Орыс өнерінде пейзаждың гүлденуі
Қоңыр күз тақырыбындағы дипломдық жұмыста оқушыларға көркем-
эстетикалық тәрбие беруде бейнелеу өнері жанрларының бірі табиғат көрінісі
жанрының алатын орны көрсетілген. Пейзаж жанрында практикалық жұмыс жасау
жолдары мен оны орындау әдістемелері қарастырылған. Сондай-ақ табиғат
жанрында сабақ оқыту барысында көркем эстетикалық тәрбиеге баулудың көркем
образдық оқыту бағытына негізделген теориялық және практикалық әдістер
қарастырылған. Жұмыс түсініктеме хаттан “50” беттен және практикалық жұмыс
120х80 К.М.Б. тұрады. Түсініктеме хат кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
В дипломной работе под названием Поздняя осень рассматривается роль
пейзажного жанра в художественно-эстетическом воспитании учащихся. Показаны
приемы практической работы и методы обучения пейзажного жанра. Разработаны
теоретические и практические методы, основанные на художественно-образное
обучение в процессе художественно-эстетического воспитания на уроках
пейзажного жанра. Работа состоит из пояснительной записки “50”стр.и
практической работы Х.М.120х80. Пояснительная записка состоит из введения,
трех глав заключения, списка литературы.
The diploma is named Late autumn paper is devoted to role of picture
genre into the artistic aesthete, education of Garners.
The diploma work is dedicated practical works and methods of learner the
artistic genre.
Theoretical and practical methods investigates o the artistic-image of
teaching into the.
The diploma work consists of practical work X.M.120x80, and the
explaining notice. The explaining notice consists of units, the table of
literature, and the review.
Мазмұны.
Кіріспе____________________________ _____________________ 3-5
I. Пейзаж жанры туралы жалпылама түсінк.
1.1. Пейзаж жанры бойынша көркем әдебиеттік шолу___________ 6-7
1.2. Живопись өнеріндегі пейзаж жанрының қалыптасуы ... ... ... ... 8-11
1.3. Пейзаж жанры және оның Қазақстан бейнелеу өнерінде ала-
тын орны, шетел суретшілерінің осы жанр бойынша жасаған
туындылары_________________________ ____________________12-38
II. Бейнелеу өнерін мектепте оқыту мазмұны
2.1. Бейнелеу өнерінің көркем мәнерлік тілі және тәлім – тәрбие-
лік мәні_______________________________ __________________39-41
2.2. Мектептегі бейнелеу өнері пәнін оқыту жүйесіндегі пейзаж
жанрының көркемдік және тәрбиелік мәні____________________42-43
III. Шығармашылық дипломдық жұмыстың орындалу барысы
3.1. Композициялық нобайлар дайындау, бейнелейтін объектілерді
Айқындау___________________________ ____________________44-49
3.2.Живопись техникасы және технологиясы _________________ 50-54
IV. Еңбекті қорғау ( қауіпсіздік мәселелрі) __________________55-56
Қорытынды ___________________________________ ________57-59
Қолданылған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- ---60-
61
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Білім заңына сәйкес Республикамызда бейнелеу
өнерін оқыту жаңа мазмұнға ие болып, жаңа бағдарламалар жасалып,
тұжырымдалып жатыр. Бейнелеу өнерін мектепте тереңдете оқитын 1 сыныптан 4
сыныпқа дейін, 4 сыныптан 7 сыныпқа дейін қайта қаралып, едәуір өзгерістер
мен, қосымшалар енгізіліп жатыр. Бейнелеу өнері пәні өзіндік атқаратын
тәлім-тәрбиелік қызметімен, мектептегі оқу-тәрбие жүйесінде маңызды орын
алады. Бұл пәнді оқыту,бейнелеу өнерінің сан-алуан түрлері мен жанрларының,
олардың туындылары жасалатын көркем-бейнелеу, мәнерлік құралдарын, бейнелеу
заңдылықтарын игертудің түрлі әдістерін меңгерту арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы табиғат жанры мектеп оқушыларын жан-жақты тәрбиелеуде, олардың
шығармашылық қабілеттерін дамытуда ерекше падогогикалық мәнге ие. Табиғат
жанрында практикалық жұмыс орындау оқушылар қызығушылығын, ынтасының
арттырып, олардың рухани эстетикалық, танымдық қабілеттерін дамытады.
Дипломдық жұмыста біз педагогикалық, психологиялық, өнер танымдық,
әдістемелік ғылыми әдебиеттерге талдау жасап бейнелеу өнері сабақтарында
табиғат жанрын оқытып үйрету және ол арқылы оқушылардың шығармашылығын
дамыту әдістемелерін қарастырдық.
Дипломдық жұмыс бірнеше кезеңдерде орындалды. Алғашқы кезең ізденіс,
ұйымдастыру, материалдар жинақтау мәселелерін қамтиды. Екінші кезеңде біз
теориялық ғылыми – практикалық зерттеумен, теориялық таңдаумен айналыстық.
Үшінші кезеңде композициялық ізденіс іс-әрекеті орындалды.
Содан соң түпнұсқалық жұмыс орындауға кірістік. Ал келесі кезеңде
теориялық ғылыми ізденіс жұмысымен айналысып бейнелеу өнерінің табиғат
жанрын, оның теориялық негіздерін, оны оқыту әдістемелерін қарастырып
ғылыми талдау жасадық.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауында: Білім беру реформасы-Қазақстанның бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының
бірі, - деуі, оның жүзеге асырылуы оқытушылардың сапалы даярлығында және
олардың өз ісіне үлкен жауапкершілікпен қарауында екендігін баса көрсетіп
отыр. Жоғары білім беру жүйесінің негізгі мақсаты жеке тұлғаның сапалы
жоғары білім алуға деген мүдделерін қанағаттандыру. Әрбір адамға оқытудың
мазмұнын, нысанын және мерзімдерін таңдауға кең мүмкіндік беру керектігі
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында, Қазақстан
Республикасындағы білім беруді дамытудың 2005-2010 ж.ж. арналған
Мемлекеттік бағдарламасында, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспарында білім
беру жүйесінде көрініс тапқан.
Қазақстан Республикасының жоғары білім беру саласында білімді терең
меңгерген мамандарға деген сұраныстың артуы мен оларды қазіргі талаптарға
сай даярлығын білім стандарттарына ылайық жетілдіру өзекті мәселе болып
табылады.
Болашақ мұғалімді эстетикалық және көркемдік тұрғыда дайындаудың
сапалық жақтары Л.И.Рувинский, В.А.Кан Калик, С.Әбенбаев, М.Балтабаев,
С.А.Ұзақбаева және т.б. педагогтардың ғылыми енбектерінде қарастырылады.
Қазақ халқының ұрпақтан-ұрпаққа ауызекі шығармашылығы арқылы беріліп
отырған эстетикалық көзқарастары мен талғамдары, өнердің танымдық мәні мен
тәлімдік маңызы педагогика тарихынан есімдері танымал ағартушы ғалымдар
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев еңбектерінде сөз етілген.
Бейнелеу өнерінің түрлері, жанрлары сан-алуан. Сонымен бірге,бұл
өнердің түрлері, өзіндік көркем мәнерлілік құралдарыменде ерекшеленеді.
Мектепте бейнелеу өнерінен сабақ беретін болашақ мұғалімдерді
дайындайтын арнайы оқу орындарында, білімгерлер, бейнелеу өнерінің қыры мен
сырын сыршырай, сурет, мүсін, сәндік қолданбалы өнер саласындағы көркемдік
білім алады. Бұл өнер түрлері оқу орнында жеке-жеке пән ретінде алғашқы
курстан бастап оқуды аяқтағанға дейін өтіледі. Сөйтіп, әр білімгер,
бейнелеу өнерінің әліппесінен бастап шығармашылық деңгейге дейінгі оқу
тәрбие сатысынан өтеді.
Бейнелеу өнерінің сыршырай түрі-ең кең тараған және адамның рухани
дамуына ықпал ететін басты өнер, қоршаған өнердің бай болмысының мәнін
айшықтап көрсете білуге мүмкіндік береді. Сыршырай өнері өзінің сан-алуан
жанрлары мен көркем мәнерлілік тілі арқылы береді.
Сышырайдың сол жанрларының ішінде, қоршаған табиғат сұлулығын, болмысын,
көңіл-күйін бейнелеуге бағытталған жанр түрі-пейзаж.
Пейзаж жанрының жасалу әдіс-тәсілдерін біз жыл сайын өтетін пленэр
практикасында игереміз. Сол практика кезінде жасалған нобайларымызды,
этюдтерімізді пайдалана отырып, шығармашылық пейзаж жасаймыз.
Міне, осы мәселелерге орай біз өзіміздің шығармашылық мәндегі дипломдық
жұмысымызды Қоңыр күз деп белгіледік.
Жұмыстың көкейкестілігі - бейнелеу өнерінің қоғамдағы тәлім тәрбиелік
мәнін, бейнелеу өнерінің, пейзаж жанрының ұрпаққа беретін тәлім-тәрбиесін,
қоршаған ортаны танып-білуін ескере отырып таңдап алдым.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - қоршаған табиғат сұлулығын зерттей, талдай
отырып, пейзаждық туынды жазу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысанасы - бейнелеу өнерінің пейзаж жанрының
жасалу барысы.
Дипломдық жұмыстың пәні - пейзаж жанрындағы Қоңыр күз атты
шығармашылық жұмыс.
Зерттеу әдістері – тақырыпқа сәйкес эстетикалық, өнертанымдық,
педагогикалық әдебиеттерді талдау:
-педагогикалық практика нәтижесін талдау;
-оқушылар жұмыстарын талдау.
Міндеттері:
1.Пейзаж жанрының қыры мен сырын, жасалу жолдарын, тәлім-тәрбиелік мәнін
айқындайтын әдебиеттерді оқу.
2.Тақырып бойынша бейнелеу материалдарын дайындау.
3.Шығармашылық жұмыстың композициялық шешімін анықтау.
4.Бояулық шешімін анықтау.
5.Өлшемін белгілеу.
6. Жұмысты жазу және аяқтау.
Практикалық мәнділігі:
Бейнелеу өнерінің жалпы ұрпаққа берер тәлім-тәрбиесін ескере отырып,
мектептегі бейнелеу өнері пәнінің оқушыларға беретін көркемдік білім мен
эстетикалық тәрбиесінің мәнін аша түсу.
Көркемдік білім мен эстетикалық тәрбиесінің мектептегі оқу
үрдістеріндегі жағдайы жайындағы түрлі педагогтардың ой пікірлері немесе
біржақты даму бағдарламаларын талдау арқылы оның маңызын ашу.
I. Пейзаж жанры туралы жалпылама түсінік.
1.1.Пейзаж жанры бойынша көркем әдебиеттік шолу
Әлемнің сұлу көрінісін суреттеп жеткізу үшін әрине біз әдеби көркем
лирикалық сөздерді пайдаланамыз. Сұлулықты сипаттау тек көркем сөздің
арқасында орындалады, біз оны сол арқылы естиміз, барып өз көзімізбен
көрмесек те көз алдымызға елестетеміз, сол жердің әсемдігіне қызыға
тамсанамыз,
Бұл тарауды Пейзаж яғни табиғат бейнесіне, көрінісіне, сұлулығына
және де дипломдық шығармашылық жұмысқа көркем әдеби суреттеме жасау бөлімі
деп алайық. Бұлай дейтінім пейзаж туралы біз толығымен кейінгі бөлімдерде
таныса жатамыз. Сурет өнерінде суретшілер табиғат ананың сұлулығын
ақындарымыз, композиторларымыз секілді өз жүректерінің түбінде жатқан
сезімдері арқылы бейнелейді. Қазақ даласының кең даласын, әсем табиғатын
кім жырға, өлеңге, әнге қоспады дейсің. Өзімізге белгілі сазгерлеріміз
атақты қазақ вальсінің корольі Шәмші.Қалдаяқов өзінің туған жеріне
байланысты, Арыстың жағасы, Отырардағы той Сырдың бойы деген тағы да
көптеген әндерімен туған жерінің табиғат сұлулығын дәріптейтін сазды
туындыларын шығарды.
Ақиық ақынымыз Мұқағали.Махатаев ағамыз да өзінің туып өскен жері
Қара сазына арнап Сарыжаз, Қоңыр күз атты өлең жолдарымен күңірене
жырлап өткен
Т.б осылар сияқты көптеген мысалы: Қадыр Мырзалиев, Шөмішбай Сариев,
Ескендір Хасанғалиев, Кеңес Дүйсекеев, Әсет Бейсеуов сияқты ақын,
композитор ағаларымыз да туған жер атамекендерін жырлаумен болды.
Осы ағаларымыз секілді сурет өнерінің де майталмандары, атақты
суретшілері де өз өнерлерімен туған жері табиғат аналарының сұлу керемет
тілігін паш ете бейнелеп келді. Ол қазақ сурет өнерінің алғашқы тұңғыш
кәсіби суретішсі Ә.Қастеев ағамыз туған жері туралы Қарлы Алатау,
Жайлаудағы радио, Қапшағай электро станциясы секілді көптеген
шығармашылық туындыларын арнады.
Қандай да бір жазушының еңбегін алайық, ол кітаптың оқиғасын
баяндардың алдында да осы табиғат көрінісіне тамсана суреттемелер жасап
өтеді. Кімді алайық, нені алайық, қайда қарайық, қайда барайық біз осы
табиғаттан қашып ешқайда кетпейміз. Өйткені ол бізбен бірге, қасымызда, ол
бізді қоршап жатыр, тек біз осы табиғаттың әдемі екенін көре білуіміз
керек, қорғауымыз керек.
Табиғатты қорғаудың ең тиімді құралы ол әр адамның табиғат ананың
алдындағы борышын білуі деп білемін. Табиғатты қорғағаның – Отаныңды
қорғағаның! Бұл сөз менің бойымдағы патриоттық сезімнен шықты, және де
дипломдық жұмысымның тақырыбы, мақсаты, өзектілігі, негізгі ойы да
табиғаттың осы әдемі сұлулығын құртпау, бүлдірмеу, ластамау негізінде болып
табылады. Мына өсіп келе жатқан жастар, біз, болашақтың адамдары, жер ананы
қорғап, оның үстіндегі киімі- табиғатты бүлдірмей, көз жасы- көл өзендері
мен теңіздерін сақтап қалуға тиіспіз!
Табиғат- адамзат баласының болашағы, ертеңі, ұрпағы тіршілік ететін
мекені. Табиғаттағы байлықты бір- бірімізден қызғанбай, таласпай бірдей
бөліссек, жеріміз бай бәрімізге де жетеді. Қазақ ата- бабаларымыз айтып
кеткендей алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса төбедегі
келеді демекші, бір-бірімізге қайырымды болып, ұйымдаса іс жасасақ біз өз
жеріміздің табиғатын жаудан да, апаттан да, аман алып қала аламыз!
Қандай да бір ел, мемлекет болмасын, әр-қайсысы өз жерінің
табиғатының ерекшелігімен, еліне, жеріне тән сұлулығымен көзге түседі.
Барлық елдің адамдары сол өзінің жері мен табиғатының сұлулығын мадақтап,
жырға қосып, ән қылып айтып, суретпен бейнелейді. Сол елдің жері шөл, суы
аз, орманы жоқ, жер асты байлықтары жоқ болса да ол адамдарға туған жерінің
топырағынан, табиғатынан артық ешнәрсе жоқ.
I.2 .Живопись өнеріндегі пейзаж жанрының қалыптасуы.
Живопись-бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі толысқан түрі, онда
бейнелеудің сан алуан мол құралдары қолданылады. Суретшілер өнердің ұшы
қиырсыз осы саласынан көбіне өздері сүйген әуендер мен тақырыптарды таңдап
алады. Біреулері портреттер жазғанды ұнатады, екіншілері пейзаждарды,
үшіншілері тарихи, соғыс немесе тұрмыстық көріністерді бейнелеуге құштар.
Бейнелеу өнерінің бұлай сапталуы жанрларға бөліну деп аталады. Жанр сөзі
француздың Qenre-түр немесе тек сөзінен шыққан. Живопись мынадай жанрлар
бөлінеді: натюрморт, пейзаж, портрет және тақырыптық картина. Айта кету
керек соңғы жанр көбінде жанр делінеді, ал картиналар жанрлық картиналар
деп аталады.
Пейзаж (“PAYSADE” деген француз сөзінен шыққан)-бұл ландшафты,
табиғатты бейнелеу. Пейзаж дербес жанр ретінде, Қытайда, Жапонияда және
басқа Шығыс елдерінде (VII-X ғасырларда) Европадағыдан ертерек қалыптасты.
Европалық сыршырайда ол XVII ғасырда, алдымен Италияда пайда болды,ол содан
кейін Голландияда ерекше жоғары дамыды. Орыс өнерінде пейзаждың гүлденуі
XIX ғасырдың соңында тұспа-тұс келеді. (И.Левитан,К.Коровин,Н.Рерих және
басқа да көптеген суретшілер)
Пейзаж қайсыбір жерлердің жәй айнытпай бейнелей салу емес, онда
суретшілердің сезімдерін мен ойларын берудің үлкен мүмкіндіктері жатыр.
Адам өмірімен салыстырып қарағанда табиғат өмірі мәңгілік сияқты болып
көрінеді. Бұлт торлаған аспан, теңіз толқындары, ормандар мен таулар
жүздеген, мыңдаған жылдар бұрын қандай болса, сондай күйінде қалады. Бірақ
осы бір өзгермейтін табиғатты алуан дәуір суретшілері түрліше көріп,түрліше
бейнеледі.
XVII ғасырлардағы голланд суретшілерінің картиналарында теңіз үнемі
дерлік романтикалық сарынсыз болып келеді, олар табиғат сұлулығын
іңкәрлықпен қызықтауға бейім емес. Олар үшін теңіз-сауда мен жұмыс орны,
тіршілік қарекетін іздестіретін кеңістік.
Біздің атақты маринисіміз Айвазовскийде таңіз-әрдайым дерлік үрейлі
дүлей күш, мөлдірлеу құпия сырлы тұңғиық. Орасан зор толқындар қия
жаратылыстарға лап қойды. Адамдар,тіпті кемелердің өзі де-осынау қаһарлы,
өлшеусіз қуатты стихияда өте кішкентай,дәрменсіз де қорғансыз. Оның
картиналары әсем стихияға деген тәнтілікке, романтикалық сүйіспеншілікке
бөленген.
Бір табиғи мотивтің өзі суретшінің қылқаламынан мүлде басқа толысуға,
басқаша түске не бола отырып, шебердің талғамын, көзқарастары, көңіл
күйін береді.
Оның үстіне, мәңгілік табиғат тіршілігіне уақыт өтуімен бірге жаңа
әуендер енеді, табиғат адамның әсерімен өзгеріп отырады.
Кез-келген пейзаждың басты элементтері жер, аспан, су, ағаштар болып
табылады. Пейзажды жақсы сала білу үшін де ең алдымен осы элементтерді,
әсіресе ағаштарды сала білуге үйрену керек .Әйтпесе пейзаждың суреті өңсіз
декорациялық дақтардың жиынтығына айналады -барлық ағаштар бірдей болып
шығады, жермен судың көлбеулігі сезілмейтін болады, таулар мен бұлт өзіне
тән формаларын жоғалтады.
Пейзажда көз ұшына кетіп жатқан кеңістік сезілуге тиіс, ал әрбір зат,
әрбір ағаш өзіне тән белгілермен көрінуге тиіс. Бейне бір ағаштың жеке-
дара портретін-діңгегін, бұтақтарын, ағаштардың ұшар басының, жапырақтардың
және жапырақ топтарының сипатын беру керек. Ағаштың суреті келесі күні
сурет пен түпнұсқаның арасындағы дәлме-дәл сәйкестікті еш қиындықсыз табуға
болатындай етіп салынуға тиіс.
Ағаш-бұтақтар мен жапырақтардың кездейсоқ үйінділері емес,осы
элементтердің өте сымбатты жүйесі.Егер суретші мұны сезінбесе,онда
суретті аяқтай отырып, ол бейнеленген ағаштың белгілі бір бөлігі үшін
модель қызметін атқарған бұтақтардың және жапырақ топтарының қайда
тұрғанынын білмейтін болады. Жақсы суретте басты бұтақтар мен жапырақ
топтарының мөлшері мен өзара орналасуы дәл берілуге тиіс. Мұның үстіне,
суретші силуэтті ғана емес, сонымен бірге ағаштың көлемін де беруге
ұмтылады. Әрине, ағаштың суретін дәл салу туралы айтқанда, біз әрбір
жапырақшаны бейнелеуді көздеп отырған жоқпыз. Бірақ жапырақтарды
бейнелеудің біздің алдымызда қандай ағаш тұрғанын бірден түсінуге
мүмкіндік беретіндей графикалық шешімін табу керек.
Жердің суретін салған кезде оны көрермен горизонталь және көрерменнен
қиырға кетіп бара жатқан жазықтық ретінде қабылдауын қадағалау керек. Бұған
жазықтықтың картина төріне қарай кетуін баса көрсететін горизонталь
бөліктер жәрдемдеседі. Пейзажды игеруге микропейзаждардың яғни кіші
табиғи формалардың – тастардың, жер қыртыстары бөліктерінің, бұтақтардың,
шөптердің суретін салу көмектеседі. Бірінші пландағы мұндай детальдар
пейзажға жан бітіреді.
Шалғайдағы тауларда өзіне тән сыртқы тұрпаты бар жай дақ емес.
Суретші олардың құрылысын, формаларын, жарықпен білінетін пластикасын
ажырата алуға тиіс.
Пейзажда судың үлкен маңызы бар. Желдің күшімен су бетіне бір дөңес
және майысқан айналардың шоғырына айналғандай болады. Сондықтан тұтас
шағылысқан бейнелер бұзылып, үзіледі де бар болғаны толқындардың
өркештерінде және олардың арасындағы жылғаларда ғана сақталып қалады.
Толқындардың бізге қараған құлама жалдары негізгі шағылыстарды үзік-үзік
бере отырып, аспанның шағылысқан бейнесін көрсетеді. Толқындар жоғарыдан
дерлік қабылданатын, бақылаушыға таяу жерде бұл үзіктер мейлінше аз болады;
алысырақта олар басым болады, ал негізінде шағылысу мүлдем дерлік жоғалады.
Толқынның формасы қатаң заңдылықтарға бағынады, сондықтан оны, ағаштың
формасы сықылды, зерттеу керек. Әсіресе жағаға ұмтылған толқындардың
құрылымын мұқият ұғып алу керек, мұнда олар алдыңғы толқынның кейін тепкен
суымен кездесе отырып, үшкір көбікті жотасы бар шыр көбелек дөңгеленген
иірімге айналып ,оның бір бөлігі желмен толқынның артқы бетінде жоғалады да
оны өрнекті көбікпен әшекейлейді.
Бұлттардың формасы мен табиғатын да ұғыну керек. Бұлттар вертикаль
жазықтықта жабысып тұрмайды, олар жердің дөңгелек бетіне параллель
кеңістікте бейне бір ілініп тұрғандай болады. Сондықтан ең үлкен бұлттар –
жоғарғы бұлттар(яғни бізге ең жақын бұлттар), ал ең кіші бұлттар-төменгі
бұлттар (яғни кеңістікте бізден мейлінше алыс тұрған бұлттар)
Пейзаждың суретін салған кезде ең алдымен бейнеленетін көріністің
шегін анықтап алукерек. Сурет салуды жаңа бастаған суретші алғашқы кезде
көрсеткіш тетікті-ортасынан тік бұрышты тесік кесіп алынған картонды немесе
қағазды пайдалана алады. Көрсеткіш тетіктің екі квадраттан бір квадратқа
дейін тесік пропорциясын өзгертуге мүмкіндік беретін жылжымалы жапқышы бар.
Әдетте көкжиек төмен деңгейде болғанда суреттің төменгі шегін
мүмкіндігінше жоғарырақ жылжытуға ұмтылады. Көкжиек жоғары болған кезде
(суретші,мысалы,таудан қарап тұрғанда), төменгі шекті мүмкіндігінше
төменірек алуға деген тілек пайда болады.
Пейзаждың суретін салу таңданарлық сияқты болғанымен айта
кетелік,өзіне қарап тұрып пейзаждың суретін салу жаңа бастаған суретші үшін
– натюрморттың, тіпті адамның суретін салуға қарағанда неғұрлым қиын
міндет. Бірінші ерекшелік-күн мезгілімен ауа райына байланысты біз тіпті
басқаша қабылдаймыз. Сондықтан суреттемелерде күн мезгілін және суретші
назарының бағытын жазып қоюға әдеттенген жақсы болады. Мұндай жазбалар
жарықтаң өзіне тән ерекшеліктерін тез игеруге жәрдемдеседі.
Живопись-бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі толысқан түрі, онда
бейнелеудің сан алуан мол құралдары қолданылады. Суретшілер өнердің ұшы
қиырсыз осы саласынан көбіне өздері сүйген әуендер мен тақырыптарды таңдап
алады. Біреулері портреттер жазғанды ұнатады, екіншілері пейзаждарды,
үшіншілері тарихи, соғыс немесе тұрмыстық көріністерді бейнелеуге құштар.
Бейнелеу өнерінің бұлай сапталуы жанрларға бөліну деп аталады. Жанр сөзі
француздың Qenre-түр немесе тек сөзінен шыққан. Живопись мынадай жанрлар
бөлінеді: натюрморт, пейзаж, портрет және тақырыптық картина. Айта кету
керек соңғы жанр көбінде жанр делінеді, ал картиналар жанрлық картиналар
деп аталады
Бейнелеу дегеңіміз – заттардың, табиғат құбылыстарының, адамның және
жан-жануарлардың, өсімдіктердің көрінісін қағаз, картон, кенеп бетіне салу
[3].
Ал нағыз суретші болу үшін бейнелейттін заттың, құбылыстың көркемдік
жағын ойлау керек.
Көркемдігі жоғары суреттер деп сызықты, түсті, форманы, реңді,
кеңістікті, үйлестіруді суреттің мазмұны мен тақырыбына сай шебер қолданған
суреттерді айтады.
Табиғат көрінісін бейнелеуде алуан құбылыстарды бақылауға дағдыланады.
Өсіресе бастауыш сыныпта дүниетану пәнінен алған білімдерін табиғат
көрінісін бейнелеу барысында одан әрі жетілдіре түседі. Табиғат көрінісін
бейнелеудегі негізгі мақсат - кеңістіктегі сұлу табиғаттың көзбен көріп,
көңілмен қабылдаған көріністерін суретке салу.
Табиғат көрінісін бейнелеуден бұрын оны бақылап көруге үйренеді.
Табиғаттың әр алуан құбылыстарын меңгеруге дағдыланады. Соның әсерінен
табиғат көрінісін сәтті бейнелеуге үйренеді. Ауа райының жиі құбылуына
байланысты заттың түр-түсі ерекшелігіне назар аударып, бейнелеу дағдысын
қалыптастыру қажет. Ол үшін үнемі табиғатта серуендегенде оны көзбен
бақылауға әдеттенген дұрыс. Соның себеп-салдарынан өзін қоршаған табиғат
ортасын есте сақтауга, көркем бейнелеуге тырыса-ды. Табиғат құбылысы үнемі
өзгерісте болгандықтан жылдам сурет салуға жаттыққан орынды. Табиғат
көрінісін қас қағым сәтте бейнелеу этюд деп аталады. Этюд жазу барысында
окушы табиғат көрінісінен алғн алғашқы әсерін сәтті бейнелеуге тырысады.
Оқушылардың жүйелі жұмыс істеуіне тікелей әсер ететін маман мұғалім болып
табылады. Пән мұгалімі оқушыларды этюд жазып орындауға үйретуі керек [4].
Ең алдымен табиғат көрінісінен алған алғашқы өсерді міндетті түрде есте
сақтап қалуға дағдылануы керек. Әдетте, оқушылар тылсым тыныштағы саялы
табиғат көрінісін бейнелеуді ұнатады.
Кейбір жағдайда оқушылар пен мұгалімімен тікелей пікір алмаспайды,
соның нәтижесінде табиғат көрінісін бейнелеуде қиыншылыққа кездеседі.
Табиғатты бейнелегенде бірқатар кемшіліктерді байқауға болады, олар
мыналар:
- табиғат көрінісін таңдаудың кездейсоқтығы;
- Үйлесімді шешімінің табылмауы;
- негізгі қатынастардың бояу үйлестігінде дұрыс табылмауы (аспан, жер,
су);
- алыстағы көріністердің шамадан тыс керсетілуі.
Табиғат көрінісін бейнелеуде түстік бояу кұрылымын қарастыруды шартты
түрде екі буынға бөлуге болады.
Біріншіден, табиғат көрінісін бейнелеуде жылы және суық түстердің
аракатынасының басты ерекшелігін таба білу.
Екіншіден, табиғат көрінісіне байланысты құраушы бояулар тобын таңдап
алу. Фотосуреттер мен кинокадрлардан гөрі тірі табиғат аясында алған әсер
әрбір оқушы бойына шабыт береді.
1.3. Пейзаж жанры және оның Қазақстан бейнелеу өнерінде алатын орны.
Шетел суретшілерінің осы жанр бойынша жасаған туындылары.
Адам әу бастан-ақ табиғат көрінісін салған. Бірақ көпке дейін белгілі
бір оқиға мен адамның тұлға тұрпатын бейнелегенде керек фон ретінде
пайдаланып келген. Тек ХVІІ ғасырда ғана бірыңғай табиғат көрінісін
бейнелейтін картиналар туа бастады.
Мүндай жанрды голланд суретшілері ойлап тапты. Голландия солтүстік
теңізінің жағасындағы мұхит деңгейінен төмен жазықтыққа орналасқан ел. Егер
тоспалар мен бөгеттер болмаса, оның түп-түгел су астында жатуы мүмкін еді.
Табиғатпен қатал да қиын күрес голландиялықтарды өздерінің шағын болғанмен
көрікті елін көздің қарашығындай қастерлеп сүіп өсуге баулыды. Сондықтан
олар да өз жерін бейнелейтін картиналарды өте ұнатты. Міне, теңіз
жағалауындағы дөңкиіп жатқан тау-тау құм шағылдар, міне мал жайылып жатқан
ну шалғын, өзен жағасындағы жел диірмендер. Соның бәрін суретшілер өз
өлкесінің портреті деп ұғып, мейлінше тәптіштеп, мұқият көрсете білген.
1 сурет. Белгісіз суретші. Теңіз пейзажы
Голландық бейнелеу өнерінің мектебі
2 сурет. Белгісіз суретші Кеме апатынан кейін.
Голланд суретшілері ондай пейзаждарды шағын кенеп, шаршыларға салатын.
Сондықтан, кейін жұрт оларды кішкене голландықтар деп атаған.
Пейзаж жанры өте әр алуан. Кей пейзаждар өмірде бар нақты өлкелердің
көрінісін бейнелесе, енді біреулері суретшінің қиялынан туады
Күнделікті өмірде біз бір-бірінен бет түсі, шаштарының көздерінің түсі
бойынша айырмасы бар адамдарды көреміз. Ол адамдар әр түрлі киінеді, кейде
ашық түсті, кейде ауыр түсті. Сондай-ақ біз адамдарды әр тұстан, кейде
аулада, кейде үйде, кейде көпшілік арасында, ашық немесе қараңғы, күндіз
немесе электр шамымен сәулеленген түрінде көреміз.
Адамның физикалық және ішкі сезімін, біз соның бетінің қолының,
терісінің түстерінен көреміз. Біз ауруды саудан, жасты кәріден ажыратамыз.
Осы жағдайлардың барлығы бізге түстердің сан-алуандығын үйрететіндей.
Живопистегі басты мәселелердің бірі – заттың көлемі, оны шығара білу.
Мәселен жақсы пейзажист ағаштардың көлемін, олардың кеңістікте орналасуынан
еш қате жібермейді. Сондай – ақ портрет салу барысында да суретші ең
алдымен адамның жалпы реңін шығарып жеке элементтерге көшеді. Сондай –ақ
салынған зат қоршаған ортадағы заттармен байланыста болуы керек.
3-сурет А. Маньяско, Морской берег.
Сыршырайдық пейзаж жанрында кеңістікті бере білу, әсіресе ауа және
сызықтық перспективаларды қатаң қадағалау керек. Жыл мезгілдеріне қарай,
ашық күн немесе бұлтты күн тағы басқа жағдайларға қарай пейзаж жанрының да
көңіл – күйі өзгереді (күннің шығуы, батуы, құйын, жаңбыр, найзағай т.б.).
Табиғат құбылыстары тіпті адамның жан дүниесін тебірентер күші бар.
Пейзаж жанрының басқа жанрлардан айырмашылығы сол сезімін туғызады, я
айтқанда пейзаж жанрының адамның, патриоттық, эстетикалық тәрбиелеуінде
ерекше ролі бар. Живописьтен пейзаж жанрында суретші үйлесімділік іздеу
барысында салыстырмалы еркіндікте болу керек, сонда ғана оның шығармасының
эмоционалдық, көңіл-күйге әсерлілігі белгіленеді.
Табиғат көрінісін салуда, портрет салғандағы сияқты еркін салуды және
жазуды талап етеді, әйтпесе шығарма декоративті түрде болып қалады.
Бір кездерде А.И.Куинджи күннің шығысына қарап тұрып, шыдамай,
елжіреп жылап жіберген екен. Сондай-ақ В.К.Бялыницкий-Бируха да тоқсан
жасында бақтың ішін балаша аралап көреп, ұстап жүріп барып, шығарма жазған
екен. Бұның бәрі әрине, табиғаттың қасиеті, ал әлгі айтқандар сол қасиетке
терең үңіліп қараған.
Табиғата көптеген ағаштардың, шөптердің, гүлдердің түрлері өте көп,
және олардың өсуі де әрқалай келеді. Олардың көлемі, өлшемі, әлпеті, түсі,
жапырақтары да әрқалай. Сондай – ақ олар жыл мезгілдеріне қарай түстерін,
болмысын өзгертеді. Әсіресе ағаштардың бұтақтары, олардың өсу пластикасы
кеңістікте орналасуы қызық. Суретші, соның өлшемі мен қозғалысын, діңнің,
бұтақтың, жапырақтың түсін дәл беру керек.
4-суретА.И.Куинджи
Сондай-ақ, аспанда бейнелеу де бар. Аспан, өзіміз білетіндей әр түрлі
болып құбылады. Азанда күн шығады, түсте аса жарық сәулесін шашады, кешке
қып-қызыл болып батады немесе бұлттағы күн, бұлтты аспан мен ашық аспанның
арасындағы айырмашылықтар өте көп.
Өзен-суларды бейнелеу де ерекше қабілеттілікті талап етеді, себебі
кез-келген су-батпақ емес, ол мөлдір, әрі таза. Онда оны қоршаған заттардың
көрінісі (аспан, үйлер, құрақ, шөптар т.б.) де бейнеленеді.
Қала пейзажын салуда үйді, транспорт жүзбелерін, көшелер, олардың
перспективалық заңдылықтарын, халықтың жүріс-тұрысына ерекше көңіл
бөлінеді.
Табиғат көрінісін ең алдывмен қағаз бетіне қарындашпен дәл
түсіре білуде оңай емес. Мәселен біз Левитанның мәңгілік тыныштықта,
Бидай алқабы шығармаларында суретшінің сурет салу заңдылықтарын терең
меңгергенін көреміз.
Пейзажды салғанда суретші тек көшіріп қана қоймайды, онда алдымен осы
шығарманы жазуға шығармашылық шабыт керек, ал ол үшін адам қоршаған орта
құбылыстарына терең үңіліп, оны сезіне, түйсіне алу керек. Сонда ғана оның
салған суретінің адамдарға әсері зор, тәрбиесінің де ролі артады.
5-сурет.Леонардо да Винчи, Портрет госпожи Лизы Джокондо.
6-сурет.У. Тёрнер, Последний рейс корабля „Отважный“.
7-сурет.К. Моне, Бульвар капуцинок.
8-сурет.И.И. Шишкин, Рожь.
9-сурет. И.И. Левитан, Над вечным покоем.
Пейзаж өнері өте әр алуан. Кейбір пейзаждар өмірде бар нақты өлкелердің
көрінісін бейнелесе, енді біреулері суретшінің қиялынан туады. Ондай
шығармалардың қайқайсысын да суретшілер табиғаттың мінез-құлқын айнытпай
беруге тырысады. А. Саврасовтың Ұзақтар ұшып келгендесі естеріңізде
шығар. Суретші ери бастаған сүр қар, мұнартқан көк-жиек, далбаң-далбаң ұшып
қоңған ұзақтар арқылы кектем басындағы қарбалысты қалай дәл жеткізгені
көрсеткен.
Адамзат жинақтаған ұшы-қиырсыз білім ғасырлар тұңғиығынан басталатын
өркениет қайнарына, оның бесігіне, асқақ әуенді поэтикаға толы бейнелерімен
адамдардың тамаша көркемдікке мәңгі құштарлығын жырлайтын ежелгі мәдениет
пен өнерге жетелейді.
Евразияның кең байтақ өлкесінде қазақ ұлтының, оның мәдениетінің
қалыптасуының тарихи кезеңдері де халықтардың, нәсілдердің және мәдениеттің
жетілуінің, әлемді өзгертуші жасампаз адам есейуінің бірегей үрдісінің
бөлінбес бөлігі ретінде көз алдымызда келеді.
Халық тарихының іздерін ата бабаларымыздың даңқты еткенін көрсететін
мәдени ескерткіштерден де табамыз.
Қазақстанның, Орта Азияның және таулы Алтайдың территориясында өркен
жайған сақ мәдениеті өнердің өресі биік ғажайып шығармалармен тамсатады. Ол
сонау дәуірдегі этникалық топтардың мәдени қарым-қатынасының тығыз болғанын
дәлелдейді. Мұны қазақтардың ежелгі бабаларының қорған мазарларынан
табылған, аса көрнекті өнер мұралары болып есептелетін қоладан, күміс пен
алтыннан жасалған заттар да дәлелдейді.
Қазақ халқы ата-бабаларының өнер дәстүрінің ежелден келе жатқанын
және жоғары дамығандығын Алматы облысындағыЕсік қаласының маңынан 1970 жылы
табылып қазылған көне мазарларда да дәлелдейді. Бұл біздің дәуірімізге
дейінгі V ғасырға жатады. Қазу кезінде алтыннан жасалған төрт мыңнан астам
түрлі әшекей бұйымдары мен қару табылды. Көркем мәдениеттің барлық
ескерткіштері халықтың әлеуметтік-экономикалық тұрмысының ерекшелігін ғана
емес, әруақтар, аспан әлемі, су, жер құдіретіне табыну секілді діни
сенімдер, ғұрып-салт ерекшелігін де бейнелейді.
Ғасырлар бойы жасап, бізге жеткен аса қызықты ескерткіштердің бірі-
бағзы заманда тайпалардың шешендерін, орталық және орта Азияның қалаларын,
Таяу Шығыспен, Европамен, Қытаймен жалғастырып тұрған жібек жолының өн
бойында жолығатын тас мүсіндер.
Орта ғасырларда Отырыр, Тараз, Баласағұн, Сығанақ, Сауран және басқа
да көнерген қалалар мәдениеттің, ғылымның, өнердің айтулы орталықтары
болды. Бабаджа-һатун (Х-ХІ ғ.ғ.), Айша бибі (ХІ-ХІІ ғ.ғ.), Алаша хан (ХІІІ
ғ.), Қозы Көрпеш – Баян Сұлу (VІІІ – Х ғ.ғ.) мавзолейлерімен Темірланның
мұнарасы осы кезеңнің ғажайып ескерткіштері, Қазақстанның Оңтүстігіндегі
ескерткіштер арасында Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи мавзолейі
өзінің монументтігі жағынан тіпті ерекше.
Ол Орта Азия мен Қазақстандағы архитектура ескерткіштерінің ең ірісі
саналатын тұтас комплекс. Мавзолей Темірдің Әмірмен (ХІV) Әулие Ясауидің
құрметіне орнатылған. Ол күйдірілген кірпіштен салынып, сырты мен іші түрлі-
түсті өшпейтін бояумен боялған, мозайкамен өрнектеліп, әшекейленген.
Батыс Қазақстандағы Маңғыстау мен Үстірттің ескерткіштерінің, әлі
толық зерттелмесе де, баға жетпес зор мәні бар. Тұрмыстық өнердің мәңгі
өшпес шығармалары, қыш өндірісінің өнімі полихромды өрнек және жылтыр
бояумен әшекейленген көздің жауын алар құмыралар, мыңдаған ыдыстар,
шырақтар және басқалары еңбекші халықтың нығыз данышпандық туындылары
ретінде көрінеді. Полихромды өрнекте өсімдік және жануарлар әлемі
стилизациялау түрінде беріледі.
Киіз үйді әшекейлейтін заттар, жүн, жібек, атлас костюм оюлары,
күмістен, алтыннан, нефриттен жасалған зергерлік бұйымдар және басқа
тұрмыстық бұйымтайлар орнаменті де осыған ұқсас дамыған. Үй бұйымдары
арасында қайың бездерінен аса мұқият ойып жасалған қымыз тостағандар аса
нәзік оюлармен әшекейленген ет астаулары ерекше көзге түседі.
Бейнелеу өнерінің дамуы қашан да халықтың тарихы тағдырымен астарлас.
Қазақ халқының бейнелеу өнерінің осы күнгі жетістіктерге қол жеткізуі
көптеген тарихи жолдарды өткізді.
Қазақ халқының бейнелеу өнерінің қай кезде қалыптасқанын ешкім айқын
айта алмайды. Оның түп тамыры әріде.
Кең байтақ қазақ даласының қай қырына барсаңызда, бұдан әлденеше
ғасыр бұрын өткен адамдардың белгісі ретіндегі сан алуан бейіттерді
көресіз. Солардың бастарына түрлі тас ескерткіштер қойылған. Оларға ықылым
замандағы өнерпаздықтың нышанындай алуан қилы ою-өрнектер салынған. Мүмкін
бүгінгі монументтік өнеріміздің басын содан іздейтін шығармыз. Ал,
кейініректегі дәуірлердегі мавзолейлер, қой тастар симметрия заңы бойынша,
белгілі бер пропорция тәртібімен салынған яғни олар-өнер заңына, әсемдік
талабына бас июден туған дүниелер.
Жоғарыдағы бейіттердің басындағы ескерткіштерге кейінірек түрлі
бейнелер салына бастады, ер-тұрманды ой, аң қуған кісі, зулап ұшқан жебе,
құлаған аң, қылыш пен қалқан, дулыға, ал кейбір бейіт басында аққұман мен
самаурын, басқада әйел адам пайдаланатын бұйымдардың суреттері салынатын
болды. Бұл суреттер жерленген адамның кім екенін дерек беріп, оның тірі
кезіндегі кәсібін бейнелесе керек.
Қатты тас бетіне ойып түсірген әлгі таңбалар бабалардың ермегі
іспеттес, дегенмен олар әсемдікке талпынған халқымыздың балаң шағындағы
балғын өнері.
Халқымыздың бейнелеу өнері, оның ішінде сурет өнері осылай қаз-қаз
тұра бастағандай. Жалпы алғанда, әдебиетпен өнердің ертедегі туындылары
діни тақырыпта өрбіген. Мәселен, алғашқы жазылған кітаптардың бірі –
Інжіл. Тіпті қайта өрлеу заманының атақты шеберлері Микеланджело,
Леонардо до Винчи, Рафаэльдерден бастап көптеген ұлы алыптардың өз
шығармашылығында Інжіл тақырыбындағы сюжеттержі пайдаланған. Орыс көркем
сурет өнерінің тарихы Ивановтың Христостың халыққа көрінуі деген
шығармасымен байланысты. Ал қазақ бейнелеу өнерінің тарихы таңбалы тастарда
жатқан жоқ па?
Рафаэльдің туындылары мен бейіт басындағы суреттерді көркемдік қуаты
жағынан салыстырып, теңгеруге болмайды. Бұл-өнерге ұмтылу, адам, халық
сезімінің оянуын пайымдау.
Бейіт басына сурет салуға талпынған адамда сол кісі туралы өз ойын
бейнелеуге тырысты емес пе?
Бейнелеу өнері! Қандай өнер болса да зор талантты, білімді, тынымсыз
ізденіске толы еңбекті талап етеді. Қазақстанның Россияға қосылуы бір табан
болсада бізге білімді жақындатты, аз да болса мектептер ашылды.
Мүмкіншілігі бар ауқатты адамдардың Россия қалаларында сауат ашып, білімге
талпынуына мүмкіндік туды.
Біздің халық тарихындағы сондай адамдардың бірі Шоқан Уәлиханов.
Шоқанды ғалым, этнограф, географ, саяхатшы ретінде танимыз да, оның
суретшілік өнерін көп айта бермейміз. Ал Шоқан салған суреттер, әсіресе
Сырымбет көріністері өте тамаша.
Бұл жылдары қазақ халқының Россиямен, оның қарамағындағы басқа да
елдермен араласып екі жақты болды. Шоқан сияқты қазақ жастары орыс елінің
біліміне, өнеріне ұмтылса, орыс ғалымдары да қазақ даласына назар аударып,
оғанүңіле қарап, зерттей бастады. Сөйтіп орыс-қазақ араластығы дами түсті.
Қазақ халқының өзінің туған халқындай, қазақ даласын өзінің туған
даласындай көріп, дәріптеген украиннің ұлы перзенті, асқан дарынды ақын,
суретші Тарас Григорьевич Шевченко еді.
Ол біздің даланы зерттеу үшін, қазақ халқын көру үшін келген жоқ.
Озбыр, зорлықшыл патша үкіметі Украина халқының адал ұлын бостандықты
сүйген, патшаның халқына жасап отырған қиянатын әшкерелеген жырлары үшін
қазақ даласына жер аударылып жіберілген.
Алайда, дарынды суретші – демократ қазақ халқының жан дүниесін терең
ұғынып, түсіне біледі. Ол маңғыстауда болған жылдардың өзінде 100-ге тарта
сурет салды.
Шығармашылық қуаты талант күші ұлы кобзарь дәрежесіндей болмаса да,
қазақ өмірін бейнелеуге бар талантын сарп еткен суретші – Хлудов. Тарас
Шевченко айдауға түсіп, амалсыз келіп сурет салуға мәжбүр болса, Хлудов
суретші есебінде қазақ даласын аралап, көптеген туындыларды дүниеге әкелді.
Олардан қазақ тіршілігінің көптеген көріністері кеңінен орын алды. Хлудов
көбіне этнографиялық суреттер салды. Олардан қазақтың көші-қоны, адамдардың
типтері, киім ерекшеліктері, қазақ тұрмысының басқа да ерекшеліктері
көрініс тапты. Хлудов шығармашылығынан бүгінгі көрермендер өткен дәуірдің
көркем бейнесін көре алады.
Мәдениет сипатының өзі ең алдымен халықтың әлеуметтік-экономикалық,
тұрмысымен, өмір қалпымен белгіленеді. Осыған орай, Қазақстанда реалистік
бейнелеу өнерінің қалыптасуы ең алдымен жаңа тарихи формацияның, дүниеге
жаңа көзқарасты тудырған, халық творчествосының мәңгі сарқылмас бұлағының
көзін ашқан қазан төңкерісімен де тікелей байланысты.
Бір кездегі энтузиастардың шағын тобы бастап берген Қазақстанның
станокты өнеріне қазір осы заманғы өнердің барлық салаларында жемісті еңбек
етіп жүрген көптеген профессионал кадрлар қосылды.
Суретшілерді азамат соғысының аңызға айналған беттері, Қазақстанда совет
үкіметін орнатуға белсене қатысқан ерлердің бейнесі қызықтырады.
Қазақстанның бейнелеу өнерінде ұлттық және интернационалдық тәртіп
елеулі орын алады, онда халықтар достығы идеясы жарқын көрініс тапқан.
Жұлдызды әлемге ең бірінші жол салған, қазақ жерінен – Байқоңырдан
ұшып шыққан Юрий Гагарин бейнесі, өндіріс жаңашылдары мен озаттарының, аса
көрнекті ғалымдардың, мәдениет қайраткерлерінің, шығармашылықты
интелегенцияның бейнелері, Ұлы Отан Соғысы жылдарындағы басқа да
халықтармен бірге қазақ халқының да фашист басқыншыларға қарсы ерлік күресі
– республика суретшілерінің шығармаларының мазмұны міне осындай.
Өнеркәсіп алыптарының, совхоздар мен колхоздардың өмірі де олардың
назарынан тыс қалған емес.
Бүгін республика суретшілері творчестволық талпынысының көкжиегі кең
де сан қилы. Басқа халықтардың мәдениет саласында қол жеткен ең таңдаулы,
ең прогресшіл, еңозат нәрсенің бәрі оларға да тән. Шексіз – шетсіз
болмыстың жаңа қырларын эстетикалық тұрғыдан қорыта келіп, суретшілер
бейнелеу өнерінің мазмұнын үнемі байытып отырады.
Әрбір жаңашығарманың дүниеге келуі – танылмаған нәрсені суретшінің
ұғынуының күрделі процессі, замандасымыздың эстетикалық мұратын жан-жақты
ашуға ұмтылу, білдірудің жаңа құралдардын үнемі іздеу.
Бүгіндері біздің суретшілеріміз дәл болсада жеке, үстірттеу этюдтік
шығармалармен қанағаттанбайды, аса маңызды қоғамдық, әлеуметтік және саяси
құбылыстарды терең пайымдау үрдісі танылады.
Шығармашылық ойды жүзеге асыру процессінде суретшінің ұлттық
көркемдік ойға тән бейнелік құрылымды түсінуінің философиялық баяндау,
образдылық, эпикалық, кеңдік қасиеттеріне ие фольклорлық адам жанының ең
нәзік қылығына әсер ететін эстетикалық бағасын ұғынуының мәні бар.
Қазақстанның бейнелеу өнері басқа ұлттар өнерінің ішінде лайықты орын
алады.
Қазақстан суретшілері республикалық, республика аралық көрмелерге
ылғи қатысып қана қоймай, көптеген алыс шетелдік көрмелерде өз шығармаларын
көрсетеді. Республика суретшілеріне тән шығармашылық жаңашылдық болашаққа
ұмтылыс осы заманға ірі әлеуметтік, психологиялық және философиялық
проблемалардың шешуін іздеу Қазақстан бейнелеу өнерінің алғабаса
беретіндігіне толық куә.
П.Г.Хлудовтың бастауымен Қазақстанда тұңғыш реет суретшілер көрмесі
ашылады. Ол көрме 1928 жылы Семей қаласында бастау алып Шығыс Қазақстаннан
Қызылорда қаласына дейін көшіп жүрді. Бұл көрмеге ұлттық суретшілер
қатысады. Көрме Семей қаласында халық көңілінен шыққаннан соң ауылдарды
аралауға шығады. Темір жолдан алыс аймақтарға, көрме экспозицияларын түйеге
артып ауылды аралатады.
Хлудов мектебінде 30 жылдары Қастеевте сабақ алады. Өнердің қыры мен сырын
табиғаттан үйренген Қастеев өз талантын шыңдау үшін кейінрек Мәскеуге
аттанады. Мәскеуден бір 1 жылдан аса үйренген Қастеев туған еліне қайта
оралады. 1933 жылы Қазақстанның суретшілер одағының ұйымдастыру комитеті
құрылады. 1934 жылы Қазақстанның суретшілерінің тұңғыш көрмесі Мәскеуде
ашылады. Ол көрме Мәскеудің шығыс мәдениеті көрме залында өтеді.1935 жылы
Қазақстанның суретшілерінің көрмесі Алматы қаласында ашылады. Осы көрменің
негізінде Қазақстанның тұңғыш сурет галереясы ашылады. Галереяға
Т.Шевченконың аты беріледі.Сурет галереясының ашылуына тіл маманы профессор
Аманжолов Ж. қазақ суретшісі Жанкин үлкен қызмет атқарады. 1938 жылы
алматыда тұңғыш көркем сурет училищесі ашылады. 30 жылдың аяғында Қазақстан
суретшілер одағы не бары 17 адамды ғана қамтиды. Олардың арасында бірде-бір
жоғары білімді суретшілер жоқ еді. Соған қарамастан сол кездегі суретшілер
одағы –ның міндеттерінің бірі, Қазақстанның 20 жылдығына арналған көрме
ұйымдастыру және Қазақстанның суретшілерінің бірінші сьездін ашу еді. Бұл
көрме Республика өмірінде үлкен маңызға ие болды. Көрменің дайындығымен
ашылуына Хлудов, ағайынды Ходжиковтар, Болкеев, Қастеев, Исмаилов, Оленов,
Михеев, сияқты Қазақстанның басты суретші өкілдері ат салысты. Қазақстан
жерінің табиғатын, қазақ тұрмысын, сол кездегі өндірістік, экономикалық
дамуы Қазақстанның беделді адамдарының бейнлері саналады. Бүгінгі таңда
жоғарыда аты аталған Қазақстан суретшілерінің біреуі де тірі болмаса да
олардың көптеген жұмыстары біздің еліміздің баға жетпес құндылықтары болып
табылады.
Қазақстанның тұңғыш көркем сурет училищесінің ашылуы, өркендеуі, жалпы
көркем мәдениетінің дамуына үлес қосқан, тұңғыш училище.
Қазақстанның сыршырай жанрындағы мек тебі еліуші – жетіпісінші жылдары
дамыды. Сыршырай жанрының дамуына ерекше үлес қосқан К.Тельжанов болды.
К.Тельжаноы шығармашылығы екі ағымда – тарихи және тұрмыстық жанрда дамыды.
Оның шығармашылық жолы басқа Қазақстандағы белгілі суретшілері сияқты
Аманкелді образын бейнелеуден, болашақтың, қазақ халқының өмірін,
бейнелеуден бастады. Білімгер кезінен К.Тельжанов өзінің дипломдық жұмысы
ретінде Аманкелді Иманов (1953) алып, осы тақырыпта суретші көп ізденеді.
Қазақстандағы ревалюция кезіндегі тарихын, табиғатын Торғай облысы
даласының пейзаждық нобайын жасай отырып, архив материалдапрымен танысты.
К.Тельжанов тұрмыстық жанрда көптеген шығармашылық жұмыстар жазса да оның
басты тақырыбы революция тарихы еді. Білімгер кезінде Тельжанов Жайлауда,
Үкіметші шопандар арасында картиналарын жаздық демалыста жүргенде жазды.
Картинаның мазмұны болашақ суцретші өмірден алды. Оның суреттерінде тау
шақтығы, жасыл жайлау меризмге толы пейзаж табиғаттағы адамдар бейнесі
болды. Батылсыздау болса да ол өз шығармашылығын Халық және төңкеріс
тақырыбын дамытып, жасап шығара бастады. 1954 жылы Тельжанов Алғашқы рет
картинасын жазып, оны Мәскеуде көрмеге қойды: Суретте музыка мектебінде
оқитын қазақтың кішкене ұяң қызын ұлттық киімде бейнеледі. Бұл
шығармашылық жұмыс өзінің жаңалығымен, жұмсақ сезімділігімен көрермендерге
тартымды болды. К.Тельжанов 1955 жылы Қазақстанды аралай жүріп Ауысым,
Жамал, Әмина әже атты картиналарын жазды. Әмина әжеде қолына қуыршақ
ұстаған кішкене ұқыздың, әжесінің құшағына кіріп, әжесінің әлдиліне ұйықтап
қалып кетеді. К.Тельжанов бұл жерде күнделікті өмірді бейнелеген. Суреттің
көркемдік ерекешілігіне К.Тельжанов 1955 жылы жазған Жамал
шығармашылығында қол жеткізеді (10-сурет).
10-сурет.Қ. Телжанов Жамал
Суретте шопан қыздың далада от жағып кешке тамақ пісіріп отырғаны
бейнеленген. Шексіз далаға кешкі бұлыңғыш көлеңке түсіп, күннің соңғы
шапағына өте жарық болып жасыл дала бейнесі берілген және жайылып жүрген
малдар бейнесі көрінеді, айналада бейбітшілік пен тыныштық сезіледі. Жамал
тізесін құшақтай отырып, ойлана армандап, отқа қарап отыр. Жамал
картинасына қарай отырып қазақ даласының ұйқыға бөленер ымырт кезін
сезінуге болады және осыған қарай отырып ұмыт қалған өмірдегі әлдене еске
түскендей болады. Тельжановтың Жамал кішігірім затқа қарап салған
натюрморттай қапық жасыл түске қарап, көгілдір аспанға қарап осы сезім арта
түскендей болады. 1955 жылы Кеш құрымды жалғастыра отырып Домбыра
дыбысы картинасын жазды. К.Тельжанов Таза пейзаж жазбайды бірақ барлық
шығармашылығының көркемдік шешімін пейзаж арқылы береді. Суретшінің
персонажын, қазақтың табиғатынсыз беру мүмкін емес.
Жамал, Қарлығаш, Кеш құрым, Домбыра дыбысы картиналарындағы
пейзаждар бұл лирикалық өлең, бұнсыз картина өзінің ойын поэзиясын
тереңдігін жоғалтады. Адамдар мен табиғат үндестігін таба білген Тельжанов
өз шығармашылығына жетектей түседі. Эпика және лиризм Тельжанов
шығармашылығында осы екі сапа керемет үндестік тапқан. Тельжанов осы
ерекшеліктерімен Қазақстанның алғашқы живаписшісі Ә.Қастеев өнерімен
туыстас болып келеді. Ә.Қастеевте көрермендерді жетектей түседі.
11-сурет.Қ.ТелжановАтамекен
Суретшінің қылқаламы, бейнебір шығарманың негізгі түйінін көрсеткісі
келгендей, кенепті жеңіл ғана сүйкеп еткен тәрізді, қас қағым сәтте көріп,
көңілге түйген алғашқы әсерді айқын аңғартады. Алайда жанрлык сипаттағы
туындылар суретшіні қанағаттандыра алмады. Ол туған республикасы туралы,
халықтың тарихи тағдырын айқындаған шешуші басты оқиғалар жайында әңгімелеп
беруді өзінің алдына айқын мақсат етіп қойып, келелі тақырыптарды
іздестірді.
Қазақстанды өз дамуының ең бір жауапты кезеңдерінде, әлеуметтік қайта
жаңғырудың шиеленіскен тұстарында, өмір бастауларынын. түбегейлі
бетбұрыстарында бейнелеп көрсету қылқалам шеберін әрдайым толғандыратын
[10].
Сондықтан да, Телжановтың творчествосында Атамекен (1958) жылы
суретші полотносының пайда болуы әлдеқалай кездейсоқ жай емес.
Кескіндемешінің кең аумақты композициялар туғызуға шеберлігінің молдығы осы
суретте барынша айкын көрінді. Байтақ дала төрінен, жаңа ғана жыртылған
жердің күлтеленген бораздасы қасынан салт атты егде қазақтық зор тұлғасы
айбынды көрінеді.
Силуэттің кесек мүсінделуі, ажарынын ашықтығы, қол сілтесінің батылдығы
қазақ даласына келген жаңалықтардың баяндылығын танытады. Суретші ерекше
бір аса маңызды ме-зетті көрсеткен. Өмірдіқ мимырт, біркелкі ауа-нына
дағдыланған аға ұрпақтың жаңа оқиға-ларға деген өз көзқарасын, өз
пайымдауын және соларды тиянақты түсініп қабылдауын кескіндейді. Соған орай
салт аттының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
эстетикалық тәрбие беруде бейнелеу өнері жанрларының бірі табиғат көрінісі
жанрының алатын орны көрсетілген. Пейзаж жанрында практикалық жұмыс жасау
жолдары мен оны орындау әдістемелері қарастырылған. Сондай-ақ табиғат
жанрында сабақ оқыту барысында көркем эстетикалық тәрбиеге баулудың көркем
образдық оқыту бағытына негізделген теориялық және практикалық әдістер
қарастырылған. Жұмыс түсініктеме хаттан “50” беттен және практикалық жұмыс
120х80 К.М.Б. тұрады. Түсініктеме хат кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
В дипломной работе под названием Поздняя осень рассматривается роль
пейзажного жанра в художественно-эстетическом воспитании учащихся. Показаны
приемы практической работы и методы обучения пейзажного жанра. Разработаны
теоретические и практические методы, основанные на художественно-образное
обучение в процессе художественно-эстетического воспитания на уроках
пейзажного жанра. Работа состоит из пояснительной записки “50”стр.и
практической работы Х.М.120х80. Пояснительная записка состоит из введения,
трех глав заключения, списка литературы.
The diploma is named Late autumn paper is devoted to role of picture
genre into the artistic aesthete, education of Garners.
The diploma work is dedicated practical works and methods of learner the
artistic genre.
Theoretical and practical methods investigates o the artistic-image of
teaching into the.
The diploma work consists of practical work X.M.120x80, and the
explaining notice. The explaining notice consists of units, the table of
literature, and the review.
Мазмұны.
Кіріспе____________________________ _____________________ 3-5
I. Пейзаж жанры туралы жалпылама түсінк.
1.1. Пейзаж жанры бойынша көркем әдебиеттік шолу___________ 6-7
1.2. Живопись өнеріндегі пейзаж жанрының қалыптасуы ... ... ... ... 8-11
1.3. Пейзаж жанры және оның Қазақстан бейнелеу өнерінде ала-
тын орны, шетел суретшілерінің осы жанр бойынша жасаған
туындылары_________________________ ____________________12-38
II. Бейнелеу өнерін мектепте оқыту мазмұны
2.1. Бейнелеу өнерінің көркем мәнерлік тілі және тәлім – тәрбие-
лік мәні_______________________________ __________________39-41
2.2. Мектептегі бейнелеу өнері пәнін оқыту жүйесіндегі пейзаж
жанрының көркемдік және тәрбиелік мәні____________________42-43
III. Шығармашылық дипломдық жұмыстың орындалу барысы
3.1. Композициялық нобайлар дайындау, бейнелейтін объектілерді
Айқындау___________________________ ____________________44-49
3.2.Живопись техникасы және технологиясы _________________ 50-54
IV. Еңбекті қорғау ( қауіпсіздік мәселелрі) __________________55-56
Қорытынды ___________________________________ ________57-59
Қолданылған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- ---60-
61
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Білім заңына сәйкес Республикамызда бейнелеу
өнерін оқыту жаңа мазмұнға ие болып, жаңа бағдарламалар жасалып,
тұжырымдалып жатыр. Бейнелеу өнерін мектепте тереңдете оқитын 1 сыныптан 4
сыныпқа дейін, 4 сыныптан 7 сыныпқа дейін қайта қаралып, едәуір өзгерістер
мен, қосымшалар енгізіліп жатыр. Бейнелеу өнері пәні өзіндік атқаратын
тәлім-тәрбиелік қызметімен, мектептегі оқу-тәрбие жүйесінде маңызды орын
алады. Бұл пәнді оқыту,бейнелеу өнерінің сан-алуан түрлері мен жанрларының,
олардың туындылары жасалатын көркем-бейнелеу, мәнерлік құралдарын, бейнелеу
заңдылықтарын игертудің түрлі әдістерін меңгерту арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы табиғат жанры мектеп оқушыларын жан-жақты тәрбиелеуде, олардың
шығармашылық қабілеттерін дамытуда ерекше падогогикалық мәнге ие. Табиғат
жанрында практикалық жұмыс орындау оқушылар қызығушылығын, ынтасының
арттырып, олардың рухани эстетикалық, танымдық қабілеттерін дамытады.
Дипломдық жұмыста біз педагогикалық, психологиялық, өнер танымдық,
әдістемелік ғылыми әдебиеттерге талдау жасап бейнелеу өнері сабақтарында
табиғат жанрын оқытып үйрету және ол арқылы оқушылардың шығармашылығын
дамыту әдістемелерін қарастырдық.
Дипломдық жұмыс бірнеше кезеңдерде орындалды. Алғашқы кезең ізденіс,
ұйымдастыру, материалдар жинақтау мәселелерін қамтиды. Екінші кезеңде біз
теориялық ғылыми – практикалық зерттеумен, теориялық таңдаумен айналыстық.
Үшінші кезеңде композициялық ізденіс іс-әрекеті орындалды.
Содан соң түпнұсқалық жұмыс орындауға кірістік. Ал келесі кезеңде
теориялық ғылыми ізденіс жұмысымен айналысып бейнелеу өнерінің табиғат
жанрын, оның теориялық негіздерін, оны оқыту әдістемелерін қарастырып
ғылыми талдау жасадық.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауында: Білім беру реформасы-Қазақстанның бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының
бірі, - деуі, оның жүзеге асырылуы оқытушылардың сапалы даярлығында және
олардың өз ісіне үлкен жауапкершілікпен қарауында екендігін баса көрсетіп
отыр. Жоғары білім беру жүйесінің негізгі мақсаты жеке тұлғаның сапалы
жоғары білім алуға деген мүдделерін қанағаттандыру. Әрбір адамға оқытудың
мазмұнын, нысанын және мерзімдерін таңдауға кең мүмкіндік беру керектігі
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында, Қазақстан
Республикасындағы білім беруді дамытудың 2005-2010 ж.ж. арналған
Мемлекеттік бағдарламасында, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспарында білім
беру жүйесінде көрініс тапқан.
Қазақстан Республикасының жоғары білім беру саласында білімді терең
меңгерген мамандарға деген сұраныстың артуы мен оларды қазіргі талаптарға
сай даярлығын білім стандарттарына ылайық жетілдіру өзекті мәселе болып
табылады.
Болашақ мұғалімді эстетикалық және көркемдік тұрғыда дайындаудың
сапалық жақтары Л.И.Рувинский, В.А.Кан Калик, С.Әбенбаев, М.Балтабаев,
С.А.Ұзақбаева және т.б. педагогтардың ғылыми енбектерінде қарастырылады.
Қазақ халқының ұрпақтан-ұрпаққа ауызекі шығармашылығы арқылы беріліп
отырған эстетикалық көзқарастары мен талғамдары, өнердің танымдық мәні мен
тәлімдік маңызы педагогика тарихынан есімдері танымал ағартушы ғалымдар
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев еңбектерінде сөз етілген.
Бейнелеу өнерінің түрлері, жанрлары сан-алуан. Сонымен бірге,бұл
өнердің түрлері, өзіндік көркем мәнерлілік құралдарыменде ерекшеленеді.
Мектепте бейнелеу өнерінен сабақ беретін болашақ мұғалімдерді
дайындайтын арнайы оқу орындарында, білімгерлер, бейнелеу өнерінің қыры мен
сырын сыршырай, сурет, мүсін, сәндік қолданбалы өнер саласындағы көркемдік
білім алады. Бұл өнер түрлері оқу орнында жеке-жеке пән ретінде алғашқы
курстан бастап оқуды аяқтағанға дейін өтіледі. Сөйтіп, әр білімгер,
бейнелеу өнерінің әліппесінен бастап шығармашылық деңгейге дейінгі оқу
тәрбие сатысынан өтеді.
Бейнелеу өнерінің сыршырай түрі-ең кең тараған және адамның рухани
дамуына ықпал ететін басты өнер, қоршаған өнердің бай болмысының мәнін
айшықтап көрсете білуге мүмкіндік береді. Сыршырай өнері өзінің сан-алуан
жанрлары мен көркем мәнерлілік тілі арқылы береді.
Сышырайдың сол жанрларының ішінде, қоршаған табиғат сұлулығын, болмысын,
көңіл-күйін бейнелеуге бағытталған жанр түрі-пейзаж.
Пейзаж жанрының жасалу әдіс-тәсілдерін біз жыл сайын өтетін пленэр
практикасында игереміз. Сол практика кезінде жасалған нобайларымызды,
этюдтерімізді пайдалана отырып, шығармашылық пейзаж жасаймыз.
Міне, осы мәселелерге орай біз өзіміздің шығармашылық мәндегі дипломдық
жұмысымызды Қоңыр күз деп белгіледік.
Жұмыстың көкейкестілігі - бейнелеу өнерінің қоғамдағы тәлім тәрбиелік
мәнін, бейнелеу өнерінің, пейзаж жанрының ұрпаққа беретін тәлім-тәрбиесін,
қоршаған ортаны танып-білуін ескере отырып таңдап алдым.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - қоршаған табиғат сұлулығын зерттей, талдай
отырып, пейзаждық туынды жазу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысанасы - бейнелеу өнерінің пейзаж жанрының
жасалу барысы.
Дипломдық жұмыстың пәні - пейзаж жанрындағы Қоңыр күз атты
шығармашылық жұмыс.
Зерттеу әдістері – тақырыпқа сәйкес эстетикалық, өнертанымдық,
педагогикалық әдебиеттерді талдау:
-педагогикалық практика нәтижесін талдау;
-оқушылар жұмыстарын талдау.
Міндеттері:
1.Пейзаж жанрының қыры мен сырын, жасалу жолдарын, тәлім-тәрбиелік мәнін
айқындайтын әдебиеттерді оқу.
2.Тақырып бойынша бейнелеу материалдарын дайындау.
3.Шығармашылық жұмыстың композициялық шешімін анықтау.
4.Бояулық шешімін анықтау.
5.Өлшемін белгілеу.
6. Жұмысты жазу және аяқтау.
Практикалық мәнділігі:
Бейнелеу өнерінің жалпы ұрпаққа берер тәлім-тәрбиесін ескере отырып,
мектептегі бейнелеу өнері пәнінің оқушыларға беретін көркемдік білім мен
эстетикалық тәрбиесінің мәнін аша түсу.
Көркемдік білім мен эстетикалық тәрбиесінің мектептегі оқу
үрдістеріндегі жағдайы жайындағы түрлі педагогтардың ой пікірлері немесе
біржақты даму бағдарламаларын талдау арқылы оның маңызын ашу.
I. Пейзаж жанры туралы жалпылама түсінік.
1.1.Пейзаж жанры бойынша көркем әдебиеттік шолу
Әлемнің сұлу көрінісін суреттеп жеткізу үшін әрине біз әдеби көркем
лирикалық сөздерді пайдаланамыз. Сұлулықты сипаттау тек көркем сөздің
арқасында орындалады, біз оны сол арқылы естиміз, барып өз көзімізбен
көрмесек те көз алдымызға елестетеміз, сол жердің әсемдігіне қызыға
тамсанамыз,
Бұл тарауды Пейзаж яғни табиғат бейнесіне, көрінісіне, сұлулығына
және де дипломдық шығармашылық жұмысқа көркем әдеби суреттеме жасау бөлімі
деп алайық. Бұлай дейтінім пейзаж туралы біз толығымен кейінгі бөлімдерде
таныса жатамыз. Сурет өнерінде суретшілер табиғат ананың сұлулығын
ақындарымыз, композиторларымыз секілді өз жүректерінің түбінде жатқан
сезімдері арқылы бейнелейді. Қазақ даласының кең даласын, әсем табиғатын
кім жырға, өлеңге, әнге қоспады дейсің. Өзімізге белгілі сазгерлеріміз
атақты қазақ вальсінің корольі Шәмші.Қалдаяқов өзінің туған жеріне
байланысты, Арыстың жағасы, Отырардағы той Сырдың бойы деген тағы да
көптеген әндерімен туған жерінің табиғат сұлулығын дәріптейтін сазды
туындыларын шығарды.
Ақиық ақынымыз Мұқағали.Махатаев ағамыз да өзінің туып өскен жері
Қара сазына арнап Сарыжаз, Қоңыр күз атты өлең жолдарымен күңірене
жырлап өткен
Т.б осылар сияқты көптеген мысалы: Қадыр Мырзалиев, Шөмішбай Сариев,
Ескендір Хасанғалиев, Кеңес Дүйсекеев, Әсет Бейсеуов сияқты ақын,
композитор ағаларымыз да туған жер атамекендерін жырлаумен болды.
Осы ағаларымыз секілді сурет өнерінің де майталмандары, атақты
суретшілері де өз өнерлерімен туған жері табиғат аналарының сұлу керемет
тілігін паш ете бейнелеп келді. Ол қазақ сурет өнерінің алғашқы тұңғыш
кәсіби суретішсі Ә.Қастеев ағамыз туған жері туралы Қарлы Алатау,
Жайлаудағы радио, Қапшағай электро станциясы секілді көптеген
шығармашылық туындыларын арнады.
Қандай да бір жазушының еңбегін алайық, ол кітаптың оқиғасын
баяндардың алдында да осы табиғат көрінісіне тамсана суреттемелер жасап
өтеді. Кімді алайық, нені алайық, қайда қарайық, қайда барайық біз осы
табиғаттан қашып ешқайда кетпейміз. Өйткені ол бізбен бірге, қасымызда, ол
бізді қоршап жатыр, тек біз осы табиғаттың әдемі екенін көре білуіміз
керек, қорғауымыз керек.
Табиғатты қорғаудың ең тиімді құралы ол әр адамның табиғат ананың
алдындағы борышын білуі деп білемін. Табиғатты қорғағаның – Отаныңды
қорғағаның! Бұл сөз менің бойымдағы патриоттық сезімнен шықты, және де
дипломдық жұмысымның тақырыбы, мақсаты, өзектілігі, негізгі ойы да
табиғаттың осы әдемі сұлулығын құртпау, бүлдірмеу, ластамау негізінде болып
табылады. Мына өсіп келе жатқан жастар, біз, болашақтың адамдары, жер ананы
қорғап, оның үстіндегі киімі- табиғатты бүлдірмей, көз жасы- көл өзендері
мен теңіздерін сақтап қалуға тиіспіз!
Табиғат- адамзат баласының болашағы, ертеңі, ұрпағы тіршілік ететін
мекені. Табиғаттағы байлықты бір- бірімізден қызғанбай, таласпай бірдей
бөліссек, жеріміз бай бәрімізге де жетеді. Қазақ ата- бабаларымыз айтып
кеткендей алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса төбедегі
келеді демекші, бір-бірімізге қайырымды болып, ұйымдаса іс жасасақ біз өз
жеріміздің табиғатын жаудан да, апаттан да, аман алып қала аламыз!
Қандай да бір ел, мемлекет болмасын, әр-қайсысы өз жерінің
табиғатының ерекшелігімен, еліне, жеріне тән сұлулығымен көзге түседі.
Барлық елдің адамдары сол өзінің жері мен табиғатының сұлулығын мадақтап,
жырға қосып, ән қылып айтып, суретпен бейнелейді. Сол елдің жері шөл, суы
аз, орманы жоқ, жер асты байлықтары жоқ болса да ол адамдарға туған жерінің
топырағынан, табиғатынан артық ешнәрсе жоқ.
I.2 .Живопись өнеріндегі пейзаж жанрының қалыптасуы.
Живопись-бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі толысқан түрі, онда
бейнелеудің сан алуан мол құралдары қолданылады. Суретшілер өнердің ұшы
қиырсыз осы саласынан көбіне өздері сүйген әуендер мен тақырыптарды таңдап
алады. Біреулері портреттер жазғанды ұнатады, екіншілері пейзаждарды,
үшіншілері тарихи, соғыс немесе тұрмыстық көріністерді бейнелеуге құштар.
Бейнелеу өнерінің бұлай сапталуы жанрларға бөліну деп аталады. Жанр сөзі
француздың Qenre-түр немесе тек сөзінен шыққан. Живопись мынадай жанрлар
бөлінеді: натюрморт, пейзаж, портрет және тақырыптық картина. Айта кету
керек соңғы жанр көбінде жанр делінеді, ал картиналар жанрлық картиналар
деп аталады.
Пейзаж (“PAYSADE” деген француз сөзінен шыққан)-бұл ландшафты,
табиғатты бейнелеу. Пейзаж дербес жанр ретінде, Қытайда, Жапонияда және
басқа Шығыс елдерінде (VII-X ғасырларда) Европадағыдан ертерек қалыптасты.
Европалық сыршырайда ол XVII ғасырда, алдымен Италияда пайда болды,ол содан
кейін Голландияда ерекше жоғары дамыды. Орыс өнерінде пейзаждың гүлденуі
XIX ғасырдың соңында тұспа-тұс келеді. (И.Левитан,К.Коровин,Н.Рерих және
басқа да көптеген суретшілер)
Пейзаж қайсыбір жерлердің жәй айнытпай бейнелей салу емес, онда
суретшілердің сезімдерін мен ойларын берудің үлкен мүмкіндіктері жатыр.
Адам өмірімен салыстырып қарағанда табиғат өмірі мәңгілік сияқты болып
көрінеді. Бұлт торлаған аспан, теңіз толқындары, ормандар мен таулар
жүздеген, мыңдаған жылдар бұрын қандай болса, сондай күйінде қалады. Бірақ
осы бір өзгермейтін табиғатты алуан дәуір суретшілері түрліше көріп,түрліше
бейнеледі.
XVII ғасырлардағы голланд суретшілерінің картиналарында теңіз үнемі
дерлік романтикалық сарынсыз болып келеді, олар табиғат сұлулығын
іңкәрлықпен қызықтауға бейім емес. Олар үшін теңіз-сауда мен жұмыс орны,
тіршілік қарекетін іздестіретін кеңістік.
Біздің атақты маринисіміз Айвазовскийде таңіз-әрдайым дерлік үрейлі
дүлей күш, мөлдірлеу құпия сырлы тұңғиық. Орасан зор толқындар қия
жаратылыстарға лап қойды. Адамдар,тіпті кемелердің өзі де-осынау қаһарлы,
өлшеусіз қуатты стихияда өте кішкентай,дәрменсіз де қорғансыз. Оның
картиналары әсем стихияға деген тәнтілікке, романтикалық сүйіспеншілікке
бөленген.
Бір табиғи мотивтің өзі суретшінің қылқаламынан мүлде басқа толысуға,
басқаша түске не бола отырып, шебердің талғамын, көзқарастары, көңіл
күйін береді.
Оның үстіне, мәңгілік табиғат тіршілігіне уақыт өтуімен бірге жаңа
әуендер енеді, табиғат адамның әсерімен өзгеріп отырады.
Кез-келген пейзаждың басты элементтері жер, аспан, су, ағаштар болып
табылады. Пейзажды жақсы сала білу үшін де ең алдымен осы элементтерді,
әсіресе ағаштарды сала білуге үйрену керек .Әйтпесе пейзаждың суреті өңсіз
декорациялық дақтардың жиынтығына айналады -барлық ағаштар бірдей болып
шығады, жермен судың көлбеулігі сезілмейтін болады, таулар мен бұлт өзіне
тән формаларын жоғалтады.
Пейзажда көз ұшына кетіп жатқан кеңістік сезілуге тиіс, ал әрбір зат,
әрбір ағаш өзіне тән белгілермен көрінуге тиіс. Бейне бір ағаштың жеке-
дара портретін-діңгегін, бұтақтарын, ағаштардың ұшар басының, жапырақтардың
және жапырақ топтарының сипатын беру керек. Ағаштың суреті келесі күні
сурет пен түпнұсқаның арасындағы дәлме-дәл сәйкестікті еш қиындықсыз табуға
болатындай етіп салынуға тиіс.
Ағаш-бұтақтар мен жапырақтардың кездейсоқ үйінділері емес,осы
элементтердің өте сымбатты жүйесі.Егер суретші мұны сезінбесе,онда
суретті аяқтай отырып, ол бейнеленген ағаштың белгілі бір бөлігі үшін
модель қызметін атқарған бұтақтардың және жапырақ топтарының қайда
тұрғанынын білмейтін болады. Жақсы суретте басты бұтақтар мен жапырақ
топтарының мөлшері мен өзара орналасуы дәл берілуге тиіс. Мұның үстіне,
суретші силуэтті ғана емес, сонымен бірге ағаштың көлемін де беруге
ұмтылады. Әрине, ағаштың суретін дәл салу туралы айтқанда, біз әрбір
жапырақшаны бейнелеуді көздеп отырған жоқпыз. Бірақ жапырақтарды
бейнелеудің біздің алдымызда қандай ағаш тұрғанын бірден түсінуге
мүмкіндік беретіндей графикалық шешімін табу керек.
Жердің суретін салған кезде оны көрермен горизонталь және көрерменнен
қиырға кетіп бара жатқан жазықтық ретінде қабылдауын қадағалау керек. Бұған
жазықтықтың картина төріне қарай кетуін баса көрсететін горизонталь
бөліктер жәрдемдеседі. Пейзажды игеруге микропейзаждардың яғни кіші
табиғи формалардың – тастардың, жер қыртыстары бөліктерінің, бұтақтардың,
шөптердің суретін салу көмектеседі. Бірінші пландағы мұндай детальдар
пейзажға жан бітіреді.
Шалғайдағы тауларда өзіне тән сыртқы тұрпаты бар жай дақ емес.
Суретші олардың құрылысын, формаларын, жарықпен білінетін пластикасын
ажырата алуға тиіс.
Пейзажда судың үлкен маңызы бар. Желдің күшімен су бетіне бір дөңес
және майысқан айналардың шоғырына айналғандай болады. Сондықтан тұтас
шағылысқан бейнелер бұзылып, үзіледі де бар болғаны толқындардың
өркештерінде және олардың арасындағы жылғаларда ғана сақталып қалады.
Толқындардың бізге қараған құлама жалдары негізгі шағылыстарды үзік-үзік
бере отырып, аспанның шағылысқан бейнесін көрсетеді. Толқындар жоғарыдан
дерлік қабылданатын, бақылаушыға таяу жерде бұл үзіктер мейлінше аз болады;
алысырақта олар басым болады, ал негізінде шағылысу мүлдем дерлік жоғалады.
Толқынның формасы қатаң заңдылықтарға бағынады, сондықтан оны, ағаштың
формасы сықылды, зерттеу керек. Әсіресе жағаға ұмтылған толқындардың
құрылымын мұқият ұғып алу керек, мұнда олар алдыңғы толқынның кейін тепкен
суымен кездесе отырып, үшкір көбікті жотасы бар шыр көбелек дөңгеленген
иірімге айналып ,оның бір бөлігі желмен толқынның артқы бетінде жоғалады да
оны өрнекті көбікпен әшекейлейді.
Бұлттардың формасы мен табиғатын да ұғыну керек. Бұлттар вертикаль
жазықтықта жабысып тұрмайды, олар жердің дөңгелек бетіне параллель
кеңістікте бейне бір ілініп тұрғандай болады. Сондықтан ең үлкен бұлттар –
жоғарғы бұлттар(яғни бізге ең жақын бұлттар), ал ең кіші бұлттар-төменгі
бұлттар (яғни кеңістікте бізден мейлінше алыс тұрған бұлттар)
Пейзаждың суретін салған кезде ең алдымен бейнеленетін көріністің
шегін анықтап алукерек. Сурет салуды жаңа бастаған суретші алғашқы кезде
көрсеткіш тетікті-ортасынан тік бұрышты тесік кесіп алынған картонды немесе
қағазды пайдалана алады. Көрсеткіш тетіктің екі квадраттан бір квадратқа
дейін тесік пропорциясын өзгертуге мүмкіндік беретін жылжымалы жапқышы бар.
Әдетте көкжиек төмен деңгейде болғанда суреттің төменгі шегін
мүмкіндігінше жоғарырақ жылжытуға ұмтылады. Көкжиек жоғары болған кезде
(суретші,мысалы,таудан қарап тұрғанда), төменгі шекті мүмкіндігінше
төменірек алуға деген тілек пайда болады.
Пейзаждың суретін салу таңданарлық сияқты болғанымен айта
кетелік,өзіне қарап тұрып пейзаждың суретін салу жаңа бастаған суретші үшін
– натюрморттың, тіпті адамның суретін салуға қарағанда неғұрлым қиын
міндет. Бірінші ерекшелік-күн мезгілімен ауа райына байланысты біз тіпті
басқаша қабылдаймыз. Сондықтан суреттемелерде күн мезгілін және суретші
назарының бағытын жазып қоюға әдеттенген жақсы болады. Мұндай жазбалар
жарықтаң өзіне тән ерекшеліктерін тез игеруге жәрдемдеседі.
Живопись-бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі толысқан түрі, онда
бейнелеудің сан алуан мол құралдары қолданылады. Суретшілер өнердің ұшы
қиырсыз осы саласынан көбіне өздері сүйген әуендер мен тақырыптарды таңдап
алады. Біреулері портреттер жазғанды ұнатады, екіншілері пейзаждарды,
үшіншілері тарихи, соғыс немесе тұрмыстық көріністерді бейнелеуге құштар.
Бейнелеу өнерінің бұлай сапталуы жанрларға бөліну деп аталады. Жанр сөзі
француздың Qenre-түр немесе тек сөзінен шыққан. Живопись мынадай жанрлар
бөлінеді: натюрморт, пейзаж, портрет және тақырыптық картина. Айта кету
керек соңғы жанр көбінде жанр делінеді, ал картиналар жанрлық картиналар
деп аталады
Бейнелеу дегеңіміз – заттардың, табиғат құбылыстарының, адамның және
жан-жануарлардың, өсімдіктердің көрінісін қағаз, картон, кенеп бетіне салу
[3].
Ал нағыз суретші болу үшін бейнелейттін заттың, құбылыстың көркемдік
жағын ойлау керек.
Көркемдігі жоғары суреттер деп сызықты, түсті, форманы, реңді,
кеңістікті, үйлестіруді суреттің мазмұны мен тақырыбына сай шебер қолданған
суреттерді айтады.
Табиғат көрінісін бейнелеуде алуан құбылыстарды бақылауға дағдыланады.
Өсіресе бастауыш сыныпта дүниетану пәнінен алған білімдерін табиғат
көрінісін бейнелеу барысында одан әрі жетілдіре түседі. Табиғат көрінісін
бейнелеудегі негізгі мақсат - кеңістіктегі сұлу табиғаттың көзбен көріп,
көңілмен қабылдаған көріністерін суретке салу.
Табиғат көрінісін бейнелеуден бұрын оны бақылап көруге үйренеді.
Табиғаттың әр алуан құбылыстарын меңгеруге дағдыланады. Соның әсерінен
табиғат көрінісін сәтті бейнелеуге үйренеді. Ауа райының жиі құбылуына
байланысты заттың түр-түсі ерекшелігіне назар аударып, бейнелеу дағдысын
қалыптастыру қажет. Ол үшін үнемі табиғатта серуендегенде оны көзбен
бақылауға әдеттенген дұрыс. Соның себеп-салдарынан өзін қоршаған табиғат
ортасын есте сақтауга, көркем бейнелеуге тырыса-ды. Табиғат құбылысы үнемі
өзгерісте болгандықтан жылдам сурет салуға жаттыққан орынды. Табиғат
көрінісін қас қағым сәтте бейнелеу этюд деп аталады. Этюд жазу барысында
окушы табиғат көрінісінен алғн алғашқы әсерін сәтті бейнелеуге тырысады.
Оқушылардың жүйелі жұмыс істеуіне тікелей әсер ететін маман мұғалім болып
табылады. Пән мұгалімі оқушыларды этюд жазып орындауға үйретуі керек [4].
Ең алдымен табиғат көрінісінен алған алғашқы өсерді міндетті түрде есте
сақтап қалуға дағдылануы керек. Әдетте, оқушылар тылсым тыныштағы саялы
табиғат көрінісін бейнелеуді ұнатады.
Кейбір жағдайда оқушылар пен мұгалімімен тікелей пікір алмаспайды,
соның нәтижесінде табиғат көрінісін бейнелеуде қиыншылыққа кездеседі.
Табиғатты бейнелегенде бірқатар кемшіліктерді байқауға болады, олар
мыналар:
- табиғат көрінісін таңдаудың кездейсоқтығы;
- Үйлесімді шешімінің табылмауы;
- негізгі қатынастардың бояу үйлестігінде дұрыс табылмауы (аспан, жер,
су);
- алыстағы көріністердің шамадан тыс керсетілуі.
Табиғат көрінісін бейнелеуде түстік бояу кұрылымын қарастыруды шартты
түрде екі буынға бөлуге болады.
Біріншіден, табиғат көрінісін бейнелеуде жылы және суық түстердің
аракатынасының басты ерекшелігін таба білу.
Екіншіден, табиғат көрінісіне байланысты құраушы бояулар тобын таңдап
алу. Фотосуреттер мен кинокадрлардан гөрі тірі табиғат аясында алған әсер
әрбір оқушы бойына шабыт береді.
1.3. Пейзаж жанры және оның Қазақстан бейнелеу өнерінде алатын орны.
Шетел суретшілерінің осы жанр бойынша жасаған туындылары.
Адам әу бастан-ақ табиғат көрінісін салған. Бірақ көпке дейін белгілі
бір оқиға мен адамның тұлға тұрпатын бейнелегенде керек фон ретінде
пайдаланып келген. Тек ХVІІ ғасырда ғана бірыңғай табиғат көрінісін
бейнелейтін картиналар туа бастады.
Мүндай жанрды голланд суретшілері ойлап тапты. Голландия солтүстік
теңізінің жағасындағы мұхит деңгейінен төмен жазықтыққа орналасқан ел. Егер
тоспалар мен бөгеттер болмаса, оның түп-түгел су астында жатуы мүмкін еді.
Табиғатпен қатал да қиын күрес голландиялықтарды өздерінің шағын болғанмен
көрікті елін көздің қарашығындай қастерлеп сүіп өсуге баулыды. Сондықтан
олар да өз жерін бейнелейтін картиналарды өте ұнатты. Міне, теңіз
жағалауындағы дөңкиіп жатқан тау-тау құм шағылдар, міне мал жайылып жатқан
ну шалғын, өзен жағасындағы жел диірмендер. Соның бәрін суретшілер өз
өлкесінің портреті деп ұғып, мейлінше тәптіштеп, мұқият көрсете білген.
1 сурет. Белгісіз суретші. Теңіз пейзажы
Голландық бейнелеу өнерінің мектебі
2 сурет. Белгісіз суретші Кеме апатынан кейін.
Голланд суретшілері ондай пейзаждарды шағын кенеп, шаршыларға салатын.
Сондықтан, кейін жұрт оларды кішкене голландықтар деп атаған.
Пейзаж жанры өте әр алуан. Кей пейзаждар өмірде бар нақты өлкелердің
көрінісін бейнелесе, енді біреулері суретшінің қиялынан туады
Күнделікті өмірде біз бір-бірінен бет түсі, шаштарының көздерінің түсі
бойынша айырмасы бар адамдарды көреміз. Ол адамдар әр түрлі киінеді, кейде
ашық түсті, кейде ауыр түсті. Сондай-ақ біз адамдарды әр тұстан, кейде
аулада, кейде үйде, кейде көпшілік арасында, ашық немесе қараңғы, күндіз
немесе электр шамымен сәулеленген түрінде көреміз.
Адамның физикалық және ішкі сезімін, біз соның бетінің қолының,
терісінің түстерінен көреміз. Біз ауруды саудан, жасты кәріден ажыратамыз.
Осы жағдайлардың барлығы бізге түстердің сан-алуандығын үйрететіндей.
Живопистегі басты мәселелердің бірі – заттың көлемі, оны шығара білу.
Мәселен жақсы пейзажист ағаштардың көлемін, олардың кеңістікте орналасуынан
еш қате жібермейді. Сондай – ақ портрет салу барысында да суретші ең
алдымен адамның жалпы реңін шығарып жеке элементтерге көшеді. Сондай –ақ
салынған зат қоршаған ортадағы заттармен байланыста болуы керек.
3-сурет А. Маньяско, Морской берег.
Сыршырайдық пейзаж жанрында кеңістікті бере білу, әсіресе ауа және
сызықтық перспективаларды қатаң қадағалау керек. Жыл мезгілдеріне қарай,
ашық күн немесе бұлтты күн тағы басқа жағдайларға қарай пейзаж жанрының да
көңіл – күйі өзгереді (күннің шығуы, батуы, құйын, жаңбыр, найзағай т.б.).
Табиғат құбылыстары тіпті адамның жан дүниесін тебірентер күші бар.
Пейзаж жанрының басқа жанрлардан айырмашылығы сол сезімін туғызады, я
айтқанда пейзаж жанрының адамның, патриоттық, эстетикалық тәрбиелеуінде
ерекше ролі бар. Живописьтен пейзаж жанрында суретші үйлесімділік іздеу
барысында салыстырмалы еркіндікте болу керек, сонда ғана оның шығармасының
эмоционалдық, көңіл-күйге әсерлілігі белгіленеді.
Табиғат көрінісін салуда, портрет салғандағы сияқты еркін салуды және
жазуды талап етеді, әйтпесе шығарма декоративті түрде болып қалады.
Бір кездерде А.И.Куинджи күннің шығысына қарап тұрып, шыдамай,
елжіреп жылап жіберген екен. Сондай-ақ В.К.Бялыницкий-Бируха да тоқсан
жасында бақтың ішін балаша аралап көреп, ұстап жүріп барып, шығарма жазған
екен. Бұның бәрі әрине, табиғаттың қасиеті, ал әлгі айтқандар сол қасиетке
терең үңіліп қараған.
Табиғата көптеген ағаштардың, шөптердің, гүлдердің түрлері өте көп,
және олардың өсуі де әрқалай келеді. Олардың көлемі, өлшемі, әлпеті, түсі,
жапырақтары да әрқалай. Сондай – ақ олар жыл мезгілдеріне қарай түстерін,
болмысын өзгертеді. Әсіресе ағаштардың бұтақтары, олардың өсу пластикасы
кеңістікте орналасуы қызық. Суретші, соның өлшемі мен қозғалысын, діңнің,
бұтақтың, жапырақтың түсін дәл беру керек.
4-суретА.И.Куинджи
Сондай-ақ, аспанда бейнелеу де бар. Аспан, өзіміз білетіндей әр түрлі
болып құбылады. Азанда күн шығады, түсте аса жарық сәулесін шашады, кешке
қып-қызыл болып батады немесе бұлттағы күн, бұлтты аспан мен ашық аспанның
арасындағы айырмашылықтар өте көп.
Өзен-суларды бейнелеу де ерекше қабілеттілікті талап етеді, себебі
кез-келген су-батпақ емес, ол мөлдір, әрі таза. Онда оны қоршаған заттардың
көрінісі (аспан, үйлер, құрақ, шөптар т.б.) де бейнеленеді.
Қала пейзажын салуда үйді, транспорт жүзбелерін, көшелер, олардың
перспективалық заңдылықтарын, халықтың жүріс-тұрысына ерекше көңіл
бөлінеді.
Табиғат көрінісін ең алдывмен қағаз бетіне қарындашпен дәл
түсіре білуде оңай емес. Мәселен біз Левитанның мәңгілік тыныштықта,
Бидай алқабы шығармаларында суретшінің сурет салу заңдылықтарын терең
меңгергенін көреміз.
Пейзажды салғанда суретші тек көшіріп қана қоймайды, онда алдымен осы
шығарманы жазуға шығармашылық шабыт керек, ал ол үшін адам қоршаған орта
құбылыстарына терең үңіліп, оны сезіне, түйсіне алу керек. Сонда ғана оның
салған суретінің адамдарға әсері зор, тәрбиесінің де ролі артады.
5-сурет.Леонардо да Винчи, Портрет госпожи Лизы Джокондо.
6-сурет.У. Тёрнер, Последний рейс корабля „Отважный“.
7-сурет.К. Моне, Бульвар капуцинок.
8-сурет.И.И. Шишкин, Рожь.
9-сурет. И.И. Левитан, Над вечным покоем.
Пейзаж өнері өте әр алуан. Кейбір пейзаждар өмірде бар нақты өлкелердің
көрінісін бейнелесе, енді біреулері суретшінің қиялынан туады. Ондай
шығармалардың қайқайсысын да суретшілер табиғаттың мінез-құлқын айнытпай
беруге тырысады. А. Саврасовтың Ұзақтар ұшып келгендесі естеріңізде
шығар. Суретші ери бастаған сүр қар, мұнартқан көк-жиек, далбаң-далбаң ұшып
қоңған ұзақтар арқылы кектем басындағы қарбалысты қалай дәл жеткізгені
көрсеткен.
Адамзат жинақтаған ұшы-қиырсыз білім ғасырлар тұңғиығынан басталатын
өркениет қайнарына, оның бесігіне, асқақ әуенді поэтикаға толы бейнелерімен
адамдардың тамаша көркемдікке мәңгі құштарлығын жырлайтын ежелгі мәдениет
пен өнерге жетелейді.
Евразияның кең байтақ өлкесінде қазақ ұлтының, оның мәдениетінің
қалыптасуының тарихи кезеңдері де халықтардың, нәсілдердің және мәдениеттің
жетілуінің, әлемді өзгертуші жасампаз адам есейуінің бірегей үрдісінің
бөлінбес бөлігі ретінде көз алдымызда келеді.
Халық тарихының іздерін ата бабаларымыздың даңқты еткенін көрсететін
мәдени ескерткіштерден де табамыз.
Қазақстанның, Орта Азияның және таулы Алтайдың территориясында өркен
жайған сақ мәдениеті өнердің өресі биік ғажайып шығармалармен тамсатады. Ол
сонау дәуірдегі этникалық топтардың мәдени қарым-қатынасының тығыз болғанын
дәлелдейді. Мұны қазақтардың ежелгі бабаларының қорған мазарларынан
табылған, аса көрнекті өнер мұралары болып есептелетін қоладан, күміс пен
алтыннан жасалған заттар да дәлелдейді.
Қазақ халқы ата-бабаларының өнер дәстүрінің ежелден келе жатқанын
және жоғары дамығандығын Алматы облысындағыЕсік қаласының маңынан 1970 жылы
табылып қазылған көне мазарларда да дәлелдейді. Бұл біздің дәуірімізге
дейінгі V ғасырға жатады. Қазу кезінде алтыннан жасалған төрт мыңнан астам
түрлі әшекей бұйымдары мен қару табылды. Көркем мәдениеттің барлық
ескерткіштері халықтың әлеуметтік-экономикалық тұрмысының ерекшелігін ғана
емес, әруақтар, аспан әлемі, су, жер құдіретіне табыну секілді діни
сенімдер, ғұрып-салт ерекшелігін де бейнелейді.
Ғасырлар бойы жасап, бізге жеткен аса қызықты ескерткіштердің бірі-
бағзы заманда тайпалардың шешендерін, орталық және орта Азияның қалаларын,
Таяу Шығыспен, Европамен, Қытаймен жалғастырып тұрған жібек жолының өн
бойында жолығатын тас мүсіндер.
Орта ғасырларда Отырыр, Тараз, Баласағұн, Сығанақ, Сауран және басқа
да көнерген қалалар мәдениеттің, ғылымның, өнердің айтулы орталықтары
болды. Бабаджа-һатун (Х-ХІ ғ.ғ.), Айша бибі (ХІ-ХІІ ғ.ғ.), Алаша хан (ХІІІ
ғ.), Қозы Көрпеш – Баян Сұлу (VІІІ – Х ғ.ғ.) мавзолейлерімен Темірланның
мұнарасы осы кезеңнің ғажайып ескерткіштері, Қазақстанның Оңтүстігіндегі
ескерткіштер арасында Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи мавзолейі
өзінің монументтігі жағынан тіпті ерекше.
Ол Орта Азия мен Қазақстандағы архитектура ескерткіштерінің ең ірісі
саналатын тұтас комплекс. Мавзолей Темірдің Әмірмен (ХІV) Әулие Ясауидің
құрметіне орнатылған. Ол күйдірілген кірпіштен салынып, сырты мен іші түрлі-
түсті өшпейтін бояумен боялған, мозайкамен өрнектеліп, әшекейленген.
Батыс Қазақстандағы Маңғыстау мен Үстірттің ескерткіштерінің, әлі
толық зерттелмесе де, баға жетпес зор мәні бар. Тұрмыстық өнердің мәңгі
өшпес шығармалары, қыш өндірісінің өнімі полихромды өрнек және жылтыр
бояумен әшекейленген көздің жауын алар құмыралар, мыңдаған ыдыстар,
шырақтар және басқалары еңбекші халықтың нығыз данышпандық туындылары
ретінде көрінеді. Полихромды өрнекте өсімдік және жануарлар әлемі
стилизациялау түрінде беріледі.
Киіз үйді әшекейлейтін заттар, жүн, жібек, атлас костюм оюлары,
күмістен, алтыннан, нефриттен жасалған зергерлік бұйымдар және басқа
тұрмыстық бұйымтайлар орнаменті де осыған ұқсас дамыған. Үй бұйымдары
арасында қайың бездерінен аса мұқият ойып жасалған қымыз тостағандар аса
нәзік оюлармен әшекейленген ет астаулары ерекше көзге түседі.
Бейнелеу өнерінің дамуы қашан да халықтың тарихы тағдырымен астарлас.
Қазақ халқының бейнелеу өнерінің осы күнгі жетістіктерге қол жеткізуі
көптеген тарихи жолдарды өткізді.
Қазақ халқының бейнелеу өнерінің қай кезде қалыптасқанын ешкім айқын
айта алмайды. Оның түп тамыры әріде.
Кең байтақ қазақ даласының қай қырына барсаңызда, бұдан әлденеше
ғасыр бұрын өткен адамдардың белгісі ретіндегі сан алуан бейіттерді
көресіз. Солардың бастарына түрлі тас ескерткіштер қойылған. Оларға ықылым
замандағы өнерпаздықтың нышанындай алуан қилы ою-өрнектер салынған. Мүмкін
бүгінгі монументтік өнеріміздің басын содан іздейтін шығармыз. Ал,
кейініректегі дәуірлердегі мавзолейлер, қой тастар симметрия заңы бойынша,
белгілі бер пропорция тәртібімен салынған яғни олар-өнер заңына, әсемдік
талабына бас июден туған дүниелер.
Жоғарыдағы бейіттердің басындағы ескерткіштерге кейінірек түрлі
бейнелер салына бастады, ер-тұрманды ой, аң қуған кісі, зулап ұшқан жебе,
құлаған аң, қылыш пен қалқан, дулыға, ал кейбір бейіт басында аққұман мен
самаурын, басқада әйел адам пайдаланатын бұйымдардың суреттері салынатын
болды. Бұл суреттер жерленген адамның кім екенін дерек беріп, оның тірі
кезіндегі кәсібін бейнелесе керек.
Қатты тас бетіне ойып түсірген әлгі таңбалар бабалардың ермегі
іспеттес, дегенмен олар әсемдікке талпынған халқымыздың балаң шағындағы
балғын өнері.
Халқымыздың бейнелеу өнері, оның ішінде сурет өнері осылай қаз-қаз
тұра бастағандай. Жалпы алғанда, әдебиетпен өнердің ертедегі туындылары
діни тақырыпта өрбіген. Мәселен, алғашқы жазылған кітаптардың бірі –
Інжіл. Тіпті қайта өрлеу заманының атақты шеберлері Микеланджело,
Леонардо до Винчи, Рафаэльдерден бастап көптеген ұлы алыптардың өз
шығармашылығында Інжіл тақырыбындағы сюжеттержі пайдаланған. Орыс көркем
сурет өнерінің тарихы Ивановтың Христостың халыққа көрінуі деген
шығармасымен байланысты. Ал қазақ бейнелеу өнерінің тарихы таңбалы тастарда
жатқан жоқ па?
Рафаэльдің туындылары мен бейіт басындағы суреттерді көркемдік қуаты
жағынан салыстырып, теңгеруге болмайды. Бұл-өнерге ұмтылу, адам, халық
сезімінің оянуын пайымдау.
Бейіт басына сурет салуға талпынған адамда сол кісі туралы өз ойын
бейнелеуге тырысты емес пе?
Бейнелеу өнері! Қандай өнер болса да зор талантты, білімді, тынымсыз
ізденіске толы еңбекті талап етеді. Қазақстанның Россияға қосылуы бір табан
болсада бізге білімді жақындатты, аз да болса мектептер ашылды.
Мүмкіншілігі бар ауқатты адамдардың Россия қалаларында сауат ашып, білімге
талпынуына мүмкіндік туды.
Біздің халық тарихындағы сондай адамдардың бірі Шоқан Уәлиханов.
Шоқанды ғалым, этнограф, географ, саяхатшы ретінде танимыз да, оның
суретшілік өнерін көп айта бермейміз. Ал Шоқан салған суреттер, әсіресе
Сырымбет көріністері өте тамаша.
Бұл жылдары қазақ халқының Россиямен, оның қарамағындағы басқа да
елдермен араласып екі жақты болды. Шоқан сияқты қазақ жастары орыс елінің
біліміне, өнеріне ұмтылса, орыс ғалымдары да қазақ даласына назар аударып,
оғанүңіле қарап, зерттей бастады. Сөйтіп орыс-қазақ араластығы дами түсті.
Қазақ халқының өзінің туған халқындай, қазақ даласын өзінің туған
даласындай көріп, дәріптеген украиннің ұлы перзенті, асқан дарынды ақын,
суретші Тарас Григорьевич Шевченко еді.
Ол біздің даланы зерттеу үшін, қазақ халқын көру үшін келген жоқ.
Озбыр, зорлықшыл патша үкіметі Украина халқының адал ұлын бостандықты
сүйген, патшаның халқына жасап отырған қиянатын әшкерелеген жырлары үшін
қазақ даласына жер аударылып жіберілген.
Алайда, дарынды суретші – демократ қазақ халқының жан дүниесін терең
ұғынып, түсіне біледі. Ол маңғыстауда болған жылдардың өзінде 100-ге тарта
сурет салды.
Шығармашылық қуаты талант күші ұлы кобзарь дәрежесіндей болмаса да,
қазақ өмірін бейнелеуге бар талантын сарп еткен суретші – Хлудов. Тарас
Шевченко айдауға түсіп, амалсыз келіп сурет салуға мәжбүр болса, Хлудов
суретші есебінде қазақ даласын аралап, көптеген туындыларды дүниеге әкелді.
Олардан қазақ тіршілігінің көптеген көріністері кеңінен орын алды. Хлудов
көбіне этнографиялық суреттер салды. Олардан қазақтың көші-қоны, адамдардың
типтері, киім ерекшеліктері, қазақ тұрмысының басқа да ерекшеліктері
көрініс тапты. Хлудов шығармашылығынан бүгінгі көрермендер өткен дәуірдің
көркем бейнесін көре алады.
Мәдениет сипатының өзі ең алдымен халықтың әлеуметтік-экономикалық,
тұрмысымен, өмір қалпымен белгіленеді. Осыған орай, Қазақстанда реалистік
бейнелеу өнерінің қалыптасуы ең алдымен жаңа тарихи формацияның, дүниеге
жаңа көзқарасты тудырған, халық творчествосының мәңгі сарқылмас бұлағының
көзін ашқан қазан төңкерісімен де тікелей байланысты.
Бір кездегі энтузиастардың шағын тобы бастап берген Қазақстанның
станокты өнеріне қазір осы заманғы өнердің барлық салаларында жемісті еңбек
етіп жүрген көптеген профессионал кадрлар қосылды.
Суретшілерді азамат соғысының аңызға айналған беттері, Қазақстанда совет
үкіметін орнатуға белсене қатысқан ерлердің бейнесі қызықтырады.
Қазақстанның бейнелеу өнерінде ұлттық және интернационалдық тәртіп
елеулі орын алады, онда халықтар достығы идеясы жарқын көрініс тапқан.
Жұлдызды әлемге ең бірінші жол салған, қазақ жерінен – Байқоңырдан
ұшып шыққан Юрий Гагарин бейнесі, өндіріс жаңашылдары мен озаттарының, аса
көрнекті ғалымдардың, мәдениет қайраткерлерінің, шығармашылықты
интелегенцияның бейнелері, Ұлы Отан Соғысы жылдарындағы басқа да
халықтармен бірге қазақ халқының да фашист басқыншыларға қарсы ерлік күресі
– республика суретшілерінің шығармаларының мазмұны міне осындай.
Өнеркәсіп алыптарының, совхоздар мен колхоздардың өмірі де олардың
назарынан тыс қалған емес.
Бүгін республика суретшілері творчестволық талпынысының көкжиегі кең
де сан қилы. Басқа халықтардың мәдениет саласында қол жеткен ең таңдаулы,
ең прогресшіл, еңозат нәрсенің бәрі оларға да тән. Шексіз – шетсіз
болмыстың жаңа қырларын эстетикалық тұрғыдан қорыта келіп, суретшілер
бейнелеу өнерінің мазмұнын үнемі байытып отырады.
Әрбір жаңашығарманың дүниеге келуі – танылмаған нәрсені суретшінің
ұғынуының күрделі процессі, замандасымыздың эстетикалық мұратын жан-жақты
ашуға ұмтылу, білдірудің жаңа құралдардын үнемі іздеу.
Бүгіндері біздің суретшілеріміз дәл болсада жеке, үстірттеу этюдтік
шығармалармен қанағаттанбайды, аса маңызды қоғамдық, әлеуметтік және саяси
құбылыстарды терең пайымдау үрдісі танылады.
Шығармашылық ойды жүзеге асыру процессінде суретшінің ұлттық
көркемдік ойға тән бейнелік құрылымды түсінуінің философиялық баяндау,
образдылық, эпикалық, кеңдік қасиеттеріне ие фольклорлық адам жанының ең
нәзік қылығына әсер ететін эстетикалық бағасын ұғынуының мәні бар.
Қазақстанның бейнелеу өнері басқа ұлттар өнерінің ішінде лайықты орын
алады.
Қазақстан суретшілері республикалық, республика аралық көрмелерге
ылғи қатысып қана қоймай, көптеген алыс шетелдік көрмелерде өз шығармаларын
көрсетеді. Республика суретшілеріне тән шығармашылық жаңашылдық болашаққа
ұмтылыс осы заманға ірі әлеуметтік, психологиялық және философиялық
проблемалардың шешуін іздеу Қазақстан бейнелеу өнерінің алғабаса
беретіндігіне толық куә.
П.Г.Хлудовтың бастауымен Қазақстанда тұңғыш реет суретшілер көрмесі
ашылады. Ол көрме 1928 жылы Семей қаласында бастау алып Шығыс Қазақстаннан
Қызылорда қаласына дейін көшіп жүрді. Бұл көрмеге ұлттық суретшілер
қатысады. Көрме Семей қаласында халық көңілінен шыққаннан соң ауылдарды
аралауға шығады. Темір жолдан алыс аймақтарға, көрме экспозицияларын түйеге
артып ауылды аралатады.
Хлудов мектебінде 30 жылдары Қастеевте сабақ алады. Өнердің қыры мен сырын
табиғаттан үйренген Қастеев өз талантын шыңдау үшін кейінрек Мәскеуге
аттанады. Мәскеуден бір 1 жылдан аса үйренген Қастеев туған еліне қайта
оралады. 1933 жылы Қазақстанның суретшілер одағының ұйымдастыру комитеті
құрылады. 1934 жылы Қазақстанның суретшілерінің тұңғыш көрмесі Мәскеуде
ашылады. Ол көрме Мәскеудің шығыс мәдениеті көрме залында өтеді.1935 жылы
Қазақстанның суретшілерінің көрмесі Алматы қаласында ашылады. Осы көрменің
негізінде Қазақстанның тұңғыш сурет галереясы ашылады. Галереяға
Т.Шевченконың аты беріледі.Сурет галереясының ашылуына тіл маманы профессор
Аманжолов Ж. қазақ суретшісі Жанкин үлкен қызмет атқарады. 1938 жылы
алматыда тұңғыш көркем сурет училищесі ашылады. 30 жылдың аяғында Қазақстан
суретшілер одағы не бары 17 адамды ғана қамтиды. Олардың арасында бірде-бір
жоғары білімді суретшілер жоқ еді. Соған қарамастан сол кездегі суретшілер
одағы –ның міндеттерінің бірі, Қазақстанның 20 жылдығына арналған көрме
ұйымдастыру және Қазақстанның суретшілерінің бірінші сьездін ашу еді. Бұл
көрме Республика өмірінде үлкен маңызға ие болды. Көрменің дайындығымен
ашылуына Хлудов, ағайынды Ходжиковтар, Болкеев, Қастеев, Исмаилов, Оленов,
Михеев, сияқты Қазақстанның басты суретші өкілдері ат салысты. Қазақстан
жерінің табиғатын, қазақ тұрмысын, сол кездегі өндірістік, экономикалық
дамуы Қазақстанның беделді адамдарының бейнлері саналады. Бүгінгі таңда
жоғарыда аты аталған Қазақстан суретшілерінің біреуі де тірі болмаса да
олардың көптеген жұмыстары біздің еліміздің баға жетпес құндылықтары болып
табылады.
Қазақстанның тұңғыш көркем сурет училищесінің ашылуы, өркендеуі, жалпы
көркем мәдениетінің дамуына үлес қосқан, тұңғыш училище.
Қазақстанның сыршырай жанрындағы мек тебі еліуші – жетіпісінші жылдары
дамыды. Сыршырай жанрының дамуына ерекше үлес қосқан К.Тельжанов болды.
К.Тельжаноы шығармашылығы екі ағымда – тарихи және тұрмыстық жанрда дамыды.
Оның шығармашылық жолы басқа Қазақстандағы белгілі суретшілері сияқты
Аманкелді образын бейнелеуден, болашақтың, қазақ халқының өмірін,
бейнелеуден бастады. Білімгер кезінен К.Тельжанов өзінің дипломдық жұмысы
ретінде Аманкелді Иманов (1953) алып, осы тақырыпта суретші көп ізденеді.
Қазақстандағы ревалюция кезіндегі тарихын, табиғатын Торғай облысы
даласының пейзаждық нобайын жасай отырып, архив материалдапрымен танысты.
К.Тельжанов тұрмыстық жанрда көптеген шығармашылық жұмыстар жазса да оның
басты тақырыбы революция тарихы еді. Білімгер кезінде Тельжанов Жайлауда,
Үкіметші шопандар арасында картиналарын жаздық демалыста жүргенде жазды.
Картинаның мазмұны болашақ суцретші өмірден алды. Оның суреттерінде тау
шақтығы, жасыл жайлау меризмге толы пейзаж табиғаттағы адамдар бейнесі
болды. Батылсыздау болса да ол өз шығармашылығын Халық және төңкеріс
тақырыбын дамытып, жасап шығара бастады. 1954 жылы Тельжанов Алғашқы рет
картинасын жазып, оны Мәскеуде көрмеге қойды: Суретте музыка мектебінде
оқитын қазақтың кішкене ұяң қызын ұлттық киімде бейнеледі. Бұл
шығармашылық жұмыс өзінің жаңалығымен, жұмсақ сезімділігімен көрермендерге
тартымды болды. К.Тельжанов 1955 жылы Қазақстанды аралай жүріп Ауысым,
Жамал, Әмина әже атты картиналарын жазды. Әмина әжеде қолына қуыршақ
ұстаған кішкене ұқыздың, әжесінің құшағына кіріп, әжесінің әлдиліне ұйықтап
қалып кетеді. К.Тельжанов бұл жерде күнделікті өмірді бейнелеген. Суреттің
көркемдік ерекешілігіне К.Тельжанов 1955 жылы жазған Жамал
шығармашылығында қол жеткізеді (10-сурет).
10-сурет.Қ. Телжанов Жамал
Суретте шопан қыздың далада от жағып кешке тамақ пісіріп отырғаны
бейнеленген. Шексіз далаға кешкі бұлыңғыш көлеңке түсіп, күннің соңғы
шапағына өте жарық болып жасыл дала бейнесі берілген және жайылып жүрген
малдар бейнесі көрінеді, айналада бейбітшілік пен тыныштық сезіледі. Жамал
тізесін құшақтай отырып, ойлана армандап, отқа қарап отыр. Жамал
картинасына қарай отырып қазақ даласының ұйқыға бөленер ымырт кезін
сезінуге болады және осыған қарай отырып ұмыт қалған өмірдегі әлдене еске
түскендей болады. Тельжановтың Жамал кішігірім затқа қарап салған
натюрморттай қапық жасыл түске қарап, көгілдір аспанға қарап осы сезім арта
түскендей болады. 1955 жылы Кеш құрымды жалғастыра отырып Домбыра
дыбысы картинасын жазды. К.Тельжанов Таза пейзаж жазбайды бірақ барлық
шығармашылығының көркемдік шешімін пейзаж арқылы береді. Суретшінің
персонажын, қазақтың табиғатынсыз беру мүмкін емес.
Жамал, Қарлығаш, Кеш құрым, Домбыра дыбысы картиналарындағы
пейзаждар бұл лирикалық өлең, бұнсыз картина өзінің ойын поэзиясын
тереңдігін жоғалтады. Адамдар мен табиғат үндестігін таба білген Тельжанов
өз шығармашылығына жетектей түседі. Эпика және лиризм Тельжанов
шығармашылығында осы екі сапа керемет үндестік тапқан. Тельжанов осы
ерекшеліктерімен Қазақстанның алғашқы живаписшісі Ә.Қастеев өнерімен
туыстас болып келеді. Ә.Қастеевте көрермендерді жетектей түседі.
11-сурет.Қ.ТелжановАтамекен
Суретшінің қылқаламы, бейнебір шығарманың негізгі түйінін көрсеткісі
келгендей, кенепті жеңіл ғана сүйкеп еткен тәрізді, қас қағым сәтте көріп,
көңілге түйген алғашқы әсерді айқын аңғартады. Алайда жанрлык сипаттағы
туындылар суретшіні қанағаттандыра алмады. Ол туған республикасы туралы,
халықтың тарихи тағдырын айқындаған шешуші басты оқиғалар жайында әңгімелеп
беруді өзінің алдына айқын мақсат етіп қойып, келелі тақырыптарды
іздестірді.
Қазақстанды өз дамуының ең бір жауапты кезеңдерінде, әлеуметтік қайта
жаңғырудың шиеленіскен тұстарында, өмір бастауларынын. түбегейлі
бетбұрыстарында бейнелеп көрсету қылқалам шеберін әрдайым толғандыратын
[10].
Сондықтан да, Телжановтың творчествосында Атамекен (1958) жылы
суретші полотносының пайда болуы әлдеқалай кездейсоқ жай емес.
Кескіндемешінің кең аумақты композициялар туғызуға шеберлігінің молдығы осы
суретте барынша айкын көрінді. Байтақ дала төрінен, жаңа ғана жыртылған
жердің күлтеленген бораздасы қасынан салт атты егде қазақтық зор тұлғасы
айбынды көрінеді.
Силуэттің кесек мүсінделуі, ажарынын ашықтығы, қол сілтесінің батылдығы
қазақ даласына келген жаңалықтардың баяндылығын танытады. Суретші ерекше
бір аса маңызды ме-зетті көрсеткен. Өмірдіқ мимырт, біркелкі ауа-нына
дағдыланған аға ұрпақтың жаңа оқиға-ларға деген өз көзқарасын, өз
пайымдауын және соларды тиянақты түсініп қабылдауын кескіндейді. Соған орай
салт аттының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz