән беру қалыптастырылғанда, әдеби туындыны талдаудың әдістемелік жолдары мен соған байланысты білім, білік, дағдыларды меңгергенде ғана мақсатты түрде жүзеге асады.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен болжамы мынадай міндеттерді шешуді талап етеді:
− көркем шығармалардың жанрлық ерекшеліктеріне назар аудара отырып, шығарманы талдау мәселесінің ғылыми-теориялық негіздерін дәлелдеу негізінде кешенді жұмыстардың түрлерін анықтау;
− зерттеу мәселесіне байланысты қазақ әдебиеті пәнінің оқу бағдарламаларын, оқулықтарын және хрестоматияларын жетілдіру мақсатында талдау жасау;
− зерттеу тақырыбы бойынша қазақ әдебиеті мұғалімдерінің озат тәжірибелерін қорыту; отандық және көрші елдер (Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан) әдіскерлерінің көзқарастарын зерделеу;
− XI сынып оқушыларының эпикалық шығармаларды оқып-үйрену үрдісіндегі білім, білік , дағды деңгейлерін, гуманистік-ізгілік көзқарастарын қалыптастыру жолдарын қарастыру;
− шәкірттердің оқырмандық мәдениетін қалыптастырудағы көркем шығарманы талдаудың ұтымды жолдарын, әдістері мен тәсілдерін, әдеби туындыны талдаудың моделін, ақын-жазушының шығармашылық тұлғасын танытудың үлгі-кестесін ұсыну;
− ұсынылып отырған әдістемелік жүйенің тиімділігін және құндылығын ғылыми эксперимент арқылы дәлелдеу.
Зерттеудің жетекші идеясы. Орта мектепте көркем шығарманы мақсатты және жүйелі түрде талдаудың нәтижесі әдебиетті оқытудың сапасын арттыруға тікелей ықпал жасауымен, көркем мәтінді терең меңгертуімен ерекшеленеді. Ол оқушының өзіндік ізденісін, танымын, шығармашылық қабілетін, логикалық ойлау жүйесін байытады.
Ғылыми зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі. Қазіргі кезеңдегі оқыту әдістемесі және әдебиеттану ғылымдарының жетістіктері, дидактиканың оқыту ұстанымдары, отандық және шетелдік педагог-психолог ғалымдардың оқыту нәтижесінде жас жеткіншектердің ақыл-ой қабілеттерін дамыту туралы іргелі теориялық қағидалары, әдеби білім берудің мемлекеттік стандарты, оқу тұжырымдамалары, бағдарламалар, оқулықтар, оқу құралдары, оқытудың жаңа технологиялары туралы ғылыми-әдістемелік еңбектер негіз болды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында баяндау, бақылау, салыстыру, сипаттау, жүйелеу, талдау, тұжырымдау, диагностикалық сауалнама, талқылау, зерттеу нәтижелерін қорытындылау, эксперименттік мәліметтерді сапалық және сандық тұрғыда сараптау, жинақтау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- қазақ әдебиеті сабағында көркем шығарманы талдаудың ғылыми- әдістемелік тұрғыдағы орны мен мәні тұңғыш рет айқындалды; соның негізінде жинақталған ой-тұжырымдар жасалды;
- қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінде алғаш рет әдеби туындыны талдау жүйесі, оның жеке тұлғаны қалыптастырудағы мәні ғылыми-теориялық және әдіснамалық тұрғыда негізделді;
- көркем шығарманы талдаудың жалпы білім беретін орта мектептерде оқушы мен ұстаз арасында нәтижеге бағытталған ынтымақтастық қатынастар орнықтыруға ықпал ететін әдістемелік жүйесі ұсынылды;
- көркем әдебиет үлгілерін талдаудың педагогикалық-психологиялық, ғылыми-әдістемелік негіздерін айқындауға алғаш рет қадам жасалды, көркем шығарманы жанрлық ерекшелігіне қарай талдаудың тиімді әдістері мен тәсілдері нақтыланып, нұсқаулар дайындалды; тың әдістемелік талдау жолдары оқытудың жаңа технологиясы мысалында беріліп, көркем шығарманы талдаудың моделі, ақын-жазушының шығармашылық тұлғасын танытудың үлгі-кестесі ғылыми-әдістемелік тұрғыда дәйектелді;
- талдауға қатысты берілетін танымдық, тәрбиелік, дамытушылық бағыттағы жаттығуларға қойылатын талаптар белгіленіп, оған байланысты жұмыс түрлері сараланды, соған сәйкес сұрау-тапсырмалар жүйесі жасалып, көркем шығарманы жанрлық ерекшеліктеріне қарай талдай оқытудың тиімділігі эксперимент арқылы дәлелденді;
-орта мектеп оқушыларының жеке құзыреттіліктерін қалыптастырудағы көркем шығарманы талдау технологиясының орны мен мән-маңызы белгіленді; шәкірттердің оқырмандық мәдениетін дамытудың мүмкіндіктері нақтыланды; туындыны талдаудың диагностикасы жасалып, олар тәжірибе арқылы тексеріліп, дәйектелді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- қазақ әдебиетін оқытуда шәкірттердің әдеби дамуын қамтамасыз ететін көркем шығарманы талдаудың ұтымды әрі оңтайлы әдістемелік жұмыстар жүйесі арқылы оқушы бойында оқырмандық білім, білік және дағдылар қалыптастыру, олардың гуманистік көзқарастарын тәрбиелеу жолдары ұсынылады;
- ақын-жазушының азаматтық тұлғасын, қаламгерлік ұстанымын тануда әдеби шығарманы талдаудың рөлі зор екені айқындалады, сол арқылы шәкірттер теориялық білім алу әрекетін шығармашылық қызмет әрекетіне айналдырып, талдау арқылы эстетикалық-этикалық білім алуға, оқырмандық қызығушылықтары мен қабылдау мүмкіндіктерінің қалыптасуына қол жеткізеді;
- әдеби-теориялық талдау көркем туындыны терең меңгеруге, сол арқылы оқушылардың белсенділікпен талдау жүргізуді игеруіне, жағдаятты талдау мен сол талданатын жағдаяттың моделін, сипаттамасын жасауға, өз шешімін саралап айтуға, өздігінен ізденуге және оларды салыстыра зерттеуге үйренеді;
- көркем шығарманы белсенділікпен интерактивті талдау, оқушы мен мұғалім арасындағы әрекет көркем шығармаға ұтымды этикалық-эстетикалық талдау жасаудың кепілі болып есептеледі; бұл ұлттық құндылықтарымызды бағалай білуге, олардың білім көкжиегінің кеңеюіне ықпал етіп, күнделікті өмірде оқу-тәрбие ісін жақсартуға бағыттайды;
- белсенділікпен талдау оқушы тұлғасының дамуына әсер етіп, танымдық-психологиялық қасиеттердің нығаюына мүмкіндік жасайтыны, баланың ізденушілік, зерттеушілік, шығармашылық әрекетін ұйымдастыруға, нақты нәтижеге қол жеткізуге жол ашатыны анықталды;
- талдауға байланысты жүргізілетін шығармашылық жұмыстар арқылы оқушылар өзін-өзі және бірін-бірі оқыта отырып, білімді өз ізденістері нәтижесінде игеруіне жол ашады; талдауды жүйелі түрде шығармашылықпен жүргізу шәкірттердің нәтижеге бағытталған білім, білік, дағдыларды меңгеруіне ықпал етеді;
- талдау арқылы жүргізілетін әдеби-шығармашылық жаттығулар, проблемалық тапсырмалар, жазба жұмыстары оқушының танымдық әрекетін жандандырып, жеке тұлға ретіндегі дамуына, өмірлік бағдар алуына, оқушының дербес тұлға қатарлы өзін-өзі азамат ретінде сезіне білуіне және оның өз білімін үздіксіз жетілдіру қажеттілігіне мүмкіндік алады;
- талдау арқылы оқушыны мақсат қоя білуге төселдіру, ақын-жазушының үнін, жеке тұлғасын тану, ішкі толғанысын байқау, терең ойлай білуге үйрету, өз пікірін ашық жеткізіп, қорғауға дағдыландырып туындының философиялық астарын зерделеуде шәкірттерді ғылыми-ізденушілік, танымдық-зерттеу жұмысына бағыттаудың негізі қаланады;
- деңгейлік тапсырмалар беру, жүйелі талдау шәкірттерді нәтижелі іс-әрекеттерге баулуға бағыттайды, әр оқушының икем-қабілетін, талантын ашу оның өзіне деген сенімін нығайтуға жетелейді; белгілі бір проблеманы өздігінен шеше алатындай ойлау логикасын жетілдіруі жүзеге асырылады;
- ұсынылған ғылыми-әдістемелік талдау жүйесінің тиімділігі оқушылардың шығармашылықпен жұмыс істеу дағдыларын дамытады.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен нақтылығы. Зерттеу негізі етіп алынған, теориялық тұрғыда қарастырылған қағидалар әдіснамалық жүйеде сараланып, талдаумен бекітіледі. Зерттеудің алдына қойылған мақсатына сай белгіленген міндеттеріне байланысты қолданылған әдіс-тәсілдердің ұтымдылығы, қол жеткізген бағдарлы нәтижелілігі, оқу пәнінің сапалы білім деңгейіне тиімді ықпалы тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар арқылы тексерумен, практикаға толық ендірумен қамтамасыз етілді.
Зерттеудің практикалық құндылығы мен маңызы. Көркем шығарманы талдаудың әдістемелік негіздері оқушының оқу материалын меңгеру сапасын арттыруда, көркем шығарманы талдау бойынша білім, білік, дағдыларды қалыптастыруда, соның нәтижесінде шәкірттердің оқырмандық мәдениетін, рухани-адамгершілік, интеллектуалдық-әлеуметтік құзыреттіліктерін тәрбиелеуде деп есептейміз.
Зерттеу жұмысында жоғары және арнаулы орта оқу орындары оқытушылары мен студенттеріне, қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдеріне көмек ретінде монографиялы түрде оқытылатын эпикалық шығармаларды талдауға байланысты күнделікті сабақ үрдісінде кәдеге жарататын нақтылы әдістемелік ұсыныстар беріледі. Көркем шығарманы талдауға қатысты бұл әдістемелік ой-тұжырымдар білім мазмұнын жетілдіруде, бүгінгі күн талаптарына орай жасалған бейіндік оқу бағдарламаларында, оқулықтарда, оқу-әдістемелік құралдарда негізге алынады.
Зерттеу жұмысының кезеңдері.
Бірінші кезеңде (2000-2003 жж.) орта мектепте көркем шығарманы талдаудың ғылыми-әдістемелік негіздерін айқындау үшін педагогикалық, психологиялық, әдебиеттанушылық мәселелер бойынша ғылыми еңбектерге талдау жасалды. Тақырыпқа байланысты бақылау және анықтау тәжірибесін жүргізу мақсатында қажетті материалдар әзірленді.
Екінші кезеңде (2003-2006 жж.). Әзірленген ғылыми деректер мен әдістемелік материалдар тәжірибеде пайдаланыла бастады, осыған орай көркем шығарманы талдаудың әдістемесі жасалды. Тәжірибелік сабақ үлгілері, сұрау-тапсырмалар жүйесі нақтыланды. Әдеби туындыны талдаудың ұтымды жолдары, әдістері, тәсілдері, оқытудың жаңа технологиясы қалыптастырушы оқыту эксперименті арқылы сынақтан өткізілді.
Үшінші кезең (2006-2009 жж.) Үшінші кезеңде оқыту эксперименті жалғастырылып, алынған нәтижелер талданды, ғылыми-әдістемелік тұжырымдар жасалды. Зерттеу нәтижелері диссертация түрінде рәсімделді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру. Диссертациялық жұмыс барысында Республикалық қазақ тілі мен әдебиетін тереңдете оқытатын, Алматы облыстық И.Нүсіпбаев атындағы, академик Ш.Смағұлов атындағы мектеп-интернаттарда, Келешек, Данашым, Алматы қаласының №53, № 81, №86, №119, №123, Алматы облысының Еңбекшіқазақ ауданындағы Абай және Жамбыл атындағы, Талғар ауданындағы Бесағаш орта мектептерінде бақылау-байқау(анықтау) және бекіту (оқыту) эксперименттері жүргізілді.
Зерттеу жұмысының мазмұны мерзімді баспасөз беттерінде жарияланып, халықаралық, республикалық конференцияларда, семинарларда баяндалып отырды. Білім беру жүйесінің басшы және ғылыми педагогикалық кадрлары біліктілігін арттыратын республикалық, Алматы, Оңтүстік Қазақстан облыстық, Алматы қалалық, сондай-ақ, Моңғолияның Баян өлгей аймақтық, Өзбекстан Республикасы Орталық мұғалімдер білімін жетілдіру институттарында өткен курстарда тақырып бойынша дәрістер оқылып, мектептердің оқу-әдістемелік кеңестерінде талқыланды.
Зерттеу жұмысының сарапталуы: Зерттеу тақырыбы мен мәселелеріне қатысты 1 монография, 1 тұжырымдама, 2 оқулық, 2 оқу-анықтамалық басылым, 9 оқу-әдістемелік құрал, 35 мақала; барлығы 50 жарияланым баспа бетіне шыққан. Бұлардың 11-і Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы Бақылау комитеті белгілеген ғылыми басылымдарда жарияланған, 9-ы халықаралық, 4-еуі республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалған. Диссертант еңбектеріне байланысты 7 пікір баспа бетінде жарық көрген.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден, 4 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, жұмыстың мақсаты, зерттеу нысаны, пәні, болжамы, міндеттері, ғылыми зерттеудің әдіснамалық негізі, зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар, зерттеудің практикалық құндылығы, сарапталуы қарастырылған.
Мектепте көркем шығарманы талдаудың теориялық негіздері деп аталатын бірінші бөлім үш бөлімшеден тұрады: 1. Қазақ әдебиеті пәнінің тарихи бастау көздері. 2. Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің ғылым ретінде қалыптасуы. 3.Көркем шығарманы талдау мәселесінің зерттелуі.
Мұнда жалпы білім беретін орта мектеп қабырғасында қазақ әдебиеті пәнінің тарихи бастау көздері ретінде Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабайұлы, Ж.Аймауытұлы, М.Дулатұлы, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, Т.Шонанов, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, т.б. сынды қайраткерлердің еңбектеріне зерттеу тақырыбы тұрғысынан сараптама жасалады, ондағы құнды ой-пікірлер таразыланады.
Ы.Алтынсаринның көркем әдебиетті мектеп қабырғасында оқытуға байланысты қазақ балалары үшін ана тілінде Қырғыз хрестоматиясы (Қазақ хрестоматиясы) атты алғаш оқулық жазып тәжірибеге енгізуі арнайы пән ретінде оқытудың тұңғыш бастамасы болғаны аталады.
Өзінің ағартушылық мақсаттары ана тіліндегі төл оқулықсыз жеткілікті дәрежеде жүзеге аса алмайтынын білген ұлы ұстаз оқу құралын жазу себебін мына жолдар арқылы түсіндіреді: Қазақ халқының сауатсыздығынан, қазақ тілінде басылған бірде-бір кітаптың жоқтығынан оқу орындарының мұғалімдері қазақ балаларын оқытқанда амалсыздан қазақ тілінің орнына татар тілін пайдаланып жүр. Сондықтан шәкірттерге амалсыздан татар тілінен ешқандай кемдігі жоқ ана тілін тастап, татар тілін үйренуге тура келді. Екінші жағынан, татардың кітап тілі араб, парсы сөздеріне толған, сол себепті ол қазақтарға түсініксіз. Бұл тілде басылып шыққан кітаптардың бәрі де тек дін туралы жазылған кітаптар, сондықтан оларды осы жағынан алғанда дүниялы мақсаттарды көздейтін орыс-қазақ мектептерінде пайдалану қолайсыз [26].
Оқулық жазуда автор:
- оқу материалдарының оқулыққа балалардың жас ерекшеліктеріне, педагогикалық, прогрестік даму талаптарына сай сұрыпталынып енгізілуі;
- материалдардың орналасу, берілу тәртібінің тәрбиелік-өнегелік тұрғыда үлгі болуы;
- оқушыға материалды меңгеруде баса назар аударатын мәселелерді қарастыруда оқытушының әрекеттері сияқты ұстанымды негізге алғанын көреміз;
Осы әрекеттердің түп-төркіні көркем мәтінді түсіндіруде талдау қажеттігі жатқанын байқатады.
Оқулықта балалар өмірінен, күнделікті тұрмыстан алынған әңгімелер, қазақ ақындарының өлеңдерінен, жырларынан үзінділер, халық даналықтары, мақалдар мен мәтелдер, И. Паульсонның хрестоматиясындағы балалар әңгімелері аударылып берілді.
Жалпы білім беретін орта мектептегі оқу пәндерінің жетекші өлшемдерінің бірі - білім мазмұнының тәрбиелік, өнегелік, тұлғаны дамытушылық мәні дейтін болсақ, онда қазақ әдебиеті пәнінің белгілі мазмұнының негізгі құрамдас бөлігі болып саналатын халық ауыз әдебиеті пәндік бастаудың бір саласы түрінде, отаншылдық сезімді, азаматтық, имандылық, гуманистік дүниетанымды қалыптастыруға қызмет ететін тәрбие құралы ретінде оқулықтан орын алды.
Ана тілі мен әдебиетімізді оқытудың әдістемесі жөніндегі ғылым тарихында Ы.Алтынсариннен кейін оның ізбасары А.Байтұрсынұлының көшбасшы болғаны баршаға аян. Олай дейтініміз, ХХ ғасырдың басында әдебиетке араласқан қазақ ақын-жазушыларының үлкен бір тобы ел мүддесі мен халық қамы үшін ағартушылық-педагогтық салада ерекше жұмыла еңбек етіп, мектеп оқулықтарын, нұсқаулықтар, алғашқы зерттеулер жазуды қолға алды. Айталық, М.Жұмабаев Педагогика, Ж.Аймауытов Психология, М.Дулатов Есеп құралы, Б.Майлин Шаласауаттылар үшін оқу кітабы, М.Әуезов Жеткіншек, Ғ.Мүсірепов Қызыл әскер әліппесі, т.б. оқулықтарын, әдістеме құралдарын жазды. А.Байтұрсынұлы мектеп оқушыларына арнап тұтас оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар жүйесін жасады. Қазақстанның Халық Ағарту Комиссары қызметіндегі Ахмет Байтұрсынұлының 1921 жылы 31 қаңтарда Орынборда қазақ мектептері үшін оқулық жасау мәселесіне арнап мәжіліс өткізгені туралы ақпараттық хабар Қазақ газетінде (редакторы М.Әуезов) жарық көрді.
Бұл мақалада Ахмет Байтұрсынұлының зиялы қазақ азаматтарын мәжіліске шақырып, 1-ші һәм 2-ші буын мектептер үшін оқу құралдарын даярлау туралы кеңес ашқаны жөнінде айта келіп, мәжілісте комиссар Байтұрсынұлы төмендегі жайды баяндағанын жазады: Бұл күнге шейін қазақ тілінде 1-ші һәм 2-ші буын мектептер үшін оқу құралдары жоқ, сондықтан қазақша оқу құралдарын жазуға, һәм тәржімалауға тезінен кірісу керек. Әдебиет пәні үшін хрестоматия құрастырып жазу ісі Сәдуақас (Сәкен) Сейфуллинге, Жүсіпбек Аймауытұлына, әдебиет теориясы М.Жұмабаевқа тапсырылады [27]. Міне, осындай ретпен ұлттың рухани көсемі барлық қаламгерлерді, зиялы қауым өкілдерін ортақ іске жұмылдырып отырды. Аталған мақала Қазақ әдебиеті газетінің 1996 жылы 17 қыркүйектегі 38-санында қайта басылып, онда мынадай тұжырым жасалған: Ахмет Байтұрсынұлы басқарған қазақ зиялыларының мәжіліс-кеңесінде қабылданған қаулыларындағы шаралар жүзеге асып, орындалған. Аталған оқу кітаптары дер кезінде жазылып, басылып шығып, 1928-1929-жылдарға шейін қазақ мектептерінде оқу құралы болып келген [27].
Мақалада С.Сейфуллин I, II сатыдағы бірыңғай қазақ мектептері үшін қазақ әдебиеті оқулығын жазу туралы алған тапсырмасын орындау үшін жатпай-тұрмай ізденіп, 1924 жылы Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы деген тақырыпта дәріс дайындап, оны Орынборда қазақ жастарының Орталық клубында оқығаны айтылады. Кейін ол жұмысы жетілдіріліп, қазақ әдебиетінің тарихи курсына қомақты үлес болып қосылды.
А.Байтұрсынұлының Әліппе (1921), Оқу құралы (1921), Әдебиет танытқыш (1926), Әліп би, Жаңа құрал (1926), Т.Шонанұлымен бірігіп жазған оқу құралы (1927), М.Жұмабаевтың Сауатты бол (1923), Ж.Аймауытұлының Жаңа ауыл (1929), Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, Ә.Сыдықовтың Сауаттандырғыш (сауатсыздар әліппесі), Мұғалімдер үшін қолданба (1933) атты оқулықтары мен тағы басқа оқулық-хрестоматиялары ұлттық әдебиеттің мектепте жеке пән ретінде жүре бастауына жетекші ықпал етті.
Осынау жауапты да абыройлы істі атқаруға Ә.Бөкейханов, М.Жұмабаев, М.Тұрғанбаев, Х.Болғанбаев, М.Жолдыбаев, Қ.Жұбанов, С.Сейфуллин, С.Сәдуақасов, К.Тоқтыбаев, І.Жансүгіров, Б.Майлин, Е.Омаров, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Ө.Тұрманжанов, т.б. қазақ арасынан шыққан жас оқытушылар, ақын-жазушылар мен халыққа білім беру саласының алғашқы қайраткерлері, ағартушылар араласты.
1925 жылғы кешенді бағдарламалар, одан кейінгі 1933 жылғы бірыңғай тұрақты бағдарламаларға көшу қарсаңында жазылған оқулықтар сол дәуірдің талабын орындауға қызмет етті. Ж.Аймауытовтың Жаңа ауыл (1929), Б.Майлин мен С.Мұқановтың Колхоз-ауыл (1930), Ғ.Мүсіреповтің Жаңа ауыл (1930), Жаңа күш (1931) сияқты оқу құралдарына қазақ жазушыларының ауыл өмірі туралы шығармалары енді. Социалистік құрылысқа аяқ басқан ауыл өмірі туралы материалдар олардың мазмұндық негізі болды[28].
А.Байтұрсынұлының оқудың негізі білімді өз бетінше меңгеру екенін айтқан құнды пікірлері әлі күнге дейін ұлттық педагогикамыздың өзекті мәселесі болып саналады. Оның Тіл жұмсар атты әдістемелік еңбегіндегі осы бағыттағы тұжырымды ойлары бүгінгі қазақ әдебиеті әдістемесінің де негізгі аяқ тірер бағалы пікірлеріне жатады. Өйткені, баланың білімді өздігінен алу жолдарын анықтау - әдістеме ғылымының басты қызметі мен міндеті. Бұл мәселелер А.Байтұрсынұлының Баяншы, Әлифба астары сияқты әдістемелік еңбектерінде де молынан айтылған.
А.Байтұрсынұлының әдіскерлік пікірлері Мағжан Жұмабаев еңбектерінде жалғасын тапты. Ол баланы көркем әдебиетпен таныстыруға ерекше назар аударды. Ұлы ақын әрі ағартушы әдеби шығармамен жүргізілетін жұмыстардың жүзеге асырылуын бастауыш мектептен бастап мұқият дайындау керектігін айтып, өзінің Бастауыш мектептегі ана тілі атты әдістемелік еңбегін жазды. Онда ол төрт жылдық бастауыш мектептің әр жылына сәйкес ана тілі бойынша бала тілін дамыту үшін жаттығулар жүйесін жасап ұсынды. М.Жұмабаевтың сол кездегі жасаған жүйесі қазіргі әдебиеттік оқу курсына да негіз бола алатынын байқатады.
Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі ғылымының іргетасын қалап, негізін салуда өзіндік ой-пікір, ғылыми тұжырымдарымен әдістеме тарихынан орын алған А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытұлы, М.Дулатұлы, С.Сейфуллин, Б.Майлин, М.Жолдыбаев, С.Көбеев, М.Малдыбаев, Т.Шонанов, М.Әуезов, С.Мұқанов, І.Жансүгіров, Ғ.Мүсірепов сынды қазақ зиялыларының сіңірген еңбегі орасан болды. Олардың оқулық, оқу құралдары ерекше қызмет атқарды. Аталған ұлт қайраткерлерінің қай-қайсысы да қазақ әдебиетіне, оны оқыту әдістемесіне қатысты қызметте қадари-халынша белсенділік танытып, сол кезеңнің, өздері өмір сүрген уақыттың талабын жан-жүрегімен сезініп, игі іске үлкен үлес қосты. Айталық, М.Әуезов Абай журналының 1918 жылғы 11 санында Оқу ісі атты мақала жариялады. 1927 жылы қазақ әдебиеті тарихынан тұңғыш зерттеуі - Әдебиет тарихы, 1929 жылы Новый аул оқулықтары жарық көрді. Сонымен қатар ұлы жазушыны ғалым-педагог ретінде танытқан ересек жастар мектебіне арналған Жеткіншек атты оқу құралын 1930 жылы Қызылорда қаласынан шығарды.
XX ғасырдың 1920-40 жылдарындағы әдістемелік ой-пікір, мақала зерттеулерді зерделей келе, әдебиет пәнінің маңызды бір құрамдас бөлігі болып есептелетін әдістемелік құралдар бастапқы кезеңде қоғамдық-саяси талап-қаулылардың орындалу жолдарын, оқу бағдарламаларының кемшіліктерін, оқулықтардың сапасын көрсету сияқты танымдық- түсіндірмелік, сыншылдық сипатта жазылса, кейін психологиялық-педагогикалық негіздер мен белгілі бір жүйеге сәйкестендіру талабында көрінді. Олардан әдебиеттік оқу пәнінің жалпы болмысына мән бере отырып, оқытушылар назарын оқушының оқу әрекеттерін ұйымдастыруға, білімді игерудегі дидактикалық талаптарды орындауға аударғаны, сол арқылы маманданған дәрежедегі әдістеме деңгейіне өскендігі байқалады. Ұстаздар қауымы да өз тәжірибелерін баспа жүзінде жариялап, әдебиетті оқыту әдістемесін нығайтуға өз үлестерін қосты, ортақ іске ат салысты. Оған Т.Шонановтың Оқыту әдістемесі мен программ жолындағы дамуымыз (Жаңа мектеп, 1927), Ә.Үсеновтің Көркем әдебиет сабағы методы (Ауыл мұғалімі, 1936), Көркем әдебиет сабағының түрлері (Ауыл мұғалімі, 1936), Ә.Мәметованың 1936-1937 оқу жылында оқылатын көркем әдебиет шығармаларына қысқаша түсінік (Ауыл мұғалімі, 1936), С.Қожахметовтың Кітапты қалай пайдалану керек? (Ауыл мұғалімі, 1936) атты сол тұстарда жарық көрген т.б. мақалалар дәлел.
Ал 30-шы жылдардың соңында әдебиет материалдарын сыныптарға бөлу жайы біржола тиянақталып, әдеби шығармалардың мазмұны мен формасын оқушылар түсінігіне сәйкестендіру, әдеби талдау, балалардың ауызша және жазбаша тілін дамыту мәселелері басты назарда болды.
Сөйтіп, қазақ әдебиетінің пән ретінде мектепте қалыптасу кезеңі 1939-1940 оқу жылына қарай тиянақталып, оны оқытудағы әдістемелік ой-пікірлер бір арнаға түсті. Қазақ әдебиетінің көрнекті әдіскер-ғалымдары А.Көшімбаевтың Қазақ әдебиетін оқыту методикасы, Ә.Қоңыратбаевтың Әдебиетті оқыту методикасының очерктері атты еңбектерінде жасалған қорытындылар да осы тұжырымды қуаттайды.
Қазақ әдебиеті әдістемесі ғылымының зерттеулеріне сүйене отырып С.Қирабаев, Ш.Кәрібаев, Т.Ақшолақов сынды әдебиетші, әдіскер-ғалымдар да оқыту-ұйымдастыру түрінің мектеп типіне негізделу жағынан да, оқу бағдарламаларының тұрақтылыққа, толымдылыққа, ғылыми-педагогикалық негізделгендігіне, білім мазмұнының жүйелілігініне сай болуы жағынан да, әдістемелік ой-пікірлердің ғылыми-педагогикалық деңгейге көтерілу жағынан да, қазақ мектептерінің I-X сыныптар жүйесінің құрылымдық, типтік жағынан да түгелденуіне негізделген қазақ әдебиеті пәні мектепте жеке пән ретінде 1939-1940 жылдарға қарай қалыптасып, пәндік сипатқа толық жеткенін мәлімдейді.
Кеңестік кезеңде қазақ халқының оқу-білім алуға орай жаппай сауатсыздықтан жаппай жалпыға бірдей орта білімге қолы жеткені, ғылым мен техниканың дамуына сүбелі үлес қосқан ғалымдар, маман-кадрлар қауымы қалыптасқаны, олардың жоғары көтерілуі ақиқат шындық болды. Соған қарамастан саяси көзқарастардың күрделілігі сол кездегі қазақ әдебиеті зиялыларының да алаңсыз еңбектенуіне, әдістеме ғылымының дамуына да елеулі қиындықтар туғызды.
Айталық, қазақ мектептеріндегі оқыту ісін ұлттық сипатқа көшіруге байланысты алғашқы ұмтылыстардың жүзеге асуы қызыл саясаттың кесірінен кешеуілдеді, көбіне жаңа бастамалар қолдау таппай қалды. 1929-1937 жылдардағы репрессиялық саясат та ұлттық әдебиетіміздің әдістемесінің қалыптасуына кері әсерін тигізді.
Алайда, 1940 жылдың басынан бастап қазақ әдебиеті пәнін оқыту әдістемесінде сезіле бастаған жаңа леп 1950 жылдары жандана түсті. Бұл жылдары ана тілі мен әдебиетін оқытуды жақсарту үшін қажетті оқулық пен оқу бағдарламаларынан басқа да қосымша оқу-әдістемелік құралдарды, көрнекіліктерді жасау қолға алынып, бірқатар жұмыстар атқарылды. Соның нәтижесінде қазақ мектептері оқу бағдарламаларымен, оқулықтармен, оқу-әдістемелік құралдармен қамтамасыз етілді.
Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің қалыптасуына 1957 жылы Алматыда өткізілген қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдерінің республикалық кеңесі, еліміз көлемінде жүйелі түрде өткізіліп тұрған (Семей, Көкшетау, Қарағанды, Шымкент, Жезқазған, т.б.) педагогикалық оқулар, озат ұстаздардың іс-тәжірибелері (Қ.Айтқалиев, Қ.Бітібаева, Н.Ердәулетов т.б.), республикалық пәндік тұжырымдамалар, авторлық атаулы мектептер, Ы.Алтынсарин атындағы Педагогика ғылымдары институтының (кейіннен Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім беру академиясы - Б.С.) әдіскер-ғалымдары, Қазақстан мектебі, Қазақ тілі мен әдебиеті, Қазақстан мұғалімі, Ұлағат басылымдары зор үлес қосты.
Көркем шығарманы талдау мәселесі туралы ой-пікірлер 1930 жылдардан бастап қазақ әдебиеті дербес пән ретінде оқытыла бастағалы, оқу бағдарламалары, оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар шығару жұмысы қолға алынғалы бері айтылып келеді.
Демек, біздің ғылыми тақырыбымыздың зерттелуі де сол кезеңдерден басталады деген сөз. А.Байтұрсынұлы, М.Жолдыбайұлы, Ж.Аймауытұлы, М.Дулатұлы, М.Әуезов, Ә.Үсенов, Ә.Мәметова, С.Қожахметов еңбектері осының айғағы.
1930 жылы Қазақ АКСР Оқу-ағарту комиссариаты Білім кеңесінің шешімі бойынша Қызылорда қаласында Қазақ шаруа жастар мектебіне арналған бағдарлама және түсінік хаттар басылып шықты. Онда шаруа- жастар мектебіне қоғам тану сабағынан, химиядан, математикадан, әдебиеттен нені оқыту, қалай оқыту туралы түсініктер беріліп, әр жылға арналып бағдарлама жасалды. Осы бағдарламаның қазақ әдебиеті пәніне арналған Суретті әдебиет туралы (қазіргі ұғыммен айтқанда - көркем әдебиет - Б.Сманов) деп аталатын бөлімін жазған М.Әуезов еді. Бағдарламаның түсінік хатында М.Әуезов: Әдебиет сабағы қоғамтанудың қанжығасында кету қаупі бар. Рас, қоғамтану ғылымын қазақ топырағына әкеп қолдану қызықты, - деп орынды ескертіп, әдебиеттің жеке пән ретінде оқылу керектігін жан-жақты дәлелдеп көрсетті [9, 338-б.]. Бағдарламада қазақ жазба әдебиетінің жаңа қалыптаса бастағанына назар аудара отырып, М.Әуезов көптеген құнды пікірлер білдірді.
Бұдан 1930 жылдары әдебиет әлі жеке пән ретінде оқылмаған кездің өзінде ұлы жазушы М.Әуезов әдебиет пәніне асқан жанашырлықпен қарап, әдеби туындыны сыныпта оқыту, талдау мәселелеріне - сөйлей және жаза білуге жаттығуға, әдебиет және тіл сабақтарының қоғамға пайдалы іспен байланысты болуына, көркем шығарманы талдауға т.т. ерекше мән беріп, бағалы ой, орынды ұсыныстар айтқанын байқаймыз.
Белгілі педагог-ғалым, әдебиет әдіскері Шайқы Кәрібаев әдебиетшілерді, әдіскерлерді, басқа да тәжірибелі мұғалімдерді қатыстыра отырып, 1939-40 оқу жылына әдебиет пәнінің оқу бағдарламаларын жасады. Бұл бағдарламаларда (әдебиет екі курс − V-VII, VIII-X сыныптарда) тарихи, әдеби курс мәселелерін қалай өткізу, көркем шығармаларды қалай оқып-үйрену, оны талдау мәселесіне байланысты нұсқаулар берілді.
Содан 1947 жылы әдебиет пәнінің оқу бағдарламасы қайта шығарылып, 1949 және 1951 жылдары екі рет қайта басылып шықты. Бұл басылымдарда әдебиет бағдарламасының ғылыми мәнін жетілдіру мақсатымен түзетулер енгізілді. Бағдарлама оқушыларға әдеби білім мен жан-жақты тәрбие беруде мәні зор, көркемдік құны жоғары көркем шығармалармен толықтырылды. Сөйтіп, мектепте әдебиетті оқытуда, оған байланысты жүргізілетін іс-шараларда біршама ілгерілеулер басталды. 1951 жылғы бағдарламаның құндылығы, мұнда әдебиетті оқытудың жаңа ұстанымдары мен мақсаттары айқын көрсетіліп, әдеби білімнің нақты жүйесінің енгізілгенін байқауға болады. Онда көркем шығарманы оқып-үйренудің әр түрлі жолдары, сыныпта және сыныптан тыс уақытта істелетін жұмыстардың түрлері мен мазмұны әңгіме өзегі болып, назарға алынды. Бағдарламаларда көркем шығармалардың тіл ерекшелігін талдау сияқты жаңа бөлімдер енгізілді. Бірақ, онда оқушылардың танымдық деңгейін, ой-өрісін арттыруға арналған әдеби тапсырмалар жүйесі болмады. Көркем туындыны талдай оқыту арқылы шәкірттерді шығармашылыққа біртіндеп баулу көзделмеді.
Жалпы білім беретін мектептің жұмысын одан әрі жақсарту, ондағы оқу-тәрбие жұмысын өмірмен байланыстыру туралы үкіметтің қаулы-қарарларына орай Ы.Алтынсарин атындағы Педагогика ғылымдары ғылыми-зерттеу институты әдебиет секторының алдына әдебиеттану ғылымы мен дидактикадағы ұтымды, белсенді, тиімді әдіс-тәсілдерді мектеп тәжірибесіне батыл енгізу, әдеби білім мазмұнын, құрылымын қайта қарап нақтылау, жетілдіру міндеті қойылды. Осы жауапты міндетті орындау мақсатында 50-60 жылдарда әдебиеттің пән болып оқылатындығы алғаш рет ғылыми жүйеленіп, тұжырымдалды. Бұл кездердегі бағдарлама әдебиетті сөз өнері ретінде танып, оның идеялық-эстетикалық, білімдік-тәрбиелік маңызын анықтай түсті. Пайдалануға ұсынылған бағдарламалар қазақ әдебиетінің пән ретінде қалыптасуының ізашары болуымен қатар өзінен кейінгі әдебиет бағдарламаларына да негіз болды.
Қазақ әдебиетін орта мектепте оқыту әдістемесіне 1960-70 жылдар зор жаңалықтар әкелді. Бұл жылдары көрнекті ғалымдар - филология ғылымдарының докторы, профессор Ә.Қоңыратбаев Әдебиетті оқыту методикасының очерктері (1962), Әдебиетті оқыту методикасы (1966), профессор А.Көшімбаев Сегіз жылдық мектепте әдебиетті оқыту методикасы (1958), Қазақ әдебиетін оқыту методикасы (1969) атты еңбектерін шығарды. Бұл іргелі еңбектер сол кезден бастап бүгінгі күнге дейін педагогикалық жоғары оқу орындары мен университеттердің қазақ тілі мен әдебиеті бөлімдерінде қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі пәнінен оқулық қызметін атқарып келеді. Алайда, бұдан қырық-елу жылдай уақыт бұрын жарық көрген аталмыш еңбектер өз міндеттерін атқарып келгенімен, одан бергі кезеңдегі сан алуан саяси-қоғамдық, әлеуметтік-рухани өзгерістер, қазақ елінің егемендік алуы, дербес мемлекет ретінде жиырма жылға тарта тағылымды тарихты артта қалдыруы, бүгінгі оқыту жүйесіндегі жасампаз жаңалықтар мен түбегейлі бетбұрыстар, қазіргі заман биігінің нәтижелері әдістеме ғылымына да жоғары талап қойып отыр.
Одан кейінгі жылдарда С.Қалиевтің Мектепте Ғ.Мүсірепов шығармашылығын оқыту (1974), Т.Ақшолақовтың Көркем шығармаға талдау жасау (1983), Шығарманың көркем айшықтарын таныту (1998), Қ.Бітібаеваның Әдебиеттегі оқытудың тиімді жолдары (1990), М.Әуезов шығармашылығын мектепте оқыту (1994), Қ.Алпысбаевтың Көркем шығарманы талдау (1995) атты т.б. оқу-әдістемелік құралдар жарық көрді.
Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесіне арналған бұл оқулықтар мен оқу құралдарында мектеп қабырғасында көркем шығармаларды талдау жұмыстарына мән беріледі.
Бүгінгі сұраныс, заман талабына сай білім беру үрдісіндегі жастарды тұлға ретінде тәрбиелеуде әдебиет пәнінен арнайы ғылыми негіздегі ізденістер жүзеге асуда. Жаңа технологиямен оқыту жүйесі енгізілуде. Осыған орай көркем шығарманы талдау мәселесі де оқушының өзіндік ізденісіне жаңа бағыт, оң бағдар беруде.
Оқушыларды ойлау операцияларына жетелеу, нәтижеге бағытталған іс-әрекеттер жасау тікелей талдаумен байланысты екені дәлелденеді. Осыдан талдаудың әдістемелік жүйесін бүгінгі қоғамдық-әлеуметтік сұраным талаптарына сәйкес жетілдіру қажет екені туындайды. Сол себепті, мәселені тиімді шешу, талдаудың ұтымды да оңтайлы жаңа жолдарын табу айқын міндет. Сонда мұғалім шәкірттерін шығарма әлеміне енгізуде, талдауға ізденушілік бағыт, бағдар бере отырып пән мақсатына жетуге мүмкіндік алады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СМАНОВ БАҚТИЯР ӨРІСБАЙҰЛЫ
Мектепте көркем шығарманы талдаудың ғылыми-әдістемелік негіздері
13.00.02 - Оқыту мен тәрбиелеу теориясы мен әдістемесі (бастауыш, орта және жоғары білім жүйесіндегі қазақ әдебиеті)
Педагогика ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде орындалды.
Ғылыми кеңесшілер:
ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор С.С. Қирабаев,
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Т.Қ.Жұмажанова
Ресми оппоненттер:
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Н.И. Ишекеев
педагогика ғылымдарының докторы, профессор З.Бейсенбаева
педагогика ғылымдарының докторы, профессор С.К. Рысбаев
Жетекші ұйым:
Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті
Диссертация 2010 жылы 12 наурыз күні сағат 10.00-де Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті жанындағы филология және педагогика ғылымдарының докторы (кандидаты) ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д. 14.05.05 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13).
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2010 жылы 11 ақпанда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор Б.Әбдіғазиұлы
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазіргі кезеңде егемен еліміздің жас жеткіншектерін алдыңғы қатарлы озық көзқарас негізінде жан-жақты, жарасымды дамыған, қоғамдық-саяси белсенділігі жоғары интеллектуалды адамдар етіп тәрбиелеу басты талаптардың біріне айналып отыр. Тәуелсіз мемлекетіміздің тұңғыш Президенті Н.Назарбаев республика білім және ғылым қызметкерлерінің II съезінде сөйлеген сөзінде: Мұғалімдер − қоғамның ең білімді, ең отаншыл, білгілеріңіз келсе, ең сынампаз бөлігі болып табылады. Білім саласы қызметкерлерінің отаншылдығы халықтың басқа буындарымен салыстырғанда, анағұрлым ауыр қиындықтарды бастан кешіре отырып, жастарға өзінің бойындағы бар білімін беріп қана қоймай, оларды адалдық, адамдық, тазалық, гуманизм, Отанды сүйе білу секілді асқақ сезімдерге тәрбиелеуінен де танылады. Патриотизмнің биік бір белгісі, міне, осы емес пе? − деп орынды атады [1, 120-б.].
Бұл жауапты жұмысты жүзеге асыруда орта мектепте өтілетін пәндер арасында қазақ әдебиетінің алатын орны ерекше. Өйткені, оқушыларға халықтың қоғамдық өмірін, арман-мүддесін танытуда, оларға идеялық-саяси, рухани-адамгершілік, этикалық-эстетикалық тәрбие беру, дүниеге көзқарасын, мінезін, жалпы мәдениетін қалыптастыруда көркем әдебиетті қуатты құралдардың бірі ретінде пайдалану - әдебиет пәнінің басты мақсаты болып есептеледі.
Бала жастан көрген-білгенін көкейге түйген шәкірт этикалық құндылықтарға, әсемдік әлеміне, эстетикалық, сұлулық дүниесіне бастауыш сыныптардан бастап-ақ қызыға назар аударады. Олар оқу бағдарламасының талаптарына сай әдебиет сабағында қазақ және туысқан халықтардың, әлем әдебиетінің кейбір озық үлгілерімен таныстырылады.
Әдеби шығарманы оқып-үйренуде жас оқырман өзінің шығармашылық ойлау қабілетін дамытып, сол оқыған туындысы негізінде ой-тұжырымдар, дұрыс пайымдаулар, тың қорытындылар жасауға ұмтылады. Сабақ барысында әдеби шығармаларды ұтымды талдау жұмыстарын жүргізу оқушылардың пәнді оқуға ынтасын арттырады. Сондықтан, бұл еңбекте орта мектепте көркем шығарманы талдау мәселесі тұңғыш рет арнайы зерттеу аясында жан-жақты сараланып отыр.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Көркем туындымен танысу үстінде жасөспірімдердің қоршаған орта туралы түсініктері қалыптаса түседі. Табиғат әлемі, оның терең тылсым сырлары, жақсылық пен жамандық, әділдік пен әділетсіздік, обал мен сауап, сан алуан басқа да рухани-әлеуметтік мәселелер, қоғамдық, адамгершілік, тарихи-саяси құбылыстарды өз биігінен байқап барлайды. Жақсыдан үйренетін, жаманнан жиренетін өмірлік ғибрат алады. Соған сәйкес жас жеткіншек өз дәуірінің, өмір сүріп отырған заманының талабына сай азамат болып жетіледі. Әдеби шығарманы оқи отырып, олар ондағы образдар жүйесін, шығарманың тақырыптық-идеялық мұратын шәкірттік ақыл-таразысына салып, балаң ой елегінен өткізеді. Алған әсеріне қарай әрқайсысы өзінше баға береді. Ол мұнда өзін-өзі тану арқылы қоршаған ортаны түсінуге, оған өзінің қатысын саналы түрде сезінуге, айналаға, қоғамға өзінің көзқарасын жалпыадамзаттық құндылықтар тұрғысынан жүйелеуге, өзінің өмірлік ұстанымын анықтауға құлшынады. Өзін-өзі тану өзін дамытудың, жеке тұлғаның дербес белсенділік көрсетуінің, өзінің қабілеті мен әлеуметтік мүмкіндігін ашудың қажетті шарты болып табылады. Соның нәтижесінде оқушы өзінің дербес өсу және өзіндік жетілу қабілетіне ие болады. Сөйтіп, шәкірт адами толысуын, өмірдің мәні мен өзінің ондағы мақсатын ұғынады.
Көркем шығарманы сабақ үрдісінде талдаудың алғашқы үлгілері, кейіпкерді танытудың ең қарапайым белгілері − оның сыртқы келбеті, іс-әрекеті, сөз сөйлеу, ойлау ерекшеліктері, автордың кейіпкерге, қоршаған тұрмыстық-әлеуметтік ортаға көзқарасы, әдеби туындының тақырыптық-идеялық нысанасы секілді мәселелер бастауыш сыныптардан басталып, сынып жоғарылаған сайын көркем шығармаға әдебиеттанымдық талдау жасаудың жолдары күрделене, түрлене түседі. Жалпы білім беретін орта мектеп тәжірибесінде көркем шығарманы талдаудың тұтастай (немесе автор ізімен), образ бойынша (кейіпкер, жан - жануар, табиғат, т.б. бейнелері), проблемалық-тақырыптық деген секілді кеңінен тараған әдістемелік жолдары қолданылады. Алайда, күнделікті сабақ барысында әлі де болса мақсатты түрде талдауға жеткілікті дәрежеде көңіл бөлінбейтіндігі байқалып келеді. Оқушылар көркем шығарманы талдау барысында образ табиғатына, көркем бейне характерінің қалыптасу жолдарына, шығарманың сюжеттік желілері мен композициялық құрылымының атқарар қызметіне жете мән бере қоймайды. Мәселен, 2009 жылдың 27-28 мамырында өткен Мемлекеттік тілді халықаралық стандарттар деңгейінде оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері атты Республикалық оқу-әдістемелік семинарда, сол жылдың қыркүйек айында Алматы қаласында Білім және ғылым министрлігінің ұйымдастыруымен әдеби білім мазмұнын жетілдіруге байланысты өткен Республикалық ғылыми-әдістемелік конференцияда еліміздің әр түкпірінен келген мұғалімдер өз баяндамаларында көркем шығарманы талдау мәселелері орта мектепте жүйесіз жүргізілетінін, осы уақытқа дейін оң шешімін таппай отырғанын айрықша атап айтты. Бұл мәселенің мектепте қалыс қалып отырғанына байланысты нақтылы мысалдар келтірілді (Алматы қаласынан Е.Арын, Қостанай облысынан Е.Құрмансейітұлы, Алматы облысынан Ж.Өтеев, т.б).
Сондай-ақ, ТМД мемлекеттері мен өз еліміз көлеміндегі педагогикалық, әдеби баспасөздердегі пікір алысулардың, толғағы жеткен ойлардың жиі жариялануы, алқалы жиындар мен жоғары дәрежедегі келелі басқосуларда, конференцияларда ұстаздар жұртшылығының ерекше мән беріп, ұсыныс ретінде қайта-қайта мәселе көтеруі, мектеп шәкірттерінің білім сапасының, сабақ тиімділігінің күрт төмендеп кетуі, оқушылардың жалпы сауаттылық деңгейінің, интеллектуалдық ой-сезімінің бәсеңдеуі зерттеу тақырыбының өзектілігін дәлелдейді.
Соңғы жылдары әдеби шығарманы талдаудың жалпытақырыптық мәселелеріне байланысты, әсіресе, оның сюжетін, композициясын, әдеби кейіпкерді, әдеби туындының идеялық-көркемдік қуатын танытуды мақсат еткен зерделі зерттеулер орыс әдебиеттану ғылымында да, орыс әдебиетін оқыту әдістемесінде де жиі жарық көріп келеді. М.А.Рыбникова, В.В. Голубков, Г.А.Гуковский, Л.И.Тимофеев, Г.Л.Абрамович, Д.С.Лихачев, В.И. Сорокин, А.И.Ревякин, Н.И.Кудряшев, В.Г.Маранцман, Н.О. Корст, Н.А.Демидова, Г.И.Беленький, Т.Ф.Курдюмова, З.Я.Рез, Л.С. Айзерман, сияқты т.б. әдебиетші, әдіскер-ғалымдардың еңбектерінде көркем туындыны талдаудың жүйесін жан-жақты сөз ететіні мұғалімдерге, жалпы оқырманға кеңінен мәлім.
Ал қазақ әдебиеттану ғылымында бұл тақырып белгілі бір шамада тиісті шешімін тауып келе жатқанымен, оқыту әдістемесінде жеке әдістемелік еңбектер, арнайы ғылыми негіздегі зерттеулер өте сирек, тіпті жоқтың қасы. Әйтсе де әдебиетші-ғалымдар М. Қаратаев[2], З. Ахметов[3], Т.Нұртазин [2], С.Қирабаев[4], Т.Кәкішев[5], Н.Ғабдуллин [6], Р. Нұрғали[7], Б.Ыбырайым[8], Ж.Дәдебаев[9], Б.Майтанов[10], Қ.Әбдезұлы[11], Қ. Алпысбаев[12], Б. Әбдіғазиұлы[13] т.б. еңбектерінде әртарапты арнайы сөз болғанын, Ә.Қоңыратбаев[14], А.Көшімбаев[15], Т.Ақшолақов[16], Қ.Тасболатов[17], Р.Сүлейменова[18], С.Қалиев[19], Т.Жұмажанова[20], С.Мақпыров[21], Т.Тебегенов[22], Г.Құрманбаева[23], Қ.Бітібаева[24], С.Дүйсебаев[25] сынды әдіскер ғалымдардың еңбектерінде, сондай-ақ тәжірибелі жаңашыл ұстаздардың әдістемелік нұсқауларында көркем шығарманы орта мектеп қабырғасында талдауға байланысты құнды пікірлер айтылып келе жатқаны белгілі.
Әдеби шығармада кейіпкер, оның өсу динамикасы, сюжеттік желі болмаса, тұтас құрылым − композиция болмайды. Демек, көркем туынды да жоқ деген сөз. Сондықтан да ұстаз мектеп қабырғасында көркем шығарманы оқып-үйрену барысында кейіпкерлерді әртүрлі жағдайларға байланысты өзге бейнелермен тығыз органикалық бірлікте, қарым-қатынаста қарастыруы қажет. Мұны өмірлік мәні бар құбылыстармен салыстыра танытуға, оған шәкірттердің өз пікірлерін білдіруіне назар аударуы керек.
Әдетте оқушы шығармадағы көркем ойды шындық түрінде ғана қабылдап, ондағы образдылық, типтілік, мазмұн мен форманың бірлігі секілді әдебиеттің теориялық астарларына назар аудара бермеуі мүмкін. Сол үшін мұғалім көркем мәтінмен жұмысты тереңдете отырып, оқушыларды әдеби-теориялық сауаттылыққа дағдыландыруы керек. Бұл көркем туындыны дәйекті түрде талдауға, білімді саналы меңгеруге үйретеді.
Көп жылғы тәжірибелік бақылау жұмыстарымыз мұғалімдердің басым көпшілігі оқу материалын − көркем туындыны түр мен мазмұн бірлігінде талдай білмейтіндіктерін, кейіпкерлер жүйесін шығарманың тақырыптық идеясын ашуға қарай саралай білмейтіндіктерін, көркем шығарманы орта мектепте оқып-үйренудің ғылыми-әдістемелік жүйесін тұтастықта қарастыра алмайтындықтарын байқатты. Мұның салдары жоғары сынып оқушыларының оқу бағдарламасы талаптарын орындамауына, көркем шығармамен өздігінен жұмыс істей білмеуіне, соның нәтижесінде олардың білім деңгейінің төмендеуіне апарып соқтырды. Осы аталған кемшіліктердің басты себебі − қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінде, әсіресе, жоғары сыныптарда, әдеби туындыдағы образ-персонаж, кейіпкерлер жүйесі, көркем бейнелердің мінез-құлық әлемі, сюжеттік оқиғалар желісі, композициялық құрылым секілді әдеби-теориялық ұғымдардың, автор ізімен немесе тұтастай, кейіпкерлер бойынша яки проблемалық-тақырыптық сияқты әдеби шығарманы талдаудың негізгі әдістемелік жолдарының арнайы зерттелмегендігінен деп пайымдауға болады. Бұл олқылықтың орнын толтыруға аз да болса үлес қосу мақсатында орыс және жақын шет ел (қырғыз, өзбек) әдебиеттерін оқыту әдістемесіндегі іргелі зерттеулерге зер салумен бірге республикамыздағы озат ұстаздардың іс-тәжірибелеріне назар аудара отырып, өз тұжырымдарымызды жасадық.
Озат тәжірибелерді қорыта келе және өзіміздің көп жылдық ғылыми-зерттеу жұмыстарымыздың нәтижелеріне сүйене отырып, ғылыми жұмыста мынадай мақсаттар қойылды:
- жалпы орта білім беретін мектептегі қазақ әдебиеті пәнінің оқу материалын терең де тиянақты меңгертудегі көркем шығарманы талдаудың тиімді жолдарын анықтау және оның ғылыми-әдістемелік негіздерін қалыптастыру;
- көркем шығарманың мәтінін талдаудың оңтайлы әдістері мен әдеби-теориялық ұғымдарды, сондай-ақ оқушылардың өздігінен жұмыс жасау түрлерін меңгерту тәсілдерін айқындай отырып, олардың тиімділігі мен құндылығын педагогикалық эксперимент арқылы дәйектеу.
Зерттеу нысаны: Жалпы білім беретін орта мектептегі қазақ әдебиеті пәні сабағында көркем шығарманы оқып-үйрену үрдісі.
Зерттеу пәні: Мектепте көркем шығарманы талдаудың ғылыми-әдістемелік негіздері.
Зерттеу болжамы: Көркем шығарманы талдау үрдісі оқушылардың өздік және шығармашылық жұмыстар жүргізуінің әр түрлі формаларын арқау еткен тиімді әдістер мен тәсілдерді қолданған жағдайда, сондай-ақ шығарманың рухани-эстетикалық мәнін терең бағамдай отырып, әдеби-теориялық ұғымдарды саналы түрде меңгергенде, көркем мәтінді тұтастықта әрі сабақтастықта қабылдағанда, әдеби құбылысқа тарихи тұрғыда мән беру қалыптастырылғанда, әдеби туындыны талдаудың әдістемелік жолдары мен соған байланысты білім, білік, дағдыларды меңгергенде ғана мақсатты түрде жүзеге асады.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен болжамы мынадай міндеттерді шешуді талап етеді:
− көркем шығармалардың жанрлық ерекшеліктеріне назар аудара отырып, шығарманы талдау мәселесінің ғылыми-теориялық негіздерін дәлелдеу негізінде кешенді жұмыстардың түрлерін анықтау;
− зерттеу мәселесіне байланысты қазақ әдебиеті пәнінің оқу бағдарламаларын, оқулықтарын және хрестоматияларын жетілдіру мақсатында талдау жасау;
− зерттеу тақырыбы бойынша қазақ әдебиеті мұғалімдерінің озат тәжірибелерін қорыту; отандық және көрші елдер (Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан) әдіскерлерінің көзқарастарын зерделеу;
− XI сынып оқушыларының эпикалық шығармаларды оқып-үйрену үрдісіндегі білім, білік , дағды деңгейлерін, гуманистік-ізгілік көзқарастарын қалыптастыру жолдарын қарастыру;
− шәкірттердің оқырмандық мәдениетін қалыптастырудағы көркем шығарманы талдаудың ұтымды жолдарын, әдістері мен тәсілдерін, әдеби туындыны талдаудың моделін, ақын-жазушының шығармашылық тұлғасын танытудың үлгі-кестесін ұсыну;
− ұсынылып отырған әдістемелік жүйенің тиімділігін және құндылығын ғылыми эксперимент арқылы дәлелдеу.
Зерттеудің жетекші идеясы. Орта мектепте көркем шығарманы мақсатты және жүйелі түрде талдаудың нәтижесі әдебиетті оқытудың сапасын арттыруға тікелей ықпал жасауымен, көркем мәтінді терең меңгертуімен ерекшеленеді. Ол оқушының өзіндік ізденісін, танымын, шығармашылық қабілетін, логикалық ойлау жүйесін байытады.
Ғылыми зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі. Қазіргі кезеңдегі оқыту әдістемесі және әдебиеттану ғылымдарының жетістіктері, дидактиканың оқыту ұстанымдары, отандық және шетелдік педагог-психолог ғалымдардың оқыту нәтижесінде жас жеткіншектердің ақыл-ой қабілеттерін дамыту туралы іргелі теориялық қағидалары, әдеби білім берудің мемлекеттік стандарты, оқу тұжырымдамалары, бағдарламалар, оқулықтар, оқу құралдары, оқытудың жаңа технологиялары туралы ғылыми-әдістемелік еңбектер негіз болды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында баяндау, бақылау, салыстыру, сипаттау, жүйелеу, талдау, тұжырымдау, диагностикалық сауалнама, талқылау, зерттеу нәтижелерін қорытындылау, эксперименттік мәліметтерді сапалық және сандық тұрғыда сараптау, жинақтау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- қазақ әдебиеті сабағында көркем шығарманы талдаудың ғылыми- әдістемелік тұрғыдағы орны мен мәні тұңғыш рет айқындалды; соның негізінде жинақталған ой-тұжырымдар жасалды;
- қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінде алғаш рет әдеби туындыны талдау жүйесі, оның жеке тұлғаны қалыптастырудағы мәні ғылыми-теориялық және әдіснамалық тұрғыда негізделді;
- көркем шығарманы талдаудың жалпы білім беретін орта мектептерде оқушы мен ұстаз арасында нәтижеге бағытталған ынтымақтастық қатынастар орнықтыруға ықпал ететін әдістемелік жүйесі ұсынылды;
- көркем әдебиет үлгілерін талдаудың педагогикалық-психологиялық, ғылыми-әдістемелік негіздерін айқындауға алғаш рет қадам жасалды, көркем шығарманы жанрлық ерекшелігіне қарай талдаудың тиімді әдістері мен тәсілдері нақтыланып, нұсқаулар дайындалды; тың әдістемелік талдау жолдары оқытудың жаңа технологиясы мысалында беріліп, көркем шығарманы талдаудың моделі, ақын-жазушының шығармашылық тұлғасын танытудың үлгі-кестесі ғылыми-әдістемелік тұрғыда дәйектелді;
- талдауға қатысты берілетін танымдық, тәрбиелік, дамытушылық бағыттағы жаттығуларға қойылатын талаптар белгіленіп, оған байланысты жұмыс түрлері сараланды, соған сәйкес сұрау-тапсырмалар жүйесі жасалып, көркем шығарманы жанрлық ерекшеліктеріне қарай талдай оқытудың тиімділігі эксперимент арқылы дәлелденді;
-орта мектеп оқушыларының жеке құзыреттіліктерін қалыптастырудағы көркем шығарманы талдау технологиясының орны мен мән-маңызы белгіленді; шәкірттердің оқырмандық мәдениетін дамытудың мүмкіндіктері нақтыланды; туындыны талдаудың диагностикасы жасалып, олар тәжірибе арқылы тексеріліп, дәйектелді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- қазақ әдебиетін оқытуда шәкірттердің әдеби дамуын қамтамасыз ететін көркем шығарманы талдаудың ұтымды әрі оңтайлы әдістемелік жұмыстар жүйесі арқылы оқушы бойында оқырмандық білім, білік және дағдылар қалыптастыру, олардың гуманистік көзқарастарын тәрбиелеу жолдары ұсынылады;
- ақын-жазушының азаматтық тұлғасын, қаламгерлік ұстанымын тануда әдеби шығарманы талдаудың рөлі зор екені айқындалады, сол арқылы шәкірттер теориялық білім алу әрекетін шығармашылық қызмет әрекетіне айналдырып, талдау арқылы эстетикалық-этикалық білім алуға, оқырмандық қызығушылықтары мен қабылдау мүмкіндіктерінің қалыптасуына қол жеткізеді;
- әдеби-теориялық талдау көркем туындыны терең меңгеруге, сол арқылы оқушылардың белсенділікпен талдау жүргізуді игеруіне, жағдаятты талдау мен сол талданатын жағдаяттың моделін, сипаттамасын жасауға, өз шешімін саралап айтуға, өздігінен ізденуге және оларды салыстыра зерттеуге үйренеді;
- көркем шығарманы белсенділікпен интерактивті талдау, оқушы мен мұғалім арасындағы әрекет көркем шығармаға ұтымды этикалық-эстетикалық талдау жасаудың кепілі болып есептеледі; бұл ұлттық құндылықтарымызды бағалай білуге, олардың білім көкжиегінің кеңеюіне ықпал етіп, күнделікті өмірде оқу-тәрбие ісін жақсартуға бағыттайды;
- белсенділікпен талдау оқушы тұлғасының дамуына әсер етіп, танымдық-психологиялық қасиеттердің нығаюына мүмкіндік жасайтыны, баланың ізденушілік, зерттеушілік, шығармашылық әрекетін ұйымдастыруға, нақты нәтижеге қол жеткізуге жол ашатыны анықталды;
- талдауға байланысты жүргізілетін шығармашылық жұмыстар арқылы оқушылар өзін-өзі және бірін-бірі оқыта отырып, білімді өз ізденістері нәтижесінде игеруіне жол ашады; талдауды жүйелі түрде шығармашылықпен жүргізу шәкірттердің нәтижеге бағытталған білім, білік, дағдыларды меңгеруіне ықпал етеді;
- талдау арқылы жүргізілетін әдеби-шығармашылық жаттығулар, проблемалық тапсырмалар, жазба жұмыстары оқушының танымдық әрекетін жандандырып, жеке тұлға ретіндегі дамуына, өмірлік бағдар алуына, оқушының дербес тұлға қатарлы өзін-өзі азамат ретінде сезіне білуіне және оның өз білімін үздіксіз жетілдіру қажеттілігіне мүмкіндік алады;
- талдау арқылы оқушыны мақсат қоя білуге төселдіру, ақын-жазушының үнін, жеке тұлғасын тану, ішкі толғанысын байқау, терең ойлай білуге үйрету, өз пікірін ашық жеткізіп, қорғауға дағдыландырып туындының философиялық астарын зерделеуде шәкірттерді ғылыми-ізденушілік, танымдық-зерттеу жұмысына бағыттаудың негізі қаланады;
- деңгейлік тапсырмалар беру, жүйелі талдау шәкірттерді нәтижелі іс-әрекеттерге баулуға бағыттайды, әр оқушының икем-қабілетін, талантын ашу оның өзіне деген сенімін нығайтуға жетелейді; белгілі бір проблеманы өздігінен шеше алатындай ойлау логикасын жетілдіруі жүзеге асырылады;
- ұсынылған ғылыми-әдістемелік талдау жүйесінің тиімділігі оқушылардың шығармашылықпен жұмыс істеу дағдыларын дамытады.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен нақтылығы. Зерттеу негізі етіп алынған, теориялық тұрғыда қарастырылған қағидалар әдіснамалық жүйеде сараланып, талдаумен бекітіледі. Зерттеудің алдына қойылған мақсатына сай белгіленген міндеттеріне байланысты қолданылған әдіс-тәсілдердің ұтымдылығы, қол жеткізген бағдарлы нәтижелілігі, оқу пәнінің сапалы білім деңгейіне тиімді ықпалы тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар арқылы тексерумен, практикаға толық ендірумен қамтамасыз етілді.
Зерттеудің практикалық құндылығы мен маңызы. Көркем шығарманы талдаудың әдістемелік негіздері оқушының оқу материалын меңгеру сапасын арттыруда, көркем шығарманы талдау бойынша білім, білік, дағдыларды қалыптастыруда, соның нәтижесінде шәкірттердің оқырмандық мәдениетін, рухани-адамгершілік, интеллектуалдық-әлеуметтік құзыреттіліктерін тәрбиелеуде деп есептейміз.
Зерттеу жұмысында жоғары және арнаулы орта оқу орындары оқытушылары мен студенттеріне, қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдеріне көмек ретінде монографиялы түрде оқытылатын эпикалық шығармаларды талдауға байланысты күнделікті сабақ үрдісінде кәдеге жарататын нақтылы әдістемелік ұсыныстар беріледі. Көркем шығарманы талдауға қатысты бұл әдістемелік ой-тұжырымдар білім мазмұнын жетілдіруде, бүгінгі күн талаптарына орай жасалған бейіндік оқу бағдарламаларында, оқулықтарда, оқу-әдістемелік құралдарда негізге алынады.
Зерттеу жұмысының кезеңдері.
Бірінші кезеңде (2000-2003 жж.) орта мектепте көркем шығарманы талдаудың ғылыми-әдістемелік негіздерін айқындау үшін педагогикалық, психологиялық, әдебиеттанушылық мәселелер бойынша ғылыми еңбектерге талдау жасалды. Тақырыпқа байланысты бақылау және анықтау тәжірибесін жүргізу мақсатында қажетті материалдар әзірленді.
Екінші кезеңде (2003-2006 жж.). Әзірленген ғылыми деректер мен әдістемелік материалдар тәжірибеде пайдаланыла бастады, осыған орай көркем шығарманы талдаудың әдістемесі жасалды. Тәжірибелік сабақ үлгілері, сұрау-тапсырмалар жүйесі нақтыланды. Әдеби туындыны талдаудың ұтымды жолдары, әдістері, тәсілдері, оқытудың жаңа технологиясы қалыптастырушы оқыту эксперименті арқылы сынақтан өткізілді.
Үшінші кезең (2006-2009 жж.) Үшінші кезеңде оқыту эксперименті жалғастырылып, алынған нәтижелер талданды, ғылыми-әдістемелік тұжырымдар жасалды. Зерттеу нәтижелері диссертация түрінде рәсімделді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру. Диссертациялық жұмыс барысында Республикалық қазақ тілі мен әдебиетін тереңдете оқытатын, Алматы облыстық И.Нүсіпбаев атындағы, академик Ш.Смағұлов атындағы мектеп-интернаттарда, Келешек, Данашым, Алматы қаласының №53, № 81, №86, №119, №123, Алматы облысының Еңбекшіқазақ ауданындағы Абай және Жамбыл атындағы, Талғар ауданындағы Бесағаш орта мектептерінде бақылау-байқау(анықтау) және бекіту (оқыту) эксперименттері жүргізілді.
Зерттеу жұмысының мазмұны мерзімді баспасөз беттерінде жарияланып, халықаралық, республикалық конференцияларда, семинарларда баяндалып отырды. Білім беру жүйесінің басшы және ғылыми педагогикалық кадрлары біліктілігін арттыратын республикалық, Алматы, Оңтүстік Қазақстан облыстық, Алматы қалалық, сондай-ақ, Моңғолияның Баян өлгей аймақтық, Өзбекстан Республикасы Орталық мұғалімдер білімін жетілдіру институттарында өткен курстарда тақырып бойынша дәрістер оқылып, мектептердің оқу-әдістемелік кеңестерінде талқыланды.
Зерттеу жұмысының сарапталуы: Зерттеу тақырыбы мен мәселелеріне қатысты 1 монография, 1 тұжырымдама, 2 оқулық, 2 оқу-анықтамалық басылым, 9 оқу-әдістемелік құрал, 35 мақала; барлығы 50 жарияланым баспа бетіне шыққан. Бұлардың 11-і Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы Бақылау комитеті белгілеген ғылыми басылымдарда жарияланған, 9-ы халықаралық, 4-еуі республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалған. Диссертант еңбектеріне байланысты 7 пікір баспа бетінде жарық көрген.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден, 4 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, жұмыстың мақсаты, зерттеу нысаны, пәні, болжамы, міндеттері, ғылыми зерттеудің әдіснамалық негізі, зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар, зерттеудің практикалық құндылығы, сарапталуы қарастырылған.
Мектепте көркем шығарманы талдаудың теориялық негіздері деп аталатын бірінші бөлім үш бөлімшеден тұрады: 1. Қазақ әдебиеті пәнінің тарихи бастау көздері. 2. Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің ғылым ретінде қалыптасуы. 3.Көркем шығарманы талдау мәселесінің зерттелуі.
Мұнда жалпы білім беретін орта мектеп қабырғасында қазақ әдебиеті пәнінің тарихи бастау көздері ретінде Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабайұлы, Ж.Аймауытұлы, М.Дулатұлы, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, Т.Шонанов, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, т.б. сынды қайраткерлердің еңбектеріне зерттеу тақырыбы тұрғысынан сараптама жасалады, ондағы құнды ой-пікірлер таразыланады.
Ы.Алтынсаринның көркем әдебиетті мектеп қабырғасында оқытуға байланысты қазақ балалары үшін ана тілінде Қырғыз хрестоматиясы (Қазақ хрестоматиясы) атты алғаш оқулық жазып тәжірибеге енгізуі арнайы пән ретінде оқытудың тұңғыш бастамасы болғаны аталады.
Өзінің ағартушылық мақсаттары ана тіліндегі төл оқулықсыз жеткілікті дәрежеде жүзеге аса алмайтынын білген ұлы ұстаз оқу құралын жазу себебін мына жолдар арқылы түсіндіреді: Қазақ халқының сауатсыздығынан, қазақ тілінде басылған бірде-бір кітаптың жоқтығынан оқу орындарының мұғалімдері қазақ балаларын оқытқанда амалсыздан қазақ тілінің орнына татар тілін пайдаланып жүр. Сондықтан шәкірттерге амалсыздан татар тілінен ешқандай кемдігі жоқ ана тілін тастап, татар тілін үйренуге тура келді. Екінші жағынан, татардың кітап тілі араб, парсы сөздеріне толған, сол себепті ол қазақтарға түсініксіз. Бұл тілде басылып шыққан кітаптардың бәрі де тек дін туралы жазылған кітаптар, сондықтан оларды осы жағынан алғанда дүниялы мақсаттарды көздейтін орыс-қазақ мектептерінде пайдалану қолайсыз [26].
Оқулық жазуда автор:
- оқу материалдарының оқулыққа балалардың жас ерекшеліктеріне, педагогикалық, прогрестік даму талаптарына сай сұрыпталынып енгізілуі;
- материалдардың орналасу, берілу тәртібінің тәрбиелік-өнегелік тұрғыда үлгі болуы;
- оқушыға материалды меңгеруде баса назар аударатын мәселелерді қарастыруда оқытушының әрекеттері сияқты ұстанымды негізге алғанын көреміз;
Осы әрекеттердің түп-төркіні көркем мәтінді түсіндіруде талдау қажеттігі жатқанын байқатады.
Оқулықта балалар өмірінен, күнделікті тұрмыстан алынған әңгімелер, қазақ ақындарының өлеңдерінен, жырларынан үзінділер, халық даналықтары, мақалдар мен мәтелдер, И. Паульсонның хрестоматиясындағы балалар әңгімелері аударылып берілді.
Жалпы білім беретін орта мектептегі оқу пәндерінің жетекші өлшемдерінің бірі - білім мазмұнының тәрбиелік, өнегелік, тұлғаны дамытушылық мәні дейтін болсақ, онда қазақ әдебиеті пәнінің белгілі мазмұнының негізгі құрамдас бөлігі болып саналатын халық ауыз әдебиеті пәндік бастаудың бір саласы түрінде, отаншылдық сезімді, азаматтық, имандылық, гуманистік дүниетанымды қалыптастыруға қызмет ететін тәрбие құралы ретінде оқулықтан орын алды.
Ана тілі мен әдебиетімізді оқытудың әдістемесі жөніндегі ғылым тарихында Ы.Алтынсариннен кейін оның ізбасары А.Байтұрсынұлының көшбасшы болғаны баршаға аян. Олай дейтініміз, ХХ ғасырдың басында әдебиетке араласқан қазақ ақын-жазушыларының үлкен бір тобы ел мүддесі мен халық қамы үшін ағартушылық-педагогтық салада ерекше жұмыла еңбек етіп, мектеп оқулықтарын, нұсқаулықтар, алғашқы зерттеулер жазуды қолға алды. Айталық, М.Жұмабаев Педагогика, Ж.Аймауытов Психология, М.Дулатов Есеп құралы, Б.Майлин Шаласауаттылар үшін оқу кітабы, М.Әуезов Жеткіншек, Ғ.Мүсірепов Қызыл әскер әліппесі, т.б. оқулықтарын, әдістеме құралдарын жазды. А.Байтұрсынұлы мектеп оқушыларына арнап тұтас оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар жүйесін жасады. Қазақстанның Халық Ағарту Комиссары қызметіндегі Ахмет Байтұрсынұлының 1921 жылы 31 қаңтарда Орынборда қазақ мектептері үшін оқулық жасау мәселесіне арнап мәжіліс өткізгені туралы ақпараттық хабар Қазақ газетінде (редакторы М.Әуезов) жарық көрді.
Бұл мақалада Ахмет Байтұрсынұлының зиялы қазақ азаматтарын мәжіліске шақырып, 1-ші һәм 2-ші буын мектептер үшін оқу құралдарын даярлау туралы кеңес ашқаны жөнінде айта келіп, мәжілісте комиссар Байтұрсынұлы төмендегі жайды баяндағанын жазады: Бұл күнге шейін қазақ тілінде 1-ші һәм 2-ші буын мектептер үшін оқу құралдары жоқ, сондықтан қазақша оқу құралдарын жазуға, һәм тәржімалауға тезінен кірісу керек. Әдебиет пәні үшін хрестоматия құрастырып жазу ісі Сәдуақас (Сәкен) Сейфуллинге, Жүсіпбек Аймауытұлына, әдебиет теориясы М.Жұмабаевқа тапсырылады [27]. Міне, осындай ретпен ұлттың рухани көсемі барлық қаламгерлерді, зиялы қауым өкілдерін ортақ іске жұмылдырып отырды. Аталған мақала Қазақ әдебиеті газетінің 1996 жылы 17 қыркүйектегі 38-санында қайта басылып, онда мынадай тұжырым жасалған: Ахмет Байтұрсынұлы басқарған қазақ зиялыларының мәжіліс-кеңесінде қабылданған қаулыларындағы шаралар жүзеге асып, орындалған. Аталған оқу кітаптары дер кезінде жазылып, басылып шығып, 1928-1929-жылдарға шейін қазақ мектептерінде оқу құралы болып келген [27].
Мақалада С.Сейфуллин I, II сатыдағы бірыңғай қазақ мектептері үшін қазақ әдебиеті оқулығын жазу туралы алған тапсырмасын орындау үшін жатпай-тұрмай ізденіп, 1924 жылы Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы деген тақырыпта дәріс дайындап, оны Орынборда қазақ жастарының Орталық клубында оқығаны айтылады. Кейін ол жұмысы жетілдіріліп, қазақ әдебиетінің тарихи курсына қомақты үлес болып қосылды.
А.Байтұрсынұлының Әліппе (1921), Оқу құралы (1921), Әдебиет танытқыш (1926), Әліп би, Жаңа құрал (1926), Т.Шонанұлымен бірігіп жазған оқу құралы (1927), М.Жұмабаевтың Сауатты бол (1923), Ж.Аймауытұлының Жаңа ауыл (1929), Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, Ә.Сыдықовтың Сауаттандырғыш (сауатсыздар әліппесі), Мұғалімдер үшін қолданба (1933) атты оқулықтары мен тағы басқа оқулық-хрестоматиялары ұлттық әдебиеттің мектепте жеке пән ретінде жүре бастауына жетекші ықпал етті.
Осынау жауапты да абыройлы істі атқаруға Ә.Бөкейханов, М.Жұмабаев, М.Тұрғанбаев, Х.Болғанбаев, М.Жолдыбаев, Қ.Жұбанов, С.Сейфуллин, С.Сәдуақасов, К.Тоқтыбаев, І.Жансүгіров, Б.Майлин, Е.Омаров, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Ө.Тұрманжанов, т.б. қазақ арасынан шыққан жас оқытушылар, ақын-жазушылар мен халыққа білім беру саласының алғашқы қайраткерлері, ағартушылар араласты.
1925 жылғы кешенді бағдарламалар, одан кейінгі 1933 жылғы бірыңғай тұрақты бағдарламаларға көшу қарсаңында жазылған оқулықтар сол дәуірдің талабын орындауға қызмет етті. Ж.Аймауытовтың Жаңа ауыл (1929), Б.Майлин мен С.Мұқановтың Колхоз-ауыл (1930), Ғ.Мүсіреповтің Жаңа ауыл (1930), Жаңа күш (1931) сияқты оқу құралдарына қазақ жазушыларының ауыл өмірі туралы шығармалары енді. Социалистік құрылысқа аяқ басқан ауыл өмірі туралы материалдар олардың мазмұндық негізі болды[28].
А.Байтұрсынұлының оқудың негізі білімді өз бетінше меңгеру екенін айтқан құнды пікірлері әлі күнге дейін ұлттық педагогикамыздың өзекті мәселесі болып саналады. Оның Тіл жұмсар атты әдістемелік еңбегіндегі осы бағыттағы тұжырымды ойлары бүгінгі қазақ әдебиеті әдістемесінің де негізгі аяқ тірер бағалы пікірлеріне жатады. Өйткені, баланың білімді өздігінен алу жолдарын анықтау - әдістеме ғылымының басты қызметі мен міндеті. Бұл мәселелер А.Байтұрсынұлының Баяншы, Әлифба астары сияқты әдістемелік еңбектерінде де молынан айтылған.
А.Байтұрсынұлының әдіскерлік пікірлері Мағжан Жұмабаев еңбектерінде жалғасын тапты. Ол баланы көркем әдебиетпен таныстыруға ерекше назар аударды. Ұлы ақын әрі ағартушы әдеби шығармамен жүргізілетін жұмыстардың жүзеге асырылуын бастауыш мектептен бастап мұқият дайындау керектігін айтып, өзінің Бастауыш мектептегі ана тілі атты әдістемелік еңбегін жазды. Онда ол төрт жылдық бастауыш мектептің әр жылына сәйкес ана тілі бойынша бала тілін дамыту үшін жаттығулар жүйесін жасап ұсынды. М.Жұмабаевтың сол кездегі жасаған жүйесі қазіргі әдебиеттік оқу курсына да негіз бола алатынын байқатады.
Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі ғылымының іргетасын қалап, негізін салуда өзіндік ой-пікір, ғылыми тұжырымдарымен әдістеме тарихынан орын алған А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытұлы, М.Дулатұлы, С.Сейфуллин, Б.Майлин, М.Жолдыбаев, С.Көбеев, М.Малдыбаев, Т.Шонанов, М.Әуезов, С.Мұқанов, І.Жансүгіров, Ғ.Мүсірепов сынды қазақ зиялыларының сіңірген еңбегі орасан болды. Олардың оқулық, оқу құралдары ерекше қызмет атқарды. Аталған ұлт қайраткерлерінің қай-қайсысы да қазақ әдебиетіне, оны оқыту әдістемесіне қатысты қызметте қадари-халынша белсенділік танытып, сол кезеңнің, өздері өмір сүрген уақыттың талабын жан-жүрегімен сезініп, игі іске үлкен үлес қосты. Айталық, М.Әуезов Абай журналының 1918 жылғы 11 санында Оқу ісі атты мақала жариялады. 1927 жылы қазақ әдебиеті тарихынан тұңғыш зерттеуі - Әдебиет тарихы, 1929 жылы Новый аул оқулықтары жарық көрді. Сонымен қатар ұлы жазушыны ғалым-педагог ретінде танытқан ересек жастар мектебіне арналған Жеткіншек атты оқу құралын 1930 жылы Қызылорда қаласынан шығарды.
XX ғасырдың 1920-40 жылдарындағы әдістемелік ой-пікір, мақала зерттеулерді зерделей келе, әдебиет пәнінің маңызды бір құрамдас бөлігі болып есептелетін әдістемелік құралдар бастапқы кезеңде қоғамдық-саяси талап-қаулылардың орындалу жолдарын, оқу бағдарламаларының кемшіліктерін, оқулықтардың сапасын көрсету сияқты танымдық- түсіндірмелік, сыншылдық сипатта жазылса, кейін психологиялық-педагогикалық негіздер мен белгілі бір жүйеге сәйкестендіру талабында көрінді. Олардан әдебиеттік оқу пәнінің жалпы болмысына мән бере отырып, оқытушылар назарын оқушының оқу әрекеттерін ұйымдастыруға, білімді игерудегі дидактикалық талаптарды орындауға аударғаны, сол арқылы маманданған дәрежедегі әдістеме деңгейіне өскендігі байқалады. Ұстаздар қауымы да өз тәжірибелерін баспа жүзінде жариялап, әдебиетті оқыту әдістемесін нығайтуға өз үлестерін қосты, ортақ іске ат салысты. Оған Т.Шонановтың Оқыту әдістемесі мен программ жолындағы дамуымыз (Жаңа мектеп, 1927), Ә.Үсеновтің Көркем әдебиет сабағы методы (Ауыл мұғалімі, 1936), Көркем әдебиет сабағының түрлері (Ауыл мұғалімі, 1936), Ә.Мәметованың 1936-1937 оқу жылында оқылатын көркем әдебиет шығармаларына қысқаша түсінік (Ауыл мұғалімі, 1936), С.Қожахметовтың Кітапты қалай пайдалану керек? (Ауыл мұғалімі, 1936) атты сол тұстарда жарық көрген т.б. мақалалар дәлел.
Ал 30-шы жылдардың соңында әдебиет материалдарын сыныптарға бөлу жайы біржола тиянақталып, әдеби шығармалардың мазмұны мен формасын оқушылар түсінігіне сәйкестендіру, әдеби талдау, балалардың ауызша және жазбаша тілін дамыту мәселелері басты назарда болды.
Сөйтіп, қазақ әдебиетінің пән ретінде мектепте қалыптасу кезеңі 1939-1940 оқу жылына қарай тиянақталып, оны оқытудағы әдістемелік ой-пікірлер бір арнаға түсті. Қазақ әдебиетінің көрнекті әдіскер-ғалымдары А.Көшімбаевтың Қазақ әдебиетін оқыту методикасы, Ә.Қоңыратбаевтың Әдебиетті оқыту методикасының очерктері атты еңбектерінде жасалған қорытындылар да осы тұжырымды қуаттайды.
Қазақ әдебиеті әдістемесі ғылымының зерттеулеріне сүйене отырып С.Қирабаев, Ш.Кәрібаев, Т.Ақшолақов сынды әдебиетші, әдіскер-ғалымдар да оқыту-ұйымдастыру түрінің мектеп типіне негізделу жағынан да, оқу бағдарламаларының тұрақтылыққа, толымдылыққа, ғылыми-педагогикалық негізделгендігіне, білім мазмұнының жүйелілігініне сай болуы жағынан да, әдістемелік ой-пікірлердің ғылыми-педагогикалық деңгейге көтерілу жағынан да, қазақ мектептерінің I-X сыныптар жүйесінің құрылымдық, типтік жағынан да түгелденуіне негізделген қазақ әдебиеті пәні мектепте жеке пән ретінде 1939-1940 жылдарға қарай қалыптасып, пәндік сипатқа толық жеткенін мәлімдейді.
Кеңестік кезеңде қазақ халқының оқу-білім алуға орай жаппай сауатсыздықтан жаппай жалпыға бірдей орта білімге қолы жеткені, ғылым мен техниканың дамуына сүбелі үлес қосқан ғалымдар, маман-кадрлар қауымы қалыптасқаны, олардың жоғары көтерілуі ақиқат шындық болды. Соған қарамастан саяси көзқарастардың күрделілігі сол кездегі қазақ әдебиеті зиялыларының да алаңсыз еңбектенуіне, әдістеме ғылымының дамуына да елеулі қиындықтар туғызды.
Айталық, қазақ мектептеріндегі оқыту ісін ұлттық сипатқа көшіруге байланысты алғашқы ұмтылыстардың жүзеге асуы қызыл саясаттың кесірінен кешеуілдеді, көбіне жаңа бастамалар қолдау таппай қалды. 1929-1937 жылдардағы репрессиялық саясат та ұлттық әдебиетіміздің әдістемесінің қалыптасуына кері әсерін тигізді.
Алайда, 1940 жылдың басынан бастап қазақ әдебиеті пәнін оқыту әдістемесінде сезіле бастаған жаңа леп 1950 жылдары жандана түсті. Бұл жылдары ана тілі мен әдебиетін оқытуды жақсарту үшін қажетті оқулық пен оқу бағдарламаларынан басқа да қосымша оқу-әдістемелік құралдарды, көрнекіліктерді жасау қолға алынып, бірқатар жұмыстар атқарылды. Соның нәтижесінде қазақ мектептері оқу бағдарламаларымен, оқулықтармен, оқу-әдістемелік құралдармен қамтамасыз етілді.
Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің қалыптасуына 1957 жылы Алматыда өткізілген қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдерінің республикалық кеңесі, еліміз көлемінде жүйелі түрде өткізіліп тұрған (Семей, Көкшетау, Қарағанды, Шымкент, Жезқазған, т.б.) педагогикалық оқулар, озат ұстаздардың іс-тәжірибелері (Қ.Айтқалиев, Қ.Бітібаева, Н.Ердәулетов т.б.), республикалық пәндік тұжырымдамалар, авторлық атаулы мектептер, Ы.Алтынсарин атындағы Педагогика ғылымдары институтының (кейіннен Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім беру академиясы - Б.С.) әдіскер-ғалымдары, Қазақстан мектебі, Қазақ тілі мен әдебиеті, Қазақстан мұғалімі, Ұлағат басылымдары зор үлес қосты.
Көркем шығарманы талдау мәселесі туралы ой-пікірлер 1930 жылдардан бастап қазақ әдебиеті дербес пән ретінде оқытыла бастағалы, оқу бағдарламалары, оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар шығару жұмысы қолға алынғалы бері айтылып келеді.
Демек, біздің ғылыми тақырыбымыздың зерттелуі де сол кезеңдерден басталады деген сөз. А.Байтұрсынұлы, М.Жолдыбайұлы, Ж.Аймауытұлы, М.Дулатұлы, М.Әуезов, Ә.Үсенов, Ә.Мәметова, С.Қожахметов еңбектері осының айғағы.
1930 жылы Қазақ АКСР Оқу-ағарту комиссариаты Білім кеңесінің шешімі бойынша Қызылорда қаласында Қазақ шаруа жастар мектебіне арналған бағдарлама және түсінік хаттар басылып шықты. Онда шаруа- жастар мектебіне қоғам тану сабағынан, химиядан, математикадан, әдебиеттен нені оқыту, қалай оқыту туралы түсініктер беріліп, әр жылға арналып бағдарлама жасалды. Осы бағдарламаның қазақ әдебиеті пәніне арналған Суретті әдебиет туралы (қазіргі ұғыммен айтқанда - көркем әдебиет - Б.Сманов) деп аталатын бөлімін жазған М.Әуезов еді. Бағдарламаның түсінік хатында М.Әуезов: Әдебиет сабағы қоғамтанудың қанжығасында кету қаупі бар. Рас, қоғамтану ғылымын қазақ топырағына әкеп қолдану қызықты, - деп орынды ескертіп, әдебиеттің жеке пән ретінде оқылу керектігін жан-жақты дәлелдеп көрсетті [9, 338-б.]. Бағдарламада қазақ жазба әдебиетінің жаңа қалыптаса бастағанына назар аудара отырып, М.Әуезов көптеген құнды пікірлер білдірді.
Бұдан 1930 жылдары әдебиет әлі жеке пән ретінде оқылмаған кездің өзінде ұлы жазушы М.Әуезов әдебиет пәніне асқан жанашырлықпен қарап, әдеби туындыны сыныпта оқыту, талдау мәселелеріне - сөйлей және жаза білуге жаттығуға, әдебиет және тіл сабақтарының қоғамға пайдалы іспен байланысты болуына, көркем шығарманы талдауға т.т. ерекше мән беріп, бағалы ой, орынды ұсыныстар айтқанын байқаймыз.
Белгілі педагог-ғалым, әдебиет әдіскері Шайқы Кәрібаев әдебиетшілерді, әдіскерлерді, басқа да тәжірибелі мұғалімдерді қатыстыра отырып, 1939-40 оқу жылына әдебиет пәнінің оқу бағдарламаларын жасады. Бұл бағдарламаларда (әдебиет екі курс − V-VII, VIII-X сыныптарда) тарихи, әдеби курс мәселелерін қалай өткізу, көркем шығармаларды қалай оқып-үйрену, оны талдау мәселесіне байланысты нұсқаулар берілді.
Содан 1947 жылы әдебиет пәнінің оқу бағдарламасы қайта шығарылып, 1949 және 1951 жылдары екі рет қайта басылып шықты. Бұл басылымдарда әдебиет бағдарламасының ғылыми мәнін жетілдіру мақсатымен түзетулер енгізілді. Бағдарлама оқушыларға әдеби білім мен жан-жақты тәрбие беруде мәні зор, көркемдік құны жоғары көркем шығармалармен толықтырылды. Сөйтіп, мектепте әдебиетті оқытуда, оған байланысты жүргізілетін іс-шараларда біршама ілгерілеулер басталды. 1951 жылғы бағдарламаның құндылығы, мұнда әдебиетті оқытудың жаңа ұстанымдары мен мақсаттары айқын көрсетіліп, әдеби білімнің нақты жүйесінің енгізілгенін байқауға болады. Онда көркем шығарманы оқып-үйренудің әр түрлі жолдары, сыныпта және сыныптан тыс уақытта істелетін жұмыстардың түрлері мен мазмұны әңгіме өзегі болып, назарға алынды. Бағдарламаларда көркем шығармалардың тіл ерекшелігін талдау сияқты жаңа бөлімдер енгізілді. Бірақ, онда оқушылардың танымдық деңгейін, ой-өрісін арттыруға арналған әдеби тапсырмалар жүйесі болмады. Көркем туындыны талдай оқыту арқылы шәкірттерді шығармашылыққа біртіндеп баулу көзделмеді.
Жалпы білім беретін мектептің жұмысын одан әрі жақсарту, ондағы оқу-тәрбие жұмысын өмірмен байланыстыру туралы үкіметтің қаулы-қарарларына орай Ы.Алтынсарин атындағы Педагогика ғылымдары ғылыми-зерттеу институты әдебиет секторының алдына әдебиеттану ғылымы мен дидактикадағы ұтымды, белсенді, тиімді әдіс-тәсілдерді мектеп тәжірибесіне батыл енгізу, әдеби білім мазмұнын, құрылымын қайта қарап нақтылау, жетілдіру міндеті қойылды. Осы жауапты міндетті орындау мақсатында 50-60 жылдарда әдебиеттің пән болып оқылатындығы алғаш рет ғылыми жүйеленіп, тұжырымдалды. Бұл кездердегі бағдарлама әдебиетті сөз өнері ретінде танып, оның идеялық-эстетикалық, білімдік-тәрбиелік маңызын анықтай түсті. Пайдалануға ұсынылған бағдарламалар қазақ әдебиетінің пән ретінде қалыптасуының ізашары болуымен қатар өзінен кейінгі әдебиет бағдарламаларына да негіз болды.
Қазақ әдебиетін орта мектепте оқыту әдістемесіне 1960-70 жылдар зор жаңалықтар әкелді. Бұл жылдары көрнекті ғалымдар - филология ғылымдарының докторы, профессор Ә.Қоңыратбаев Әдебиетті оқыту методикасының очерктері (1962), Әдебиетті оқыту методикасы (1966), профессор А.Көшімбаев Сегіз жылдық мектепте әдебиетті оқыту методикасы (1958), Қазақ әдебиетін оқыту методикасы (1969) атты еңбектерін шығарды. Бұл іргелі еңбектер сол кезден бастап бүгінгі күнге дейін педагогикалық жоғары оқу орындары мен университеттердің қазақ тілі мен әдебиеті бөлімдерінде қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі пәнінен оқулық қызметін атқарып келеді. Алайда, бұдан қырық-елу жылдай уақыт бұрын жарық көрген аталмыш еңбектер өз міндеттерін атқарып келгенімен, одан бергі кезеңдегі сан алуан саяси-қоғамдық, әлеуметтік-рухани өзгерістер, қазақ елінің егемендік алуы, дербес мемлекет ретінде жиырма жылға тарта тағылымды тарихты артта қалдыруы, бүгінгі оқыту жүйесіндегі жасампаз жаңалықтар мен түбегейлі бетбұрыстар, қазіргі заман биігінің нәтижелері әдістеме ғылымына да жоғары талап қойып отыр.
Одан кейінгі жылдарда С.Қалиевтің Мектепте Ғ.Мүсірепов шығармашылығын оқыту (1974), Т.Ақшолақовтың Көркем шығармаға талдау жасау (1983), Шығарманың көркем айшықтарын таныту (1998), Қ.Бітібаеваның Әдебиеттегі оқытудың тиімді жолдары (1990), М.Әуезов шығармашылығын мектепте оқыту (1994), Қ.Алпысбаевтың Көркем шығарманы талдау (1995) атты т.б. оқу-әдістемелік құралдар жарық көрді.
Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесіне арналған бұл оқулықтар мен оқу құралдарында мектеп қабырғасында көркем шығармаларды талдау жұмыстарына мән беріледі.
Бүгінгі сұраныс, заман талабына сай білім беру үрдісіндегі жастарды тұлға ретінде тәрбиелеуде әдебиет пәнінен арнайы ғылыми негіздегі ізденістер жүзеге асуда. Жаңа технологиямен оқыту жүйесі енгізілуде. Осыған орай көркем шығарманы талдау мәселесі де оқушының өзіндік ізденісіне жаңа бағыт, оң бағдар беруде.
Оқушыларды ойлау операцияларына жетелеу, нәтижеге бағытталған іс-әрекеттер жасау тікелей талдаумен байланысты екені дәлелденеді. Осыдан талдаудың әдістемелік жүйесін бүгінгі қоғамдық-әлеуметтік сұраным талаптарына сәйкес жетілдіру қажет екені туындайды. Сол себепті, мәселені тиімді шешу, талдаудың ұтымды да оңтайлы жаңа жолдарын табу айқын міндет. Сонда мұғалім шәкірттерін шығарма әлеміне енгізуде, талдауға ізденушілік бағыт, бағдар бере отырып пән мақсатына жетуге мүмкіндік алады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz