Алматы қаласы тарихының музейі
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Алматы қаласы тарихының музейі
Алматы - 2013
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Алматы қаласының тарихы
3 Алматы қаласының Ұлы Отан соғысына дейінгі тарихы ... ... ... ...5
4 Алматы қаласының 1945 жылдан бүгінгі күнге дейінгі тарихы ... 17
1.3 1946-1991 жылдар аралығындағы Алматы
қаласы ... ... ... ... ... ... ..28
2 Алматы қаласы тарихының музейі
2.1 Қазақстанда музей ісінің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2.2 Алматы қаласы музейінің ғылыми-қор
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . .41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .54
Падаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .55
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 57
КІРІСПЕ
Музей халықтың есі іспетті ештеңеге теңгеруге келмейтіндей керемет
қазына. Туған ата-анасына, туыстары мен достарына, туған Отанына деген әсте
бір айнымас, ыстық жүрегі бар, зерделі азамат мұрағат қазыналарына әсте
көзжұмбайлық жасай алмайды, оны ескерусіз қалдырмайды. Қайта ең асыл қанына
ескерткішіне балап, ерекше қастерлейді.
Музей — жалпы адамзат баласының өмірінде заттық және рухани мәдениетті
танытуда, зерттеу мен насихаттауда үлкен роль атқарады. Әсіресе, ұлттық.
мәдени, азаматтық, әскери, еңбек жетістіктерін, әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің
ерекшеліктерін оқып-үйренуге оның көмегі зор.
Музей дегеніміз тарихи материал, өткен өмірдің деректі ескерткіш. Ол
өткен өмірдің деректі ескерткіші. Ол өткен өмір құбылыстарын, бастан кешкен
тарихты, дипломатиялық қарым – қатынастарды, саяси- қоғамдық, экономикалық
өмірдің алуан – алуан құбылыстарын зерттеу үшін сақталады. Бір қарағанда
музей – жанды тірліктің жансыз дерегі сынды көрінері де бекер емес. Бірақ
та бұл сырт көзге ғана. Асылында, музей әлемі тереңіне бойлап, жіті
үңілетін зерделі иесіне кезіксе, бір кереметі оған да тіл бітіп сөйлейді,
жан дірілі мен айғақты сырын айқара ашып тілдеседі. Музей шежіре – кеніш,
шежіре – сыр дейтініміз содан.
Олай болса, ел тарихының тамыры болатын музей ісі туралы ойлар,
мәліметтер іздеу бойында рухани қазынасы бар әрбір адамды қызықтырары
сөзсіз. Осы бағытта оқып, көңіл бөліп, зерттей келе тікелей қазақстандағы
музей ісінің өткен жолы мен қазіргі деңгейі жайында жүйелі пікір қозғайтын
еңбектердің аз екенін байқаймыз. Сондықтан да өз өлкеміздің шежірісін білу
жолында Алматы қаласының тарихы музейіне қарлығаштың қанатымен су сепкендей
болса да баға беріп, ой елегінен өткізіп көрейік деп отырмыз.
Алматы қаласының тарихы музейінің тарихының беттері аса да қалың емес.
Дегенмен, соны жан-жақты зерттеуге тырыстық.
Тақырыптың өзектілігі. Ел басының мәдени мұра бағдарламасын негізге
ала отырып өткенімізден мол мәліметі баяндайтын музей және оның
жәдігілерінің болашақ ұрпаққа отансүйгіштікті жеткізудегі орасан зор рөлін
ашып көрсету.
Музей алғашқыда аса бағалы бұйымдар мен заттар және мәдени
жәдігерлерді сақтайтын қазыналық қор ретінде қалыптасты. Уақыт өте келе ол
әдістемелік қызметі жетілген функционалдық институттарға дейін дамып жетті.
Жаңа мыңжылдықта адамзаттың глобализация дәуіріне аяқ басу кезеңінде
мұражай қызметіне жаңа ақпараттық құрал-жабдықтар мен интеграциялық
үрдістер дендеп енуде.
Еліміз музейлері кеңес үкіметі тұсында ғылыми-зерттеу және ғылыми-
ағартушылық бағытында қызмет атқарды. Бірақ олардың жұмысы идеологияға
негізделген, көбінесе кеңес үкіметінің жетістіктері мен жеңістерін
насихаттуға арналды. Қазақстандағы музейлер еліміздің тәуелсіздігін алуына
байланысты көп өзгерді. Музей - арнайы жабдықталған, қоғамдық
қажеттіліктерді өтеуге арналған, тарихи-ғылыми дерек ретінде жәдігерлерді
сақтап, ұрпақтан-ұрпакқа жеткізетін, әлеуметтік ақпарат құжаттарын
жинайтын, эстетикалық құндылықтары бар мекеме болып табылатын себепті
музейлерге қойылатын талаптар да күшейді.
Осы уақытқа дейін Қазақстандағы музейлер көбінесе тарихи бағытта жұмыс
істеп келді. Кеңес дәуірі кезеңінде жалпы тарихи, тарихи-революциялық,
әскери-тарихи, этнографиялық, өлкетану музейі болып бөлінді де, олар жалпы
музейлердің 63 процентін кұрады. Қазақстанда қазірде тарихи, өлкетану
музейі басым. Соңғы кезде қолданбалы музейлердің мәселелеріне көп көңіл
бөлінуде. Себебі, музей жұмысында ғылыми жинақтау, ғылыми қор,
экспозициялық, көрмелік, білімдік, тәрбиелік, насихаттау бағыттары жұмыс
істеп, жас ұрпакты тәрбиелеу жұмысында маңызды роль атқаруда.
Сонымен қатар, елімізде ашық аспан асты музейлерін ашу ісіне де көп
көңіл бөлінуде. Сондай музейлердің бірі Алматы қаласы тарихының музейі
болып табылады. Музей қазіргі күні Ә.Х.Марғұлан атындағы Археология
институтының қызметкерлерімен бірігіп, Боралдай сақ қорғандары атты ғылыми
жоба бойынша жұмыс істеуде. Бұл жоба бойынша Боралдайда ұл жоба бойынша
Боралдайда 430 га жерді алып жатқан аспан асты музейін салу болып табылады.
Және де архео-этнопарк салу жоспарлануда. Біздің мақсатымыз Алматы қаласы
тарихы музейінің осындай ғылыми жұмыстарын ашып көрсету қажеттілігі
туындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Алматы қаласы тарихының музейі 2002 жылы
ғана ашылғандықтан осы музей жайлы деректердің аздығы, аз зерттелгендігі
қиындық тудырады. Сол себепті Алматы қаласы тарихының музейі туралы жазуда
музей деректерін, бұқаралық ақпарат құралдарының мәліметтерін пайдалануға
тура келді. Және де осы музейдің ғаламтордағы жеке сайтындағы пайдаландым.
Сайтта музейдің ашылған күнінен бастап бүгінгі күнге дейінгі тарихы, ғылыми-
қор жұмысы, сөреге қойылған музей экспонаттарына сипаттама берілген.
Алматы қаласының тарихы туралы К.М.Байпақовтың Алматы қаласының
тарихы атты еңбек негізгі дерек көздерінің бірі болып табылады. Бұл
еңбекте Алматы қаласының ежелгі тарихынан бүгінгі күнге дейінгі тарихы
баяндалған.
Жұмыстың мақсаты. Тарих тәжірибесінде ұрпақтардың кешегісімен
бүгінгісін байланыстыратын, тұнып тұрған қайнар көз музей деректерінің
маңызын баяндау. Сол арқылы Қазақстандағы музейлердің бүгінгі күнде
ғылымның дамуына қосатын үлесін, оқушыларға, студенттерге Қазақстан тарихын
оқытудағы музейлердің алатын орнын ашып көрсету.
Алматы қаласының тарихы музейінің тарихын жан – жақты жеткізу,
жәдігерлердің құжаттарын белгілі бір хронологиялық ретке келтіру.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Тарихи ғылыми деректер мен
материалдарға тарихи-салыстырмалы және тарихи-әдістемелік анализ жасау
негізінде жазылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі, зерттелу деңгейі мен деректік
негізі қарастырылады.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауында Алматы қаласының Верный қаласы
болып құрылған күнінен бастап, бүгінгі күнге дейінгі тарихы баяндалады.
Екінші тарауда Қазақстанда музей ісінің даму тарихы мен Алматы қаласы
тарихы музейінің ғылыми-қор жұмысы жазылды. Сонымен қатар музейдің ғылыми
жобалары, ашық аспан астындағы Боралдай сақ қорғандары атты архео-
этнопарктың салуы жайлы айтылды.
1 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ТАРИХЫ
1.1 Алматы қаласының Ұлы Отан соғысына дейінгі тарихы
Алматы қаласының тарихы сонау ежелгі кезеңдерден бастау алады. Әр
түрлі кезеңдерді бастан кешкен бұл қала бүгінгі күні үлкен мегаполистердің
біріне айналып отыр. Алматы қаласының тарихына тоқталғанда Верный қаласынан
бастауды жөн көрдік.
Географ, солтүстік және дала халқының тұрмысын жазушы, Қазақстан
қалалары тарихын жазушы орыс тарихнамашыларының бірі - Н.А. Абрамов
Верныйға 1860 жылғы қазанда келеді. Верныйда бұрын болғандар сияқты, оны да
қазақ даласының осы керемет өңіріндегі тірі табиғаттың көз тартарлық
әсемдігі қайран қалдырады. Ол: Верный бекінісінің негізі орта ғасырлардағы
Алмату, яғни алмалы қала орналасқан жерде 1854 жылы қаланды. Алматы
немесе Верный бекінісі Іле Алатауының бөктерінде, жемістері өте дәмді алма
мен өрік ағаштары жайқалған, тегіс жерде орналасқан [1,205 б], - деп
жазады. Верный бекінісі өзінің іргесі қаланған күннен бастап саяхатшыларға
естен кетпестей тамаша әсер қалдырады.
Верный қаласын қоса есептегенде, Верный уезінің халқы 1911 жылы 259370
адам болды. Оның 157357 немесе 60,8%-ы қазақтардан тұрады. Ұлы жүз
қазақтары дәстүрлі түрде Жетісу аумағын, оның ішінде Іле өзені бассейні мен
оның салаларын, Жоңғар және Іле Алатауы бөктерін, Шу және Талас өзендері
аралығын қоныстанатын. ХІХ-ХХ ғасырларда Ұлы жүз қазақтарының саны 700 мың
адамнан тұрды және оған дулат, үйсін, жалайыр, шапырашты, албан, суан
тайпалары енді.
Уездегі орыстар 67449 адам (26,0%), тараншылар (ұйғырлар) мен
дүнгендер - 25575 адам немесе 9,8% болды. 1871 жылы 17 қарашада қаланың
бірінші басшысы П.М. Зенковтың басшылығымен қалалық дума өзінің бірінші
отырысын бастады. Жетісу облыстық ведомстволары газетінің бірінші номері
жарық көреді.
1877 жылы Верный қаласының жоғарғы қалалық өзін-өзі басқару органдары -
қалалық дума және басқарма сайланды. Қалалық дума нұсқау беруші мекеме
болды және қала басшысы мен оның жолдастарын, басқарма мен әр түрлі
комиссия мүшелерін 4 жыл мерзімге сайлап отырды. Қалалық думаға
өнеркәсіпшілердің, көпестердің, шенеуніктердің өкілдері сайланып, шешімдер
қабылдап отырды. Ол шешімдерді генерал-губернатор бекітті. Қаладағы
атқарушы үкіметтің жетекшісі қала басшысы болды. Әр жылдары қала
басшылығына П.М. Зенков, С.М. Быков, И.Д. Лукманов, А.И. Путолов, Я.С.
Шепкин, И.Д. Брызгалов, С.И. Петухов сайланды. Басқарма қаланы абаттандыру,
құрылыс, білім, медицина, сауда т.б. мәселелерімен айналысты.
1883 жылы қала тұрғындарының саны 18040 адам еді, ал 1885 жылы - 21521
адамға жетті. Содан бергі уақытта, XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарына дейін
қала тұрғындарының саны өте баяу өсті. Ұлттық құрамы бойынша қалада:
орыстар - 67,5%, тараншылар (ұйғырлар) - 9,8%, қазақтар - 5,3%, сарттар
(Орталық Азиядан шыққандар) - 4,9%, татарлар - 4,9%, дүнгендер - 4,9 %,
шетелдік- кірмелер - 1,3%, еврейлер 0,4% болды. Шыққан тегі бойынша:
дворяндар, өсіп-өнген азаматтар, дін басылары 4,7%, көпестер 0,7%, мещандар
52,5 %, казактар 1,4%, әскерилер 5,1%, отставкадағы және запастағы әскери
шенділер 6,4 %, ауылтұрғындары 26,9% жәнебасқалар 2,4 пайызды құрады. Шын
мәнінде Верныйдың тұрғындары негізінен орта шаруа деңгейіндегі қалалықтар
еді, олардың негізгі кәсібі ауыл шаруашылығы болды. Құнарлы жер, қолайлы
табиғи жағдайлар орыс шаруаларының назарын аударып, Жетісу жеріне, соның
ішінде Верный қаласына да жаппай қоныс аудара бастады. 1890 жылдардың
соңына қарай қала тұрғындарының саны 20 мың адамға дейін өскенін айтып
өтуіміз керек. Бұл негізінен Жетісу өлкесіне қоныс аударушылардың ағылып
келе бастағандығына байланысты еді. Олардың біразы қалаға қоныстанды. Шын
мәнінде, тұрғындардың саны қоныстанушыларға ресми түрде қоныс аударуға
рұқсат етілгеннен кейін көбейе бастады. Қаланың дамуы, әрине, тұрғындар
санының артуына ықпал етті. 1863 жылы Верныйда 6104 адам тұратын, олардың
4322-і - еркектер, 1842-сі ғана әйелдер еді. Мұның мәнісі тұрғындардың
негізгі бөлігінің әскерилер мен олардың отбасылары болғандығында жатыр. Сол
кездегі Қазақстандағы көптеген қалалардың жағдайы осындай болғандығын айта
кеткеніміз жөн. 1870 жылы қала тұрғындарының саны 12673 адамға дейін өсті.
Қалада 17 түрлі халық пен әр түрлі дін өкілдерінің тұрғандығына қарамастан,
тұрғындардың 60 пайызы орыстар еді. Тұрғындардың өсуі сол баяғы
әскерилердің есебінен болатын. Айталық, сол уақытта қаладағы 192 адам
төменгі әскери шенділер еді, олардың 88-і-отставкадағылар және 104-і
демалыстағы солдаттар болатын. Жаңа өлкеде саудамен айналысуға және басқа
да пайдалы істерді бастауға мүмкіндік болғандықтан, олар осында тұрақтап
қалды. Статистикалық мекемелердің жазбаларындағы айтылған, азық-түлік
дүкендерінің, қоғамдық моншалардың, трактирлердің, көптеген шеберханалардың
иелері, үйлерінде қызметшілер ұстайтын да осылар еді. 1904 жылы Верныйда
26943 адам тұрды, олардың: 14880-і - еркектер, 12063-і әйелдер болатын. Ал
1911 жылдың 1 қаңтарында қала тұрғындарының саны 35458 адамға жетті [2, 8
б].
1867 жылы қала мәртебесіне ие болуы Верныйдың дамуына зор ықпал етті.
XIX ғасырдың 60-шы жылдары және 70-ші жылдарының басында батыс бөлігінде,
Үлкен Алматы станицасынан ары қарай, нақтырақ айтқанда, оңтүстігінде Құлжа
көшесімен (Мақатаев көшесі), ал батысында Солдатская көшесімен
(Интернационал көшесімен) шектелетін аумаққа қоныстану басталды. Болашақ
қаланың қалыптасуына сол кездегі күре жолдар, атап айтқанда, Ташкент жолы
үлкен ықпал етті, өйткені сол жолдың бойына тұрғын үйлер салына бастады.
Оңтүстік бағытта, Покровский алаңы мен Қарғалы жолынан Үлкен Алматы
шатқалына қарай созылған жолдың бойында әскери алаңдар бой түзеді. Осы
жолдың Қапал жолымен (Д.Қонаев көшесі) қиылысатын тұсында зират ашылды. Бұл
бағыт қаланың даму жобасына үлкен ықпал етті.
Лепсі көшесінің (Фурманов көшесі) бойынан шөп және ет сататын базарлар
орын тепті. Осы екі базардың шығыс жақ беті - Сергиопольская көшесі
(Төлебаев көшесі) Верныйдың негізгі көлік жолына айналды.
Осыдан біраз уақыт өткеннен кейін зират пен Үлкен Алматы станицасының
арасындағы алқап үш көше арқылы төрт кварталға бөлінеді. Сол кварталдардың
шеткі екі қатары көп ұзамай-ақ Верныйдың өте ірі аумағы болып бірігіп
кетеді.
Верный қаласының әр жылдары, атап айтқанда 1885, 1908, 1912 жылдары,
жасалған бірқатар жоспар-карталары бүгінгі күнге дейін жеткен. 1908 жылғы
жоспарда Верныйдың 48 көшесі және Үлкен Алматының 8 станицасы белгіленген.
Верныйдың жоспарында қаланың солтүстіктен оңтүстікке және шығыстан батысқа
қарай тегіс үшбұрыш түрінде созылғаны көрінеді. Оның шығыс шеті Кіші Алматы
бойымен өтетін Побережная көшесі (Бұзұрбаев к.) болатын. Батысында қала
Гончарная көшесімен (Мұратбаев к.) тұйықталатын. Оңтүстігінде Магистральдық
арық (Абай даңғ.) салынған. Қала аумағы солтүстігінде Ташкент аллеясымен
(Райымбек даңғ.) тұйықталады.
Верныйдың алғашқы басжоспарын әскери инженер Н. Криштановский мен
ерікті инженер П. Зенков жетілдірді. Жоспар 1876 жылы бекітілді; құрылыс
1869 жылдан бері жүріп жатқан болатын. Бұл жоспар бойынша бекініс пен
станицалардан оңтүстік батысқа қарай, казактардың жер үлесінен қосалқы
орындар мен қала жайылымына алты мың десятина жер - қаланы барлық жағынан
қоршап жатқан және шығысында казактар орналасқан Кіші Алматы мекенінен
батысында Үлкен Алматы өзеніне дейін созылып жатқан аумақ бөлініп берілді.
Оңтүстік батысында жайылым тауға дейін, аңғарларға, қолайлы жердің
шекарасына дейін жететін; солтүстік шекара Ташкент жолынан 2 шақырым
төменнен өтетін. Қала құрылысымен әскери ведомство айналысты.
1887 жылы жер сілкінісінен Верный толығымен қирады. Қала үшін жер
сілкінісінің зардаптары ауыр болды. Келген саяхатшыларды өзінің
көркемдігімен тамсантқан Верный шарасыздан, өрт қаупінен бір-бірінен
айтарлықтай қашық орналасқан, ағаштан, каркас-қамыстан салынған жалпақ әрі
жатаған бір қабатты құрылыстан тұратын, қатардағы провинциялық қалаға
айнала бастады. Енді ғимараттар салуда жалғыз ғана талап - орнықтылық
басшылыққа алынды. Верныйлық табиғат зерттеуші В.Н.Шитников 1887 жылғы
Верныйда болған жер сілкінісінен соң былай деп еске алады: Қаланы
болашақта сақтап қалу үшін ерекше шаралар қолданылды. Тас үйлер тіпті де
салынбады, аласа, бір қабатты тас үйлер қала бойынша саусақпен санарлық
еді. Биік емес ағаш үйлер салынды, онда да екі қабаттан артық салуға рұқсат
етілмеді. Екі қабатты үйлердің өзі аз ғана еді, оның үстіне қабаты аласа
болғандықтан, қандай да бір үлкен қаладағы бір қабатты үйлерден олардың
айырмашылығы болмайтын. Сонымен қатар көп үйлердің бөренелер біріктірілетін
бұрыштары жоғарыдан төменге дейін жуан темір шыбықтармен тігілген, ал
пештері темір жолақтармен қабырғаларға бекітілген еді [3, 120-122 бб].
1879 жылы Верныйдың қырық үш көшесіне атау берілді. Оларда патшалық
Ресейдің алыс түкпірінде әкімшілік-сауда орталығының бүкіл әлеуметтік
портреті бейнеленді. Бір кезде әскерилер негізін қалаған бекініс Командир
және Солдат, Штаб және Артиллерия, Лагерь және Казарма және т.б. көшелерден
басталатын. Кейінірек Губернаторская, Гостинодворская, Первогильдейская,
Казначейская, Торговая және т.б. көшелер пайда болды. Көптеген көшелер
Жетісу маңайындағы елді мекендер атауымен аталды: Құлжа, Қаракөл, Қастек,
Талғар, Нарынқол, Қапал, Сергиополь, Пішпек, Ыстықкөл, Қаскелең, Ұзынағаш
және т.б.
Шенеуніктердің білімінің төмендігіне және жергілікті мамандардың
жетіспеуіне қарамастан, Жетісудың тарихын зерттеуде үлкен жұмыстар атқарған
Жетісу облыстық статистикалық комитеті мүшелерінің еңбегінің тиісті бағасын
алуы керек. 1896 жылдың наурызынан бастап ЖОСК қызметіне қазына облыстық
земство қаржысынан жылына 2000 рубльден бөліп отыруды бастайды, сол арқылы
ол Жетісу облыстық басқармасының құрылымдық бөлігі емес, дербес мекеме
ретінде тіршілік ете бастады. Өлкенің тарихы мен статистикасы бойынша
жинақталған үлкен материал 1898, 1900, 1901, 1905 жылдардағы Естелік
кітапша немесе Жетісу облысының мекенжай күнтізбесінде (Памятная книжка
или адрес-календарь Семиреченской области) жарияланған. Әрине, бұл
Естелік кітапшаға бүкіл ғылыми материал енген жоқ, сондықтан да іргелі
еңбектердің көптеген авторлары Записки немесе Известия Русского
географического общества, Ученые записки Казанского университета және
тағы басқа басылымдарда жариялануға мәжбүр болады.
1901 жылы Жетісу облыстық статистикалық комитетінің хатшылығына В.Е.
Недзвецкий тағайындалады. Қазан университетінің заң факультетін бітірген ол
Батыс Сібір өлкесін ғылыми зерттеумен айналысады. В.Е.Недзвецкий 1884 жылы
өзінің тағдыры 30 жылдан астам байланысты болатын Верныйға келеді. Ол
Лепсі, Қапал, Верный уездеріне экспедиция жасайды. 1901 жылы 28 наурызда
В.Е. Недзвецкий Верный уезінің Батыс бөлігіне, сонан соң Пішпек және
Пржевальск уездеріне ауыл шаруашылығы, бау-бақша дақылдарын зерттеуге және
статистикалық мәлімет жинауға іссапармен барады.
В.Е. Недзвецкий әр түрлі тақырыпқа көптеген ғылыми еңбектер жазған.
1896 жылы Семиреченские областные ведомости басылымында оның Об
опасности, грозящей Верненскому плодоводству атты мақаласы жарияланды;
Очерки культуры риса в Семиречье Түркістан өлкесіндегі егіншілік және
мемлекеттік мүлік басқармасының жинағында басылған; Краткий обзор
Семиреченской области, за время состояния ее в составе Степного генерал-
губернаторства аталған кітапшасы 1899 жылы жарық көрген; Памятная книжка
Семиреченской области на 1905 год Верныйда 1905 жылы басылып шағады. В.Е.
Недзвецкийдің тарих, ауыл шаруашылығы, статистика және өлкенің басқа келелі
мәселелері жөніндегі көптеген зерттеулері Жетісудың әр түрлі басылымдарында
ғана емес, одан сырт жерлерде де жарияланған.
Жетісу облыстық статистикалық комитеті және оның мүшелері мұражай мен
кітапханалар арқылы үлкен қоғамдық-ағарту қызметін атқарды, оның 1898 жылы
ашылуы Верный мен Жетісудың мәдени өмірі тарихының маңызды беттерінен
саналады. 1902 жылы күзде осында Өлкенің ауыл шаруашылығы және
өнеркәсібінің бірінші көрмесі өткізіледі. Оның ұйымдастырылуы мен
өткізілуіне В.Е. Недзвецкий белсене ат салысады. Облыс губернаторының
рұқсатымен, ол бау-бақ құрал-саймандары коллекциясының көрсетілімін
ұйымдастырады, бау-бақ зиянкестерімен күрес бойынша бірқатар өзекті
дәрістер оқиды, сондай-ақ соқалардың және қазақтар, ұйғырлар, жергілікті
шаруалар мен қазақтар қолданатын топырақ өңдеу тәсілдерінің конкурсын
өткізеді. 1897 жылы Жетісу облыстық статистикалық комитеті мүшелерінің
арасында оның жанынан облыстық мұражай ашу туралы ой пайда болды деп
хабарланады 1902 жылғы 18 қарашада Верный қалалық басқармасына жазылған
хатта [4,267-269 бб]. Жетісу мұражайының белсенді ұйымдастырушылары арнайы
үндеу-хаттарда облыстық мұражай құрамына Жетісудың флорасы мен фаунасының
өкілдері, сондай-ақ тау жыныстарының үлгілері енетінін... хабарлайды. Бұл
үндеу-хаттар Жетісуды зерттеуге байланысты мәселелермен ерікті шұғылданатын
адамдарға таратылды. Сонымен қатар, коллекция жинауға көмек сұраған
өтініштер Санкт-Петербург университетіне, Санкт-Петербург тау институтына,
Орыс географиялық қоғамының Батыс-Сібір бөліміне және басқа мекемелерге
бағытталады. Бұл үндеулер кеңінен қолдау тауып, мұражайға бағалы көрме
қойылымдары түсе бастады. 1898 жылдың өзінде облыстық мұражай қорына
бұйымдардың айтарлықтай сыйланғаны соншалықты, мұражай үшін сәйкес келетін
баспана жалдау қажеттігі туындайды, ал бұл мұражайды құрушылар үшін
қарапайым мәселе емес болатын.
Өлкені ғылыми зерттеуде облыстық мұражайдың негізгі белсенділерінің
бірі Н.Н. Пантусов үлкен роль атқарды. 1874 жылы, Петербург университетін
бітірген соң, Н.Н. Пантусовты Верныйға қызметке жібереді. Ол мұнда Жетісу
облыстық басқармасында жауапты лауазымдарды атқара жүріп, әкімшілік
комиссиялары жұмысына, қазақ билерінің съездеріне, оқу мекемелеріне,
кітапханаларға, типографияларға, литографияларға, кітап саудасына
жетекшілік етеді, сондай-ақ Түркістан және Жетісу статистика
комитеттерінің, Орыс археологиялық қоғамының, Қазан университеті жанындағы
Археология, тарих және этнография қоғамының археологиялық комиссиясының
мүшесі бола жүріп, 30 жылдан астам қызмет етеді. Ол қазақтың мақал-
мәтелдері, батырлар жырлары, ертегілері мен өсиет өлеңдері енген Материалы
к изучению казах-киргизского наречия (1899-1903 жж.) еңбегінің жеті
басылымын жариялайды. Оның Образцы киргизской народной литературы (1909
ж.) аталатын екінші жинағына өзі жинаған қазақтың басқа ертегілері,
ырымдары, сенімдері, арнау сөздері, өлеңдері енген. Ол Қозы Көрпеш және
Баян сұлу аңызының мәтінін жарыққа шығарады, аңыз кейіпкерлерінің
зиратына, сондай-ақ Ш.Ш. Уәлихановтың зиратына сипаттама береді. Сонымен
қатар оның Киргизская [казахская] игра тогуз кумалак атты мақаласы мен
этнографиялық тұрғыдан өте қызықты қазақ билерінің съездері туралы есептері
белгілі. Н.Н. Пантусов мұражайға жеке меншік археологиялық-этнографиялық
коллекциясын, несториандық қабір үсті тастарының 151 таңбасын, өзінің
ғылыми жұмыстарының қолжазбалары мен жеке кітапханасынан кітаптар сыйлайды
5. 1898 жылдан бастап және одан кейінгіжылдары мұражайқойылымдары,
негізінен Жеке тұлғалардың, уезд бастықтарының, оқу мекемелерінің,
жергілікті және орталық мекемелердің қайырымдылығы есебінен толықтырылады.
Мұражайға өздерінің жеке коллекцияларын бірінші болып сыйлағандар Э.О. Баум
мен К.А. Ларионов болатын. Мұражайға алғаш болып сыйға тартылған 71
данадан тұратын дендрологиялық коллекция, екінші - өздері бұрынғы Құлжа
ауданынан жинаған 140 дана құс, 600 дана жәндік, олардың 200-і түйрелген
және 200-і мақтада. Дәл осы кезде Мұражайға Верный ерлер гимназиясы
жанындағы жаратылыстану-тарих кабинетінен құстың 50 тұлып коллекциясы
беріледі 6,101 б. Мұражайға Верный қаласында 1902 жылы ашылған тұңғыш
ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп көрмесінен де бірталай қойылымдар түседі.
Мұражайды ұстауға жылына 200 рубль шамасында бөлінген. 1902 жылы
сәуір, мамыр, маусым және қазан айларында жеті экспедицияға әрекет жасалды.
Алматы өзенінің аңғарына оның бастауынан Қаскелең өзеніне құйылысына дейін
ботаникалық, зоологиялық және орнитологиялық тұрғыдан зерттеу жүргізілді.
Маусым айында экспедицияға өлкеге танымал фотограф П.А. Лейбин қатысады, ол
мұражайға Үлкен Алматы және Проходной шатқалдарындағы тау көріністерінің 16
фотосуретін сыйға тартады. 1903 жылы екі экспедиция ұйымдастырылады.
Біріншісі - Ақсай өзенінің оң саласы, Тастыбұлақ жылғасының бастауына
ботаникалық мақсатта. Екіншісі - Санкт-Петербург Ботаника бағының бас
ботанигі В.И. Липскиймен бірлесіп, Іле елді мекеніне коллекция жинау үшін.
Дәл осы уақытта мұражай қаржысына Верный ерлер гимназиясының
тәрбиеленушілерінен өсімдік жинауға Есік көліне экспедиция
жарақтандырылады. 1907 жылы энтомологиялық коллекцияны толықтыру бірінші
кезекке қойылады. Осы мақсатта, Верный төңірегіне сапарлардан басқа, Санкт-
Петербург энтомология қоғамының қызметкері А.Г. Якобсонмен бірлесіп, Верный
уезінің шығыс бөлігіне ұзаққа созылатын экспедицияға қам жасалады.
Экспедиция кезінде қоңыздар мен көбелектер жинау басты назарда болады. 12
қорап қоңыз және мың данаға дейін көбелек жиналған. Жол бойы өсімдіктердің
үлгілері, аздаған құс түрлері және сүтқоректілер жиналған, сондай-ақ
метеорологиялық бақылаулар жүргізілген.
Табиғи жағынан бай Жетісу өлкесі Ресейдің көптеген ғалымдарының
назарында болатын. Тек 1905 жылы өңір аумағында ғылыми мақсатпен Томск
университетінің профессоры В.В. Сапожниковтың экспедициясы, Императорлық
Орыс география қоғамының нағыз мүшесі Л.С. Бергтің және Императорлық Санкт-
Петербург Ботаника бағының бас ботанигі В.И. Липскийдің Балқаш экспедициясы
жұмыс істейді 7,60-61 бб. Бұл экспедицияларға облыстық мұражайдың
белсенділері - верныйлық мал дәрігері М.В. Куткин мен музей қорғаушысы В.Е.
Недзвецкий үлкен көмек көрсетеді, олар сапалы ғылыми қызмет еткендері үшін
кіші күміс медальмен марапатталған. Мұражайды бағалы материалдармен
толықтыруда, кейбір қойылымдарды ресімдеуде қазақ халқының өкілдері
қатыстырылғанын атап кету керек. Осылайша, Жетісу облыстық статистикалық
комитеті жанынан құрылған мұражай өлкенің табиғи, тарихи-археологиялық және
мәдени-рухани байлығын зерттеуде және оны насихаттауда аз роль атқарған
жоқ.
Жетісу облыстық мұражайының (ЖОМ) коллекциясы қазіргі Қазақстан
Республикасы Орталық Мемлекеттік мұражайының негізгі қорын құрады және көп
жағдайда сол кездегі ғылыми ағартушылық мекемесін (ЖОМ) революцияға дейінгі
Қазақстанның маңызды мәдени орталықтарының біріне айналдыруға ықпал етті.
Алматы қаласы республика астанасы 1921 жылы 28 наурыз - 3 сәуір аралығында
өткен Кеңестердің Бүкілқазақстандық VI съезінде Республика еңбекшілерінің
еркі мен тілегін білдіріп, Кеңестік Қазақстан астанасын Қызылорда
қаласынан Алматы қаласына көшіру туралы ҚазОАК (Қазақ Орталық Атқару
Комитеті) және ҚазХКК (Қазақ Халық Комиссарлары Кеңесі) қаулысы бекітілді.
Қазақстан астанасын Алматыға көшіру мәселесін РКФСР үкіметі мен БК(б)П ОК
ұйымдастырып бақылады. РКФСР ХКК 1927 жылғы 29 сәуірдегі отырысында Қазақ
Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының астанасын Қызылордадан
Алматыға көшіру туралы қаулы қабылдады.
Сонымен қысқа тарихи уақыт ішінде Алматы кеңестік Қазақстанның үшінші
астанасы болды: 1920 жылы 4 қазаннан Қырғыз (Қазақ) Автономиялық Кеңестік
Социалистік Республикасының астанасы - Орынбор қаласы болды; 1925 жылы 6
шілдеде РКФСР БОАК Қазақ республикасының құрамынан Орынбор қаласын әрі оған
іргелес аудандарды алу және оларды Ресей құрамына беру туралы қаулы
қабылдады. 1925 жылы сәуірдегі ҚазАКСР Кеңесінің V съезі жаңа астанада -
Қызылордада (бұрын - Перовск, кейін Ақмешіт деп аталды) өтті. Мұндай
феномен - ресми астананы 7-9 жылда үш рет ауыстыру - кеңестік мемлекет
тарихында да, әлемдік тарихта да өте сирек кездесетін құбылыс.
Кеңестік Қазақстан астанасын осылай жиі әрі тез ауыстыру себебі,
біздің ойымызша, ОрталықАзиядағы кеңес өкіметінің жағдайына, Кремльдің
геосаяси және макроэкономикалық мақсаттағы кеудемсоқ жоспарларына, далалық
өлкеде қанағат етерліктей көлік инфрақұрылымының жоқтығына байланысты болса
керек. Қазақстан құрамынан алынған Орынбордан астана республиканың
орталығына, оңтүстігі мен батысына, сондай-ақ Орта Азия өңіріне жақындау
Қызылордаға көшірілді. Бұндағы мақсат - мұндағы коммунистік Кеңестік
құрылысты жеделдетіп, экономиканы, жалпы халық шаруашылығын нығайтып, көлік
мәселесін шешіп болған соң, бұрын патша заманында Верный деп аталған,
Орталық Азиядағы бұрынғы әскери-отарлық тірек болған, экономикалық
потенциалы мол Алматыға көшіру еді. Сонымен Түрксібті салу және Ташкент -
Орынбор теміржолына шығу Алматыны республиканың маңызды стратегиялық әрі
экономикалық орталығына айналдырды, бұл астананы көшіруге себеп болды.
Жаңа астана - Алматының қолайлы табиғи-ландшафтылық жағдайы мен
әдемілігі, Іле Алатауының көркем сілемдерімен айнала қоршалуы жаңа
республикалық әкімшілік орталықтың құрылысы мен қайта жаңғыртудың
шығармашылық жоспарлары үшін мол мүмкіндіктер берді. Қазақстанның жаңа
астанасының абаттандырылуының басталуы Кеңес мемлекетінің кезеңдік саяси-
экономикалық реформасымен: әкімшілік-бюрократтық жүйелерді машиналарды
жетілдірумен, ауыл шаруашылығын ұжымдастыруға (және ауыл тұрғындарының
ауылдан кетуі, жұмыс қолы армиясының пайда болуы), ауқымды
индустрияландыруға, теміржол инфрақұрылымыныңтипті орталықтандырылған-
отарлықжелісін орнатуға сәйкес келді. Қазақстанның табиғат ресурстарын
экономикалық тұрғыда игеру Кеңес елінің саяси-стратегиялық доктринасымен,
жаңа адам және жаңа коммунистік қоғам құру идеологиялық мәселелерімен
бірлікте шешілді және жүзеге асырылды.
1930 жылдары бүкіл республика мен ел ауқымындағы қызу саяси және аса
қарқынды саясаттандырылған өмірді көрсете отырып, Алматыда Коммунистік
партия, Кеңес, кәсіподақ, комсомол, басқа да қоғамдық ұйымдардың әртүрлі
съездері, сессиялар, кеңестер, мәжілістер және т.б. салтанатты түрде
өткізілді. 1936 жылы 5 желтоқсанда ҚазАКСР Қазақ Кеңестік Социалистік
Республикасы болып өзгертілді. 1937 жылы 21-26 наурызда Қазақ КСР
Кеңестерінің төтенше X съезі болып, Қазақ КСР-нің Конституциясы қабылданды.
Ұлы Отан соғысының басталуымен қаланың бейбіт кескіні бірден-ақ өзгере
бастады. Оның төңірегінде жас жауынгерлерді соғыс өнері мен атуға үйретуге
арналған полигондар мен тирлер салынды. 1941 жылы қыркүйекте Мемлекеттік
Қорғаныс Комитеті әскери іске жалпыға ортақ және міндетті оқыту туралы
қаулы қабылдады. Астана кәсіпорындарында жаппай құрылған жалпыға бірдей
міндетті оқу бөлімшелері 1941 жылы автоматшы, пулеметші, мерген, граната
лақтырушы, байланысшы, радиошы, телефонист әскери мамандықтары бойынша
134083 адам даярлап шығарды. Халықты әскерге даярлауда армияға, авиацияға
және химиялық қорғанысқа көмектесу ерікті қоғамы - ОСОАВИАХИМ маңызды рөл
атқарды. Соғыстың алғашқы айларының өзінде ол қоғам Алматыда әуе және химия
шабуылына қарсы тұратын 1015 үйірмесі мен өзін-өзі қорғаушылардың 660 тобын
құрды. Алматы аэроклубы ұшқыштарға алғашқы білім беретін 22-бастауыш
авиациялық мектебі болып қайта құрылды. Горельник шатқалында жауынгерлерді
таулы жерлерге даярлайтын Бүкілодақтық әскери мектебі әрекет ете бастады.
Қызыл Крест курстарында медбикелер мен санитарлық жасақшылар даярланды.
Қалада 11 мектеп, 26 қысқа мерзімді медицина курстары ашылып, 37 санитарлық
пост ұйымдастырылды. Халық донорлар қозғалысына белсене қатысты.
Фашизммен соғыс тыл мен майданның орасан зор күш салуын талап етті.
Бүкіл елдегі сияқты Қазақстан астанасында да әскери бөлімдерді құру, оқыту,
майданға жіберу жұмыстары белсенді өріс алды. Соғыстың алғашқы айларында
Алматыда бірнеше атқыштар дивизиясы мен бригадалары, сондай-ақ басқа да
арнайы бөлімдері құрылды. 1941 жылы шілдеде бірінші болып 316-ші атқыштар
дивизиясы ұйымдастырылды. Қазіргі кездегі Ш.Қалдаяқов және Гоголь
көшелерінің қиылысында орналасқан бұрынғы №19 мектеп ғимаратынан мынадай
мемориалдық тақтаны көруге болады: Бұл ғимаратқа 1941 жылы жазда Кеңес
Одағының батыры генерал-майор И.В. Панфилов атындағы 8(316)-гвардиялық
атқыштар дивизиясының штабы мен саяси бөлімі орналасты. Байланыс
техникумында - дивизияның 1075-полкі, медицина институтында - 1077-полкі
және медициналық-санитарлық батальон, Тастақта - 857-артиллерия полкі,
Комсомол көлінде - сапёрлар батальоны, Офицерлер үйінде - байланыс
батальоны жасақталды. Күзде Алматыдан 39-ерекше курсанттар атқыштар
бригадасы мен 391-атқыштар дивизиясы майданға аттанды. 1942 жылдың ішінде
Алматыдан ұрыс қимылдары ауданына 100-қазақ ұлттық атқыштар бригадасы, 38-
атқыштар дивизиясы, 405-атқыштар дивизиясы мен 173-гаубицалық артиллерия
полкі жіберілді. 1942 жылы желтоқсанда Алматы аэроклубы кадрларынан
жасақталған және соның материалдық базасында құрылған 662-ші, 991 -ші және
992-авиаполктер майданға аттанды. Мыңдаған алматылықтар Ұлы Отан соғысының
майдандарында елдің тәуепсіздігі мен бостандығы үшін жан аямай шайқасты.
485 застава шекарашыларының ішінде батыс шекарада қызмет еткен
алматылықтар да алғашқылардың бірі болып жау соққысына қарсы тұрды.
Негізінен жеңіл атыс қарулары болса да, заставалардың ешқайсысы да қорғаныс
шебін тастап кеткен жоқ. Мысалы, Брест шекарашылар отрядтарының 6-
заставасында бөлімше командирі сержант А. Королев қызмет етті. Ол қаза
тапқан командирдің орнына заставаға басшылық етуді мойнына алды. Ауыр
жараланып, тұтқынға түсті, одан қашып, Қызыл Армия бөлімдерімен қосылғанша
қатардағы жауынгер, кейін партизан жасағында бөлімше командирі болып
соғысты.
Брест қамалын қорғау аңызға айналды. Оны қорғаушылардың ішінде
алматылық көп ұлт өкілдері: Ғ. Жұматов, Е. Качанов, Ш. Чултуров, С.
Лебедев, Н. Сыдықов және басқалар болды. Қамал қабырғасының іргесінде ҚазМУ
аспиранты Г.Д. Деревянко, Д. Тищенко, Аргамасов, Байғаскин, Ш.
Сүлейменовтер қаза тапты. Зенит тобының командирі Петр Карболиннің 1941
жылғы 25 маусымдағы Кобрин бекінісінің батыс бөлігіндегі ауыр соғыстуралы
естелігінен: Фашистердің жаяу әскерлеріне қарсы біздің кезекті шабуыл
кезінде қатардағы жауынгер Шотабай Сүлейменов қаза тапты. Ол пулеметтің
екінші атқышы еді, пулеметші Иван Шевцов ауыр жараланған кезде, соның
орнына түрып, фашистерге дәлдеп оқ жаудырды. Оның тасасында біздің
жауынгерлеріміз сүңгісіз карабиндерімен, винтовкаларымен және
автоматтарымен жауға қарсы атойлап ұмтылды. Шотабай оқтары таусылғанша
атты. Оқ таусылған кезде, ол көтеріліп жауға граната лақтырған сәтте оққа
ұшты [8,17 б].
Қамалды қорғаушылардың көбісі қаза тапты, аман қалғандары жаумен
шайқасты. Біреулері қоршауды бұзып өтіп, Қызыл Армия бөлімдеріне қосылды.
Басқалары, мысалы пулеметші Нұрым Сыдықов сияқты жауынгерлер партизан
жасақтарында жау басып алған аумақта соғысты. Халық кек алушылары ротасының
командирі болған бұрынғы мұғалім рельс соғысы кезеңінің өзінде
қарсыластарының эшелонда-рын 14 рет жолдан тайдырып апатқа ұшыратты. Жаумен
соғысу кезіндегі ерлігі мен тапқырлығы үшін Нұрым Сыдықов Қызыл Ту, 2-
дәрежелі Отан соғысы ордендерімен, 2 рет Қызыл Жұлдыз ордендерімен,
көптеген медальдармен марапатталды.
Басқа жауынгерлер тұтқынның барлық ауыртпалығын көрді. Қамал
қорғаушысы - 6-дивизияның 75-дербес барлау батальонының механик-жүргізушісі
Қасым Ілиясұлы Жарменов 1941 жылы 29 маусымда жау бомбалауы кезінде ауыр
контузия алып, тұтқынға түседі. Соғыс тұтқындарына арналған фашист
лагерлері мен түрмелерінің барлық азабын тартса да, Берг қаласындағы
концлагерь және Бухенвальд тұтқыны жасымады. 1944 жылы күзде бір топ
жолдастарымен бірге тұтқыннан қашып, чехтардың Дольна-Бяла деревнясына
барады. Жергілікті патриоттар қашқынға көмектесіп, оны партизандаға
жібереді.
1961 жылы Брест қамалын қорғаушылармен кездесуде түсірген Михаил
Ананьиннің Бұл енді қайталанбауы тиіс деген фотографиясы бүкіл әлемге
таралды. Суретке қамалдың жартылай бұзылған қабырғасына тізерлеп жығылған
ҚазМУ-дың бұрынғы студенті В.И. Фурсов түсірілген. Ол 1941 жылы маусымда
миномет тобының құрамында Брест қамалының Оңтүстік қақпасын қорғады, ауыр
жараланды, фашистердің концлагерінің қапасында азап көрді, азат етілген соң
1945 жылы Алматыға келеді. Бір аяғынан айырылған ол кейін биология
ғылымдарының докторы, профессор болды, 2-дәрежелі Отан соғысы және Ленин
ордендерімен марапатталды.
1941 жылы тамызда 316-атқыштар дивизиясы әскерінің эшелондары майданға
аттанды. 1941 жылы қыркүйекте олар Ленинград майданында алғаш рет ұрысқа
шықты. 1941 жылы қазан айының басында Жоғарғы Бас Қолбасшы Ставкасының
бұйрығы бойынша дивизия генерал К.К. Рокоссовскийдің басшылығындағы 16-
армия қарамағында Батыс майданға жіберілді. Мәскеуді қорғау үшін дивизия
Волоколамск бағытындағы ені 40 шақырымнан астам қорғаныс шебіне орналасты.
15 қазанда жаумен қантөгіс ұрыс басталды. Сүйікті Алматы қаласы сияқты,
Мәскеу үшін де соғысыңцар [9,48 б]. Осындай сөздермен алматылықтар -
Мәскеудің батыр қорғаушылары соғысқа аттанды. Жауға төтеп беріп, кейін
желтоқсанның бұлыңғыр таңында өздері де шабуылға шығып, қарсыластарын кері
қуды.
1941 жылғы 16 қараша дивизия жауынгерлерінің жаппай ерлік көрсеткен
күні болды. Танкілерді жоюшы взводтың 28 жауынгері (олардың ішіндегі
алматылықтар: П.К. Емцов, Н. Есболатов, А. Қосаев, А.И. Крючков, Н.Г.
Максимов, Г.С. Митин, Д.Ф. Тимофеев, Н.С. Трофимов, И.А. Шепетков) саяси
жетекші Василий Клочковтың басшылығымен Дубосеково темір жол айрығы түбінде
50 неміс танкісінің шабуылын тойтарып, оның 18-ін жойды. Кіші лейтенант П.
Фирстовтың басшылығымен 11 сапер Строково деревнясының түбінде немістің 20
танкісіне тосқауыл болды. Олардың барлығы қаза тапты, бірақ жауды
өткізбеді. Танкілерді жоюшы 17 жауынгер саяси жетекші А. Георгиевтің
басшылығымен Мыканино деревнясының түбінде 12 танкіні тоқтатып, екі жүзден
астам гитлершілерді жойып жіберді. 17 кеңестік солдаттың 14-і қаза тапты,
бірақ жау өте алмады. Сол сияқты саяси жетекші П. Вихрев Петелино деревня-
сында 14 жауынгермен бірге фашистердің взводы мен 7 танкісін жойды. П.
Вихревтің өзі екі танкіні жойып, гитлершілердің қоршауында жалғыз қалып
қойды, сөйтіп соңғы оғымен өзін-өзі атты.
1942 жылы сәуір-мамыр айларында бұрын Алматыда жасақталған 39-ерекше
курсанттар бригадасы 88-атқыштар дивизиясы болып қайта құрылды. Смоленск
облысын, Белоруссия мен Литваны азатетуге қатысты, Шығыс Пруссия мен
Жоғарғы Силезияда жауды талқандауда табандылық пен ерлік, жоғары деңгейдегі
ұйымшылдық пен әскери шеберлік көрсетті.
Ұлы Отан соғысы тарихында Ленинградты қорғау айрықша орын алады.
Ленинград түбінде қазақстандық құрамалар ішінде 100-ұлттық бригада соғысты,
ол Белый қаласындағы, Великие Луки, Демьянск және Ржев аудандарындағы
соғысқа қатысты. 4,5 мыңнан астам басқыншыны жойды. 1943 жылы желтоқсанда
бригада 31-атқыштар бригадасымен 1-атқыштар дивизиясына қосылды, сөйтіп,
Белоруссияда, Польшада және Батыс Померанияда соғысты [10].
1943 жылы 16 қазанда 100-атқыштар бригадасының пулеметшісі, аға
сержант Мәншүк Мәметова ежелгі орыс қаласы Невель түбінде болған ұрыста
өзінің өшпес ерлігін көрсетті. Кеңестік Шығыс әйелдерінің ішінде ең бірінші
болып оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (қайтыс болғаннан кейін
берілді). Қазір Псков облысының (Ресей Федерациясы) Невель қаласындағы бір
көше оның есімімен аталады. Алматыда оның есімімен көше және №28 орта
мектеп аталды, ал Алматы Медицина институты әрқашан өзінің студентін мақтан
тұтады.
Батыр қала Ленинград блокадасын бұзып өту операцияларының табысты
болуына инженер және автожол әскерлерінің бөлімдері мен бөлімшелері де
көмектесті. 2-екпінді армияның шабуылын қамтамасыз еткен бөлімдердің ішінде
1942 жылдың басында Алматыда жол ұйымдары мен Түрксіб жұмысшыларынан
құрылып, сол жылы көктемде майдандағы өмірін бастаған 191-дербесжол
құрылысы батальоны да болды [11, 63 б].
Алматылықтар Сталинград үшін шайқаста да ерлік жасады. 1942 жылы
көктемде Харьков түбіндегі соғысқа қатысқан 38-атқыштар диви-зиясы ерлікпен
шайқасты. Дивизия Донда және Сталинград түбінде де соғысты. Дивизия 64-
армия құрамында 62-армиямен қатар соғысып, ұрыстарда шынығып, жеңімпаз
атанды. 1943 жылғы наурызда Сталинград түбіндегі ұрыстарда көрсеткен ерлігі
үшін 38-атқыштар дивизиясы 73-гвардиялық дивизия болып аталды. Курск
доғасындағы, Днепрден соғысып өту кезіндегі, Румынияны, Венгрияны,
Югославия мен Австрияны азат етудегі ұрыстарда өзінің атағын арттырды [12,
204 б].
Сталинград аспанында Нүркен Әбдіровтың досы әрі полктесі, оның соңғы
ерлігін көзімен көрген алматылық ұшқыш-штурмовик Алексей Писанко соғысты.
70-дербес барлау ротасының командирі, 3-дәрежелі әскери инженер, алматылық
В.И. Пашков жауынгерлік тапсырмаларды орындады. Майдан даласында алғашқы
көмек көрсеткені үшін және жараланған солдаттар мен офицерлерді медсанбатқа
жіберуді ұйымдастырғаны үшін алматылық дәрігер В.Ш. Турецкий мен
медициналық жабдықтау бастығы Д.А. Пейсахович Жауынгерлік ерлігі үшін
медальдарымен марапатталды.
Жоюшы, шабуылшы және бомбалаушы авиацияда көптеген алматылық ұшқыштар
соғысты. Ауыр бомбалаушы ұшақ экипажының командирі аэроклуб түлегі Б.
Есіркепов болды. Лейтенант И. Даурановтың Ил-2 ұшағы Жеңіс күніне дейін
шабуыл жасады; ұшқыш А. Долгов Гастеллоның ерлігін қайталады. Алматы
аэроклубының түлектері ішінен 9 ұшқыш Кеңес Одағының Батыры атағын алды.
Көктөбеден (Веригин тауы) планермен ұшқан алғашқы курсанттардың ішінен
Сергей Дани-лович Луганский 1938 жылы Алматы аэроклубында бастапқы жазғы
дайындықтан өтіп, Орынбордағы ұшқыштар мектебін, Әскери-әуе академиясын
бітіріп, жоюшы ұшқыш болды. 1939-1940 жылдардағы кеңес-фин соғысы кезінде
С.Д. Луганский өзінің бірінші орденін алды, содан кейін Ұлы Отан соғысында
екі мәрте Кеңес Одағының Батыры атағымен марапатталды. С.Д. Луганский 417
рет жауынгерлік тапсырмамен ұшып шығып, жаудың 43 ұшағын атып түсірді, 2
рет таранға шықты. 1943 жылы Алматының комсомолдары мен жастары С.Д.
Луганскийге жаңа истребитель сыйлады, онымен батыр жаудың 7 ұшағын атып
түсірді. С.Д. Луганскийге Абылай хан даңғылында қола ескерткіш орнатылған.
50-ден астам алматылық, Кеңес Одағының Батырларының есімдері тарихқа
алтын әріппен жазылды. Мыңдаған қала тұрғындары КСРО-ның жауынгерлік
ордендерімен және медальдарымен марапатталды.
1.2 1946-1991 жылдар аралығындағы Алматы қаласы
Ұлы Отан соғысы аяқталған соң республика астанасы - Алматыда құрылыс
қайтадан кең құлаш жайып өрістеді. Осы жылдары Түркістан-Сібір теміржолы
ауруханасы, ғалымдардың тұрғын үйі сияқты және басқа да бірқатар ірі
ғимараттар ірге көтерді. 1946-1958 жылдары қала мен Алматы облысының
күрделі құрылысында күрделі салымның 770 млн сомынан көп қаржы, немесе
осыдан 29 жыл бұрынғымен салыстырғанда 12 есе көп қаржы игерілді. Көз
алдында бүкіл қаланың құрылысын қарқындатып үйлер мен ғимараттар бой көтере
бастады. Республикада салыстырмалы түрде арзан жобалар бойынша көпшілікке
арналған тұрғын үй салу жүзеге асырылды. Егер 1950 жылдары Қазақстанда
жалпы ауданы 2103 мың м2 тұрғын үй салынса, 1960 жылы - 7447 мың м2 тұрғын
үй салынды. Бұл тұрғын үй шуы болды.
Өнер зерттеуші Н. Полонская былай еске алады: Мен Алматыда 1946
жылдан бастап тұрамын. Бұл жерге келгенде біз Арық және Дүнген көшелерінің
қиылысындағы жер үйде қоныстандық. Қазір бұл - Абай даңғылы мен Масанчи
көшелерінің қиылысы. Біз қаланың шетінде тұрдық деп айтсам болады, өйткені
әрі қарай бақшалар мен жүгері алқабы орналасты. Қазіргі Орталық стадионнан
жоғары сол уақытта жапон тұтқындарына арналған лагерь болды. Сол жақта
солар үшін кірпіш зауыты салынса керек. Мен мектепке барған жылы ол жерде
жапондар болмады. Олар тұрған барақтарға біздің отандастарымыз қоныстанды.
Сол кезде Алматыда екі және үш қабатты үйлер салынды. Біз оларға бүгінгі
көп қабатты биік үйлерге қарағанда сүйсініп қарайтын едік. Мысалы, Шетел
тілдері институты, Жедел жәрдем станциясы және Медицина институтының
ғимараттары.
Дүнген көшесі үйілген екі төбеге тірелді. Біріншісі Басарықтан төмен,
екіншісі көше арқылы қарама-қарсы орналасты. Екінші қорғанның беткейіне
баспалдақ қазып тасталды, сол арқылы жер үйлер салынды. Оларды Екінші
дүниежүзілік соғыс кезінде босқындар салды. Олар өз үйлеріне қайтуға
мүмкіндік алғанда жер үйлерді мұқтаж алматылықтарға сатып кетті [13,304-
306 бб].
Соғыстан кейінгі жылдары көбінесе тұрғын үйлер салынды, қаланы одан
әрі абаттандыру жөнінде үлкен жұмыстар жүргізілді. Төртінші бесжылдық
кезінде 80 мың м2-ден артық тұрғын үй ауданын пайдалануға беру
қарастырылды. 1950 жылдарға қарай қаланың негізгі тораптары және маңызды
архитектуралық-жоспарлық тораптары қал ыптасты. Қаланың орталығы Гоголь
көшесі, Ленин (Достық) даңғылы, Калинин (Қабанбай батыр) және Дзержин-ский
(Наурызбай батыр) көшелері ауданында қалыптаса бастады. Сол кездегі
сейсмикалық нормаға сәйкес, негізінен, 2-3 қабатты үйлер салынды. Осы
жылдары ҚР Ғылым академиясының бас ғимараты, Үкімет үйінің жаңа ғимараты,
Орталық стадионның бас Спорт алаңы, Саяси оқу үйінің, Орталық әмбебап
дүкенінің (ЦУМ; қазір Заңғар) және т.б. ғимараттардың құрылысы аяқталды.
Қоғамдық көгалдандыру жүйесі қайтадан құрылды, ескі көше тармағы қалпына
келтірілді, Алматыға сырттай абаттандыру шаралары жүзеге асырылды.
Соғыстан кейінгі жылдары Алматы құрылысы мен абаттандыруға күрделі
салымның жалпы мөлшері шамамен 500 млн сом құрады, бұл екінші және үшінші
бесжылдықтың үш жылына қарағанда едәуір көп еді.
Алға өнеркәсіптік және азаматтық құрылысты қатар жүргізу мақсаты
қойылды. Алматының сейсмикалық қауіпті аймақта орналасу ерекшелігі де
ескерілді. Бұл фактор архитекторлар мен жобалаушылардың жұмысын тездетті.
Олардың тілегі бойынша ықшамаудандар салу қолға алынды. Қаланың орталық
көшелерінің бірі - Комсомол көшесі қаланың ендік бағытта ұлғаюының бас
жоспарының композициялық негізі болды.
Жоспар бойынша қаланың орталық шекарасы солтүстікте - Ташкент
саяжолымен (қазір Райымбек даңғылы), шығысында - Кіші Алматы өзенімен,
оңтүстікте - Басарықпен (Абай даңғылы), батыста - Есентай өзенімен
аяқталды. Осылай 1950 жылдардың басында орталықтың негізгі бөліктерінің
архитектуралық-жоспарлау сұлбасы мен анық кескіні, яғни қазіргі Алмалы
ауданы пайда болды. Көгалдандыру жоспары жүйеге келтірілді, ал ескі көшелер
бірқатар өзгерістерге ұшырады. Гоголь, Калинин, Дзержинский сияқты көшелер,
дұрысында олардың периметрі Алматының орталығы болып саналады. 1950
жылдардың соңына қарай Алматы қала құрылысын жобалау мемлекеттік институты
сейсмикалық қауіпті зона үшін типтік үйлердің жобасын жасай бастады. Төрт
жылдан кейін жүгері алқабына Үкімет үйі салынды. Кейінірек Балалар әлемі
дүкені, Жазушылар одағының ғимараты, Қалалық кеңестің Атқару комитетінің
ғимараты, сондай-ақ В. И. Лениннің ескерткіші бар үлкен сквер орталықтың
біртұтас архитектуралық композициясын қүрады.
Тұрғын үй құрылысы орталық көшелерде ғана емес, қаланың шетінде де
жүргізілді. Зауыт ауданы салынды. Астананың оңтүстік-батыс және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Алматы қаласы тарихының музейі
Алматы - 2013
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Алматы қаласының тарихы
3 Алматы қаласының Ұлы Отан соғысына дейінгі тарихы ... ... ... ...5
4 Алматы қаласының 1945 жылдан бүгінгі күнге дейінгі тарихы ... 17
1.3 1946-1991 жылдар аралығындағы Алматы
қаласы ... ... ... ... ... ... ..28
2 Алматы қаласы тарихының музейі
2.1 Қазақстанда музей ісінің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2.2 Алматы қаласы музейінің ғылыми-қор
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . .41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .54
Падаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .55
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 57
КІРІСПЕ
Музей халықтың есі іспетті ештеңеге теңгеруге келмейтіндей керемет
қазына. Туған ата-анасына, туыстары мен достарына, туған Отанына деген әсте
бір айнымас, ыстық жүрегі бар, зерделі азамат мұрағат қазыналарына әсте
көзжұмбайлық жасай алмайды, оны ескерусіз қалдырмайды. Қайта ең асыл қанына
ескерткішіне балап, ерекше қастерлейді.
Музей — жалпы адамзат баласының өмірінде заттық және рухани мәдениетті
танытуда, зерттеу мен насихаттауда үлкен роль атқарады. Әсіресе, ұлттық.
мәдени, азаматтық, әскери, еңбек жетістіктерін, әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің
ерекшеліктерін оқып-үйренуге оның көмегі зор.
Музей дегеніміз тарихи материал, өткен өмірдің деректі ескерткіш. Ол
өткен өмірдің деректі ескерткіші. Ол өткен өмір құбылыстарын, бастан кешкен
тарихты, дипломатиялық қарым – қатынастарды, саяси- қоғамдық, экономикалық
өмірдің алуан – алуан құбылыстарын зерттеу үшін сақталады. Бір қарағанда
музей – жанды тірліктің жансыз дерегі сынды көрінері де бекер емес. Бірақ
та бұл сырт көзге ғана. Асылында, музей әлемі тереңіне бойлап, жіті
үңілетін зерделі иесіне кезіксе, бір кереметі оған да тіл бітіп сөйлейді,
жан дірілі мен айғақты сырын айқара ашып тілдеседі. Музей шежіре – кеніш,
шежіре – сыр дейтініміз содан.
Олай болса, ел тарихының тамыры болатын музей ісі туралы ойлар,
мәліметтер іздеу бойында рухани қазынасы бар әрбір адамды қызықтырары
сөзсіз. Осы бағытта оқып, көңіл бөліп, зерттей келе тікелей қазақстандағы
музей ісінің өткен жолы мен қазіргі деңгейі жайында жүйелі пікір қозғайтын
еңбектердің аз екенін байқаймыз. Сондықтан да өз өлкеміздің шежірісін білу
жолында Алматы қаласының тарихы музейіне қарлығаштың қанатымен су сепкендей
болса да баға беріп, ой елегінен өткізіп көрейік деп отырмыз.
Алматы қаласының тарихы музейінің тарихының беттері аса да қалың емес.
Дегенмен, соны жан-жақты зерттеуге тырыстық.
Тақырыптың өзектілігі. Ел басының мәдени мұра бағдарламасын негізге
ала отырып өткенімізден мол мәліметі баяндайтын музей және оның
жәдігілерінің болашақ ұрпаққа отансүйгіштікті жеткізудегі орасан зор рөлін
ашып көрсету.
Музей алғашқыда аса бағалы бұйымдар мен заттар және мәдени
жәдігерлерді сақтайтын қазыналық қор ретінде қалыптасты. Уақыт өте келе ол
әдістемелік қызметі жетілген функционалдық институттарға дейін дамып жетті.
Жаңа мыңжылдықта адамзаттың глобализация дәуіріне аяқ басу кезеңінде
мұражай қызметіне жаңа ақпараттық құрал-жабдықтар мен интеграциялық
үрдістер дендеп енуде.
Еліміз музейлері кеңес үкіметі тұсында ғылыми-зерттеу және ғылыми-
ағартушылық бағытында қызмет атқарды. Бірақ олардың жұмысы идеологияға
негізделген, көбінесе кеңес үкіметінің жетістіктері мен жеңістерін
насихаттуға арналды. Қазақстандағы музейлер еліміздің тәуелсіздігін алуына
байланысты көп өзгерді. Музей - арнайы жабдықталған, қоғамдық
қажеттіліктерді өтеуге арналған, тарихи-ғылыми дерек ретінде жәдігерлерді
сақтап, ұрпақтан-ұрпакқа жеткізетін, әлеуметтік ақпарат құжаттарын
жинайтын, эстетикалық құндылықтары бар мекеме болып табылатын себепті
музейлерге қойылатын талаптар да күшейді.
Осы уақытқа дейін Қазақстандағы музейлер көбінесе тарихи бағытта жұмыс
істеп келді. Кеңес дәуірі кезеңінде жалпы тарихи, тарихи-революциялық,
әскери-тарихи, этнографиялық, өлкетану музейі болып бөлінді де, олар жалпы
музейлердің 63 процентін кұрады. Қазақстанда қазірде тарихи, өлкетану
музейі басым. Соңғы кезде қолданбалы музейлердің мәселелеріне көп көңіл
бөлінуде. Себебі, музей жұмысында ғылыми жинақтау, ғылыми қор,
экспозициялық, көрмелік, білімдік, тәрбиелік, насихаттау бағыттары жұмыс
істеп, жас ұрпакты тәрбиелеу жұмысында маңызды роль атқаруда.
Сонымен қатар, елімізде ашық аспан асты музейлерін ашу ісіне де көп
көңіл бөлінуде. Сондай музейлердің бірі Алматы қаласы тарихының музейі
болып табылады. Музей қазіргі күні Ә.Х.Марғұлан атындағы Археология
институтының қызметкерлерімен бірігіп, Боралдай сақ қорғандары атты ғылыми
жоба бойынша жұмыс істеуде. Бұл жоба бойынша Боралдайда ұл жоба бойынша
Боралдайда 430 га жерді алып жатқан аспан асты музейін салу болып табылады.
Және де архео-этнопарк салу жоспарлануда. Біздің мақсатымыз Алматы қаласы
тарихы музейінің осындай ғылыми жұмыстарын ашып көрсету қажеттілігі
туындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Алматы қаласы тарихының музейі 2002 жылы
ғана ашылғандықтан осы музей жайлы деректердің аздығы, аз зерттелгендігі
қиындық тудырады. Сол себепті Алматы қаласы тарихының музейі туралы жазуда
музей деректерін, бұқаралық ақпарат құралдарының мәліметтерін пайдалануға
тура келді. Және де осы музейдің ғаламтордағы жеке сайтындағы пайдаландым.
Сайтта музейдің ашылған күнінен бастап бүгінгі күнге дейінгі тарихы, ғылыми-
қор жұмысы, сөреге қойылған музей экспонаттарына сипаттама берілген.
Алматы қаласының тарихы туралы К.М.Байпақовтың Алматы қаласының
тарихы атты еңбек негізгі дерек көздерінің бірі болып табылады. Бұл
еңбекте Алматы қаласының ежелгі тарихынан бүгінгі күнге дейінгі тарихы
баяндалған.
Жұмыстың мақсаты. Тарих тәжірибесінде ұрпақтардың кешегісімен
бүгінгісін байланыстыратын, тұнып тұрған қайнар көз музей деректерінің
маңызын баяндау. Сол арқылы Қазақстандағы музейлердің бүгінгі күнде
ғылымның дамуына қосатын үлесін, оқушыларға, студенттерге Қазақстан тарихын
оқытудағы музейлердің алатын орнын ашып көрсету.
Алматы қаласының тарихы музейінің тарихын жан – жақты жеткізу,
жәдігерлердің құжаттарын белгілі бір хронологиялық ретке келтіру.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Тарихи ғылыми деректер мен
материалдарға тарихи-салыстырмалы және тарихи-әдістемелік анализ жасау
негізінде жазылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі, зерттелу деңгейі мен деректік
негізі қарастырылады.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауында Алматы қаласының Верный қаласы
болып құрылған күнінен бастап, бүгінгі күнге дейінгі тарихы баяндалады.
Екінші тарауда Қазақстанда музей ісінің даму тарихы мен Алматы қаласы
тарихы музейінің ғылыми-қор жұмысы жазылды. Сонымен қатар музейдің ғылыми
жобалары, ашық аспан астындағы Боралдай сақ қорғандары атты архео-
этнопарктың салуы жайлы айтылды.
1 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ТАРИХЫ
1.1 Алматы қаласының Ұлы Отан соғысына дейінгі тарихы
Алматы қаласының тарихы сонау ежелгі кезеңдерден бастау алады. Әр
түрлі кезеңдерді бастан кешкен бұл қала бүгінгі күні үлкен мегаполистердің
біріне айналып отыр. Алматы қаласының тарихына тоқталғанда Верный қаласынан
бастауды жөн көрдік.
Географ, солтүстік және дала халқының тұрмысын жазушы, Қазақстан
қалалары тарихын жазушы орыс тарихнамашыларының бірі - Н.А. Абрамов
Верныйға 1860 жылғы қазанда келеді. Верныйда бұрын болғандар сияқты, оны да
қазақ даласының осы керемет өңіріндегі тірі табиғаттың көз тартарлық
әсемдігі қайран қалдырады. Ол: Верный бекінісінің негізі орта ғасырлардағы
Алмату, яғни алмалы қала орналасқан жерде 1854 жылы қаланды. Алматы
немесе Верный бекінісі Іле Алатауының бөктерінде, жемістері өте дәмді алма
мен өрік ағаштары жайқалған, тегіс жерде орналасқан [1,205 б], - деп
жазады. Верный бекінісі өзінің іргесі қаланған күннен бастап саяхатшыларға
естен кетпестей тамаша әсер қалдырады.
Верный қаласын қоса есептегенде, Верный уезінің халқы 1911 жылы 259370
адам болды. Оның 157357 немесе 60,8%-ы қазақтардан тұрады. Ұлы жүз
қазақтары дәстүрлі түрде Жетісу аумағын, оның ішінде Іле өзені бассейні мен
оның салаларын, Жоңғар және Іле Алатауы бөктерін, Шу және Талас өзендері
аралығын қоныстанатын. ХІХ-ХХ ғасырларда Ұлы жүз қазақтарының саны 700 мың
адамнан тұрды және оған дулат, үйсін, жалайыр, шапырашты, албан, суан
тайпалары енді.
Уездегі орыстар 67449 адам (26,0%), тараншылар (ұйғырлар) мен
дүнгендер - 25575 адам немесе 9,8% болды. 1871 жылы 17 қарашада қаланың
бірінші басшысы П.М. Зенковтың басшылығымен қалалық дума өзінің бірінші
отырысын бастады. Жетісу облыстық ведомстволары газетінің бірінші номері
жарық көреді.
1877 жылы Верный қаласының жоғарғы қалалық өзін-өзі басқару органдары -
қалалық дума және басқарма сайланды. Қалалық дума нұсқау беруші мекеме
болды және қала басшысы мен оның жолдастарын, басқарма мен әр түрлі
комиссия мүшелерін 4 жыл мерзімге сайлап отырды. Қалалық думаға
өнеркәсіпшілердің, көпестердің, шенеуніктердің өкілдері сайланып, шешімдер
қабылдап отырды. Ол шешімдерді генерал-губернатор бекітті. Қаладағы
атқарушы үкіметтің жетекшісі қала басшысы болды. Әр жылдары қала
басшылығына П.М. Зенков, С.М. Быков, И.Д. Лукманов, А.И. Путолов, Я.С.
Шепкин, И.Д. Брызгалов, С.И. Петухов сайланды. Басқарма қаланы абаттандыру,
құрылыс, білім, медицина, сауда т.б. мәселелерімен айналысты.
1883 жылы қала тұрғындарының саны 18040 адам еді, ал 1885 жылы - 21521
адамға жетті. Содан бергі уақытта, XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарына дейін
қала тұрғындарының саны өте баяу өсті. Ұлттық құрамы бойынша қалада:
орыстар - 67,5%, тараншылар (ұйғырлар) - 9,8%, қазақтар - 5,3%, сарттар
(Орталық Азиядан шыққандар) - 4,9%, татарлар - 4,9%, дүнгендер - 4,9 %,
шетелдік- кірмелер - 1,3%, еврейлер 0,4% болды. Шыққан тегі бойынша:
дворяндар, өсіп-өнген азаматтар, дін басылары 4,7%, көпестер 0,7%, мещандар
52,5 %, казактар 1,4%, әскерилер 5,1%, отставкадағы және запастағы әскери
шенділер 6,4 %, ауылтұрғындары 26,9% жәнебасқалар 2,4 пайызды құрады. Шын
мәнінде Верныйдың тұрғындары негізінен орта шаруа деңгейіндегі қалалықтар
еді, олардың негізгі кәсібі ауыл шаруашылығы болды. Құнарлы жер, қолайлы
табиғи жағдайлар орыс шаруаларының назарын аударып, Жетісу жеріне, соның
ішінде Верный қаласына да жаппай қоныс аудара бастады. 1890 жылдардың
соңына қарай қала тұрғындарының саны 20 мың адамға дейін өскенін айтып
өтуіміз керек. Бұл негізінен Жетісу өлкесіне қоныс аударушылардың ағылып
келе бастағандығына байланысты еді. Олардың біразы қалаға қоныстанды. Шын
мәнінде, тұрғындардың саны қоныстанушыларға ресми түрде қоныс аударуға
рұқсат етілгеннен кейін көбейе бастады. Қаланың дамуы, әрине, тұрғындар
санының артуына ықпал етті. 1863 жылы Верныйда 6104 адам тұратын, олардың
4322-і - еркектер, 1842-сі ғана әйелдер еді. Мұның мәнісі тұрғындардың
негізгі бөлігінің әскерилер мен олардың отбасылары болғандығында жатыр. Сол
кездегі Қазақстандағы көптеген қалалардың жағдайы осындай болғандығын айта
кеткеніміз жөн. 1870 жылы қала тұрғындарының саны 12673 адамға дейін өсті.
Қалада 17 түрлі халық пен әр түрлі дін өкілдерінің тұрғандығына қарамастан,
тұрғындардың 60 пайызы орыстар еді. Тұрғындардың өсуі сол баяғы
әскерилердің есебінен болатын. Айталық, сол уақытта қаладағы 192 адам
төменгі әскери шенділер еді, олардың 88-і-отставкадағылар және 104-і
демалыстағы солдаттар болатын. Жаңа өлкеде саудамен айналысуға және басқа
да пайдалы істерді бастауға мүмкіндік болғандықтан, олар осында тұрақтап
қалды. Статистикалық мекемелердің жазбаларындағы айтылған, азық-түлік
дүкендерінің, қоғамдық моншалардың, трактирлердің, көптеген шеберханалардың
иелері, үйлерінде қызметшілер ұстайтын да осылар еді. 1904 жылы Верныйда
26943 адам тұрды, олардың: 14880-і - еркектер, 12063-і әйелдер болатын. Ал
1911 жылдың 1 қаңтарында қала тұрғындарының саны 35458 адамға жетті [2, 8
б].
1867 жылы қала мәртебесіне ие болуы Верныйдың дамуына зор ықпал етті.
XIX ғасырдың 60-шы жылдары және 70-ші жылдарының басында батыс бөлігінде,
Үлкен Алматы станицасынан ары қарай, нақтырақ айтқанда, оңтүстігінде Құлжа
көшесімен (Мақатаев көшесі), ал батысында Солдатская көшесімен
(Интернационал көшесімен) шектелетін аумаққа қоныстану басталды. Болашақ
қаланың қалыптасуына сол кездегі күре жолдар, атап айтқанда, Ташкент жолы
үлкен ықпал етті, өйткені сол жолдың бойына тұрғын үйлер салына бастады.
Оңтүстік бағытта, Покровский алаңы мен Қарғалы жолынан Үлкен Алматы
шатқалына қарай созылған жолдың бойында әскери алаңдар бой түзеді. Осы
жолдың Қапал жолымен (Д.Қонаев көшесі) қиылысатын тұсында зират ашылды. Бұл
бағыт қаланың даму жобасына үлкен ықпал етті.
Лепсі көшесінің (Фурманов көшесі) бойынан шөп және ет сататын базарлар
орын тепті. Осы екі базардың шығыс жақ беті - Сергиопольская көшесі
(Төлебаев көшесі) Верныйдың негізгі көлік жолына айналды.
Осыдан біраз уақыт өткеннен кейін зират пен Үлкен Алматы станицасының
арасындағы алқап үш көше арқылы төрт кварталға бөлінеді. Сол кварталдардың
шеткі екі қатары көп ұзамай-ақ Верныйдың өте ірі аумағы болып бірігіп
кетеді.
Верный қаласының әр жылдары, атап айтқанда 1885, 1908, 1912 жылдары,
жасалған бірқатар жоспар-карталары бүгінгі күнге дейін жеткен. 1908 жылғы
жоспарда Верныйдың 48 көшесі және Үлкен Алматының 8 станицасы белгіленген.
Верныйдың жоспарында қаланың солтүстіктен оңтүстікке және шығыстан батысқа
қарай тегіс үшбұрыш түрінде созылғаны көрінеді. Оның шығыс шеті Кіші Алматы
бойымен өтетін Побережная көшесі (Бұзұрбаев к.) болатын. Батысында қала
Гончарная көшесімен (Мұратбаев к.) тұйықталатын. Оңтүстігінде Магистральдық
арық (Абай даңғ.) салынған. Қала аумағы солтүстігінде Ташкент аллеясымен
(Райымбек даңғ.) тұйықталады.
Верныйдың алғашқы басжоспарын әскери инженер Н. Криштановский мен
ерікті инженер П. Зенков жетілдірді. Жоспар 1876 жылы бекітілді; құрылыс
1869 жылдан бері жүріп жатқан болатын. Бұл жоспар бойынша бекініс пен
станицалардан оңтүстік батысқа қарай, казактардың жер үлесінен қосалқы
орындар мен қала жайылымына алты мың десятина жер - қаланы барлық жағынан
қоршап жатқан және шығысында казактар орналасқан Кіші Алматы мекенінен
батысында Үлкен Алматы өзеніне дейін созылып жатқан аумақ бөлініп берілді.
Оңтүстік батысында жайылым тауға дейін, аңғарларға, қолайлы жердің
шекарасына дейін жететін; солтүстік шекара Ташкент жолынан 2 шақырым
төменнен өтетін. Қала құрылысымен әскери ведомство айналысты.
1887 жылы жер сілкінісінен Верный толығымен қирады. Қала үшін жер
сілкінісінің зардаптары ауыр болды. Келген саяхатшыларды өзінің
көркемдігімен тамсантқан Верный шарасыздан, өрт қаупінен бір-бірінен
айтарлықтай қашық орналасқан, ағаштан, каркас-қамыстан салынған жалпақ әрі
жатаған бір қабатты құрылыстан тұратын, қатардағы провинциялық қалаға
айнала бастады. Енді ғимараттар салуда жалғыз ғана талап - орнықтылық
басшылыққа алынды. Верныйлық табиғат зерттеуші В.Н.Шитников 1887 жылғы
Верныйда болған жер сілкінісінен соң былай деп еске алады: Қаланы
болашақта сақтап қалу үшін ерекше шаралар қолданылды. Тас үйлер тіпті де
салынбады, аласа, бір қабатты тас үйлер қала бойынша саусақпен санарлық
еді. Биік емес ағаш үйлер салынды, онда да екі қабаттан артық салуға рұқсат
етілмеді. Екі қабатты үйлердің өзі аз ғана еді, оның үстіне қабаты аласа
болғандықтан, қандай да бір үлкен қаладағы бір қабатты үйлерден олардың
айырмашылығы болмайтын. Сонымен қатар көп үйлердің бөренелер біріктірілетін
бұрыштары жоғарыдан төменге дейін жуан темір шыбықтармен тігілген, ал
пештері темір жолақтармен қабырғаларға бекітілген еді [3, 120-122 бб].
1879 жылы Верныйдың қырық үш көшесіне атау берілді. Оларда патшалық
Ресейдің алыс түкпірінде әкімшілік-сауда орталығының бүкіл әлеуметтік
портреті бейнеленді. Бір кезде әскерилер негізін қалаған бекініс Командир
және Солдат, Штаб және Артиллерия, Лагерь және Казарма және т.б. көшелерден
басталатын. Кейінірек Губернаторская, Гостинодворская, Первогильдейская,
Казначейская, Торговая және т.б. көшелер пайда болды. Көптеген көшелер
Жетісу маңайындағы елді мекендер атауымен аталды: Құлжа, Қаракөл, Қастек,
Талғар, Нарынқол, Қапал, Сергиополь, Пішпек, Ыстықкөл, Қаскелең, Ұзынағаш
және т.б.
Шенеуніктердің білімінің төмендігіне және жергілікті мамандардың
жетіспеуіне қарамастан, Жетісудың тарихын зерттеуде үлкен жұмыстар атқарған
Жетісу облыстық статистикалық комитеті мүшелерінің еңбегінің тиісті бағасын
алуы керек. 1896 жылдың наурызынан бастап ЖОСК қызметіне қазына облыстық
земство қаржысынан жылына 2000 рубльден бөліп отыруды бастайды, сол арқылы
ол Жетісу облыстық басқармасының құрылымдық бөлігі емес, дербес мекеме
ретінде тіршілік ете бастады. Өлкенің тарихы мен статистикасы бойынша
жинақталған үлкен материал 1898, 1900, 1901, 1905 жылдардағы Естелік
кітапша немесе Жетісу облысының мекенжай күнтізбесінде (Памятная книжка
или адрес-календарь Семиреченской области) жарияланған. Әрине, бұл
Естелік кітапшаға бүкіл ғылыми материал енген жоқ, сондықтан да іргелі
еңбектердің көптеген авторлары Записки немесе Известия Русского
географического общества, Ученые записки Казанского университета және
тағы басқа басылымдарда жариялануға мәжбүр болады.
1901 жылы Жетісу облыстық статистикалық комитетінің хатшылығына В.Е.
Недзвецкий тағайындалады. Қазан университетінің заң факультетін бітірген ол
Батыс Сібір өлкесін ғылыми зерттеумен айналысады. В.Е.Недзвецкий 1884 жылы
өзінің тағдыры 30 жылдан астам байланысты болатын Верныйға келеді. Ол
Лепсі, Қапал, Верный уездеріне экспедиция жасайды. 1901 жылы 28 наурызда
В.Е. Недзвецкий Верный уезінің Батыс бөлігіне, сонан соң Пішпек және
Пржевальск уездеріне ауыл шаруашылығы, бау-бақша дақылдарын зерттеуге және
статистикалық мәлімет жинауға іссапармен барады.
В.Е. Недзвецкий әр түрлі тақырыпқа көптеген ғылыми еңбектер жазған.
1896 жылы Семиреченские областные ведомости басылымында оның Об
опасности, грозящей Верненскому плодоводству атты мақаласы жарияланды;
Очерки культуры риса в Семиречье Түркістан өлкесіндегі егіншілік және
мемлекеттік мүлік басқармасының жинағында басылған; Краткий обзор
Семиреченской области, за время состояния ее в составе Степного генерал-
губернаторства аталған кітапшасы 1899 жылы жарық көрген; Памятная книжка
Семиреченской области на 1905 год Верныйда 1905 жылы басылып шағады. В.Е.
Недзвецкийдің тарих, ауыл шаруашылығы, статистика және өлкенің басқа келелі
мәселелері жөніндегі көптеген зерттеулері Жетісудың әр түрлі басылымдарында
ғана емес, одан сырт жерлерде де жарияланған.
Жетісу облыстық статистикалық комитеті және оның мүшелері мұражай мен
кітапханалар арқылы үлкен қоғамдық-ағарту қызметін атқарды, оның 1898 жылы
ашылуы Верный мен Жетісудың мәдени өмірі тарихының маңызды беттерінен
саналады. 1902 жылы күзде осында Өлкенің ауыл шаруашылығы және
өнеркәсібінің бірінші көрмесі өткізіледі. Оның ұйымдастырылуы мен
өткізілуіне В.Е. Недзвецкий белсене ат салысады. Облыс губернаторының
рұқсатымен, ол бау-бақ құрал-саймандары коллекциясының көрсетілімін
ұйымдастырады, бау-бақ зиянкестерімен күрес бойынша бірқатар өзекті
дәрістер оқиды, сондай-ақ соқалардың және қазақтар, ұйғырлар, жергілікті
шаруалар мен қазақтар қолданатын топырақ өңдеу тәсілдерінің конкурсын
өткізеді. 1897 жылы Жетісу облыстық статистикалық комитеті мүшелерінің
арасында оның жанынан облыстық мұражай ашу туралы ой пайда болды деп
хабарланады 1902 жылғы 18 қарашада Верный қалалық басқармасына жазылған
хатта [4,267-269 бб]. Жетісу мұражайының белсенді ұйымдастырушылары арнайы
үндеу-хаттарда облыстық мұражай құрамына Жетісудың флорасы мен фаунасының
өкілдері, сондай-ақ тау жыныстарының үлгілері енетінін... хабарлайды. Бұл
үндеу-хаттар Жетісуды зерттеуге байланысты мәселелермен ерікті шұғылданатын
адамдарға таратылды. Сонымен қатар, коллекция жинауға көмек сұраған
өтініштер Санкт-Петербург университетіне, Санкт-Петербург тау институтына,
Орыс географиялық қоғамының Батыс-Сібір бөліміне және басқа мекемелерге
бағытталады. Бұл үндеулер кеңінен қолдау тауып, мұражайға бағалы көрме
қойылымдары түсе бастады. 1898 жылдың өзінде облыстық мұражай қорына
бұйымдардың айтарлықтай сыйланғаны соншалықты, мұражай үшін сәйкес келетін
баспана жалдау қажеттігі туындайды, ал бұл мұражайды құрушылар үшін
қарапайым мәселе емес болатын.
Өлкені ғылыми зерттеуде облыстық мұражайдың негізгі белсенділерінің
бірі Н.Н. Пантусов үлкен роль атқарды. 1874 жылы, Петербург университетін
бітірген соң, Н.Н. Пантусовты Верныйға қызметке жібереді. Ол мұнда Жетісу
облыстық басқармасында жауапты лауазымдарды атқара жүріп, әкімшілік
комиссиялары жұмысына, қазақ билерінің съездеріне, оқу мекемелеріне,
кітапханаларға, типографияларға, литографияларға, кітап саудасына
жетекшілік етеді, сондай-ақ Түркістан және Жетісу статистика
комитеттерінің, Орыс археологиялық қоғамының, Қазан университеті жанындағы
Археология, тарих және этнография қоғамының археологиялық комиссиясының
мүшесі бола жүріп, 30 жылдан астам қызмет етеді. Ол қазақтың мақал-
мәтелдері, батырлар жырлары, ертегілері мен өсиет өлеңдері енген Материалы
к изучению казах-киргизского наречия (1899-1903 жж.) еңбегінің жеті
басылымын жариялайды. Оның Образцы киргизской народной литературы (1909
ж.) аталатын екінші жинағына өзі жинаған қазақтың басқа ертегілері,
ырымдары, сенімдері, арнау сөздері, өлеңдері енген. Ол Қозы Көрпеш және
Баян сұлу аңызының мәтінін жарыққа шығарады, аңыз кейіпкерлерінің
зиратына, сондай-ақ Ш.Ш. Уәлихановтың зиратына сипаттама береді. Сонымен
қатар оның Киргизская [казахская] игра тогуз кумалак атты мақаласы мен
этнографиялық тұрғыдан өте қызықты қазақ билерінің съездері туралы есептері
белгілі. Н.Н. Пантусов мұражайға жеке меншік археологиялық-этнографиялық
коллекциясын, несториандық қабір үсті тастарының 151 таңбасын, өзінің
ғылыми жұмыстарының қолжазбалары мен жеке кітапханасынан кітаптар сыйлайды
5. 1898 жылдан бастап және одан кейінгіжылдары мұражайқойылымдары,
негізінен Жеке тұлғалардың, уезд бастықтарының, оқу мекемелерінің,
жергілікті және орталық мекемелердің қайырымдылығы есебінен толықтырылады.
Мұражайға өздерінің жеке коллекцияларын бірінші болып сыйлағандар Э.О. Баум
мен К.А. Ларионов болатын. Мұражайға алғаш болып сыйға тартылған 71
данадан тұратын дендрологиялық коллекция, екінші - өздері бұрынғы Құлжа
ауданынан жинаған 140 дана құс, 600 дана жәндік, олардың 200-і түйрелген
және 200-і мақтада. Дәл осы кезде Мұражайға Верный ерлер гимназиясы
жанындағы жаратылыстану-тарих кабинетінен құстың 50 тұлып коллекциясы
беріледі 6,101 б. Мұражайға Верный қаласында 1902 жылы ашылған тұңғыш
ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп көрмесінен де бірталай қойылымдар түседі.
Мұражайды ұстауға жылына 200 рубль шамасында бөлінген. 1902 жылы
сәуір, мамыр, маусым және қазан айларында жеті экспедицияға әрекет жасалды.
Алматы өзенінің аңғарына оның бастауынан Қаскелең өзеніне құйылысына дейін
ботаникалық, зоологиялық және орнитологиялық тұрғыдан зерттеу жүргізілді.
Маусым айында экспедицияға өлкеге танымал фотограф П.А. Лейбин қатысады, ол
мұражайға Үлкен Алматы және Проходной шатқалдарындағы тау көріністерінің 16
фотосуретін сыйға тартады. 1903 жылы екі экспедиция ұйымдастырылады.
Біріншісі - Ақсай өзенінің оң саласы, Тастыбұлақ жылғасының бастауына
ботаникалық мақсатта. Екіншісі - Санкт-Петербург Ботаника бағының бас
ботанигі В.И. Липскиймен бірлесіп, Іле елді мекеніне коллекция жинау үшін.
Дәл осы уақытта мұражай қаржысына Верный ерлер гимназиясының
тәрбиеленушілерінен өсімдік жинауға Есік көліне экспедиция
жарақтандырылады. 1907 жылы энтомологиялық коллекцияны толықтыру бірінші
кезекке қойылады. Осы мақсатта, Верный төңірегіне сапарлардан басқа, Санкт-
Петербург энтомология қоғамының қызметкері А.Г. Якобсонмен бірлесіп, Верный
уезінің шығыс бөлігіне ұзаққа созылатын экспедицияға қам жасалады.
Экспедиция кезінде қоңыздар мен көбелектер жинау басты назарда болады. 12
қорап қоңыз және мың данаға дейін көбелек жиналған. Жол бойы өсімдіктердің
үлгілері, аздаған құс түрлері және сүтқоректілер жиналған, сондай-ақ
метеорологиялық бақылаулар жүргізілген.
Табиғи жағынан бай Жетісу өлкесі Ресейдің көптеген ғалымдарының
назарында болатын. Тек 1905 жылы өңір аумағында ғылыми мақсатпен Томск
университетінің профессоры В.В. Сапожниковтың экспедициясы, Императорлық
Орыс география қоғамының нағыз мүшесі Л.С. Бергтің және Императорлық Санкт-
Петербург Ботаника бағының бас ботанигі В.И. Липскийдің Балқаш экспедициясы
жұмыс істейді 7,60-61 бб. Бұл экспедицияларға облыстық мұражайдың
белсенділері - верныйлық мал дәрігері М.В. Куткин мен музей қорғаушысы В.Е.
Недзвецкий үлкен көмек көрсетеді, олар сапалы ғылыми қызмет еткендері үшін
кіші күміс медальмен марапатталған. Мұражайды бағалы материалдармен
толықтыруда, кейбір қойылымдарды ресімдеуде қазақ халқының өкілдері
қатыстырылғанын атап кету керек. Осылайша, Жетісу облыстық статистикалық
комитеті жанынан құрылған мұражай өлкенің табиғи, тарихи-археологиялық және
мәдени-рухани байлығын зерттеуде және оны насихаттауда аз роль атқарған
жоқ.
Жетісу облыстық мұражайының (ЖОМ) коллекциясы қазіргі Қазақстан
Республикасы Орталық Мемлекеттік мұражайының негізгі қорын құрады және көп
жағдайда сол кездегі ғылыми ағартушылық мекемесін (ЖОМ) революцияға дейінгі
Қазақстанның маңызды мәдени орталықтарының біріне айналдыруға ықпал етті.
Алматы қаласы республика астанасы 1921 жылы 28 наурыз - 3 сәуір аралығында
өткен Кеңестердің Бүкілқазақстандық VI съезінде Республика еңбекшілерінің
еркі мен тілегін білдіріп, Кеңестік Қазақстан астанасын Қызылорда
қаласынан Алматы қаласына көшіру туралы ҚазОАК (Қазақ Орталық Атқару
Комитеті) және ҚазХКК (Қазақ Халық Комиссарлары Кеңесі) қаулысы бекітілді.
Қазақстан астанасын Алматыға көшіру мәселесін РКФСР үкіметі мен БК(б)П ОК
ұйымдастырып бақылады. РКФСР ХКК 1927 жылғы 29 сәуірдегі отырысында Қазақ
Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының астанасын Қызылордадан
Алматыға көшіру туралы қаулы қабылдады.
Сонымен қысқа тарихи уақыт ішінде Алматы кеңестік Қазақстанның үшінші
астанасы болды: 1920 жылы 4 қазаннан Қырғыз (Қазақ) Автономиялық Кеңестік
Социалистік Республикасының астанасы - Орынбор қаласы болды; 1925 жылы 6
шілдеде РКФСР БОАК Қазақ республикасының құрамынан Орынбор қаласын әрі оған
іргелес аудандарды алу және оларды Ресей құрамына беру туралы қаулы
қабылдады. 1925 жылы сәуірдегі ҚазАКСР Кеңесінің V съезі жаңа астанада -
Қызылордада (бұрын - Перовск, кейін Ақмешіт деп аталды) өтті. Мұндай
феномен - ресми астананы 7-9 жылда үш рет ауыстыру - кеңестік мемлекет
тарихында да, әлемдік тарихта да өте сирек кездесетін құбылыс.
Кеңестік Қазақстан астанасын осылай жиі әрі тез ауыстыру себебі,
біздің ойымызша, ОрталықАзиядағы кеңес өкіметінің жағдайына, Кремльдің
геосаяси және макроэкономикалық мақсаттағы кеудемсоқ жоспарларына, далалық
өлкеде қанағат етерліктей көлік инфрақұрылымының жоқтығына байланысты болса
керек. Қазақстан құрамынан алынған Орынбордан астана республиканың
орталығына, оңтүстігі мен батысына, сондай-ақ Орта Азия өңіріне жақындау
Қызылордаға көшірілді. Бұндағы мақсат - мұндағы коммунистік Кеңестік
құрылысты жеделдетіп, экономиканы, жалпы халық шаруашылығын нығайтып, көлік
мәселесін шешіп болған соң, бұрын патша заманында Верный деп аталған,
Орталық Азиядағы бұрынғы әскери-отарлық тірек болған, экономикалық
потенциалы мол Алматыға көшіру еді. Сонымен Түрксібті салу және Ташкент -
Орынбор теміржолына шығу Алматыны республиканың маңызды стратегиялық әрі
экономикалық орталығына айналдырды, бұл астананы көшіруге себеп болды.
Жаңа астана - Алматының қолайлы табиғи-ландшафтылық жағдайы мен
әдемілігі, Іле Алатауының көркем сілемдерімен айнала қоршалуы жаңа
республикалық әкімшілік орталықтың құрылысы мен қайта жаңғыртудың
шығармашылық жоспарлары үшін мол мүмкіндіктер берді. Қазақстанның жаңа
астанасының абаттандырылуының басталуы Кеңес мемлекетінің кезеңдік саяси-
экономикалық реформасымен: әкімшілік-бюрократтық жүйелерді машиналарды
жетілдірумен, ауыл шаруашылығын ұжымдастыруға (және ауыл тұрғындарының
ауылдан кетуі, жұмыс қолы армиясының пайда болуы), ауқымды
индустрияландыруға, теміржол инфрақұрылымыныңтипті орталықтандырылған-
отарлықжелісін орнатуға сәйкес келді. Қазақстанның табиғат ресурстарын
экономикалық тұрғыда игеру Кеңес елінің саяси-стратегиялық доктринасымен,
жаңа адам және жаңа коммунистік қоғам құру идеологиялық мәселелерімен
бірлікте шешілді және жүзеге асырылды.
1930 жылдары бүкіл республика мен ел ауқымындағы қызу саяси және аса
қарқынды саясаттандырылған өмірді көрсете отырып, Алматыда Коммунистік
партия, Кеңес, кәсіподақ, комсомол, басқа да қоғамдық ұйымдардың әртүрлі
съездері, сессиялар, кеңестер, мәжілістер және т.б. салтанатты түрде
өткізілді. 1936 жылы 5 желтоқсанда ҚазАКСР Қазақ Кеңестік Социалистік
Республикасы болып өзгертілді. 1937 жылы 21-26 наурызда Қазақ КСР
Кеңестерінің төтенше X съезі болып, Қазақ КСР-нің Конституциясы қабылданды.
Ұлы Отан соғысының басталуымен қаланың бейбіт кескіні бірден-ақ өзгере
бастады. Оның төңірегінде жас жауынгерлерді соғыс өнері мен атуға үйретуге
арналған полигондар мен тирлер салынды. 1941 жылы қыркүйекте Мемлекеттік
Қорғаныс Комитеті әскери іске жалпыға ортақ және міндетті оқыту туралы
қаулы қабылдады. Астана кәсіпорындарында жаппай құрылған жалпыға бірдей
міндетті оқу бөлімшелері 1941 жылы автоматшы, пулеметші, мерген, граната
лақтырушы, байланысшы, радиошы, телефонист әскери мамандықтары бойынша
134083 адам даярлап шығарды. Халықты әскерге даярлауда армияға, авиацияға
және химиялық қорғанысқа көмектесу ерікті қоғамы - ОСОАВИАХИМ маңызды рөл
атқарды. Соғыстың алғашқы айларының өзінде ол қоғам Алматыда әуе және химия
шабуылына қарсы тұратын 1015 үйірмесі мен өзін-өзі қорғаушылардың 660 тобын
құрды. Алматы аэроклубы ұшқыштарға алғашқы білім беретін 22-бастауыш
авиациялық мектебі болып қайта құрылды. Горельник шатқалында жауынгерлерді
таулы жерлерге даярлайтын Бүкілодақтық әскери мектебі әрекет ете бастады.
Қызыл Крест курстарында медбикелер мен санитарлық жасақшылар даярланды.
Қалада 11 мектеп, 26 қысқа мерзімді медицина курстары ашылып, 37 санитарлық
пост ұйымдастырылды. Халық донорлар қозғалысына белсене қатысты.
Фашизммен соғыс тыл мен майданның орасан зор күш салуын талап етті.
Бүкіл елдегі сияқты Қазақстан астанасында да әскери бөлімдерді құру, оқыту,
майданға жіберу жұмыстары белсенді өріс алды. Соғыстың алғашқы айларында
Алматыда бірнеше атқыштар дивизиясы мен бригадалары, сондай-ақ басқа да
арнайы бөлімдері құрылды. 1941 жылы шілдеде бірінші болып 316-ші атқыштар
дивизиясы ұйымдастырылды. Қазіргі кездегі Ш.Қалдаяқов және Гоголь
көшелерінің қиылысында орналасқан бұрынғы №19 мектеп ғимаратынан мынадай
мемориалдық тақтаны көруге болады: Бұл ғимаратқа 1941 жылы жазда Кеңес
Одағының батыры генерал-майор И.В. Панфилов атындағы 8(316)-гвардиялық
атқыштар дивизиясының штабы мен саяси бөлімі орналасты. Байланыс
техникумында - дивизияның 1075-полкі, медицина институтында - 1077-полкі
және медициналық-санитарлық батальон, Тастақта - 857-артиллерия полкі,
Комсомол көлінде - сапёрлар батальоны, Офицерлер үйінде - байланыс
батальоны жасақталды. Күзде Алматыдан 39-ерекше курсанттар атқыштар
бригадасы мен 391-атқыштар дивизиясы майданға аттанды. 1942 жылдың ішінде
Алматыдан ұрыс қимылдары ауданына 100-қазақ ұлттық атқыштар бригадасы, 38-
атқыштар дивизиясы, 405-атқыштар дивизиясы мен 173-гаубицалық артиллерия
полкі жіберілді. 1942 жылы желтоқсанда Алматы аэроклубы кадрларынан
жасақталған және соның материалдық базасында құрылған 662-ші, 991 -ші және
992-авиаполктер майданға аттанды. Мыңдаған алматылықтар Ұлы Отан соғысының
майдандарында елдің тәуепсіздігі мен бостандығы үшін жан аямай шайқасты.
485 застава шекарашыларының ішінде батыс шекарада қызмет еткен
алматылықтар да алғашқылардың бірі болып жау соққысына қарсы тұрды.
Негізінен жеңіл атыс қарулары болса да, заставалардың ешқайсысы да қорғаныс
шебін тастап кеткен жоқ. Мысалы, Брест шекарашылар отрядтарының 6-
заставасында бөлімше командирі сержант А. Королев қызмет етті. Ол қаза
тапқан командирдің орнына заставаға басшылық етуді мойнына алды. Ауыр
жараланып, тұтқынға түсті, одан қашып, Қызыл Армия бөлімдерімен қосылғанша
қатардағы жауынгер, кейін партизан жасағында бөлімше командирі болып
соғысты.
Брест қамалын қорғау аңызға айналды. Оны қорғаушылардың ішінде
алматылық көп ұлт өкілдері: Ғ. Жұматов, Е. Качанов, Ш. Чултуров, С.
Лебедев, Н. Сыдықов және басқалар болды. Қамал қабырғасының іргесінде ҚазМУ
аспиранты Г.Д. Деревянко, Д. Тищенко, Аргамасов, Байғаскин, Ш.
Сүлейменовтер қаза тапты. Зенит тобының командирі Петр Карболиннің 1941
жылғы 25 маусымдағы Кобрин бекінісінің батыс бөлігіндегі ауыр соғыстуралы
естелігінен: Фашистердің жаяу әскерлеріне қарсы біздің кезекті шабуыл
кезінде қатардағы жауынгер Шотабай Сүлейменов қаза тапты. Ол пулеметтің
екінші атқышы еді, пулеметші Иван Шевцов ауыр жараланған кезде, соның
орнына түрып, фашистерге дәлдеп оқ жаудырды. Оның тасасында біздің
жауынгерлеріміз сүңгісіз карабиндерімен, винтовкаларымен және
автоматтарымен жауға қарсы атойлап ұмтылды. Шотабай оқтары таусылғанша
атты. Оқ таусылған кезде, ол көтеріліп жауға граната лақтырған сәтте оққа
ұшты [8,17 б].
Қамалды қорғаушылардың көбісі қаза тапты, аман қалғандары жаумен
шайқасты. Біреулері қоршауды бұзып өтіп, Қызыл Армия бөлімдеріне қосылды.
Басқалары, мысалы пулеметші Нұрым Сыдықов сияқты жауынгерлер партизан
жасақтарында жау басып алған аумақта соғысты. Халық кек алушылары ротасының
командирі болған бұрынғы мұғалім рельс соғысы кезеңінің өзінде
қарсыластарының эшелонда-рын 14 рет жолдан тайдырып апатқа ұшыратты. Жаумен
соғысу кезіндегі ерлігі мен тапқырлығы үшін Нұрым Сыдықов Қызыл Ту, 2-
дәрежелі Отан соғысы ордендерімен, 2 рет Қызыл Жұлдыз ордендерімен,
көптеген медальдармен марапатталды.
Басқа жауынгерлер тұтқынның барлық ауыртпалығын көрді. Қамал
қорғаушысы - 6-дивизияның 75-дербес барлау батальонының механик-жүргізушісі
Қасым Ілиясұлы Жарменов 1941 жылы 29 маусымда жау бомбалауы кезінде ауыр
контузия алып, тұтқынға түседі. Соғыс тұтқындарына арналған фашист
лагерлері мен түрмелерінің барлық азабын тартса да, Берг қаласындағы
концлагерь және Бухенвальд тұтқыны жасымады. 1944 жылы күзде бір топ
жолдастарымен бірге тұтқыннан қашып, чехтардың Дольна-Бяла деревнясына
барады. Жергілікті патриоттар қашқынға көмектесіп, оны партизандаға
жібереді.
1961 жылы Брест қамалын қорғаушылармен кездесуде түсірген Михаил
Ананьиннің Бұл енді қайталанбауы тиіс деген фотографиясы бүкіл әлемге
таралды. Суретке қамалдың жартылай бұзылған қабырғасына тізерлеп жығылған
ҚазМУ-дың бұрынғы студенті В.И. Фурсов түсірілген. Ол 1941 жылы маусымда
миномет тобының құрамында Брест қамалының Оңтүстік қақпасын қорғады, ауыр
жараланды, фашистердің концлагерінің қапасында азап көрді, азат етілген соң
1945 жылы Алматыға келеді. Бір аяғынан айырылған ол кейін биология
ғылымдарының докторы, профессор болды, 2-дәрежелі Отан соғысы және Ленин
ордендерімен марапатталды.
1941 жылы тамызда 316-атқыштар дивизиясы әскерінің эшелондары майданға
аттанды. 1941 жылы қыркүйекте олар Ленинград майданында алғаш рет ұрысқа
шықты. 1941 жылы қазан айының басында Жоғарғы Бас Қолбасшы Ставкасының
бұйрығы бойынша дивизия генерал К.К. Рокоссовскийдің басшылығындағы 16-
армия қарамағында Батыс майданға жіберілді. Мәскеуді қорғау үшін дивизия
Волоколамск бағытындағы ені 40 шақырымнан астам қорғаныс шебіне орналасты.
15 қазанда жаумен қантөгіс ұрыс басталды. Сүйікті Алматы қаласы сияқты,
Мәскеу үшін де соғысыңцар [9,48 б]. Осындай сөздермен алматылықтар -
Мәскеудің батыр қорғаушылары соғысқа аттанды. Жауға төтеп беріп, кейін
желтоқсанның бұлыңғыр таңында өздері де шабуылға шығып, қарсыластарын кері
қуды.
1941 жылғы 16 қараша дивизия жауынгерлерінің жаппай ерлік көрсеткен
күні болды. Танкілерді жоюшы взводтың 28 жауынгері (олардың ішіндегі
алматылықтар: П.К. Емцов, Н. Есболатов, А. Қосаев, А.И. Крючков, Н.Г.
Максимов, Г.С. Митин, Д.Ф. Тимофеев, Н.С. Трофимов, И.А. Шепетков) саяси
жетекші Василий Клочковтың басшылығымен Дубосеково темір жол айрығы түбінде
50 неміс танкісінің шабуылын тойтарып, оның 18-ін жойды. Кіші лейтенант П.
Фирстовтың басшылығымен 11 сапер Строково деревнясының түбінде немістің 20
танкісіне тосқауыл болды. Олардың барлығы қаза тапты, бірақ жауды
өткізбеді. Танкілерді жоюшы 17 жауынгер саяси жетекші А. Георгиевтің
басшылығымен Мыканино деревнясының түбінде 12 танкіні тоқтатып, екі жүзден
астам гитлершілерді жойып жіберді. 17 кеңестік солдаттың 14-і қаза тапты,
бірақ жау өте алмады. Сол сияқты саяси жетекші П. Вихрев Петелино деревня-
сында 14 жауынгермен бірге фашистердің взводы мен 7 танкісін жойды. П.
Вихревтің өзі екі танкіні жойып, гитлершілердің қоршауында жалғыз қалып
қойды, сөйтіп соңғы оғымен өзін-өзі атты.
1942 жылы сәуір-мамыр айларында бұрын Алматыда жасақталған 39-ерекше
курсанттар бригадасы 88-атқыштар дивизиясы болып қайта құрылды. Смоленск
облысын, Белоруссия мен Литваны азатетуге қатысты, Шығыс Пруссия мен
Жоғарғы Силезияда жауды талқандауда табандылық пен ерлік, жоғары деңгейдегі
ұйымшылдық пен әскери шеберлік көрсетті.
Ұлы Отан соғысы тарихында Ленинградты қорғау айрықша орын алады.
Ленинград түбінде қазақстандық құрамалар ішінде 100-ұлттық бригада соғысты,
ол Белый қаласындағы, Великие Луки, Демьянск және Ржев аудандарындағы
соғысқа қатысты. 4,5 мыңнан астам басқыншыны жойды. 1943 жылы желтоқсанда
бригада 31-атқыштар бригадасымен 1-атқыштар дивизиясына қосылды, сөйтіп,
Белоруссияда, Польшада және Батыс Померанияда соғысты [10].
1943 жылы 16 қазанда 100-атқыштар бригадасының пулеметшісі, аға
сержант Мәншүк Мәметова ежелгі орыс қаласы Невель түбінде болған ұрыста
өзінің өшпес ерлігін көрсетті. Кеңестік Шығыс әйелдерінің ішінде ең бірінші
болып оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (қайтыс болғаннан кейін
берілді). Қазір Псков облысының (Ресей Федерациясы) Невель қаласындағы бір
көше оның есімімен аталады. Алматыда оның есімімен көше және №28 орта
мектеп аталды, ал Алматы Медицина институты әрқашан өзінің студентін мақтан
тұтады.
Батыр қала Ленинград блокадасын бұзып өту операцияларының табысты
болуына инженер және автожол әскерлерінің бөлімдері мен бөлімшелері де
көмектесті. 2-екпінді армияның шабуылын қамтамасыз еткен бөлімдердің ішінде
1942 жылдың басында Алматыда жол ұйымдары мен Түрксіб жұмысшыларынан
құрылып, сол жылы көктемде майдандағы өмірін бастаған 191-дербесжол
құрылысы батальоны да болды [11, 63 б].
Алматылықтар Сталинград үшін шайқаста да ерлік жасады. 1942 жылы
көктемде Харьков түбіндегі соғысқа қатысқан 38-атқыштар диви-зиясы ерлікпен
шайқасты. Дивизия Донда және Сталинград түбінде де соғысты. Дивизия 64-
армия құрамында 62-армиямен қатар соғысып, ұрыстарда шынығып, жеңімпаз
атанды. 1943 жылғы наурызда Сталинград түбіндегі ұрыстарда көрсеткен ерлігі
үшін 38-атқыштар дивизиясы 73-гвардиялық дивизия болып аталды. Курск
доғасындағы, Днепрден соғысып өту кезіндегі, Румынияны, Венгрияны,
Югославия мен Австрияны азат етудегі ұрыстарда өзінің атағын арттырды [12,
204 б].
Сталинград аспанында Нүркен Әбдіровтың досы әрі полктесі, оның соңғы
ерлігін көзімен көрген алматылық ұшқыш-штурмовик Алексей Писанко соғысты.
70-дербес барлау ротасының командирі, 3-дәрежелі әскери инженер, алматылық
В.И. Пашков жауынгерлік тапсырмаларды орындады. Майдан даласында алғашқы
көмек көрсеткені үшін және жараланған солдаттар мен офицерлерді медсанбатқа
жіберуді ұйымдастырғаны үшін алматылық дәрігер В.Ш. Турецкий мен
медициналық жабдықтау бастығы Д.А. Пейсахович Жауынгерлік ерлігі үшін
медальдарымен марапатталды.
Жоюшы, шабуылшы және бомбалаушы авиацияда көптеген алматылық ұшқыштар
соғысты. Ауыр бомбалаушы ұшақ экипажының командирі аэроклуб түлегі Б.
Есіркепов болды. Лейтенант И. Даурановтың Ил-2 ұшағы Жеңіс күніне дейін
шабуыл жасады; ұшқыш А. Долгов Гастеллоның ерлігін қайталады. Алматы
аэроклубының түлектері ішінен 9 ұшқыш Кеңес Одағының Батыры атағын алды.
Көктөбеден (Веригин тауы) планермен ұшқан алғашқы курсанттардың ішінен
Сергей Дани-лович Луганский 1938 жылы Алматы аэроклубында бастапқы жазғы
дайындықтан өтіп, Орынбордағы ұшқыштар мектебін, Әскери-әуе академиясын
бітіріп, жоюшы ұшқыш болды. 1939-1940 жылдардағы кеңес-фин соғысы кезінде
С.Д. Луганский өзінің бірінші орденін алды, содан кейін Ұлы Отан соғысында
екі мәрте Кеңес Одағының Батыры атағымен марапатталды. С.Д. Луганский 417
рет жауынгерлік тапсырмамен ұшып шығып, жаудың 43 ұшағын атып түсірді, 2
рет таранға шықты. 1943 жылы Алматының комсомолдары мен жастары С.Д.
Луганскийге жаңа истребитель сыйлады, онымен батыр жаудың 7 ұшағын атып
түсірді. С.Д. Луганскийге Абылай хан даңғылында қола ескерткіш орнатылған.
50-ден астам алматылық, Кеңес Одағының Батырларының есімдері тарихқа
алтын әріппен жазылды. Мыңдаған қала тұрғындары КСРО-ның жауынгерлік
ордендерімен және медальдарымен марапатталды.
1.2 1946-1991 жылдар аралығындағы Алматы қаласы
Ұлы Отан соғысы аяқталған соң республика астанасы - Алматыда құрылыс
қайтадан кең құлаш жайып өрістеді. Осы жылдары Түркістан-Сібір теміржолы
ауруханасы, ғалымдардың тұрғын үйі сияқты және басқа да бірқатар ірі
ғимараттар ірге көтерді. 1946-1958 жылдары қала мен Алматы облысының
күрделі құрылысында күрделі салымның 770 млн сомынан көп қаржы, немесе
осыдан 29 жыл бұрынғымен салыстырғанда 12 есе көп қаржы игерілді. Көз
алдында бүкіл қаланың құрылысын қарқындатып үйлер мен ғимараттар бой көтере
бастады. Республикада салыстырмалы түрде арзан жобалар бойынша көпшілікке
арналған тұрғын үй салу жүзеге асырылды. Егер 1950 жылдары Қазақстанда
жалпы ауданы 2103 мың м2 тұрғын үй салынса, 1960 жылы - 7447 мың м2 тұрғын
үй салынды. Бұл тұрғын үй шуы болды.
Өнер зерттеуші Н. Полонская былай еске алады: Мен Алматыда 1946
жылдан бастап тұрамын. Бұл жерге келгенде біз Арық және Дүнген көшелерінің
қиылысындағы жер үйде қоныстандық. Қазір бұл - Абай даңғылы мен Масанчи
көшелерінің қиылысы. Біз қаланың шетінде тұрдық деп айтсам болады, өйткені
әрі қарай бақшалар мен жүгері алқабы орналасты. Қазіргі Орталық стадионнан
жоғары сол уақытта жапон тұтқындарына арналған лагерь болды. Сол жақта
солар үшін кірпіш зауыты салынса керек. Мен мектепке барған жылы ол жерде
жапондар болмады. Олар тұрған барақтарға біздің отандастарымыз қоныстанды.
Сол кезде Алматыда екі және үш қабатты үйлер салынды. Біз оларға бүгінгі
көп қабатты биік үйлерге қарағанда сүйсініп қарайтын едік. Мысалы, Шетел
тілдері институты, Жедел жәрдем станциясы және Медицина институтының
ғимараттары.
Дүнген көшесі үйілген екі төбеге тірелді. Біріншісі Басарықтан төмен,
екіншісі көше арқылы қарама-қарсы орналасты. Екінші қорғанның беткейіне
баспалдақ қазып тасталды, сол арқылы жер үйлер салынды. Оларды Екінші
дүниежүзілік соғыс кезінде босқындар салды. Олар өз үйлеріне қайтуға
мүмкіндік алғанда жер үйлерді мұқтаж алматылықтарға сатып кетті [13,304-
306 бб].
Соғыстан кейінгі жылдары көбінесе тұрғын үйлер салынды, қаланы одан
әрі абаттандыру жөнінде үлкен жұмыстар жүргізілді. Төртінші бесжылдық
кезінде 80 мың м2-ден артық тұрғын үй ауданын пайдалануға беру
қарастырылды. 1950 жылдарға қарай қаланың негізгі тораптары және маңызды
архитектуралық-жоспарлық тораптары қал ыптасты. Қаланың орталығы Гоголь
көшесі, Ленин (Достық) даңғылы, Калинин (Қабанбай батыр) және Дзержин-ский
(Наурызбай батыр) көшелері ауданында қалыптаса бастады. Сол кездегі
сейсмикалық нормаға сәйкес, негізінен, 2-3 қабатты үйлер салынды. Осы
жылдары ҚР Ғылым академиясының бас ғимараты, Үкімет үйінің жаңа ғимараты,
Орталық стадионның бас Спорт алаңы, Саяси оқу үйінің, Орталық әмбебап
дүкенінің (ЦУМ; қазір Заңғар) және т.б. ғимараттардың құрылысы аяқталды.
Қоғамдық көгалдандыру жүйесі қайтадан құрылды, ескі көше тармағы қалпына
келтірілді, Алматыға сырттай абаттандыру шаралары жүзеге асырылды.
Соғыстан кейінгі жылдары Алматы құрылысы мен абаттандыруға күрделі
салымның жалпы мөлшері шамамен 500 млн сом құрады, бұл екінші және үшінші
бесжылдықтың үш жылына қарағанда едәуір көп еді.
Алға өнеркәсіптік және азаматтық құрылысты қатар жүргізу мақсаты
қойылды. Алматының сейсмикалық қауіпті аймақта орналасу ерекшелігі де
ескерілді. Бұл фактор архитекторлар мен жобалаушылардың жұмысын тездетті.
Олардың тілегі бойынша ықшамаудандар салу қолға алынды. Қаланың орталық
көшелерінің бірі - Комсомол көшесі қаланың ендік бағытта ұлғаюының бас
жоспарының композициялық негізі болды.
Жоспар бойынша қаланың орталық шекарасы солтүстікте - Ташкент
саяжолымен (қазір Райымбек даңғылы), шығысында - Кіші Алматы өзенімен,
оңтүстікте - Басарықпен (Абай даңғылы), батыста - Есентай өзенімен
аяқталды. Осылай 1950 жылдардың басында орталықтың негізгі бөліктерінің
архитектуралық-жоспарлау сұлбасы мен анық кескіні, яғни қазіргі Алмалы
ауданы пайда болды. Көгалдандыру жоспары жүйеге келтірілді, ал ескі көшелер
бірқатар өзгерістерге ұшырады. Гоголь, Калинин, Дзержинский сияқты көшелер,
дұрысында олардың периметрі Алматының орталығы болып саналады. 1950
жылдардың соңына қарай Алматы қала құрылысын жобалау мемлекеттік институты
сейсмикалық қауіпті зона үшін типтік үйлердің жобасын жасай бастады. Төрт
жылдан кейін жүгері алқабына Үкімет үйі салынды. Кейінірек Балалар әлемі
дүкені, Жазушылар одағының ғимараты, Қалалық кеңестің Атқару комитетінің
ғимараты, сондай-ақ В. И. Лениннің ескерткіші бар үлкен сквер орталықтың
біртұтас архитектуралық композициясын қүрады.
Тұрғын үй құрылысы орталық көшелерде ғана емес, қаланың шетінде де
жүргізілді. Зауыт ауданы салынды. Астананың оңтүстік-батыс және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz