Штанганы көкіректен көтеру
Ауыр атлетшілердің дене дайындығын
жетілдірудің әдістемелік негіздері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І Тарау.
1. Ауыр атлетиканың классификациясы (жіктелуі) мен терминдері
(атаулары) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. АУЫР АТЛЕТИКАДАҒЫ ТЕРМИНДЕР (АТАУЛАР)
3. АУЫР АТЛЕТИКАДАҒЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ (АТАУЛАРДЫҢ) НЕГІЗГІ СӨЗДІГІ.
4. ШТАНГАМЕН АРНАЙЫ ОРЫНДАЛАТЫН ЖАТТЫҒУЛАРДЫҢ ТІЗІМІ.
ІІ Тарау.
2.1. КЛАССИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАРДЫ ОРЫНДАУ ТЕХНИКАСЫ.
2.2. ЖҰЛҚИ КӨТЕРУ
2.3. СЕРПЕ КӨТЕРУ
2.4. Классикалық жаттығулардың орындалу техникасының негізгі
ережелерінің биомеханикалық негізделінуі.
ІІІ тарау.
3.1. АУЫР АТЛЕТШІЛЕРДІҢ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
3.2. Классикалық жаттығулар техникасын
оқып-үйрену.
3.3. АУЫР АТЛЕТТІҢ ТАМАҚТАНУЫ
3.4. САЛМАҚТЫ РЕТТЕУ ЖӘНЕ ТҮСІРУ
3.5. АУЫР АТЛЕТТІҢ ӨЗІН-ӨЗІ БАҚЫЛАУЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейкестілігі. Бүгінгі таңдағы қоғам өмірінің экологиялық,
экономикалық және әлеуметтік жағдайларының түрлі себептерінен, сондай-ақ
жалпы білім беретін мектептер мен басқа да жоғары білім беретін оқу
орындарында дене тәрбиесі мен спорт жүйелерінің нашарлауына байланысты
оқушылар мен жас жеткіншектердің денсаулықтары төмендеп, жылдан-жылға
аурулардың саны көбеюде. Бұл жағдай қоғамның да, мемлекет басшыларының да
алаңдаушылығын туғызуда.
Осыған орай халықты, әсіресе, болашақ жастардың дене тәрбиесі жүйесін
жақсартуға мемлекет тарапынан әр жыл сайын бірнеше шаралар жүзеге асырылып,
заңдар қабылдануда. Мысалы, Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасының 1996-2000 жылдар аралығында жалпы
бұқаралық спортты дамытудың мемлекеттік бағдарламасы туралы Жарлығына қол
қойса [1996 ж.], 1997 жылы Қазақстан-2030 бағдарламасын жолдады.
Ал 1999 жылы Қазақстан Республикасының дене мәдениеті және спорт
туралы заңы қабылданса, 2001 жылы Қазақстан Республикасының 2001-2005
жылдар аралығындағы дене тәрбиесі мен спортты дамытудың мемлекеттік
бағдарламасы туралы жарлығы шықты. Бұл бағдарламалар мен заңдардың негізгі
мақсаты дене тәрбиесі мен спорт саласын дамытуды әлеуметтік тұрғыда
анықтап, жеке тұлғаны дамытуды жаңаша көзқараспен қарап, оған әлемдік ғылым
мен прогресс деңгейінде білім мен тәрбие беру. Сонымен қатар, жас ұрпақтан
өркениетті қоғамның ерікті, өз бас бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат
құндылығын бағалайтын адамгершілік, имандылық, ізгілік мінез-құлқы
қалыптасқан іскер, дені сау, ой еңбегі мен дене еңбегіне бірдей қабілетті
азамат тәрбиелеу. Сол себепті дене тәрбиесі мен жеке спорт түрі бойынша жан-
жақты қабілетті болуы бала тәрбиесіндегі әлеуметтік ықпалы зор деп
есептеуіміз қажет. [1,2,3,4].
Әдістемелік зерттеулердің нәтижесі, өскелең ұрпақтың дене тәрбиесімен
және жекелей спорт түрімен айналысу жұмыстарын белгілі ғаламдар педагогика
әдістемесі және тарихы, философия, психология, дене тәрбиесі мен
әдістемесі, жасөспірім физиогогиясы, мектеп гигиенасы мамандарының жалпы
әдістемелік негізіне сүйене отырып жүргізілгенін көрсетті.
Қазіргі таңдағы педагогика, ғылымы дене тәрбиесі және спорт бағыттарын
белгілей отырып Қ.І.Адамбеков [5], А.О.Аяшов [6], З.И.Кузнецов [7],
М.Б.Сапарбаев [8], Б.А.Гейнца [9], А.С.Жұманова [10], Б.У.Алимханов [11],
В.Н.Платонов [12], Қ.А.Құланов [13] сынды ғалымдар өздерінің еңбектерінің
педагогикалық негізі ретінде оқушы жастардың дене тәрбиесі дайындығын
бақылауға арнаған. Балалар мен жасөспірімдер спорт мектебіне, оқушылардың
жеке басының қабілетіне қарай таңдауға Н.И.Набатникова [14], Ж.Б.Қоянбаева
[15], М.С.Бриль [16] сынды ғалымдар жұмыс жасаса, ал сыныптан тыс
уақыттарда оқушылардың дене тәрбиесін жоспарлау және оны ұйымдастыру
жөнінде К.А.Атаев [17], Б.Ж.Биданов [18], В.В.Ворюшин [19]; Мектеп
жасындағы оқушылардың жеке спорт түрлерінен қозғалыс дағдыларын тәрбиелеуді
Б.Қ.Қаражанов [20], В.П.Филин [21], В.А.Ашмарин [22], И.Г.Понамарев [23],
Л.П.Матвеев [24], Т.А.Ботағариев [25], А.Н.Хан [26] және басқа да көптеген
ғалымдар қарастырған.
Сонымен жоғарыда дене тәрбиесі мен спорт түрлеріне машықтанудың
әдістемелік жолдарын өз еңбектерінде ғалымдарымыз өз ой пікірлерін
тұжырымдай алды. Жүргізілген зерттеу негізінен оқушылардың дене тәрбиесінің
тәжірибесі мен әдістемесінің жекелеген мәселелерін ашуға, оқушылардың жас
ерекшеліктеріне қарай психологиялық, физиологиялық өзгерістерін ескере
отырып, қимыл-қозғалыс дағдыларының жан-жақты тәрбиеленуіне, жеке спорт
түрі оның ішінде ауыр атлетика спорт түрі бойынша дененің жалпы
мүмкіндіктерін дамытуға арналған.
Бірақ, жалпы орта білім беру жүйесінде оқушыларға дене тәрбиесін
оқытуда жүргізіліп жүрген педагогикалық зерттеулерде ауыр атлетика спорт
түрімен айналысушылардың жас ерекшеліктеріне және психологиялық,
физиологиялық әсерін анықтау негізгі мәселеге айналып отыр. Себебі
Қазақстандағы мектеп оқушыларының жекелей денсаулық көрсеткіштері мен дене
дайындығының нақты тенденцияларының төмендеуі аталған мәселенің қазіргі
уақыт талабына сай оқушылардың дене тәрбиесі жүйесінің әдістемелік
негізделген ғылыми тұрғыда шешім шығаруды қажет етеді.
Сонымен, оқушылардың дене тәрбиесінің қазіргі уақыттағы талап етіп
отырған деңгейлерінің арасындағы қарама-қайшылық оқушылардың дене
дайындығын жетілдіруге педагогикалқ мүмкіндіктер туғызатын спорттық
үйірмелер оның ішінде ауыр атлетика спорт түрін кең көлемде қолдану
мәселесі ұсынылады.
Аталған мәселенің бүгінгі күн талабына сай келуі, оның әдістемелік
тұрғыдан зерттеліп, өңделуі мен тәжірибелік қажеттілігінің жеткіліксіздігі
зерттеу тақырыбын таңдауға мүмкіндік жасады. Осыған орай, дипломдық
жұмысымның тақырыбы: Ауыр атлетшілердің дене дайындығын жетілдірудің
әдістемелік негіздері деп аталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазіргі жағдайда оқушылардың жеткіншек
және жасөспірім кезеңдегі ауыр атлеттің техникалық, тактикалық дайындығының
жас ерекшеліктер негіздерін жетілдіруді әдістемелік тұрғыдан негіздеу және
тәжірибелік мақұлдау әдістемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеу жұмысының міндеті:
1. Қазақстандағы спорт пен дене тәрбиесінің педагогикалық жүйесін және
әлеуметтік даму негіздерін ашып көрсету;
2.Спорттық үйірмелердегі оқушылардың жас ерекшелігіне сай дене
тәрбиесінің ерекшеліктерін анықтау;
3. Спорт мектептерінде жаттығатын балалар мен жасөспірімдердің дене
сапаларын ауыр атлетика спорт түрі бойынша жан-жақты дамыту;
4. Ауыр атлетика спорт түрі бойынша жаттығушылардың физиологиялық және
психологиялық жағдайын анықтау;
5. Жаттығушылардың ауыр атлетика спорт түріне байланысты жас
ерекшеліктерін анықтау, жаттығу сабақтарын жүйелеу әдістерін енгізу;
6. Жеке тұлғаға спорт түрінің техникасы мен тактикасын меңгертіп,
салауатты өмір салтын ұстауға дағдыландыру.
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық негізі-жеке бастың спортты меңгеру
маңыздылығы туралы, оның дамуындағы өзара байланыс теориясы мен тәжірибесі
туралы қызметінің ролі, адамның қоғамдық қарым-қатынастың объектісі мен
субъектісі екендігі туралы, қоғамдағы дене тәрбиесі процесінде болатын
қауіпті және басқарылатын ара қатынастар туралы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Жалпы білім беретін мектептер мен спорттық үйірмелерде оқушылдардың жас
ерекшеліктеріне сай қимыл-қозғалыс қабілеттерін жетілдіріп, денсаулықтарын
жақсарту мақсатында боксшының техникалық, тактикалық дайындығының жас
ерекшеліктер негіздерін жетілдіру мен әдістерінің жаңа, тиімді жолдарын
тауып, концептуалды үлгісін жасап, практикаға енгізілуінде.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы-жұмыстың негізгі жағдайлары мен
нәтижелері жалпы білім беретін мектептер мен гимназияларға, интернаттарға,
спорт мектептеріне таратылып, практикаға ендірілді.
Жұмыстың ұсыныстары жаттықтырушылар мен дене тәрбиесі оқытушыларының
жаттықтыру сабақтарын басқаруда баланың жас ерекшелігі мен физиологиялық,
психологиялық жағдайын ескеруді негіздейді.
Зерттеу пән – Ауыр атлеттің техникалық, тактикалық дайындығының жас
ерекшеліктер негіздерін жетілдіру жүйесі.
Зерттеу объектісі – Жалпы білім беретін және спорт метептеріндегі ауыр
атлетика спорт түріне оқыту-тәрбиелеу процесі.
І Тарау.
1. Ауыр атлетиканың классификациясы (жіктелуі) мен терминдері
(атаулары).
Ауыр атлетиканың құралдары мен әдістерін дұрыс классификациялай
(жіктей) білу мен нақты атауларын анықтаудың оқу-жаттығу жұмысында біршама
маңызы бар.
Ауыр атлетиканың дамуы мен бірге жаттығулардың атаулары да өзгерді,
қосымша жаттығулардың аумағы кеңейді, жаңа атаулар пайда болды.
Жаттығулардың жіктелінуі (классификациялануы) деп олардың нақты бір
жүйемен топтарға бөлінуі деп түсіну қажет. Жаттығулар олардың қандай да
бір белгілеріне сәйкес топтар мен топ бөлігіне бөлінеді.
Ауыр атлетикада жаттығулардың негізгі екі тобы болады: классикалық
және қосымша.
Классикалық жаттығуларға: ауырлықты көтеру (жим), штанганы екі қолымен
басынан асыра созу және жұлқи көтеру жатады. Бұл жаттығулар орындау
техникасына қарай әртүрлі. Ауыр атлетика бойынша байқауларға қосылғандығы
ғана оларды ортақтастырып тұр.
Қосымша жаттығулар олардың орындалу техникасына қарай арнайы және
жалпы жетілдірілген болып екіге бөлінеді. Арнайы жаттығулар классикалық
жаттығулар техникасының элементтерін жетілдіру құралы ретінде пайдаланылады
және сонымен бірге, атап айтқанда, күш, жылдамдық, шапшаңдық, иілгіштік
секілді қозғалыс сапаларын дамытуға қызмет жасайды.
Қозғалыс техникасын меңгеруді жылдамдату мақсатында пайдаланылатын
жаттығулар жалғастырушы (ұштастырушы) жаттығулар деп аталады.
Қозғалыс құрылымын меңгеруге бағытталған ауырлық түсіретін немесе
ауырлық түсірмейтін арнайы жаттығулар имитациялық (еліктеушілік) жаттығулар
деп аталады.
Жалпы жетілдірілген жаттығулар ауыр атлеттің физикалық дайындығын
жоғарылату және қозғалыс сапаларын жақсарту мақсатында қолданылады.
Ауыр атлеттің қосымша жаттығулары оқу-тренинг үдерісінің
педагогикалық мәселерінің шешіміне сәйкес жіктелінеді. Оларды
төмендегідей топтарға бөлуге болады:
1 топ. Ширату (разминка) кезінде пайдаланылатын саптық және реттік
жаттығулар.
2 топ. Классикалық жаттығуларға жақын келетін күшті дамыту және
әдісті жетілдіру мақсатындағы жаттығулар.
Өз кезегінде олар барлық классикалық жаттығуларға сәйкес келетін
жаттығуларға да бөлінеді, сонымен бірге бөлек ауырлықты көтеру, созылу
және жұлқуға да жатады.
3 топ. Қозғалыс сапаларына жататын күшті, жылдамдықты, шапшаңдықты,
иілгіштікті, шыдамдылықты жетілдіретін жаттығулар.
Күшті дамытуға жататын жаттығулар төмендегідей топтарға бөлінеді: а)
пайдаланылатын снаряд түріне қарай – штанга, гирь, гантель, штанга дискісі,
металл таяқ, эспандер, резеңке, шығыр құрылғылар, дененің салмағы,
серіктес адам (жұппен), шоқпар (қысқа шоқпар таяқ), үрленген доп,
гимнастикалық снарядтар (бруспен, (үстінде жүріп өту үшін қойылған астында
тірегі бар қырлы жуан бөрене), сақиналармен, көлденең салмамен,
гимнастикалық қабырғалармен т.б.);
б) анатомия-физиологиялық көзқарастар бойында – қол, аяқ, дене,
мойынға арналған.
в) жұмыс істеу режиміне қарай – динамикалық, изометриялық, кем түсу
жағынан.
4 топ. Босаңсыту жаттығулары.
5 топ. Демді тыныштандыруға арналған жаттығулар.
6 топ. Сымбат, мүсінге (түзетуші) арналған жаттығулар.
7 топ. Сабақтағы көңіл күйді көтеруге арналған жаттығулар.
8. топ. Көңіл бөлу мен жинақтылыққа жұмылдыратын жаттығулар.
2. АУЫР АТЛЕТИКАДАҒЫ ТЕРМИНДЕР (АТАУЛАР)
Ауыр атлетикадағы терминдер (атаулар) – бұл қандай да бір ұғымды,
қандай да бір түсінікті немесе жаттығуларды анықтауға қабылданған арнайы
спецификалық аттар немесе сөз тіркестері. Ауыратлетикалық терминдердің
(атаулардың) сөз қоры көбейді. Солай бола тұрғанменде, қазіргі кезеңде
оқыту тәжірибесінің молдығына қарамастан, іс жүзінде, практикада
талаптарды толық қанағаттандыратын атаулар жоқтың қасы. Көп жағдайда
бірнеше атаулар бір ғана мағынаны береді. Мысалыға, штанганы отырмай
жұлқуды біреулер биікте тік тұруға жұлқыну десе, екінші біреулер – түзу тік
тұруға жұлқыну немесе терең отырмай жұлқыну және т.б. түрде атайды.
Классикалық жаттығулардың әдістерін жетілдіру мен күштерді дамыту
жаттығуларын біреулер қолғабысшы, енді біреулер қосымша немесе арнайы-
қосымша деп атайды.
Отыру термині бұл қозғалыстың мәнін салыстырмалы түрде дұрыс
сипаттайды, бірақ ол екі түрлі тәсілмен орындалады: оның бір түрі –
қайшыласу, екінші бір басқаша түрі – терең орнығу, аяқты жан-жаққа
жіберіп төмен отыру, тізе бүгу, орнығу.
Дегенмен де, басқа жағынан қарағанда бір атаудың бірнеше мәні бар.
Тақтайша үстелден штанганы көтеру басталатын бастапқы қалып бастау сәті
(старт) деп аталады. Алайда, бастау сәті (старт) деп - кеудеге штанганы
қойған бастапқы қалыпты да айтады. Бір терминнің (атаудың) түрлі қалыптағы
жағдайларға қолданылуы қолайсыздық тудырады. Қозғалысты нақты сипаттайтын
анықтаманың жеткіліксіз екендігі көрінеді. Мысалы, тізе бүгу термині
көкіректен жұлқи көтерудің алдындағы қозғалыстың нақты мәнін ашпайды Оны
жартылай отыру деп атаса болар еді.
Қысқа, түсінікті және нақты, дәл атаудың педагогикалық жұмыстың
сапасын жақсартуда үлкен мәні бар. Нақты және қысқа анықтамасы болмаған
кезде қозғалысты түсіндіру қиындық тудырады.
Кез келген жаттығулардың атауы - оқушыларға ол қозғалысты көрнекті
түрде көрсетпес бұрын өтіліп жатқан қозғалыс туралы жалпы дұрыс түсінік
қалыптастыра білуі және оны тез әрі жақсы меңгеруі үшін беріледі.
Бір нұсқадағы, нақты атаулар ғана ауыр атлетиканы оқыту тәжірибесін
таратуда дұрыс көмек беруі тиіс.
3. АУЫР АТЛЕТИКАДАҒЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ (АТАУЛАРДЫҢ) НЕГІЗГІ СӨЗДІГІ.
Старт (бастау сәті) – атлеттің штанганы көтеру үшін тақтайша үстелдегі
қалыпты жағдайы.
Статистикалық старт – атлеттің штанганы көтеру кезіндегі қалыпты
жағдайы.
Динамикалық старт – ауыратлеттің тақтайша үстелден штанганы көтеру
алдындағы (амортизациялық күш, инерцияны пайдаланудағы) әрекеті .
Көкірекке штанганы қойған кездегі қалып – атлеттің штанганы көкіректен
ауырлықты көтеру немесе штанганы көкіректен жұлқи көтеру кезіндегі
қалыбы.
Төмен отыру – штанганы көтеру кезіндегі атлеттің төмен кетуі.
Қайшыласа төмен отыру – аяқты алғы-артқы бағытта қоя отыру.
Орныға төмен отыру – аяқты екі жаққа қоя тұрып төмен отыру
Жартылай отырып төмен отыру - аяқты кішкене тіземен бүге отыру.
Епті (хват) – штанга грифі мен саусақ білезігінің арасы.
Қарпып ұстау (захват) – снарядты білезікпен тартып алу тәсілі.
Жай қағып алу – төрт саусақ штанга грифінің бір жағынан, ал үлкен
саусақ – екінші жағынан ұстау.
Құлыпта қағып алу – үлкен саусақ грифке, ал сұқ және орта саусақ
жоғарыдан қойылады.
Бір жақты қағып алу – қолдың барлық саусақтары грифке бір жағынан
қойылады.
Жоғарыдан қағып алу - алақан артқа қаратылған.
Төменнен қағып алу – алақан алға қаратылған.
Жан-жақты қағып алу – алақандар әр жаққа қараған.
Сығымдау(ауырлықты көтеру) – бір әдіспен штанганы көкірекке, сосын қол
бұлшық еттері мен иін көмегімен жоғарыға көтеруді жүзеге асыратын
классикалық жаттығу.
Қолдарын басынан асыра созып ауырлықты көтеру (рывок) – штанга бір
мезетте тік қолмен (қол иілмей) жоғары көтерілетін классикалық жаттығу.
Жұлқи көтеру (толчок) – штанга бір мезетте көкірекке, сосын ауырлықты
иықтан асыра тік қолмен жұлқи көтеруді жүзеге асыратын классикалық
жаттығу.
Тарту (тяга) – тақтайша үстелден төмен отыруға дейінгі штанганы
көтеру.
Қопару, түсіру (подрыв) – тартудағы қорытынды күш.
Белгілеу (фиксация) –штанганы жарыстың талаптарына жауап беретіндей
қолды түзу жоғары көтерген қалыпта ұстау.
Созғылау (обтяжка) – штанганы көкіректен көтеру алдындағы атлеттің
әрекеті.
Олқылық (срыв) – ауырлықты көтеру кезінде штанганы көкіректен көтеруде
жылдамдықты мейлінше созу әрекеті.
Жіберу (посыл) – көкіректен бұлқу алдындағы штангаға жіберілген
ескерту.
Сығу (дожим) – штанганы бұлқу немесе жұлқуды орындау мезетін баяулату
немесе тоқтату алдындағы барлық энергиямен бір немесе екі қолды іске қосу.
Виске көтеру – қолда ұсталған штанганы көтеру.
Ауытқу – классикалық жаттығуларды орындау кезіндегі дененің бүгілуі
.
Тізе – штанганы көтеру үшін бүгілгенде тақтайша үстелді тіземен жанап
өтуі.
Жанасу - штанганы көтеру үшін бүгілгенде шынтақпен жамбасты жанап
өту.
Темпті сығымдау– жимді (ауырлықты көтеру) тез орындау.
Аялдау – штанганы көтеруді аз уақытқа тоқтата тұру.
Қиғаштану – штанганы көтеру кезіндегі бүктелінуде бір қолдың қалып
кетуі.
Тарта түсу – штанганы белгілі бір биіктікке дейін көтеру.
Асыра лақтыру –штанганы өзінен жоғары лақтыру.
Отыру -штанганы көтеріп төмен отырғандағы атлеттің отыруы.
Тұру - штанганы көкірекке қойып атлеттің қалыпты жағдайдағы немесе
төмен отырудағы қолын толық жоғары көтергендегі немесе штангамен бірге тізе
бүккендегі қалпы.
Иықтағы снаряд[1] - снарядтың көкіректе иықты жанай өтіп қойылған
қалпы, сонымен бірге, бұл жерде қол денеге жақын, ал шынтақ азырақ алдыға
шығыңқы орналасады.
Көкіректегі снаряд – снаряд көкірекке орналасадаы, ал шынтақ алдыға
қарай бірнеше рет шығыңқырап орналасады.
Снарядтың бастан жоғары орналасуы – снарядтың артта ұсталынып тұруы,
ал шынтақ жоғары көтерілген түрі.
Көкірек алдындағы снаряд – снарядтың көкіректің алдында созылған
қолда, көкірекке тимей ұсталынып тұруы.
Жоғарыдағы снаряд – снарядтың бастан жоғары түзу қолда ұсталынып
тұруы.
Алдыдағы снаряд – снарядтың түзу қолда көкірек тұсында ұсталынып
тұруы.
Жан-жақтағы снаряд – снарядтың алақан төмен қараған қалыпта түзу
қолмен иық деңгейінде ұсталынып тұруы.
Снарядтың ішкі қарай алға орналасуы – алақан төмен қараған қалыпта,
ішке қарай 450 бұрыш жасай , тік қолмен ұсталынып тұруы.
Снарядтың ішкі қарай жоғары орналасуы - снаряд бұл кезде тік
жазылған 450 бұрыш жасай орналасқан қолда болады.
Снарядтың алда-қайшылай орналасуы - алақан төмен қаратылған, иық
белдеуінде қолдың шынтақ бөлігін жанай түзу және қайшыланған түрінде
орналасуы.
Снаряд оң жақта (сол жақта) - иық белдеуінде бір жағынан ұталынып
тұруы.
Снаряд артта – снарядтар бір-бірін жанай бел деңгейінде бүгілген қолда
артта, ұсталынып тұрады .
Снарядты сығу (жим) - снарядты алдымен көкірекке, сосын қолдың
көмегімен бастан жоғары түзу көтеру.
Төмен отырмай, қолдарын басынан асыра созып снарядты көтеріп тұру –
снарядты еденнен, аяқты тік ұстап, қолды бүгу арқылы бастан жоғары қолда
тік ұстап көтеру.
Төмен отыра, қолдарын басынан асыра созып снарядты көтеріп тұру -
штангамен қайшыласа немесе орныға төмен отыра жұлқуды имитациялау
(еліктеу).
Снарядты лақтыру – бір үздіксіз қозғалыспен шынтақта қолды бүкпей,
снарядты бірден жоғары көтеру.
Төмен отырмай снарядты жұлқу – төмен отырмай қол мен аяқты жұлқумен
снарядты бастан жоғары тік қолмен көтеру.
Төмен отырып снарядты жұлқу - қайшыласа немесе орныға отырып
жұлқу.
Крест – снарядтарды иық деңгейінде жан-жаққа жайылған қолда ұстау.
Мүлт жібермеу, тура (замах) - снарядты көтерер алдындағы негізгі
қимылға қарама-қарсы бағыттағы дайындық қозғалысы.
Лақтыру – гирьді (кір тасын) сермей немесе жұлқи тастап отырып, содан
кейін қайта қағып алу.
Аулау – жоғары лақтырылған немесе серіктестің лақтырған снарядын алу
әдісі.
Жонглерлық – лақтырылған және айналып тұрған гирьлерді аулау.
Айналым – гирдің (кір тасының) өз осінен айналуы.
Айыру – снарядтан қолды жан-жаққа алып қашу.
Шеңбер – қалыпты жағдайдан снарядтың шеңбер бойымен қозғалысы.
Еңкею – дененің алға, артқа, жан-жаққа бүгілуі.
Жартылай еңкею – дененің жартылай бүгілуі.
Бұрылу – дененің тік (вертикаль) ось бойымен қозғалысы.
4. ШТАНГАМЕН АРНАЙЫ ОРЫНДАЛАТЫН ЖАТТЫҒУЛАРДЫҢ ТІЗІМІ.
Ауырлықты көтеру (жим) үшін.
Жатқан қалыпта ауырлықты көтеру. Қолды бастың артына бүктеу. Бір
қолмен ауырлықты көтеру. Бастың артынан ауырлықты көтеру. Ауқымды
ептілікпен ауырлықты көтеру. Тар ептілікпен ауырлықты көтеру. Отырған
қалыпта ауырлықты көтеру. Көкіректен штанганы жұлқу. Тұрған қалыпта
ауырлықты көтеру. Көкіректің төменгі бөлігінде ауырлықты көтеру. Тік
тұрған қалыпта ауырлықты көтеру. Қол көкіректен жоғары тұрған қалыпта
ауырлықты көтеру. Резеңкемен салмақ сала ауырлықты көтеру.
Жұлқу үшін.
Шөкпей ауырлықты жұлқу. Тіреу арқылы ауырлықты жұлқу. Виспен (әртүрлі
сарядтармен қол немесе аяқ арқылы фигура жасау) ауырлықты жұлқу. Ауырлықты
жұлқу. Виспен төмен отырмай жұлқу. Тіреуден төмен отырмай жұлқу. Төмен
отырмай жұлқу. Виспен жартылай отырып жұлқу. Тіреуден жартылай отыра
жұлқу. Жартылай отыра жұлқу.
Түзу жазылған қолда штангамен қайшылай отыру. Штанганы иықта ұстаған
қалыпты жағдайдан отыру. Штанганы көкіректе ұстаған қалыпты жағдайдан
отыру. Вистен қайшылай жұлқу. Тіреуден қайшылай жұлқу. Штанга ұстаған
түзу жазылған қолда тізе бүгу. Вистен орныға жұлқу. Тіреуден орныға
жұлқу. Жоғарыда тұрып, жұлқи тарту. Ауқымды ептілікпен штанганы көтеру.
Төмен отырмай бір қолмен жұлқу. Жартылай отыра бір қолмен жұлқу.
Итеру үшін.
Шөктірмей ауырлықты итеру. Виспен ауырлықты итеру. Тіреумен
ауырлықты итеру. Ауырлықты итеру. Виспен төмен отырмай көкірекке көтеру.
Тіреумен төмен отырмай көкірекке көтеру. Төмен отырмай көкіректе көтеру.
Виспен жартылай отыра көкіректе көтеру. Тіреумен жартылай отыра көкіректе
көтеру. Жартылай отыра көкіректе көтеру. Виспен қайшылай көкіректе
көтеру. Тіреумен қайшылау әдісімен көкіректе көтеру. Виспен орнығу
әдісімен көкіректе көтеру. Тіреумен орнығу әдісімен көкіректе көтеру.
Жарым-жартылай итеру. Итеру швунгі. Тік қалыпта итеру. Тік қалыпта итеру
швунгі. Тік қалыпта басынан асыра итеру. Аумақты ептілікпен көкіректен
итеру. Бір қолмен итеру. Беру кезіндегі итеру. Көкіректе тұрған штангамен
төмен отыру. Отырған қалыптан көкіректегі штангамен тұру. Иықтағы
штангамен жартылай отыру. Жоғарыдан ауырлықпен итеру.
Жалпы жұртқа арналған жаттығулар.
Көкіректегі штангамен отыру. Иықтағы штангамен (бастың артында)
отыру. Қайшыласа отыру. Аяқпен (сығымдаужасау) ауырлықты көтеру.
Көкіректе қайшыласа ұстаған штангамен отыру. Иықтағы штангамен бүгілу
(иілу). Иықтағы (көкіректегі) штангамен секіру. Көкіректегі немесе иықтағы
қайшыласқан штангамен жүру. Аяқты ауыстыра отырып, қайшыласқан
штангамен секіру. Бір қолмен көтеру.
ІІ Тарау.
2.1. КЛАССИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАРДЫ ОРЫНДАУ ТЕХНИКАСЫ.
Спортшының физикалық (дене еңбегі) дайындығын, оның қимылдарды толық
орындау мүмкіндігін жүзеге асыратын әдістер мен тәсілдердің жиынтығын
толық меңгерген кезеңін, спорттық орындау шеберлігі деп қабылдау
қалыптасқан.
Ауыратлеттің классикалық қозғалыстары жылдам-күштік жаттығулар
категориясына (қатарына) жатады. Сондықтан да күш пен бұлшық еттердің
жиырылу жылдамдығы олар үшін жетекші физикалық маңызы зор сапаларға
жатады. Спортттық орындау шеберлігі ең алдымен осы сапалардың, әсіресе
күшті болудың толық орындалауын қамтасамыз етуі керек.
Спорттық орындау шеберлігі үздіксіз шыңдалады, дамиды. Айталық,
қазіргі кездегі сығымдаужасау шеберлігі, бастапқы кездегі орындаудан
айрықша ерекшелінеді. Әсіресе соңғы жылдарда жұлқуда да, итеруде де,
айтарлықтар ерекшеліктер орын алды. Бұндай оң өзгерістердің болуы бар
ереженің шеңберінде қозғалыстарды орындаудың одан да өзгеше тиімді,
рациональды тәсілдері мен әдістерін табуға деген, яғни нәтижені
жоғарылатуға деген ұмтылыстан туындаған. Орындау шеберлігі техникасының
дамуы спорт ғылымы пен алдыңғы қатарлы тәжірибелер деңгейінің артуымен
байланыстырылады.
Орындау шеберлігінің техникасын құрылымның, спорттық жаттығулардың
құрылысын талдау жасамай үйрену мүмкін емес. Жаттығулардың құрылымы –
оларды құраушы компоненттер арасындағы нақты байланыс. Жалпы жағдайда
оларды динамикалық, кинематикалық және ритмикалық құрылымдарға бөліп
қарастыруға болады.
Динамикалық құрылым қозғалысты орындау кезінде әсер ететін күштердің
өзара байланысын, және ең алдымен, жаттығуды орындау барысына спортсмен өз
мүмкіндігін қалай дұрыс пайдаланатындығына назар аударады.
Кинематикалық құрылым ең алдымен спорттық жаттығулардың бөлігі
ретінде, кеңістікте қалай орын ауыстырудың дұрыс мүмкіндіктерін ашады.
Соңында, ритмикалық құрылым - жаттығулардың уақыт мезетіндегі
компоненттерінің өзара байланысын ашады.
Жаттығулардың құрылымын үйрену түрлі тіркелген аппаратуралардың
көмегімен жүзеге асырылады.
Үнемі өзгере және жақсы жағына қарай түрлене отырып, спорттық
орындау техникасы өзінің даму этаптарында (сатыларында) тәжірибеде
дәлелденген және жоғары нәтижеге жетуді қамтамасыз ететін белгілі бір
рациональды үлгі қалыптастырды. Спортшының жаттығу барысында осы үлгіні
білуі, оны іс жүзінде орындай білуге ұмтылуы - ең басты мақсаты болуы
тиіс.
Алайда, көбінде спортшының физикалық дене сапаларының төмен болуы
және организмнің функциональдық мүмкіндігі осы рациональды үлгіні
орындауда қиындық тудыратындығы жасырын емес. Бұл жағдайда қалып кеткен
физикалық дене сапаларын біртіндеп дамытуды жүзеге асыру керек. Оларды
дамыту мүмкіндігіне қарай үнемі осы техниканы жетілдіру қажеттілігі
қалыптасады.
Спорттық шеберлікті қалыптастыру техникасының кейбір жақтарын
қарастыралық.
Спорттық шеберлік ұғымы спортшының формасын да, және қимылының
мазмұнын да біріктіреді. Форма дегенге дене жаттығуларының құрылымы, оның
ішкі және сыртқы ұйымдастыру түрлері енеді. Дене жаттығуларының формасына
спортсмен денесінің орналасу тәртібі, оның орын ауыстыруы, траекториясы,
жылдамдығы мен үдеуі, темпі, ритмі және т.б. жатады.
Дене жаттығуларының мазмұны деп психологиялық, физиологиялық және
тағы басқа процестердің байланыстылығын түсінеміз. Мазмұн – бұл әрекеттің
ең маңызды, сапалы жағы, ал форма – мазмұнды іске асыру түрі, оның
құрылымы. Форма және мазмұн ажырамас бірлікте болады: біріншісі екіншісіз
өмір сүре алмайды. Әдетте, ережеге сәйкес, барлық өзгерістер мазмұнның
өзгеруінен басталады. Осылайша жаттығу кезінде ауыратлеттің күш-жылдамдық
сапалары қалыптасады, оның қозғалыс әрекетінің мазмұнына енетін иілгіштігі
дамиды. Бұл, өз кезегінде, спорттық нәтижелердің өсуін қамтамасыз ететін
қозғалыстың өзге де дамыған түрлерін, атап айтқанда, оның орындау
амплитудасы мен жылдамдығын арттыруға, штанганы көтеру кезінде одан да
терең төмен отыруды, және т.б. игеруге мүмкіндік береді.
Алайда, форма мазмұнға тәуелді бола тұра, өз кезегінде ол да мазмұнға
белсенді түрде әсер етеді: оны тежейді немесе оның дамуын жылдамдатады.
Жаттығуды орындаудың рациональды емес ритмі спортшының дене сапаларының
мүмкіндігін төмендетеді; рациональды түрде орындалған ритм оның толық түрде
ашылуына жол береді, осылайша, оны ары қарай дамыту, айталық спортшының
штангамен төмен отыру формасын (түрін) өзгерту (мысалы, қайшыласа
отырудан орныға отыруға) оның сапалы орындалуына қол жеткізеді, сонымен
бірге аяқтың күшін, иілгіштігін және шыдамдылығын арттырады, мазмұнын
өзгертеді, осылайша спорттық нәтиженің артуына үлес қосады.
Әрбір спорттық жаттығулар түрлі жай қарапайым әдістерден, бөліктерден,
фазалар және элементтерден құралған күрделі әрекеттерден тұрады.
Осылайша, айталық, сығымдаужәне итеру салыстырмалы түрде өзінше жеке 2
түрлі әдістерді қамтыған - штанганы көкіректе көтеру және көкіректен
көтеру – әдістерінен тұрады. Бұл екі актылы әрекет. Жұлқу – бұл бір
әдістен құралған бірактылы әрекет. Өз кезегінде, әрбір әдісті қосымша
бөліктерге бөліп көрсетуге болады: бастау сәті (старт) (қалыпты жағдай),
төмен отырмай штанганы көтеру (сол тұрған орнында) және тұру алдындағы
төмен отыру.
Әр бөлік бірнеше фазалардан тұрады. Айталық, төмен отыру алдындағы
штанганы көтеру (жұлқи, көкірекке көтеру, жимде және итеруде) екі фазадан
тұрады: штанганы санның үштен бір бөлігінде көтеру, практика жүзінде
бірінші фаза деп аталады, және әдетте екінші фаза деп аталатын түсіру
(қопару) кезінен. Осылайша, өз кезегінде, төмен отырмай көкіректен жұлқи
штанганы көтеру сәті де екі фазадан тұрады: алдын ала отыру және штанганы
итеріп шығарудан.
Ең соңында, әрбір фазаны қарапайым қозғалыстардан тұратын құрамдас
бөліктерге бөлшектеуге болатындығы шығады: төмен отыру алдында аяқтың
ұшымен тұру, қопару (түсіру) алдында тізені гриф түрінд келтіру т.б.
Спорттық жаттығуларды құрамдас компоненттерге бөлу олардың құрылымын
оқып, түсінуді жеңілдететеді; кез келген қимылды орындаудағы негізгі,
шешуші компоненттерді дәл табуға көмектеседі.
Кез келген ауыр атлетикалық әдістерді үйрену мен орындау барысында
оның барлық бөліктері мен фазалары бірдей мәнге ие болмайды. Негізгі
бөлігіне төмен отыру алдындағы штанганы көтеру сәті жатады. Өз кезегінде,
ауыратлетикалық әдістердің әр бөлігі негізгі, маңызды фазалардан тұрады.
Бұл фазаға жататындар:
- тақтайша үстелден штанганы көтеруде – қопару (көкірекке
көтергенде, жимде және итеруде, жұлқуда);
- Көкіректен төмен отыруға дейінгі көтеруде – итеріп шығу
(итеру);
- Көкіректен ауырлықты көтеруде (жимде) - олқылық, босаңсыту;
- Тұру алдындағы төмен отыруда – төмен отыру.
Қимылдың негізгі компоненттерін бөлудің оны бөліктерге бөліп
орындауда және үйренуде маңызы зор: негізгіден бастап үйретіледі,
орындаудың барлық зейіні мейлінше негізгі элементке аударылады. Қозғалыс
техникасына талдау жасау оның құрылымына көңіл бөлуді жеңілдетеді. Алайда
оны үнемі синтез жасаумен сабақтастырып отыру қажет. Тек осы екеуінің
үйлесімі ғана күрделі бүтін нәрсені толығымен дұрыс түсінуге көмектеседі.
Спорттық жаттығулардың құрылымы – ол жеке компоненттердің механикалық
қосындысынан тұрмайды. Жаттығудың әрбір бөлігі тұтасымен алғандағыға
тәуелді, бірақ бір жағынан алғанда, тұтас жаттығудың орындалуына тәуелді,
ал екінші жағынан оның орындалуына әсері бар.
Спорттық шеберлікті ұғынуда оның міндетті түсініктеріне жататын
техника негіздерінің маңызы зор. Техника негіздері дегенге спорттық
жаттығулардан тұратын қимылдардың аса ірі бөліктерін дұрыс орындау
тізбектілігінің, үйлесімділігінің жиынтығын айтады. Бұл орындау
техникасының склеті іспеттес. Жұлқынуда, айталық, техника негізіне
жататындар: бастау сәті, төмен отыруға дейінгі штанганы көтеру, төмен
отыру, төмен отырудан тұру, белгілеу (фиксация). Осы бөліктердің біреуінің
болмауы немесе оның дұрыс орындалмауы әрекеттің тиімділігін төмендетеді, не
болмаса оны дұрыс аяқтауға мүмкіндік бермейді. Айталық, төмен отырудың
болмауы нәтижені бірден төмендетеді, ал фиксацияның болмауы, жаттығуды
аяқтауға мүмкіндік бермейді. Төмен отыруға дейін штанганы дұрыс көтермеу
(тепе-теңдікті жоғалту немесе әлсіздеу қол және иық бұлшық еттерін ертерек
қосу) нәтижені төмендетеді, ал төмен отыруды баяу орындау, мүлдем
жаттығуды аяқтауға мүмкіндік бермеуі мүмкін.
Орындау техникасының негіздері бір болуы керек. Бұған оқып, үйренудің
алғашқы, бастапқы кезінде ерекше көңіл бөлу керек. Техника негіздерін
жекелей қарастыру жаттығудың майда компоненттерін орындаумен байланысты.
Айталық, жұлқуда қолдары ұзын спортсмендер кең ауқымды ептілікпен, ал
қолдары қысқа спортсмендер тар ептілікпен ұмтылады. Дене буындары иілгіш
спортсмендер төмен отыруда иілгіштігі нашар спортсмендерге қарағанда
тереңірек отырып, жоғары нәтиже көрсетеді. Бірақ, оқыту техникасының
негіздері өзгеріссіз қалады.
Кез келген спорттық жаттығу кеңістікте ғана емес уақытта да
орындалатындықтан, оның маңызды жақтарына жаттығудың рациональды ырғағы да
жатады. Ырғақ (ритм) – бұл жаттығудан құралған жеке фазаларды орындау
барысындағы уақыттың анықталған қатынасы.
Ырғақ жаттығуға толықтай және оның жеке бөліктеріне де тән қасиет.
Жеке фазалардың уақытқа қатынасы әртүрлі болуы мүмкін. Айталық, көкіректен
жұлқудан төмен отыруға дейін ырғақ дұрыс болады сол кезде, егер алдын ала
отыру шамамен итеруден екі есе ұзақтау болған жағдайда ғана. Егер осы
фазаларды орындау уақыты бірдей болса, онда жұлқудың тиімділігі төмендейді,
бұл ырғақтың дұрыс еместігін білдіреді.
Дұрыс ырғаққа тән қасиет - күш түсірілетін жаттығуларды орындауға
жұмылдырылатын күш моментінің болуы. Дәл осы жерде спортшының дене
физикалық мүмкіндіктері барынша байқалады. Ырғақ (ритм) жаттығудың бүкіл
өн бойына ғана емес, оның жеке бөліктеріне де тән болғандықтан, күш
моментіне бағытталған фазаның негізіне оның жеке бөліктері де енеді.
Барлық қозғалысты орындауда жетекші фаза деп аталатын негізгі фаза болады.
Айталық, жұлқу мен көкірекке көтеруде, сығымдаужасау мен итеруде негізгі
фаза - түсіру (подрыв), ал көкіректен итеруде – итеріп шығару, көкіректен
сығымдаужасауда - олқылық (срыв).
Бұл фазаларға дәл түсетін акцент - ырғақтың дұрыс көрсеткіші. Егер
акцент жоқ болса, не басқа фазаға түссе, онда бұл пайдаланылған спорттық
шеберлік тиімді болмағаны. Кейбір спортсмендерде қарқынды, темпті
жаттығуларда орындауда акцент төмен отыру фазасына берілгендері байқалады,
бұл штанганы толық көтеруге кедергі келтіреді, бағытталған күшті әлсіретеді
және спорттық нәтиже көрсеткішін төмендетеді.
Ырғақтың өзгеруі – өте күрделі жағдай. Нерв жүйесінің қаншалықты
дәрежеде белгілі бір ізділікпен темп пен ырғақ қызметіне бейімделгендігін,
сөйлеу мен жүруде және т.б. жағдайларда қалыптасқан темп пен ырғақтан шығып
кетудің қаншалықты ауыр болатындығын әркім өз тәжірибесінен біледі - деп
жазды И.П.Павлов[2]. Дұрыс ырғақты оқудың бастапқы периодында қалыптастыру
керек. Оны арнайы түрде үйрену керек.
Әрбір кез келген ауыратлетикалық жаттығуларды орындауда оған қатысушы
бұлшық еттер әртүрлі салмақтарға кездеседі. Олардың бірі қалыптасқандай
аса ірі, негізгі динамикалық жұмыстарды, енді бірі- қосымша жұмыстарды, ал
үшіншісі – дененің кейбір бөліктерін белгілейтін статикалық жұмыстарды
атқарады. Көкіректен итеруде негізгі динамикалық жұмысты аяқтың жазылуы
атқарады, ал қолдың бұлшық еттері итерудің тиімділігін және төмен отыруды
жылдамдату үшін қосымша роль атқарады. Дене бұлшық еттері итеру күшін
көбейтуге бағытталған қажет етілетін қатаңдықты қамтамасыз етуі тиіс.
Жұлқуда негізгі динамикалық жұмысты дене және аяқ бұлшық еттері атқарады.
Қолдар бұл жерде штанганы көтеру биіктігі мен төмен отыру жылдамдығын
арттыруға көмектеседі. Қолды жұмысқа салмастан бұрын аяқ бұлшық еттері мен
дене штанганың тиянақты ілініп тұруын, бұдан шығатыны, яғни негізгі
салмақты көтеретін жазылғыштарды қамтамасыз ететін статикалық жұмыс
атқарады.
Спорттық техника шеберлігін меңгеруде негізгі бұлшық ет топтарының
функцияларын (міндеттерін) білу өте маңызды.
Жим.
Сығымдауклассикалық жаттығуы (1-суретте сызба түрінде құрылымы
көрсетілген) өз бетінше орындалатын екі әдістен тұрады: штанганы
көкірекке көтеру және ауырлықты көкіректен көтеру, яғни сығымдаудың өзі.
Бұл жаттығудың аталуының негізіне штанганы көкіректен көтеру алынған.
Бір уақыттарда бұл өте баяу күшпен аяқпен әрекет қолданбай штанганы
кеудемен төсінен жоғары көтеру әдісі болатын. Жаттығудың аты сақталғанмен,
қазірге кезде штанга салыстырмалы түрде үлкен жылдамдықпен көтеріледі.
Штанганы көкіректе көтеруде ерекше шектеулер қарастырылмаған.
Сығымдаукезінде штанганы көкіректен көтергенде спортшының әрекеті қатаң
шектеулі: аяқ пен дененің әрекеттеріне шектеу қойылған.
Штанганы кеудемен төсінен жоғары көтергенде қол бұлшық еттері мен иық
белдеу күштерімен атқарылады.
Сығымдаукөтерудің қорытындысы көкіректен көтеру күшіне қарай
анықталады, сондықтан да штанганы кеудемен төсінен көтеруге аз күш
жұмсалады, өйткені күш көкіректен жоғары көтеруге сақталыну керек.
2.2. ЖҰЛҚИ КӨТЕРУ
Көкіректен штанганы жиммен көтеруде төмен отырудың кез келген түрі
орындалады: жартылай төмен отыру, қайшылай және орныға отыру. Көп
кездесетін түрі жартылай отыру, себебі бұл кезде штанга ірі, және әрине
үлкен күшті бұлшық еттермен – аяқ және дененінің иілумен орындалады. Бұл
кезде терең төмен отыруды орындаудың қажеттілігі жоқ. Қол мен иық
белдеулерінің бұлшық еттері жақсы дамыған спортсмендер ерекше терең төмен
отыруды – қайшыласа және орныға отыруды қолданады (осы тәсілдермен
штанганы көкірекке көтеру туралы Жұлқи көтеру бөлімінде айтылады). Бұл
жерде штанганы көкірекке көтерудің төмен отырудың тек жартылай төмен отыру
түрі сипатталады. (2-сурет).
2 – сурет. Сығымдау құрылымының сызбасы.
Штанганы көкірекке көтеру өзара байланысқан және тізбектей орындалатын 3
бөліктен тұрады: бастау сәті (старт), төмен отыруға дейінгі көтеру және
тұру алдындағы төмен отыру.
Старт (бастау сәті) – спортшының штанганы көтеруді бастау алдындағы
сәті. Стартты екі фазаға бөлу қалыптасқан – алғашқы кез (2 сурет, 1 кадр)
және динамикалық (2 сурет, 2 кадр). Алғашқы бастау сәтінде спортсмен мен
штанганың жеке дара тіректері бар. Штанганы тақтайша үстінен көтерген
кездегі старттың динамикалық сәтінде штанга-спортсмен жүйесі бір тіректі
болады, ол тірек – спортсмен аяқтарының табаны. Динамикалық бастау
сәтіндегі спортсмен-штанга жүйесінің бір тірекке салыстырмалы теңбе-теңдігі
және атлеттің орын ауыстыруы бастапқы қалыпқа салыстырмалы болады.
Бастау сәтіндегі қалыпта мынадай элементтер анықталады: аяқты
көлденең және грифпен салыстырмалы қою, дене бөліктерінің орыны,
ептілікпен ұстау (қолдардың арасы) және қағып алу (гриф білезігін ұстау
әдісі). Көп жағдайда аяқтар штанганы көкіректен көтеруге біршама ыңғайлы
болатын көлденең қалыпта қойылады, аяқ саусақтарының бұрылуы қалыпты
жағдайда, яғни иық белдеуінде. Алайда практикада (іс-жүзінде) көптеген
спортсмендер аяқтарын одан да кең қоятын кездер де кездеседі. Бұл
штанганы көкіректен көтеруде қажет етілетін берік тұрақтылықты береді. Ал
бір жағынан, аяқты тым көлденең кең жазу штанганы көкірекке көтеруді
қиындатады. Міне, сондықтан да, штанганы көкірекке көтеруде қиындыққа
кездесетін спортсмендерге аяқтарын жамбас тұсына көлденең қою, ал
көкіректен штанганы көтеруде аяқтың қойылуын арттыру ұсынылады.
Аяқ табандарының грифіне келсек, олар гриф проекциясы үлкен саусақтың
бақай сүйектері арқылы өтетіндей болып симметриялы қойылады. Аяқтарын
қойғаннан кейін спортсмен бастау сәтіне (стартқа) дайындалады; қол алақаны
грифке жанасатындай кезге келтіріп, жамбас және сирақ буындарын бүгеді.
Бұл кезде кейбір сирақ-табан буындарда бүгілу (майысу) байқалады. Тізелер
бүгілу кезінде табандардың бұрылу бағытына қарай бұрылады және бастау
сәтінде сырт жағынан иық белдеуімен жанасады. Бұл кезде тізе және жамбас
буындарының бүгілу шамасы туралы нақты ұсыныс беру мүмкін емес, өйткені ол
спортшының жеке мүмкіндігіне (қабілетіне) байланысты. Бұл жерде мынаны
басшылыққа алу керек: сирақтар грифті мүмкіндігінше жанауы керек, ал иық
буындары оның алдында немесе одан жоғары болуы керек.
Бастау сәтінде бас көтеріңкі, көз қарас алдына қарай бағытталған
болуы тиіс.
Рекордттық ауырлықты аяқ және дене бұлшық еттеріне жүгінбей-ақ
көтеруге болады. Бұл жерде, мысал ретінде, осы жаттуғадан әлемнің экс-
рекордсмені, КСРО-ға еңбегі сіңген спорт шебері – Александр Курыновты
айтуға болады. Арнайы зерттеулер Курыновтың сығымдаукезінде аяқ және дене
бұлшық еттерінің көмегі барлық күштің 18,8% құрайтындығын, ал 81,2% күш
қол және иық белдеуінен екендігін көрсетті.
Бастапқы қатаң жоғары бағытталған күшті орындауда штанга
өзінің қозғалысынан алға қарай ауытқиды. Бұл денені бірден тік
көтергеннен, атлет артқа жылжуға тура келгендіктен, яғни инерция күшінің
әсерінен болады. Тік бағыттан штанганың ауытқуы тепе-теңдікті бұзатын
болғандықтан, оны бастапқы қалып кезінде жоюға ұмтылу керек, ол үшін
грифпен салыстырғанда шынтақты алға жіберу керек. Қол денемен бір
мезетте іске кіріседі. Шынтақты алға жіберу қол күшінің жоғары және азырақ
артқа бағытталуын қамтамасыз етеді, осылайша штанганың алға қозғалуын
болдырмайды.
Сығымдаудың бастапқы кезінде тіке тұрудан дененің тірегі бұзылады.
Бұл аяқ және иық белдеу бұлшық еттерінің жұмысын қиындатады. Тіректі тез
арада қалпына келтіру үшін, денені бір мезетте қайтадан тағы артқа, ал
жамбасты алға жіберу керек. (4 сурет, кадр 3). Дененің ауытқуы міндетті,
себебі иық көлденең қалыпқа келеді.
Қол жұмысқа кіріскен соң алақан бөліктері қандай қалыпты жағдайда
болғандығына қарамастан, грифпен орналасады. Штанганы көтерудің одан
кейінгі мезетінде де шынтақ гриф күйінде қалады. Бұл иық белдеуі
бүгілуінің жұмысын жақсартады.
Шынтақты гриф күйінде қалдыру керек болғандықтан, ал ол қатаң түрде
жоғары қозғалатындықтан, иықты жақындау мүмкіндігіне қарай көлденең қалыпта
иық белдеуінен артқа жылжыту қажеттілігі туындайды. Ығыстыру шамасы
шынтақтың қозғалыс бағытына тәуелді болады: қатаң түрде алға қозғалғанда,
ол мейлінше жоғары болады, ал жан-жаққа қозғалыс жасағанда ауытқудың
қажеті жоқ. Осылайша, ауытқу шамасы шынтақ қозғалысының бағыты мен сипаты
арқылы анықталады.
Қолды іске кірістірер алдындағы бастапқы кезде шынтақты қатаң түрде
алға жылжыту, ал иықты көлденең келтіргенде оның кейбір жан-жаққа таралған
бөлігін сагиталь жазықтыққа 450 бұрышпен бұру қажеттігінің тиімді екендігін
зерттеулер көрсетті.
Жимді орындау кезіндегі дененің максималь ауытқуы 30-330
бұрыш шамасында болуы қажет екендігін зерттеулер анықтап көрсетті. Иық
көлденең қалыптан өткен соң, қолдар бірте-бірте түзулене, ал дененің кері
ауытқуы біртіндеп азая береді. (4-сурет, 4,5 кадрлар). Бұл фазада қолдың
тіктелінуі дененің тіктелуінен ертерек жүзеге асуы тиіс. Кері жағдайда дене
өте жылдам тіктелінеді де, ал қолдың жазылуы баяулайды. Қол толығымен тік
жазылған ең соңғы моментте дене тік қалыпқа келеді де, спортсмен штанганы
басынан жоғары көтереді, (4 сурет, 6 кадр).
Сығымдаудың екінші фазасын осылай орындау техникасы тепе-теңдікті
сақтауға көмегін тигізеді және штанганы тік тұрған қалыпта қозғалысқа
келтіруге мүмкіндік береді. Бұл фазада штанганың тік қалыбынан қозғалыс
траекториясының шамалы болса да ауытқуы тірек ауданының аз болуынан тепе-
теңдікті сақтауды қиындатады. Байқау, бақылау нәтижелері траекторияның
ауытқуы дененің ауытқуынан туындайтындығын көрсетті. Алайда, бұл міндетті
емес. Дегенмен де бұны көптеген спортсмендер қол жұмысын жеңілдету үшін
жиі пайдаланады. Қолдың бүгілуі штанганы жоғары көтеруден туындамайды, ол
иық белдеуінің төмендеуіне байланысты. Штанга не бір жерде тұрады, не
жоғары қарай өте баяу қозғалады. Кей кезде бұл тиым салынған әдісті
төрешілер алқасы байқамайды, себебі қол жазыла береді де, снаряд
спортсменнен алыстайды, яғни ол қозғалыста болып тұрғандай сипат береді.
Спортшының алға қарай жылжуы, оған кері бағытталған инерция күшін
тудырады, ол күш штанганың қозғалыс траекториясын кері бағыттайды. Қолды
жазғаннан кейін спортсмен, біршама кері бағытқа жылжи тұрып, түзу қалыпқа
келеді. Соңғы қимылмен штанга біршама алға жылжиды, содан кейін барып атлет
оны белгіге алады.
Сығымдаудың екінші фазасында ауытқу тепе-теңдікті ұстап тұруды
қиындатқанмен, спортсмен бұл жерде ауырлықты көтеруде үлкен маңызы бар
қолдың жұмысын жақсартып, өзіне қолайлы жағдай тудырады. Дененің бұрылу
бұрышы көптеген спортсмендерде 45-500 шамасына жетеді. Егер ол жылдам
орындалатын болса, және сондай жылдамдықпен одан кері қалпына келетін
болса, визуальды түрде оны анықтау төрешілердің жұмысын әжептеуір
қиындатады.
Сығымдаудың штанганы көкіректен көтерудің дұрыс ырғағы біртактылы,
яғни бірінші фазаға акцент беріліп бір тактылы уақытта орындалады –
олқылық. (түсіру). Ол жимнен құралған фазалардың қосылуын қамтамасыз етеді
де, қиын кезде штанганың тоқтап қалуын болдырмайды.
Салмақ белгіленіп алынғаннан соң, аға төреші белгі береді, содан кейін
спортсмен аяқты тізеден бүгіп, амортизация жасай отырып алдымен штанганы
көкірегіне, содан кейін ғана тақтай үстелшеге қояды.
Біз негізгі көңілді спортшының дене бөліктері мен штанганың
кеңістікте ауысуына баса назар аудара отырып, сығымдаудың техникасына
анализ жасадық. Бірақ, сығымдауда кез келген спорттық жаттығулар секілді,
тек кеңістікте ғана орындалмайды, сонымен бірге уақытта орындалатындықтан,
бұл жеткіліксіз болады. Жаттығуды орындау уақытын, оның әрбір бөліктерінің
орындалу мерзімін білу міндетті. Бұл уақыт тұрақты болмайды. Алайда
орташа уақыт қалай болғанда да айтылуы керек. Барлық жимді орындау уақыты,
бұл жерде бастау сәті мен штанганың бастан жоғары көтерілгенді белгілеу
мерзімін есептемегенде, 5-5,37 сек. Бұның ішінде бірінші фазаны – тартуды
– орындауға 0,2 сек - түсіруге, төмен отыруға – 0,33 сек, 0,75 сек- төмен
отырудан тұруға кетеді. Сосын спортсмен 1,2 сек ішінде көкіректен
сығымдаужасауға қалыпты күйге енеді, 0,25 сек сығымдаудың бірінші фазасы
– олқылыққа - және 1,87 сек сығымдаудың екінші фазасы - сығымдауға
кетеді.
Бұл берілгендер төмен отыру және жартылай төмен отыруды меңгерген
жоғары білікті ауыратлеттердің ауыр салмақты көтеру байқауларындағы жұмысын
зерттеу барысында алынған. Терең төмен отыруда қайшылай және орныға
төмен отыратын спортсмендер үшін төмен отыру және тұру уақыты бұған
қарағанда ұзақтау болады. Сығымдаудың бүкіл ырғағына (ритміне) келетін
болсақ, ол бес тактылы: бірінші тактыда тартудың бірінші фазасы
орындалады, екіншісінде – жұлқу және төмен отыру, үшіншіде – төмен отырудан
тұру, төртіншіде – көкіректен ауырлықты көтерудің қалыпты жағдайы, ал
бесіншіде – сығымдаудың өзі. Егер сығымдаудың орындалу мерзімін бір бүтін,
бірге тең деп алсақ, онда оның оптимальдық (секундына ) ырғағы төмендегіше
болады: 0,07; 0,13; 0,14; 0,24; 0,42.
6-сурет
Түсіру мен төмен отыруды бір тактыда орындау тиімді, себебі екі фазада
бір-біріне екпін (акцент) түсіріледі. Фазалардың акценттелуі - олардың
мүмкін болатын күш және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жетілдірудің әдістемелік негіздері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І Тарау.
1. Ауыр атлетиканың классификациясы (жіктелуі) мен терминдері
(атаулары) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. АУЫР АТЛЕТИКАДАҒЫ ТЕРМИНДЕР (АТАУЛАР)
3. АУЫР АТЛЕТИКАДАҒЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ (АТАУЛАРДЫҢ) НЕГІЗГІ СӨЗДІГІ.
4. ШТАНГАМЕН АРНАЙЫ ОРЫНДАЛАТЫН ЖАТТЫҒУЛАРДЫҢ ТІЗІМІ.
ІІ Тарау.
2.1. КЛАССИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАРДЫ ОРЫНДАУ ТЕХНИКАСЫ.
2.2. ЖҰЛҚИ КӨТЕРУ
2.3. СЕРПЕ КӨТЕРУ
2.4. Классикалық жаттығулардың орындалу техникасының негізгі
ережелерінің биомеханикалық негізделінуі.
ІІІ тарау.
3.1. АУЫР АТЛЕТШІЛЕРДІҢ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
3.2. Классикалық жаттығулар техникасын
оқып-үйрену.
3.3. АУЫР АТЛЕТТІҢ ТАМАҚТАНУЫ
3.4. САЛМАҚТЫ РЕТТЕУ ЖӘНЕ ТҮСІРУ
3.5. АУЫР АТЛЕТТІҢ ӨЗІН-ӨЗІ БАҚЫЛАУЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейкестілігі. Бүгінгі таңдағы қоғам өмірінің экологиялық,
экономикалық және әлеуметтік жағдайларының түрлі себептерінен, сондай-ақ
жалпы білім беретін мектептер мен басқа да жоғары білім беретін оқу
орындарында дене тәрбиесі мен спорт жүйелерінің нашарлауына байланысты
оқушылар мен жас жеткіншектердің денсаулықтары төмендеп, жылдан-жылға
аурулардың саны көбеюде. Бұл жағдай қоғамның да, мемлекет басшыларының да
алаңдаушылығын туғызуда.
Осыған орай халықты, әсіресе, болашақ жастардың дене тәрбиесі жүйесін
жақсартуға мемлекет тарапынан әр жыл сайын бірнеше шаралар жүзеге асырылып,
заңдар қабылдануда. Мысалы, Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасының 1996-2000 жылдар аралығында жалпы
бұқаралық спортты дамытудың мемлекеттік бағдарламасы туралы Жарлығына қол
қойса [1996 ж.], 1997 жылы Қазақстан-2030 бағдарламасын жолдады.
Ал 1999 жылы Қазақстан Республикасының дене мәдениеті және спорт
туралы заңы қабылданса, 2001 жылы Қазақстан Республикасының 2001-2005
жылдар аралығындағы дене тәрбиесі мен спортты дамытудың мемлекеттік
бағдарламасы туралы жарлығы шықты. Бұл бағдарламалар мен заңдардың негізгі
мақсаты дене тәрбиесі мен спорт саласын дамытуды әлеуметтік тұрғыда
анықтап, жеке тұлғаны дамытуды жаңаша көзқараспен қарап, оған әлемдік ғылым
мен прогресс деңгейінде білім мен тәрбие беру. Сонымен қатар, жас ұрпақтан
өркениетті қоғамның ерікті, өз бас бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат
құндылығын бағалайтын адамгершілік, имандылық, ізгілік мінез-құлқы
қалыптасқан іскер, дені сау, ой еңбегі мен дене еңбегіне бірдей қабілетті
азамат тәрбиелеу. Сол себепті дене тәрбиесі мен жеке спорт түрі бойынша жан-
жақты қабілетті болуы бала тәрбиесіндегі әлеуметтік ықпалы зор деп
есептеуіміз қажет. [1,2,3,4].
Әдістемелік зерттеулердің нәтижесі, өскелең ұрпақтың дене тәрбиесімен
және жекелей спорт түрімен айналысу жұмыстарын белгілі ғаламдар педагогика
әдістемесі және тарихы, философия, психология, дене тәрбиесі мен
әдістемесі, жасөспірім физиогогиясы, мектеп гигиенасы мамандарының жалпы
әдістемелік негізіне сүйене отырып жүргізілгенін көрсетті.
Қазіргі таңдағы педагогика, ғылымы дене тәрбиесі және спорт бағыттарын
белгілей отырып Қ.І.Адамбеков [5], А.О.Аяшов [6], З.И.Кузнецов [7],
М.Б.Сапарбаев [8], Б.А.Гейнца [9], А.С.Жұманова [10], Б.У.Алимханов [11],
В.Н.Платонов [12], Қ.А.Құланов [13] сынды ғалымдар өздерінің еңбектерінің
педагогикалық негізі ретінде оқушы жастардың дене тәрбиесі дайындығын
бақылауға арнаған. Балалар мен жасөспірімдер спорт мектебіне, оқушылардың
жеке басының қабілетіне қарай таңдауға Н.И.Набатникова [14], Ж.Б.Қоянбаева
[15], М.С.Бриль [16] сынды ғалымдар жұмыс жасаса, ал сыныптан тыс
уақыттарда оқушылардың дене тәрбиесін жоспарлау және оны ұйымдастыру
жөнінде К.А.Атаев [17], Б.Ж.Биданов [18], В.В.Ворюшин [19]; Мектеп
жасындағы оқушылардың жеке спорт түрлерінен қозғалыс дағдыларын тәрбиелеуді
Б.Қ.Қаражанов [20], В.П.Филин [21], В.А.Ашмарин [22], И.Г.Понамарев [23],
Л.П.Матвеев [24], Т.А.Ботағариев [25], А.Н.Хан [26] және басқа да көптеген
ғалымдар қарастырған.
Сонымен жоғарыда дене тәрбиесі мен спорт түрлеріне машықтанудың
әдістемелік жолдарын өз еңбектерінде ғалымдарымыз өз ой пікірлерін
тұжырымдай алды. Жүргізілген зерттеу негізінен оқушылардың дене тәрбиесінің
тәжірибесі мен әдістемесінің жекелеген мәселелерін ашуға, оқушылардың жас
ерекшеліктеріне қарай психологиялық, физиологиялық өзгерістерін ескере
отырып, қимыл-қозғалыс дағдыларының жан-жақты тәрбиеленуіне, жеке спорт
түрі оның ішінде ауыр атлетика спорт түрі бойынша дененің жалпы
мүмкіндіктерін дамытуға арналған.
Бірақ, жалпы орта білім беру жүйесінде оқушыларға дене тәрбиесін
оқытуда жүргізіліп жүрген педагогикалық зерттеулерде ауыр атлетика спорт
түрімен айналысушылардың жас ерекшеліктеріне және психологиялық,
физиологиялық әсерін анықтау негізгі мәселеге айналып отыр. Себебі
Қазақстандағы мектеп оқушыларының жекелей денсаулық көрсеткіштері мен дене
дайындығының нақты тенденцияларының төмендеуі аталған мәселенің қазіргі
уақыт талабына сай оқушылардың дене тәрбиесі жүйесінің әдістемелік
негізделген ғылыми тұрғыда шешім шығаруды қажет етеді.
Сонымен, оқушылардың дене тәрбиесінің қазіргі уақыттағы талап етіп
отырған деңгейлерінің арасындағы қарама-қайшылық оқушылардың дене
дайындығын жетілдіруге педагогикалқ мүмкіндіктер туғызатын спорттық
үйірмелер оның ішінде ауыр атлетика спорт түрін кең көлемде қолдану
мәселесі ұсынылады.
Аталған мәселенің бүгінгі күн талабына сай келуі, оның әдістемелік
тұрғыдан зерттеліп, өңделуі мен тәжірибелік қажеттілігінің жеткіліксіздігі
зерттеу тақырыбын таңдауға мүмкіндік жасады. Осыған орай, дипломдық
жұмысымның тақырыбы: Ауыр атлетшілердің дене дайындығын жетілдірудің
әдістемелік негіздері деп аталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазіргі жағдайда оқушылардың жеткіншек
және жасөспірім кезеңдегі ауыр атлеттің техникалық, тактикалық дайындығының
жас ерекшеліктер негіздерін жетілдіруді әдістемелік тұрғыдан негіздеу және
тәжірибелік мақұлдау әдістемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеу жұмысының міндеті:
1. Қазақстандағы спорт пен дене тәрбиесінің педагогикалық жүйесін және
әлеуметтік даму негіздерін ашып көрсету;
2.Спорттық үйірмелердегі оқушылардың жас ерекшелігіне сай дене
тәрбиесінің ерекшеліктерін анықтау;
3. Спорт мектептерінде жаттығатын балалар мен жасөспірімдердің дене
сапаларын ауыр атлетика спорт түрі бойынша жан-жақты дамыту;
4. Ауыр атлетика спорт түрі бойынша жаттығушылардың физиологиялық және
психологиялық жағдайын анықтау;
5. Жаттығушылардың ауыр атлетика спорт түріне байланысты жас
ерекшеліктерін анықтау, жаттығу сабақтарын жүйелеу әдістерін енгізу;
6. Жеке тұлғаға спорт түрінің техникасы мен тактикасын меңгертіп,
салауатты өмір салтын ұстауға дағдыландыру.
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық негізі-жеке бастың спортты меңгеру
маңыздылығы туралы, оның дамуындағы өзара байланыс теориясы мен тәжірибесі
туралы қызметінің ролі, адамның қоғамдық қарым-қатынастың объектісі мен
субъектісі екендігі туралы, қоғамдағы дене тәрбиесі процесінде болатын
қауіпті және басқарылатын ара қатынастар туралы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Жалпы білім беретін мектептер мен спорттық үйірмелерде оқушылдардың жас
ерекшеліктеріне сай қимыл-қозғалыс қабілеттерін жетілдіріп, денсаулықтарын
жақсарту мақсатында боксшының техникалық, тактикалық дайындығының жас
ерекшеліктер негіздерін жетілдіру мен әдістерінің жаңа, тиімді жолдарын
тауып, концептуалды үлгісін жасап, практикаға енгізілуінде.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы-жұмыстың негізгі жағдайлары мен
нәтижелері жалпы білім беретін мектептер мен гимназияларға, интернаттарға,
спорт мектептеріне таратылып, практикаға ендірілді.
Жұмыстың ұсыныстары жаттықтырушылар мен дене тәрбиесі оқытушыларының
жаттықтыру сабақтарын басқаруда баланың жас ерекшелігі мен физиологиялық,
психологиялық жағдайын ескеруді негіздейді.
Зерттеу пән – Ауыр атлеттің техникалық, тактикалық дайындығының жас
ерекшеліктер негіздерін жетілдіру жүйесі.
Зерттеу объектісі – Жалпы білім беретін және спорт метептеріндегі ауыр
атлетика спорт түріне оқыту-тәрбиелеу процесі.
І Тарау.
1. Ауыр атлетиканың классификациясы (жіктелуі) мен терминдері
(атаулары).
Ауыр атлетиканың құралдары мен әдістерін дұрыс классификациялай
(жіктей) білу мен нақты атауларын анықтаудың оқу-жаттығу жұмысында біршама
маңызы бар.
Ауыр атлетиканың дамуы мен бірге жаттығулардың атаулары да өзгерді,
қосымша жаттығулардың аумағы кеңейді, жаңа атаулар пайда болды.
Жаттығулардың жіктелінуі (классификациялануы) деп олардың нақты бір
жүйемен топтарға бөлінуі деп түсіну қажет. Жаттығулар олардың қандай да
бір белгілеріне сәйкес топтар мен топ бөлігіне бөлінеді.
Ауыр атлетикада жаттығулардың негізгі екі тобы болады: классикалық
және қосымша.
Классикалық жаттығуларға: ауырлықты көтеру (жим), штанганы екі қолымен
басынан асыра созу және жұлқи көтеру жатады. Бұл жаттығулар орындау
техникасына қарай әртүрлі. Ауыр атлетика бойынша байқауларға қосылғандығы
ғана оларды ортақтастырып тұр.
Қосымша жаттығулар олардың орындалу техникасына қарай арнайы және
жалпы жетілдірілген болып екіге бөлінеді. Арнайы жаттығулар классикалық
жаттығулар техникасының элементтерін жетілдіру құралы ретінде пайдаланылады
және сонымен бірге, атап айтқанда, күш, жылдамдық, шапшаңдық, иілгіштік
секілді қозғалыс сапаларын дамытуға қызмет жасайды.
Қозғалыс техникасын меңгеруді жылдамдату мақсатында пайдаланылатын
жаттығулар жалғастырушы (ұштастырушы) жаттығулар деп аталады.
Қозғалыс құрылымын меңгеруге бағытталған ауырлық түсіретін немесе
ауырлық түсірмейтін арнайы жаттығулар имитациялық (еліктеушілік) жаттығулар
деп аталады.
Жалпы жетілдірілген жаттығулар ауыр атлеттің физикалық дайындығын
жоғарылату және қозғалыс сапаларын жақсарту мақсатында қолданылады.
Ауыр атлеттің қосымша жаттығулары оқу-тренинг үдерісінің
педагогикалық мәселерінің шешіміне сәйкес жіктелінеді. Оларды
төмендегідей топтарға бөлуге болады:
1 топ. Ширату (разминка) кезінде пайдаланылатын саптық және реттік
жаттығулар.
2 топ. Классикалық жаттығуларға жақын келетін күшті дамыту және
әдісті жетілдіру мақсатындағы жаттығулар.
Өз кезегінде олар барлық классикалық жаттығуларға сәйкес келетін
жаттығуларға да бөлінеді, сонымен бірге бөлек ауырлықты көтеру, созылу
және жұлқуға да жатады.
3 топ. Қозғалыс сапаларына жататын күшті, жылдамдықты, шапшаңдықты,
иілгіштікті, шыдамдылықты жетілдіретін жаттығулар.
Күшті дамытуға жататын жаттығулар төмендегідей топтарға бөлінеді: а)
пайдаланылатын снаряд түріне қарай – штанга, гирь, гантель, штанга дискісі,
металл таяқ, эспандер, резеңке, шығыр құрылғылар, дененің салмағы,
серіктес адам (жұппен), шоқпар (қысқа шоқпар таяқ), үрленген доп,
гимнастикалық снарядтар (бруспен, (үстінде жүріп өту үшін қойылған астында
тірегі бар қырлы жуан бөрене), сақиналармен, көлденең салмамен,
гимнастикалық қабырғалармен т.б.);
б) анатомия-физиологиялық көзқарастар бойында – қол, аяқ, дене,
мойынға арналған.
в) жұмыс істеу режиміне қарай – динамикалық, изометриялық, кем түсу
жағынан.
4 топ. Босаңсыту жаттығулары.
5 топ. Демді тыныштандыруға арналған жаттығулар.
6 топ. Сымбат, мүсінге (түзетуші) арналған жаттығулар.
7 топ. Сабақтағы көңіл күйді көтеруге арналған жаттығулар.
8. топ. Көңіл бөлу мен жинақтылыққа жұмылдыратын жаттығулар.
2. АУЫР АТЛЕТИКАДАҒЫ ТЕРМИНДЕР (АТАУЛАР)
Ауыр атлетикадағы терминдер (атаулар) – бұл қандай да бір ұғымды,
қандай да бір түсінікті немесе жаттығуларды анықтауға қабылданған арнайы
спецификалық аттар немесе сөз тіркестері. Ауыратлетикалық терминдердің
(атаулардың) сөз қоры көбейді. Солай бола тұрғанменде, қазіргі кезеңде
оқыту тәжірибесінің молдығына қарамастан, іс жүзінде, практикада
талаптарды толық қанағаттандыратын атаулар жоқтың қасы. Көп жағдайда
бірнеше атаулар бір ғана мағынаны береді. Мысалыға, штанганы отырмай
жұлқуды біреулер биікте тік тұруға жұлқыну десе, екінші біреулер – түзу тік
тұруға жұлқыну немесе терең отырмай жұлқыну және т.б. түрде атайды.
Классикалық жаттығулардың әдістерін жетілдіру мен күштерді дамыту
жаттығуларын біреулер қолғабысшы, енді біреулер қосымша немесе арнайы-
қосымша деп атайды.
Отыру термині бұл қозғалыстың мәнін салыстырмалы түрде дұрыс
сипаттайды, бірақ ол екі түрлі тәсілмен орындалады: оның бір түрі –
қайшыласу, екінші бір басқаша түрі – терең орнығу, аяқты жан-жаққа
жіберіп төмен отыру, тізе бүгу, орнығу.
Дегенмен де, басқа жағынан қарағанда бір атаудың бірнеше мәні бар.
Тақтайша үстелден штанганы көтеру басталатын бастапқы қалып бастау сәті
(старт) деп аталады. Алайда, бастау сәті (старт) деп - кеудеге штанганы
қойған бастапқы қалыпты да айтады. Бір терминнің (атаудың) түрлі қалыптағы
жағдайларға қолданылуы қолайсыздық тудырады. Қозғалысты нақты сипаттайтын
анықтаманың жеткіліксіз екендігі көрінеді. Мысалы, тізе бүгу термині
көкіректен жұлқи көтерудің алдындағы қозғалыстың нақты мәнін ашпайды Оны
жартылай отыру деп атаса болар еді.
Қысқа, түсінікті және нақты, дәл атаудың педагогикалық жұмыстың
сапасын жақсартуда үлкен мәні бар. Нақты және қысқа анықтамасы болмаған
кезде қозғалысты түсіндіру қиындық тудырады.
Кез келген жаттығулардың атауы - оқушыларға ол қозғалысты көрнекті
түрде көрсетпес бұрын өтіліп жатқан қозғалыс туралы жалпы дұрыс түсінік
қалыптастыра білуі және оны тез әрі жақсы меңгеруі үшін беріледі.
Бір нұсқадағы, нақты атаулар ғана ауыр атлетиканы оқыту тәжірибесін
таратуда дұрыс көмек беруі тиіс.
3. АУЫР АТЛЕТИКАДАҒЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ (АТАУЛАРДЫҢ) НЕГІЗГІ СӨЗДІГІ.
Старт (бастау сәті) – атлеттің штанганы көтеру үшін тақтайша үстелдегі
қалыпты жағдайы.
Статистикалық старт – атлеттің штанганы көтеру кезіндегі қалыпты
жағдайы.
Динамикалық старт – ауыратлеттің тақтайша үстелден штанганы көтеру
алдындағы (амортизациялық күш, инерцияны пайдаланудағы) әрекеті .
Көкірекке штанганы қойған кездегі қалып – атлеттің штанганы көкіректен
ауырлықты көтеру немесе штанганы көкіректен жұлқи көтеру кезіндегі
қалыбы.
Төмен отыру – штанганы көтеру кезіндегі атлеттің төмен кетуі.
Қайшыласа төмен отыру – аяқты алғы-артқы бағытта қоя отыру.
Орныға төмен отыру – аяқты екі жаққа қоя тұрып төмен отыру
Жартылай отырып төмен отыру - аяқты кішкене тіземен бүге отыру.
Епті (хват) – штанга грифі мен саусақ білезігінің арасы.
Қарпып ұстау (захват) – снарядты білезікпен тартып алу тәсілі.
Жай қағып алу – төрт саусақ штанга грифінің бір жағынан, ал үлкен
саусақ – екінші жағынан ұстау.
Құлыпта қағып алу – үлкен саусақ грифке, ал сұқ және орта саусақ
жоғарыдан қойылады.
Бір жақты қағып алу – қолдың барлық саусақтары грифке бір жағынан
қойылады.
Жоғарыдан қағып алу - алақан артқа қаратылған.
Төменнен қағып алу – алақан алға қаратылған.
Жан-жақты қағып алу – алақандар әр жаққа қараған.
Сығымдау(ауырлықты көтеру) – бір әдіспен штанганы көкірекке, сосын қол
бұлшық еттері мен иін көмегімен жоғарыға көтеруді жүзеге асыратын
классикалық жаттығу.
Қолдарын басынан асыра созып ауырлықты көтеру (рывок) – штанга бір
мезетте тік қолмен (қол иілмей) жоғары көтерілетін классикалық жаттығу.
Жұлқи көтеру (толчок) – штанга бір мезетте көкірекке, сосын ауырлықты
иықтан асыра тік қолмен жұлқи көтеруді жүзеге асыратын классикалық
жаттығу.
Тарту (тяга) – тақтайша үстелден төмен отыруға дейінгі штанганы
көтеру.
Қопару, түсіру (подрыв) – тартудағы қорытынды күш.
Белгілеу (фиксация) –штанганы жарыстың талаптарына жауап беретіндей
қолды түзу жоғары көтерген қалыпта ұстау.
Созғылау (обтяжка) – штанганы көкіректен көтеру алдындағы атлеттің
әрекеті.
Олқылық (срыв) – ауырлықты көтеру кезінде штанганы көкіректен көтеруде
жылдамдықты мейлінше созу әрекеті.
Жіберу (посыл) – көкіректен бұлқу алдындағы штангаға жіберілген
ескерту.
Сығу (дожим) – штанганы бұлқу немесе жұлқуды орындау мезетін баяулату
немесе тоқтату алдындағы барлық энергиямен бір немесе екі қолды іске қосу.
Виске көтеру – қолда ұсталған штанганы көтеру.
Ауытқу – классикалық жаттығуларды орындау кезіндегі дененің бүгілуі
.
Тізе – штанганы көтеру үшін бүгілгенде тақтайша үстелді тіземен жанап
өтуі.
Жанасу - штанганы көтеру үшін бүгілгенде шынтақпен жамбасты жанап
өту.
Темпті сығымдау– жимді (ауырлықты көтеру) тез орындау.
Аялдау – штанганы көтеруді аз уақытқа тоқтата тұру.
Қиғаштану – штанганы көтеру кезіндегі бүктелінуде бір қолдың қалып
кетуі.
Тарта түсу – штанганы белгілі бір биіктікке дейін көтеру.
Асыра лақтыру –штанганы өзінен жоғары лақтыру.
Отыру -штанганы көтеріп төмен отырғандағы атлеттің отыруы.
Тұру - штанганы көкірекке қойып атлеттің қалыпты жағдайдағы немесе
төмен отырудағы қолын толық жоғары көтергендегі немесе штангамен бірге тізе
бүккендегі қалпы.
Иықтағы снаряд[1] - снарядтың көкіректе иықты жанай өтіп қойылған
қалпы, сонымен бірге, бұл жерде қол денеге жақын, ал шынтақ азырақ алдыға
шығыңқы орналасады.
Көкіректегі снаряд – снаряд көкірекке орналасадаы, ал шынтақ алдыға
қарай бірнеше рет шығыңқырап орналасады.
Снарядтың бастан жоғары орналасуы – снарядтың артта ұсталынып тұруы,
ал шынтақ жоғары көтерілген түрі.
Көкірек алдындағы снаряд – снарядтың көкіректің алдында созылған
қолда, көкірекке тимей ұсталынып тұруы.
Жоғарыдағы снаряд – снарядтың бастан жоғары түзу қолда ұсталынып
тұруы.
Алдыдағы снаряд – снарядтың түзу қолда көкірек тұсында ұсталынып
тұруы.
Жан-жақтағы снаряд – снарядтың алақан төмен қараған қалыпта түзу
қолмен иық деңгейінде ұсталынып тұруы.
Снарядтың ішкі қарай алға орналасуы – алақан төмен қараған қалыпта,
ішке қарай 450 бұрыш жасай , тік қолмен ұсталынып тұруы.
Снарядтың ішкі қарай жоғары орналасуы - снаряд бұл кезде тік
жазылған 450 бұрыш жасай орналасқан қолда болады.
Снарядтың алда-қайшылай орналасуы - алақан төмен қаратылған, иық
белдеуінде қолдың шынтақ бөлігін жанай түзу және қайшыланған түрінде
орналасуы.
Снаряд оң жақта (сол жақта) - иық белдеуінде бір жағынан ұталынып
тұруы.
Снаряд артта – снарядтар бір-бірін жанай бел деңгейінде бүгілген қолда
артта, ұсталынып тұрады .
Снарядты сығу (жим) - снарядты алдымен көкірекке, сосын қолдың
көмегімен бастан жоғары түзу көтеру.
Төмен отырмай, қолдарын басынан асыра созып снарядты көтеріп тұру –
снарядты еденнен, аяқты тік ұстап, қолды бүгу арқылы бастан жоғары қолда
тік ұстап көтеру.
Төмен отыра, қолдарын басынан асыра созып снарядты көтеріп тұру -
штангамен қайшыласа немесе орныға төмен отыра жұлқуды имитациялау
(еліктеу).
Снарядты лақтыру – бір үздіксіз қозғалыспен шынтақта қолды бүкпей,
снарядты бірден жоғары көтеру.
Төмен отырмай снарядты жұлқу – төмен отырмай қол мен аяқты жұлқумен
снарядты бастан жоғары тік қолмен көтеру.
Төмен отырып снарядты жұлқу - қайшыласа немесе орныға отырып
жұлқу.
Крест – снарядтарды иық деңгейінде жан-жаққа жайылған қолда ұстау.
Мүлт жібермеу, тура (замах) - снарядты көтерер алдындағы негізгі
қимылға қарама-қарсы бағыттағы дайындық қозғалысы.
Лақтыру – гирьді (кір тасын) сермей немесе жұлқи тастап отырып, содан
кейін қайта қағып алу.
Аулау – жоғары лақтырылған немесе серіктестің лақтырған снарядын алу
әдісі.
Жонглерлық – лақтырылған және айналып тұрған гирьлерді аулау.
Айналым – гирдің (кір тасының) өз осінен айналуы.
Айыру – снарядтан қолды жан-жаққа алып қашу.
Шеңбер – қалыпты жағдайдан снарядтың шеңбер бойымен қозғалысы.
Еңкею – дененің алға, артқа, жан-жаққа бүгілуі.
Жартылай еңкею – дененің жартылай бүгілуі.
Бұрылу – дененің тік (вертикаль) ось бойымен қозғалысы.
4. ШТАНГАМЕН АРНАЙЫ ОРЫНДАЛАТЫН ЖАТТЫҒУЛАРДЫҢ ТІЗІМІ.
Ауырлықты көтеру (жим) үшін.
Жатқан қалыпта ауырлықты көтеру. Қолды бастың артына бүктеу. Бір
қолмен ауырлықты көтеру. Бастың артынан ауырлықты көтеру. Ауқымды
ептілікпен ауырлықты көтеру. Тар ептілікпен ауырлықты көтеру. Отырған
қалыпта ауырлықты көтеру. Көкіректен штанганы жұлқу. Тұрған қалыпта
ауырлықты көтеру. Көкіректің төменгі бөлігінде ауырлықты көтеру. Тік
тұрған қалыпта ауырлықты көтеру. Қол көкіректен жоғары тұрған қалыпта
ауырлықты көтеру. Резеңкемен салмақ сала ауырлықты көтеру.
Жұлқу үшін.
Шөкпей ауырлықты жұлқу. Тіреу арқылы ауырлықты жұлқу. Виспен (әртүрлі
сарядтармен қол немесе аяқ арқылы фигура жасау) ауырлықты жұлқу. Ауырлықты
жұлқу. Виспен төмен отырмай жұлқу. Тіреуден төмен отырмай жұлқу. Төмен
отырмай жұлқу. Виспен жартылай отырып жұлқу. Тіреуден жартылай отыра
жұлқу. Жартылай отыра жұлқу.
Түзу жазылған қолда штангамен қайшылай отыру. Штанганы иықта ұстаған
қалыпты жағдайдан отыру. Штанганы көкіректе ұстаған қалыпты жағдайдан
отыру. Вистен қайшылай жұлқу. Тіреуден қайшылай жұлқу. Штанга ұстаған
түзу жазылған қолда тізе бүгу. Вистен орныға жұлқу. Тіреуден орныға
жұлқу. Жоғарыда тұрып, жұлқи тарту. Ауқымды ептілікпен штанганы көтеру.
Төмен отырмай бір қолмен жұлқу. Жартылай отыра бір қолмен жұлқу.
Итеру үшін.
Шөктірмей ауырлықты итеру. Виспен ауырлықты итеру. Тіреумен
ауырлықты итеру. Ауырлықты итеру. Виспен төмен отырмай көкірекке көтеру.
Тіреумен төмен отырмай көкірекке көтеру. Төмен отырмай көкіректе көтеру.
Виспен жартылай отыра көкіректе көтеру. Тіреумен жартылай отыра көкіректе
көтеру. Жартылай отыра көкіректе көтеру. Виспен қайшылай көкіректе
көтеру. Тіреумен қайшылау әдісімен көкіректе көтеру. Виспен орнығу
әдісімен көкіректе көтеру. Тіреумен орнығу әдісімен көкіректе көтеру.
Жарым-жартылай итеру. Итеру швунгі. Тік қалыпта итеру. Тік қалыпта итеру
швунгі. Тік қалыпта басынан асыра итеру. Аумақты ептілікпен көкіректен
итеру. Бір қолмен итеру. Беру кезіндегі итеру. Көкіректе тұрған штангамен
төмен отыру. Отырған қалыптан көкіректегі штангамен тұру. Иықтағы
штангамен жартылай отыру. Жоғарыдан ауырлықпен итеру.
Жалпы жұртқа арналған жаттығулар.
Көкіректегі штангамен отыру. Иықтағы штангамен (бастың артында)
отыру. Қайшыласа отыру. Аяқпен (сығымдаужасау) ауырлықты көтеру.
Көкіректе қайшыласа ұстаған штангамен отыру. Иықтағы штангамен бүгілу
(иілу). Иықтағы (көкіректегі) штангамен секіру. Көкіректегі немесе иықтағы
қайшыласқан штангамен жүру. Аяқты ауыстыра отырып, қайшыласқан
штангамен секіру. Бір қолмен көтеру.
ІІ Тарау.
2.1. КЛАССИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАРДЫ ОРЫНДАУ ТЕХНИКАСЫ.
Спортшының физикалық (дене еңбегі) дайындығын, оның қимылдарды толық
орындау мүмкіндігін жүзеге асыратын әдістер мен тәсілдердің жиынтығын
толық меңгерген кезеңін, спорттық орындау шеберлігі деп қабылдау
қалыптасқан.
Ауыратлеттің классикалық қозғалыстары жылдам-күштік жаттығулар
категориясына (қатарына) жатады. Сондықтан да күш пен бұлшық еттердің
жиырылу жылдамдығы олар үшін жетекші физикалық маңызы зор сапаларға
жатады. Спортттық орындау шеберлігі ең алдымен осы сапалардың, әсіресе
күшті болудың толық орындалауын қамтасамыз етуі керек.
Спорттық орындау шеберлігі үздіксіз шыңдалады, дамиды. Айталық,
қазіргі кездегі сығымдаужасау шеберлігі, бастапқы кездегі орындаудан
айрықша ерекшелінеді. Әсіресе соңғы жылдарда жұлқуда да, итеруде де,
айтарлықтар ерекшеліктер орын алды. Бұндай оң өзгерістердің болуы бар
ереженің шеңберінде қозғалыстарды орындаудың одан да өзгеше тиімді,
рациональды тәсілдері мен әдістерін табуға деген, яғни нәтижені
жоғарылатуға деген ұмтылыстан туындаған. Орындау шеберлігі техникасының
дамуы спорт ғылымы пен алдыңғы қатарлы тәжірибелер деңгейінің артуымен
байланыстырылады.
Орындау шеберлігінің техникасын құрылымның, спорттық жаттығулардың
құрылысын талдау жасамай үйрену мүмкін емес. Жаттығулардың құрылымы –
оларды құраушы компоненттер арасындағы нақты байланыс. Жалпы жағдайда
оларды динамикалық, кинематикалық және ритмикалық құрылымдарға бөліп
қарастыруға болады.
Динамикалық құрылым қозғалысты орындау кезінде әсер ететін күштердің
өзара байланысын, және ең алдымен, жаттығуды орындау барысына спортсмен өз
мүмкіндігін қалай дұрыс пайдаланатындығына назар аударады.
Кинематикалық құрылым ең алдымен спорттық жаттығулардың бөлігі
ретінде, кеңістікте қалай орын ауыстырудың дұрыс мүмкіндіктерін ашады.
Соңында, ритмикалық құрылым - жаттығулардың уақыт мезетіндегі
компоненттерінің өзара байланысын ашады.
Жаттығулардың құрылымын үйрену түрлі тіркелген аппаратуралардың
көмегімен жүзеге асырылады.
Үнемі өзгере және жақсы жағына қарай түрлене отырып, спорттық
орындау техникасы өзінің даму этаптарында (сатыларында) тәжірибеде
дәлелденген және жоғары нәтижеге жетуді қамтамасыз ететін белгілі бір
рациональды үлгі қалыптастырды. Спортшының жаттығу барысында осы үлгіні
білуі, оны іс жүзінде орындай білуге ұмтылуы - ең басты мақсаты болуы
тиіс.
Алайда, көбінде спортшының физикалық дене сапаларының төмен болуы
және организмнің функциональдық мүмкіндігі осы рациональды үлгіні
орындауда қиындық тудыратындығы жасырын емес. Бұл жағдайда қалып кеткен
физикалық дене сапаларын біртіндеп дамытуды жүзеге асыру керек. Оларды
дамыту мүмкіндігіне қарай үнемі осы техниканы жетілдіру қажеттілігі
қалыптасады.
Спорттық шеберлікті қалыптастыру техникасының кейбір жақтарын
қарастыралық.
Спорттық шеберлік ұғымы спортшының формасын да, және қимылының
мазмұнын да біріктіреді. Форма дегенге дене жаттығуларының құрылымы, оның
ішкі және сыртқы ұйымдастыру түрлері енеді. Дене жаттығуларының формасына
спортсмен денесінің орналасу тәртібі, оның орын ауыстыруы, траекториясы,
жылдамдығы мен үдеуі, темпі, ритмі және т.б. жатады.
Дене жаттығуларының мазмұны деп психологиялық, физиологиялық және
тағы басқа процестердің байланыстылығын түсінеміз. Мазмұн – бұл әрекеттің
ең маңызды, сапалы жағы, ал форма – мазмұнды іске асыру түрі, оның
құрылымы. Форма және мазмұн ажырамас бірлікте болады: біріншісі екіншісіз
өмір сүре алмайды. Әдетте, ережеге сәйкес, барлық өзгерістер мазмұнның
өзгеруінен басталады. Осылайша жаттығу кезінде ауыратлеттің күш-жылдамдық
сапалары қалыптасады, оның қозғалыс әрекетінің мазмұнына енетін иілгіштігі
дамиды. Бұл, өз кезегінде, спорттық нәтижелердің өсуін қамтамасыз ететін
қозғалыстың өзге де дамыған түрлерін, атап айтқанда, оның орындау
амплитудасы мен жылдамдығын арттыруға, штанганы көтеру кезінде одан да
терең төмен отыруды, және т.б. игеруге мүмкіндік береді.
Алайда, форма мазмұнға тәуелді бола тұра, өз кезегінде ол да мазмұнға
белсенді түрде әсер етеді: оны тежейді немесе оның дамуын жылдамдатады.
Жаттығуды орындаудың рациональды емес ритмі спортшының дене сапаларының
мүмкіндігін төмендетеді; рациональды түрде орындалған ритм оның толық түрде
ашылуына жол береді, осылайша, оны ары қарай дамыту, айталық спортшының
штангамен төмен отыру формасын (түрін) өзгерту (мысалы, қайшыласа
отырудан орныға отыруға) оның сапалы орындалуына қол жеткізеді, сонымен
бірге аяқтың күшін, иілгіштігін және шыдамдылығын арттырады, мазмұнын
өзгертеді, осылайша спорттық нәтиженің артуына үлес қосады.
Әрбір спорттық жаттығулар түрлі жай қарапайым әдістерден, бөліктерден,
фазалар және элементтерден құралған күрделі әрекеттерден тұрады.
Осылайша, айталық, сығымдаужәне итеру салыстырмалы түрде өзінше жеке 2
түрлі әдістерді қамтыған - штанганы көкіректе көтеру және көкіректен
көтеру – әдістерінен тұрады. Бұл екі актылы әрекет. Жұлқу – бұл бір
әдістен құралған бірактылы әрекет. Өз кезегінде, әрбір әдісті қосымша
бөліктерге бөліп көрсетуге болады: бастау сәті (старт) (қалыпты жағдай),
төмен отырмай штанганы көтеру (сол тұрған орнында) және тұру алдындағы
төмен отыру.
Әр бөлік бірнеше фазалардан тұрады. Айталық, төмен отыру алдындағы
штанганы көтеру (жұлқи, көкірекке көтеру, жимде және итеруде) екі фазадан
тұрады: штанганы санның үштен бір бөлігінде көтеру, практика жүзінде
бірінші фаза деп аталады, және әдетте екінші фаза деп аталатын түсіру
(қопару) кезінен. Осылайша, өз кезегінде, төмен отырмай көкіректен жұлқи
штанганы көтеру сәті де екі фазадан тұрады: алдын ала отыру және штанганы
итеріп шығарудан.
Ең соңында, әрбір фазаны қарапайым қозғалыстардан тұратын құрамдас
бөліктерге бөлшектеуге болатындығы шығады: төмен отыру алдында аяқтың
ұшымен тұру, қопару (түсіру) алдында тізені гриф түрінд келтіру т.б.
Спорттық жаттығуларды құрамдас компоненттерге бөлу олардың құрылымын
оқып, түсінуді жеңілдететеді; кез келген қимылды орындаудағы негізгі,
шешуші компоненттерді дәл табуға көмектеседі.
Кез келген ауыр атлетикалық әдістерді үйрену мен орындау барысында
оның барлық бөліктері мен фазалары бірдей мәнге ие болмайды. Негізгі
бөлігіне төмен отыру алдындағы штанганы көтеру сәті жатады. Өз кезегінде,
ауыратлетикалық әдістердің әр бөлігі негізгі, маңызды фазалардан тұрады.
Бұл фазаға жататындар:
- тақтайша үстелден штанганы көтеруде – қопару (көкірекке
көтергенде, жимде және итеруде, жұлқуда);
- Көкіректен төмен отыруға дейінгі көтеруде – итеріп шығу
(итеру);
- Көкіректен ауырлықты көтеруде (жимде) - олқылық, босаңсыту;
- Тұру алдындағы төмен отыруда – төмен отыру.
Қимылдың негізгі компоненттерін бөлудің оны бөліктерге бөліп
орындауда және үйренуде маңызы зор: негізгіден бастап үйретіледі,
орындаудың барлық зейіні мейлінше негізгі элементке аударылады. Қозғалыс
техникасына талдау жасау оның құрылымына көңіл бөлуді жеңілдетеді. Алайда
оны үнемі синтез жасаумен сабақтастырып отыру қажет. Тек осы екеуінің
үйлесімі ғана күрделі бүтін нәрсені толығымен дұрыс түсінуге көмектеседі.
Спорттық жаттығулардың құрылымы – ол жеке компоненттердің механикалық
қосындысынан тұрмайды. Жаттығудың әрбір бөлігі тұтасымен алғандағыға
тәуелді, бірақ бір жағынан алғанда, тұтас жаттығудың орындалуына тәуелді,
ал екінші жағынан оның орындалуына әсері бар.
Спорттық шеберлікті ұғынуда оның міндетті түсініктеріне жататын
техника негіздерінің маңызы зор. Техника негіздері дегенге спорттық
жаттығулардан тұратын қимылдардың аса ірі бөліктерін дұрыс орындау
тізбектілігінің, үйлесімділігінің жиынтығын айтады. Бұл орындау
техникасының склеті іспеттес. Жұлқынуда, айталық, техника негізіне
жататындар: бастау сәті, төмен отыруға дейінгі штанганы көтеру, төмен
отыру, төмен отырудан тұру, белгілеу (фиксация). Осы бөліктердің біреуінің
болмауы немесе оның дұрыс орындалмауы әрекеттің тиімділігін төмендетеді, не
болмаса оны дұрыс аяқтауға мүмкіндік бермейді. Айталық, төмен отырудың
болмауы нәтижені бірден төмендетеді, ал фиксацияның болмауы, жаттығуды
аяқтауға мүмкіндік бермейді. Төмен отыруға дейін штанганы дұрыс көтермеу
(тепе-теңдікті жоғалту немесе әлсіздеу қол және иық бұлшық еттерін ертерек
қосу) нәтижені төмендетеді, ал төмен отыруды баяу орындау, мүлдем
жаттығуды аяқтауға мүмкіндік бермеуі мүмкін.
Орындау техникасының негіздері бір болуы керек. Бұған оқып, үйренудің
алғашқы, бастапқы кезінде ерекше көңіл бөлу керек. Техника негіздерін
жекелей қарастыру жаттығудың майда компоненттерін орындаумен байланысты.
Айталық, жұлқуда қолдары ұзын спортсмендер кең ауқымды ептілікпен, ал
қолдары қысқа спортсмендер тар ептілікпен ұмтылады. Дене буындары иілгіш
спортсмендер төмен отыруда иілгіштігі нашар спортсмендерге қарағанда
тереңірек отырып, жоғары нәтиже көрсетеді. Бірақ, оқыту техникасының
негіздері өзгеріссіз қалады.
Кез келген спорттық жаттығу кеңістікте ғана емес уақытта да
орындалатындықтан, оның маңызды жақтарына жаттығудың рациональды ырғағы да
жатады. Ырғақ (ритм) – бұл жаттығудан құралған жеке фазаларды орындау
барысындағы уақыттың анықталған қатынасы.
Ырғақ жаттығуға толықтай және оның жеке бөліктеріне де тән қасиет.
Жеке фазалардың уақытқа қатынасы әртүрлі болуы мүмкін. Айталық, көкіректен
жұлқудан төмен отыруға дейін ырғақ дұрыс болады сол кезде, егер алдын ала
отыру шамамен итеруден екі есе ұзақтау болған жағдайда ғана. Егер осы
фазаларды орындау уақыты бірдей болса, онда жұлқудың тиімділігі төмендейді,
бұл ырғақтың дұрыс еместігін білдіреді.
Дұрыс ырғаққа тән қасиет - күш түсірілетін жаттығуларды орындауға
жұмылдырылатын күш моментінің болуы. Дәл осы жерде спортшының дене
физикалық мүмкіндіктері барынша байқалады. Ырғақ (ритм) жаттығудың бүкіл
өн бойына ғана емес, оның жеке бөліктеріне де тән болғандықтан, күш
моментіне бағытталған фазаның негізіне оның жеке бөліктері де енеді.
Барлық қозғалысты орындауда жетекші фаза деп аталатын негізгі фаза болады.
Айталық, жұлқу мен көкірекке көтеруде, сығымдаужасау мен итеруде негізгі
фаза - түсіру (подрыв), ал көкіректен итеруде – итеріп шығару, көкіректен
сығымдаужасауда - олқылық (срыв).
Бұл фазаларға дәл түсетін акцент - ырғақтың дұрыс көрсеткіші. Егер
акцент жоқ болса, не басқа фазаға түссе, онда бұл пайдаланылған спорттық
шеберлік тиімді болмағаны. Кейбір спортсмендерде қарқынды, темпті
жаттығуларда орындауда акцент төмен отыру фазасына берілгендері байқалады,
бұл штанганы толық көтеруге кедергі келтіреді, бағытталған күшті әлсіретеді
және спорттық нәтиже көрсеткішін төмендетеді.
Ырғақтың өзгеруі – өте күрделі жағдай. Нерв жүйесінің қаншалықты
дәрежеде белгілі бір ізділікпен темп пен ырғақ қызметіне бейімделгендігін,
сөйлеу мен жүруде және т.б. жағдайларда қалыптасқан темп пен ырғақтан шығып
кетудің қаншалықты ауыр болатындығын әркім өз тәжірибесінен біледі - деп
жазды И.П.Павлов[2]. Дұрыс ырғақты оқудың бастапқы периодында қалыптастыру
керек. Оны арнайы түрде үйрену керек.
Әрбір кез келген ауыратлетикалық жаттығуларды орындауда оған қатысушы
бұлшық еттер әртүрлі салмақтарға кездеседі. Олардың бірі қалыптасқандай
аса ірі, негізгі динамикалық жұмыстарды, енді бірі- қосымша жұмыстарды, ал
үшіншісі – дененің кейбір бөліктерін белгілейтін статикалық жұмыстарды
атқарады. Көкіректен итеруде негізгі динамикалық жұмысты аяқтың жазылуы
атқарады, ал қолдың бұлшық еттері итерудің тиімділігін және төмен отыруды
жылдамдату үшін қосымша роль атқарады. Дене бұлшық еттері итеру күшін
көбейтуге бағытталған қажет етілетін қатаңдықты қамтамасыз етуі тиіс.
Жұлқуда негізгі динамикалық жұмысты дене және аяқ бұлшық еттері атқарады.
Қолдар бұл жерде штанганы көтеру биіктігі мен төмен отыру жылдамдығын
арттыруға көмектеседі. Қолды жұмысқа салмастан бұрын аяқ бұлшық еттері мен
дене штанганың тиянақты ілініп тұруын, бұдан шығатыны, яғни негізгі
салмақты көтеретін жазылғыштарды қамтамасыз ететін статикалық жұмыс
атқарады.
Спорттық техника шеберлігін меңгеруде негізгі бұлшық ет топтарының
функцияларын (міндеттерін) білу өте маңызды.
Жим.
Сығымдауклассикалық жаттығуы (1-суретте сызба түрінде құрылымы
көрсетілген) өз бетінше орындалатын екі әдістен тұрады: штанганы
көкірекке көтеру және ауырлықты көкіректен көтеру, яғни сығымдаудың өзі.
Бұл жаттығудың аталуының негізіне штанганы көкіректен көтеру алынған.
Бір уақыттарда бұл өте баяу күшпен аяқпен әрекет қолданбай штанганы
кеудемен төсінен жоғары көтеру әдісі болатын. Жаттығудың аты сақталғанмен,
қазірге кезде штанга салыстырмалы түрде үлкен жылдамдықпен көтеріледі.
Штанганы көкіректе көтеруде ерекше шектеулер қарастырылмаған.
Сығымдаукезінде штанганы көкіректен көтергенде спортшының әрекеті қатаң
шектеулі: аяқ пен дененің әрекеттеріне шектеу қойылған.
Штанганы кеудемен төсінен жоғары көтергенде қол бұлшық еттері мен иық
белдеу күштерімен атқарылады.
Сығымдаукөтерудің қорытындысы көкіректен көтеру күшіне қарай
анықталады, сондықтан да штанганы кеудемен төсінен көтеруге аз күш
жұмсалады, өйткені күш көкіректен жоғары көтеруге сақталыну керек.
2.2. ЖҰЛҚИ КӨТЕРУ
Көкіректен штанганы жиммен көтеруде төмен отырудың кез келген түрі
орындалады: жартылай төмен отыру, қайшылай және орныға отыру. Көп
кездесетін түрі жартылай отыру, себебі бұл кезде штанга ірі, және әрине
үлкен күшті бұлшық еттермен – аяқ және дененінің иілумен орындалады. Бұл
кезде терең төмен отыруды орындаудың қажеттілігі жоқ. Қол мен иық
белдеулерінің бұлшық еттері жақсы дамыған спортсмендер ерекше терең төмен
отыруды – қайшыласа және орныға отыруды қолданады (осы тәсілдермен
штанганы көкірекке көтеру туралы Жұлқи көтеру бөлімінде айтылады). Бұл
жерде штанганы көкірекке көтерудің төмен отырудың тек жартылай төмен отыру
түрі сипатталады. (2-сурет).
2 – сурет. Сығымдау құрылымының сызбасы.
Штанганы көкірекке көтеру өзара байланысқан және тізбектей орындалатын 3
бөліктен тұрады: бастау сәті (старт), төмен отыруға дейінгі көтеру және
тұру алдындағы төмен отыру.
Старт (бастау сәті) – спортшының штанганы көтеруді бастау алдындағы
сәті. Стартты екі фазаға бөлу қалыптасқан – алғашқы кез (2 сурет, 1 кадр)
және динамикалық (2 сурет, 2 кадр). Алғашқы бастау сәтінде спортсмен мен
штанганың жеке дара тіректері бар. Штанганы тақтайша үстінен көтерген
кездегі старттың динамикалық сәтінде штанга-спортсмен жүйесі бір тіректі
болады, ол тірек – спортсмен аяқтарының табаны. Динамикалық бастау
сәтіндегі спортсмен-штанга жүйесінің бір тірекке салыстырмалы теңбе-теңдігі
және атлеттің орын ауыстыруы бастапқы қалыпқа салыстырмалы болады.
Бастау сәтіндегі қалыпта мынадай элементтер анықталады: аяқты
көлденең және грифпен салыстырмалы қою, дене бөліктерінің орыны,
ептілікпен ұстау (қолдардың арасы) және қағып алу (гриф білезігін ұстау
әдісі). Көп жағдайда аяқтар штанганы көкіректен көтеруге біршама ыңғайлы
болатын көлденең қалыпта қойылады, аяқ саусақтарының бұрылуы қалыпты
жағдайда, яғни иық белдеуінде. Алайда практикада (іс-жүзінде) көптеген
спортсмендер аяқтарын одан да кең қоятын кездер де кездеседі. Бұл
штанганы көкіректен көтеруде қажет етілетін берік тұрақтылықты береді. Ал
бір жағынан, аяқты тым көлденең кең жазу штанганы көкірекке көтеруді
қиындатады. Міне, сондықтан да, штанганы көкірекке көтеруде қиындыққа
кездесетін спортсмендерге аяқтарын жамбас тұсына көлденең қою, ал
көкіректен штанганы көтеруде аяқтың қойылуын арттыру ұсынылады.
Аяқ табандарының грифіне келсек, олар гриф проекциясы үлкен саусақтың
бақай сүйектері арқылы өтетіндей болып симметриялы қойылады. Аяқтарын
қойғаннан кейін спортсмен бастау сәтіне (стартқа) дайындалады; қол алақаны
грифке жанасатындай кезге келтіріп, жамбас және сирақ буындарын бүгеді.
Бұл кезде кейбір сирақ-табан буындарда бүгілу (майысу) байқалады. Тізелер
бүгілу кезінде табандардың бұрылу бағытына қарай бұрылады және бастау
сәтінде сырт жағынан иық белдеуімен жанасады. Бұл кезде тізе және жамбас
буындарының бүгілу шамасы туралы нақты ұсыныс беру мүмкін емес, өйткені ол
спортшының жеке мүмкіндігіне (қабілетіне) байланысты. Бұл жерде мынаны
басшылыққа алу керек: сирақтар грифті мүмкіндігінше жанауы керек, ал иық
буындары оның алдында немесе одан жоғары болуы керек.
Бастау сәтінде бас көтеріңкі, көз қарас алдына қарай бағытталған
болуы тиіс.
Рекордттық ауырлықты аяқ және дене бұлшық еттеріне жүгінбей-ақ
көтеруге болады. Бұл жерде, мысал ретінде, осы жаттуғадан әлемнің экс-
рекордсмені, КСРО-ға еңбегі сіңген спорт шебері – Александр Курыновты
айтуға болады. Арнайы зерттеулер Курыновтың сығымдаукезінде аяқ және дене
бұлшық еттерінің көмегі барлық күштің 18,8% құрайтындығын, ал 81,2% күш
қол және иық белдеуінен екендігін көрсетті.
Бастапқы қатаң жоғары бағытталған күшті орындауда штанга
өзінің қозғалысынан алға қарай ауытқиды. Бұл денені бірден тік
көтергеннен, атлет артқа жылжуға тура келгендіктен, яғни инерция күшінің
әсерінен болады. Тік бағыттан штанганың ауытқуы тепе-теңдікті бұзатын
болғандықтан, оны бастапқы қалып кезінде жоюға ұмтылу керек, ол үшін
грифпен салыстырғанда шынтақты алға жіберу керек. Қол денемен бір
мезетте іске кіріседі. Шынтақты алға жіберу қол күшінің жоғары және азырақ
артқа бағытталуын қамтамасыз етеді, осылайша штанганың алға қозғалуын
болдырмайды.
Сығымдаудың бастапқы кезінде тіке тұрудан дененің тірегі бұзылады.
Бұл аяқ және иық белдеу бұлшық еттерінің жұмысын қиындатады. Тіректі тез
арада қалпына келтіру үшін, денені бір мезетте қайтадан тағы артқа, ал
жамбасты алға жіберу керек. (4 сурет, кадр 3). Дененің ауытқуы міндетті,
себебі иық көлденең қалыпқа келеді.
Қол жұмысқа кіріскен соң алақан бөліктері қандай қалыпты жағдайда
болғандығына қарамастан, грифпен орналасады. Штанганы көтерудің одан
кейінгі мезетінде де шынтақ гриф күйінде қалады. Бұл иық белдеуі
бүгілуінің жұмысын жақсартады.
Шынтақты гриф күйінде қалдыру керек болғандықтан, ал ол қатаң түрде
жоғары қозғалатындықтан, иықты жақындау мүмкіндігіне қарай көлденең қалыпта
иық белдеуінен артқа жылжыту қажеттілігі туындайды. Ығыстыру шамасы
шынтақтың қозғалыс бағытына тәуелді болады: қатаң түрде алға қозғалғанда,
ол мейлінше жоғары болады, ал жан-жаққа қозғалыс жасағанда ауытқудың
қажеті жоқ. Осылайша, ауытқу шамасы шынтақ қозғалысының бағыты мен сипаты
арқылы анықталады.
Қолды іске кірістірер алдындағы бастапқы кезде шынтақты қатаң түрде
алға жылжыту, ал иықты көлденең келтіргенде оның кейбір жан-жаққа таралған
бөлігін сагиталь жазықтыққа 450 бұрышпен бұру қажеттігінің тиімді екендігін
зерттеулер көрсетті.
Жимді орындау кезіндегі дененің максималь ауытқуы 30-330
бұрыш шамасында болуы қажет екендігін зерттеулер анықтап көрсетті. Иық
көлденең қалыптан өткен соң, қолдар бірте-бірте түзулене, ал дененің кері
ауытқуы біртіндеп азая береді. (4-сурет, 4,5 кадрлар). Бұл фазада қолдың
тіктелінуі дененің тіктелуінен ертерек жүзеге асуы тиіс. Кері жағдайда дене
өте жылдам тіктелінеді де, ал қолдың жазылуы баяулайды. Қол толығымен тік
жазылған ең соңғы моментте дене тік қалыпқа келеді де, спортсмен штанганы
басынан жоғары көтереді, (4 сурет, 6 кадр).
Сығымдаудың екінші фазасын осылай орындау техникасы тепе-теңдікті
сақтауға көмегін тигізеді және штанганы тік тұрған қалыпта қозғалысқа
келтіруге мүмкіндік береді. Бұл фазада штанганың тік қалыбынан қозғалыс
траекториясының шамалы болса да ауытқуы тірек ауданының аз болуынан тепе-
теңдікті сақтауды қиындатады. Байқау, бақылау нәтижелері траекторияның
ауытқуы дененің ауытқуынан туындайтындығын көрсетті. Алайда, бұл міндетті
емес. Дегенмен де бұны көптеген спортсмендер қол жұмысын жеңілдету үшін
жиі пайдаланады. Қолдың бүгілуі штанганы жоғары көтеруден туындамайды, ол
иық белдеуінің төмендеуіне байланысты. Штанга не бір жерде тұрады, не
жоғары қарай өте баяу қозғалады. Кей кезде бұл тиым салынған әдісті
төрешілер алқасы байқамайды, себебі қол жазыла береді де, снаряд
спортсменнен алыстайды, яғни ол қозғалыста болып тұрғандай сипат береді.
Спортшының алға қарай жылжуы, оған кері бағытталған инерция күшін
тудырады, ол күш штанганың қозғалыс траекториясын кері бағыттайды. Қолды
жазғаннан кейін спортсмен, біршама кері бағытқа жылжи тұрып, түзу қалыпқа
келеді. Соңғы қимылмен штанга біршама алға жылжиды, содан кейін барып атлет
оны белгіге алады.
Сығымдаудың екінші фазасында ауытқу тепе-теңдікті ұстап тұруды
қиындатқанмен, спортсмен бұл жерде ауырлықты көтеруде үлкен маңызы бар
қолдың жұмысын жақсартып, өзіне қолайлы жағдай тудырады. Дененің бұрылу
бұрышы көптеген спортсмендерде 45-500 шамасына жетеді. Егер ол жылдам
орындалатын болса, және сондай жылдамдықпен одан кері қалпына келетін
болса, визуальды түрде оны анықтау төрешілердің жұмысын әжептеуір
қиындатады.
Сығымдаудың штанганы көкіректен көтерудің дұрыс ырғағы біртактылы,
яғни бірінші фазаға акцент беріліп бір тактылы уақытта орындалады –
олқылық. (түсіру). Ол жимнен құралған фазалардың қосылуын қамтамасыз етеді
де, қиын кезде штанганың тоқтап қалуын болдырмайды.
Салмақ белгіленіп алынғаннан соң, аға төреші белгі береді, содан кейін
спортсмен аяқты тізеден бүгіп, амортизация жасай отырып алдымен штанганы
көкірегіне, содан кейін ғана тақтай үстелшеге қояды.
Біз негізгі көңілді спортшының дене бөліктері мен штанганың
кеңістікте ауысуына баса назар аудара отырып, сығымдаудың техникасына
анализ жасадық. Бірақ, сығымдауда кез келген спорттық жаттығулар секілді,
тек кеңістікте ғана орындалмайды, сонымен бірге уақытта орындалатындықтан,
бұл жеткіліксіз болады. Жаттығуды орындау уақытын, оның әрбір бөліктерінің
орындалу мерзімін білу міндетті. Бұл уақыт тұрақты болмайды. Алайда
орташа уақыт қалай болғанда да айтылуы керек. Барлық жимді орындау уақыты,
бұл жерде бастау сәті мен штанганың бастан жоғары көтерілгенді белгілеу
мерзімін есептемегенде, 5-5,37 сек. Бұның ішінде бірінші фазаны – тартуды
– орындауға 0,2 сек - түсіруге, төмен отыруға – 0,33 сек, 0,75 сек- төмен
отырудан тұруға кетеді. Сосын спортсмен 1,2 сек ішінде көкіректен
сығымдаужасауға қалыпты күйге енеді, 0,25 сек сығымдаудың бірінші фазасы
– олқылыққа - және 1,87 сек сығымдаудың екінші фазасы - сығымдауға
кетеді.
Бұл берілгендер төмен отыру және жартылай төмен отыруды меңгерген
жоғары білікті ауыратлеттердің ауыр салмақты көтеру байқауларындағы жұмысын
зерттеу барысында алынған. Терең төмен отыруда қайшылай және орныға
төмен отыратын спортсмендер үшін төмен отыру және тұру уақыты бұған
қарағанда ұзақтау болады. Сығымдаудың бүкіл ырғағына (ритміне) келетін
болсақ, ол бес тактылы: бірінші тактыда тартудың бірінші фазасы
орындалады, екіншісінде – жұлқу және төмен отыру, үшіншіде – төмен отырудан
тұру, төртіншіде – көкіректен ауырлықты көтерудің қалыпты жағдайы, ал
бесіншіде – сығымдаудың өзі. Егер сығымдаудың орындалу мерзімін бір бүтін,
бірге тең деп алсақ, онда оның оптимальдық (секундына ) ырғағы төмендегіше
болады: 0,07; 0,13; 0,14; 0,24; 0,42.
6-сурет
Түсіру мен төмен отыруды бір тактыда орындау тиімді, себебі екі фазада
бір-біріне екпін (акцент) түсіріледі. Фазалардың акценттелуі - олардың
мүмкін болатын күш және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz