Оқытудың техникалық құралдарын қолдану
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І-тарау. Жоғары сынып оқушыларын кәсіпке баулудың педагогикалық
негіздері
1.1 Білім беру саласындағы оқыту әдістерінің дамуы мен маңызы ... ... ..
1.2 Оқыту әдістерінің ғылыми негіздері және олардың
жіктелуі ... ... ... ...
1.3 Автомобиль ісі сабақтарында оқыту әдістері мен тәсілдерін
қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
ІІ-тарау. "Автомобиль ісі" пәнін оқыту әдістемесі бойынша
дидактикалық материалдармен жабдықтау ерекшеліктері
1. Автомобильдердің жалпы құрылысы және жіктелуі.
Автомобильдерді басқару ...
2. Қозғалтқыштың конструкциясын және жұмыс атқару
ерекшелігін оқыту ..
3. Иінді білікті-шатунды механизмді оқыту ерекшеліктері ..
4. Автомобильдің газ тарату механизмін оқыту ерекшеліктері ..
5. Автомобильдің салқындату жүйесі ..
6. Автомобильдің майлау жүйесін оқыту ерекшеліктері ..
7. Қозғалтқыштардың қоректендіру және іске қосу жүйесін
оқыту ерекшеліктері ..
8. Автомобильдер шассиі. Ілініс механизмі ..
9. Автомобильдердің беріліс және үлестіргіш қораптары.
Аралық қосылыс пен карданды беріліс ..
10. Автомобильдердің жетекші белдіктері және жүріс бөлігін
оқыту ..
11. Автомобильдердің рульдік басқаруы мен тежеуіш жүйелері ... ... ...
2.12 Автомобильдердің электр жабдықтары. Электр
энергиясының көздері және электр энергиясын тұтынатын
орындар. Оталу жүйесін оқыту ерекшеліктері ... .
Қорытынды ...
Қолданылған әдебиеттердің тізімі ...
Қосымшалар ...
КІРІСПЕ
Білім беру - аса күрделі әлеуметтік-экономикалық механизм. Оны
реформалаудың мәселелері де сан қырлы.
Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік-мәдени даму жолы дегеніміз ең алдымен
адамзат қазыналарына баса назар аудару, барлық ұлттың мәдениетінің
қазыналары мен дербестігін мойындау.
Қабылданған "Білім туралы" заңда құрылымы мен мазмұны жағынан да
жаңартылған ұлттық білім беру жүйесінің жаңа моделі жасалады. Қазіргі кезде
бүкіл білім беру жүйесінде көп өзгерістер бар. Қазақстан Республикасының
орта білімді дамыту тұжырымдамасы жасалды. Білім берудің жаңа жүйесінде
жалпы білім беретін мектептерде оқылатын пәндерді интеграциялау,
агроөндірістік, технологиялық. ғылыми теориялық негізде оқыту мақсаты
қойылды. Білім беруді компьютерлендіру қолға алына бастады. Бұрынғы
қалыптасқан базаларды пайдаланып жүргізілетін еңбек, автомобиль ісі
сабақтарын жаңа инновациялық әдістерді қолдана отырып жүргізу қажет.
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңында атап көрсе-тілгеніндей
жастарға жалпы білім беру мен кәсіпке бағдарлаудың бір жолы әрі негізгісі –
пәнаралық байланыстарды жақсарту.
Жас ұрпақты қоғамдық маңызды істерді саналылықпен игеретін дамыған тұлға
ретінде қалыптастырудың негізі мектеп жасында қаланатыны белгілі. Білім
беру мазмұнын жаңарту, оқыту әдістерін жетілдіру оқушылар мен мұғалімдердің
өзара қарым-қатынасын жоғары деңгей де ұйымдастыру секілді міндеттердің қай-
қайсысы да әрекетсіз іске аспайды. Өйткені әрекет педагогикада да оның
ішінде дидактикада да негізгі әдіснамалық құрал болып есептеледі.
Оқу - адамның саналы өміріндегі басты әрекетке, еңбекке даярлаудың алғы
шарты ретінде жүзеге асырылады. Оқу әрекеті мұғалімнің басшылығы арқылы
оқушының сана-сезімін дамытуға бағытталады. Адам баласын еңбекке, кәсіпке
үйрету, оның еңбегін өнімді ету адамзат қоғамы тарихымен бірге жасасып келе
жатқан тәрбиенің нысанасы.
Өскелең ұрпақты еңбекке тәрбиелеу идеясы XV ғасырдан бастап мынадай
ойшылдар мен педагогтардың: Т.Кампанелла, Т.Мор, Я.Коменский, Ж.Руссо,
И.Песталоцци, А.Герцен, К.Ушинский және т.б. еңбектерінде айтылды.
Сабақ басында оқыту әдістерінің тиімді түрлерін қолдану жақтарын
көптеген педагогтар: Т.И.Шукина, Н.Барбанский, В.Ф.Шаталов, Т.А.Ильина т.б.
еңбектерінде көрсеткен.
Одан кейінгі кезеңдерде, сабақты үй тапсырмасыз және кезеңдерге бөлмей
өткізетін әдіс, техникалық құралдарды кең қолдану арқылы сабақты
жетілдіретін әдіс, проблемалық және бағдарламалап оқыту әдістері, үлгілі
мектепте үлгілі сабақ өткізу әдісі, өндірістік оқушылар бригадасын құру
мақсатында, сабақты еңбекпен байланыстырып өту әдісі сияқты әр түрлі
көптеген оқыту әдістері пайда болды.
Соңғы жылдары оқу материалдарын ірілендірілген блок бойынша оқыту
әдістері дамып келеді. Шығармашылық, панорамалық, интегра-циялық,
телевизиялық, компьютерлік сабақтар, дидактикалық ойындар сияқты
сабақтардың алуан көп түрлері ойлап шығарылды.
Мұндай қысқаша шолу мен талдаудан кейін оқыту әдістерінің ғасырлар бойы
бірте-бірте жетілдіріліп келгенін, әлі де әр түрлі бағытта дами беретінін
байқауға болады. Оқыту әдістері дамудың белгілі бір деңгейінде тұрып қалуы
мүмкін емес оны өркениетті қоғамның "мәңгілік" проблемасының бірі екенін
үмытпау керек. Оқыту әдістерінің жетілдірілген жаңа түрлерін ойлап табу
ісімен бүкіл дүние жүзінде ғалымдар, педагог-методистер, оқу ағарту
қайраткерлері айналысуда.
1954 жылы 5-7 кластарға шеберханада практикалық сабақ өту, ал 8-10
кластарға автомобиль ісі, электротехника және ауылшаруашылығы пәндері
кіргізілді.
Қоғамымыздың қозғаушы күші болып табылатын жұмысшы мамандарының санын
ғана емес, сапасын арттыруға айрықша көңіл бөлініп отыр. Сондықтан
үкіметіміз басқа да көп міндеттермен бірге ауылшаруашылық, қоғамдық көлік,
т.б. маман иелерін дайындауға көп көңіл бөлуде.
Орта кәсіптік-техникалық училищелердің инженер-педагогтарының кәсіптік-
методикалық даярлықтарын, олардың мамандыққа деген көзқарасын өзгертіп,
теория мен методикалық білімдерін арттыру, педагогикалық дағдылары мен
шеберліктерін жетілдіру - өскелең заманымыздың өзекті мәселелерінің бірі.
Осыған орай жаңашыл мұғалімдердің оқыту методикасын сабақ кезінде
пайдалану, жеке пәндерді оқыту методикасын дамыту жұмысында элі де болса
кемшіліктер бар.
Орта мектепте автомобиль ісін оқыту, оқушыларды практикалық іс-әрекетке
дайындауда және олардың политехникалық ой-өрісін дамытуда үлкен роль
атқарады. Автомобиль өзіне қазіргі кездегі барлық машиналардың негізгі
элементтерін - қозғалтқыштарды, трансмиссияны және басқару механизмдерін
қамтиды. Іштен жану қозғалтқыштардың универсал маңызы бар, себебі олар әр
түрлі энергетикалық қондырғыларда және көліктің түрлерінде кең түрде
қолданылады. Автомобильдердің детальдері, бөлшектері және механизмдері
(қозғалтқыш, күштік беріліс, электрқондырғылары, басқару және жүру жүйесі)
барлық басқа машиналар үшін де ұқсас болып келеді.
Автомобильді оқыту кезінде оқушылар металдарды, резинаны, шыныны,
пластмассаны және көптеген басқа да материалдарды өндірісте қолданумен
танысады. Автомобиль өндірісімен танысу оқушыларға қазіргі кездегі әртүрлі
өндірістерде физиканың, техника-ның, технология мен еңбекті ұйымдастырудың
маңызды нәтижелерін қолдану мүмкіндіктерінен түсінік береді. Автомобиль
өндірісінің кәсіпорындарында және автомобиль шаруашылықтарында әртүрлі
мамандықтағы іскер жұмысшылар қамтылған. Соның ішінде ең көп тараған
мамандық - автомобиль жүргізушілері мен автомобилъдерге техникалық қызмет
көрсету және ремонт жасау слесарлері. Мектеп оқушылары осы мамандықтармен
танысып, үйренеді.
Автомобиль тек қана халық шаруашылығанда ғана емес, күнделікті тұрмыста
да көп қолданылады. Сондықтан да оның құрылысын білу,
басқара білу, қызмет көрсете білу кез-келген мамандық иелеріне пайдалы да,
керекті.
Автомобиль сабақтарында оқушылар слесарлық және электро-монтаждық іс
жүзінде білім мен біліктілікке ие болады, әр түрлі құралдар мен
механизмдермен танысады. Практикалық жұмыстарды орындау кезінде оқушылардың
жүргізуші, автослесарь мамандықтарына қызығушылығы артады.
Зерттеу жұмысымыздың мақсаты. Жоғары сынып оқушыларын "Автомобиль ісі"
пәніне оқытудың тиімді әдістерін анықтау, әрі мұғалімдерге арналған
әдістемелік нұсқаулар дайындау.
Зерттеу объектісі. Жоғарғы сынып оқушыларын автомобильдің құрылысын білу
мен оны басқаруға және техникалық қызмет көрсетуге үйрету процесі.
Зерттеу пәні: оқушыларды автомобиль құрылысымен, басқару және техникалық
қызмет көрсетуге үйретудің тиімді әдістерін айқындау.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Зерттеу тақырыбына сай әдебиет-терді
зерделеу.
1. Жоғары сынып оқушыларын автомобиль құрылысы мен оны
басқару және техникалық қызмет көрсетуді үйретуге қажетті дидакти-
калық материалдарды дайындау.
2. Оқушыларға "Автомобиль ісі" пәнін оқытудың тиімді әдістерін
анықтап, мұғалімдерге арналған әдістемелік нұсқаулар үсыну.
Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды, әдебиеттер тізімі (17
еңбек), қосымшадан тұрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен практикалық маңыздылығы
Жоғары сынып оқушыларын "Автомобиль ісі" пәнін оқыту бойынша
мұғалімдерге арналған әдістемелік нұсқаулар дайындалды.
Біз зерттеу жұмысымызда әдістемелік түрғыдан осы жіктелу қаға-даларын
ашып, тақырыптар бойынша оқыту әдістеріне дидактикалық материалдар
(сызбалар түрінде) дайындадық. Олардың жалпы саны 12, тақырыптары
төмендегідей:
Жаңа білімді әңгіме әдісі бойынша жеткізу.
Көрнекілік құралдарын қолдану.
Оқытудың техникалық құралдарын қолдану.
Технология пәнін оқытуда қолданылатын жаттығулар.
Проблемалық оқыту.
Пәнаралық байланыстар.
Оқушылардың танымдық белсенділігі.
Оқу-техникалық қүжаттар.
Үй жұмысының орындалуы.
10. Оқу материалдарын қайталау.
11. Оқу әдістемелік жұмыстарды ұйымдастыру.
12. Педагогикалық шеберлікті арттыру
(Қосымшаны қара).
13. І-тарау. ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН КӘСІПКЕ БАУЛУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Білім беру саласындағы оқыту әдістерінің дамуы мен маңызы
Жастар мен ересек адамдарды оқыту мен тәрбиелеу процесінің тарихы
адамзат қоғамы құралған ерте заманнан басталады. Қоғамның сатылап дамуына
байланысты оқыту мен тәрбиелеу ісі де үдайы жетілдіріліп келеді. Соның
нәтижесінде әр дәуірде халық игерген білім-дағды мен үлгі-өнеге ұрпақтан-
ұрпаққа беріліп үздіксіз байып отырған. Халық педагогикасында адамдарға
үйрету мен оларды тәрбиелеу ісінде тыңдаттыру, жаттаттыру, көрсету, жұмыс
істеттіру, өнерге және кәсіби шеберлікке баулу сияқты әдістерді пайдаланып
келген.
Қазіргі кезде оқыту әдісі деп, білім беру мақсатында мұғалім мен
оқушының өзара бірлесіп жұмыс істеу тәсілдерін түсінеміз.
Осы уақытқа дейін оқыту әдістерінің бірнеше түрі мен аттары ойлап
шығарылады және әр кезде әр түрлі мақсат үшін қолданылады. Оқыту процесінде
көп ғасырлар бойы, әсіресе, діни оқу орындарында, қатып қалған кітап сөзін
өзгертпей тастай қылып жаттаттыру әдісі пайдаланылып келген.
XX ғасырдың басында ғана оқыту процесінде өндіріс орындарына, табиғат
құбылыстарына экскурсия өткізу, есеп шығару, көрнекілік тәжірибелер мен
лабораториялық жұмыстар жүргізудің әдістемесі жасалына бастады. Соның
нәтижесінде көрнекілік және практикалық әдістердің элементтері ендірілді,
оқу іс-әрекетінде мұғалім мен оқушының бірлесіп жұмыс істеу тәсілдерінің
негізі қаланды, оқушы-лардың оқуға деген қызығушылығы мен белсенділігінің
артуына мүмкіндік туғызылды.
20-шы жылдары совет мектептерінде комплексті әдіс (қоғам-табиғат-еңбек
деген жүйе бойынша) оқытылды. 40-шы жылдары эксперименттік әдіс ендірілді,
ол оқушылардың эксперименттік
политехникалық, жалпы еңбектік ептіліктері мен дағдыларының
дамуына қолайлы жағдай туғызды.
Білім берудің маңызы. Автомобиль ісін оқыту бағдарламасы оқушыларға
мынадай бөлімдерді оқытуды қарастырады: "Автомо-бильдердің құрылысы",
"Автомобильдерді басқару және техникалық қызмет көрсету негіздері", "Жол
жүру ережелері", "Жол жүру қауіп-сіздігінің негіздері", "Автомобиль
жүргізу". 10-шы сыныпта оқушылар автомобильдің және қозғалтқыштың жалпы
құрылысымен танысады, қозғалтқыштың механизмдерімен (иінді-білікті, газ
тарататын меха-низмді), суыту жүйесімен, майлау, карбюратордың қоректенуін
оқып үйренеді. Кейбір тақырыптарда автомобильдің электрқондырғылары (ток
көздері, іске қосу жүйесі, стартер, дыбыстық сигнал, жарық беру жүйесі және
жарықтық сигнализациясы), трансмиссиясы, жүріс бөлігі, басқару механизмі,
қорабы және қосымша қондырғылары қарасты-рылады.
"Жол жүру ережелері" бөлімінде тәртіп сақтау ережелері және жол жүру
қауіпсіздігі, жүргізушілердің жаяу жүргіншілер мен пассажир-лердің жалпы
міндеттері, жол белгілері, жолдан өту сызықтары, жол қозғалысын бағыттау
сигналдары, қозғалыс ережелері, көліктердің тоқтауы және тұрақтары туралы
мәселелер ашылады (айқындалады).
"Автомобильді пайдалану негіздері" бөлімінде оқушылар халық-
шаруашылығындағы автомобиль көліктерінің рөлін, автомобиль транспортында
жұмысты ғылыми ұйымдастыру тәртібін біледі.
"Автомобильдерге техникалық қызмет көрсету" бөлімі қозғалтқыш-тарға
қызмет көрсетуге арналады.
Жол жүру қауіпсіздігінің негіздері туралы сабақтарда оқушыларға жол жүру
кезіндегі транспорттық апат жағдайларына сараптама жасау және оны
болдырмау, автомобиль қозғалысы теориясының негіздері, автомобиль
жүргізудің психофизиологиялық негіздері туралы айты-лады.
Автомобильді оқушылардың жеке жүргізуіне 9-шы сыныпта белгілі бір сағат
беріледі. Осы уақытта оқушылар басқару жүйесімен және бақылау құралдарымен
танысады; автомобильді жүргізіп және тоқтатып жаттығады; берілісті үлғаю
және кему ретімен қосуға, әр түрлі берілісте жүргізуге, бүруға, қараңғы
кезде жүргізуге, тоннельден өтуге, темір жол платформасынан өтуге,
транспорт көп жүретін шоссе жолдарымен жүруге; тар жолдан кіру және шығуға
жаттығады.
10-шы сыныпта автомобиль құрылысын оқытуды аяқтайды. 11-шы сыныпта
оқушыларды жол жүру ережелерімен - қозғалыс ережесімен, транспорттық
құралдарды тоқтату және түрақ; жол қозғалысынан, жаяу жүргіншілер жолынан,
қоғамдық транспорт аялдамаларынан, темір жол үстінен өту; қозғалыстың
ерекше жағдайларымен; адамдар мен жүк тасымалдау; транспорттық құралдардың
техникалық күйімен және жабдықталуымен; танитын нөмірлік және сақтандыру
белгілерімен; жазулар мен белгілеулермен; велосипедистердің, ат көліктердің
және хайуанаттарды айдап өту қозғалысына керекті қосымша талаптармен
таныстыруды жалғастырады.
"Автомобильді пайдалану негіздері" бөлімі - жүк тасымалдау; отын мен
майлау материалдарын жұмсау нормалары; автомобильді жүргізгенде жұмысты
қорғау, линиядағы диспетчерлік бақылауды оқытады. 11-ші сыныпта
автомобильді жүргізуді үйрету аяқталады.
Оқу-материалдық база. Мектептерде автомобиль ісіне арнап жабдықталған
оқу кабинеті, слесарлық-монтаждық шеберхана, техни-калық қызмет көрсету
лабораториясы, оқу автомобильдері болуы керек. Сонымен қатар, мектептер
автокөлік және автожөндеу өндірісте-рімен, автомобильдерге техникалық
қызмет көрсету бекеттерімен автогараждармен байланыс орнатуы қажет. Бұл
өндірістік орындар кабинеттерді жабдықтауға жанармайлар материалдарымен
қамтамасыз етуге, оқушыларды автомобиль жүргізуге оқыту үшін маман
инструкторлар бөлуге көмектеседі.
Автомобиль ісі кабинеттерінде оқушыларға автомобильдің құры-лысы және
техникалық қызмет көрсетудің теориялық мәселелерін
оқытады, лабораториялық және практикалық сабақтар жүргізіледі.
Слесарлық-монтаждық шеберханаларда қүрастыру, ремонт жұмыстары
жүргізіледі. Кабинет пен шеберхананы мектептің бірінші қабатында немесе
арнайы соғылған ғимаратта орналастырған дұрыс. Ал аулада оқу
автомобильдеріне арналған гараж бен жану-майлау материалдарына арналған
жерден қазылған склад жабдықтайды.
Автомобиль ісі кабинеттерінде жиналған түрдегі автомобиль агрегаттары
(қозғалтқыш, беріліс қорабы, артқы және алдыңғы көпірлер) айналып түратын
қондырғыларға орнатылуы тиіс. Бұл агрегаттардан басқа қабырғадағы
стеллаждарға механизмдер мен жеке бөліктерінің кесінді түрі, детальдердің
жиыны, агрегаттар мен механизмдердің моделдері қойылады. Кабинетте
лабораториялық жұмыстарға арналған құрал-саймандар, инструкциялық карталар,
оқу плакаттары, сызбалар мен суреттер, техникалық және анықтамалық
оқулықтар болуы керек. Көрнекті жерге жұмыс қауіпсіздігі мен өрт
қауіпсіздігінің ережелері ілінеді. Терезелер қараңғы перделермен
жабдықталады.
Шеберханада жиналған ескі автомобиль қоюға болады, немесе жұмыс істеп
тұрған іштен жану қозғалтқышын орналастырады. Шеберханада оқушылардың
слесарлық жинау, станоктың жұмыстарын жүргізу үшін құрал-саймандар,
гидравликалық пресс, домкрат, техни-калық қызмет көрсету плакаттары болуы
керек. Сонымен бірге көрнекті жерде медикаменттері бар аптечка болуы керек.
Барлық құрал-сайман, механизмдерге, құралдарға материалдық жауапкершілік
мұғалімге жүктеледі.
1.2 Оқыту әдістерінің ғылыми негіздері және олардың жіктелуі
Оқыту әдістері - көп тармақтан түратын, көп компонентті ғылыми-
практикалық ұғым. Оқыту әдістерін ғылыми негізде талдау жасап, оған әртүрлі
түрғыдан анықтама беруге болады: оқыту әдісі - оқытушы мен
оқушының бірлесіп жұмыс істеу тәсілдері; оқыту әдісі - оқу проце-сіндегі
алға қойылған мақсатқа жету үшін мұғалім мен оқушының бірігіп атқаратын
әрекеті; оқыту әдісі - оқу процесіндегі педагог пен оқушының арасындағы
өзара әсер-әрекет; оқыту әдісі - оқушыларға білім беретін жол; оқыту әдісі
- оқушылардың танымдық процесін және олардың жеке басының дамуын
ұйымдастыру формасы. Мұндай тұжырымдамалардың барлығының көздейтін түпкі
мақсаты оқушы-лардың білім алуының тиімді жолы мен әдіс-амалын анықтау
екендігін аңғару қиын емес. Бұл процесс "мұғалім - оқушы" схемасы бойынша
өзара екі объектінің әсер-әрекеті арқылы жүргізіледі.
Әрине, қазіргі заманғы информациялық "жарылыстың" талабы тұрғысынан Бұл
схеманың әлде қайда жеткіліксіз екендігін аңғару қиын емес. Өйткені,
негізгі талап - үздіксіз білім берудің тәсілдерін табу, жастарды өз бетінше
оқу тәсілдеріне үйрету, олардың кітаппен өздігінен жұмыс істеу дағдысын
дамыту, техникалық және компьютерлік құралдар арқылы білім алу жолдарын
іздестіру, шығармашылық және шеберлік іске баулу. Мұның бәрін жүзеге асыру
процесіндегі, оқыту әдістерінің қандайын қолданса да, педагог пен оқушының
өзара бірлесіп, атқаратын әрекеті мынадай күрделі схема бойынша жүргізілген
(1-сурет). Бұл схемадан оқыту әдістерінің кейде екі жақты, кейде үш жақты
немесе бес-алты қырлы күрделі процесс екендігін көру қиын емес. Мұндай
процестің негізгі "жүгін" оқушы "көтеретіндігін" аңғарамыз. Сондықтан,
қандай бір оқыту әдісін қолдансақ та, оқушының барлық іс-әрекетін өздігінен
білім алуға, творчестволық ойлауға, өзіндік жұмыс істей білу қабілеттері
мен дағдыларын дамытуға бағыттауымызды үмытпауымыз керек.
Осындай жағдайда оқыту әдістерінің, методикалық тәсіл мен амалдың және
әрекет-әсердің оқу процесінде қолданылу формалары мен мазмүны да әр түрлі
сипат алады. Бүған бірнеше мысалдар келтірейік. Сабақта жаңа тақырыпты
ауызша баяндап түсіндіру - оқыту әдісінің бір түріне жатады. Лабораториялық
жұмысты орындау үшін
оқушыларға мұғалім кейде қысқаша ауызша нұсқау беріп, қалай істеу туралы
бағыт-бағдар көрсетеді; екінші бір жағдайда оқытушының айтып отыруымен
оқушылар әрекет жасайды; үшінші жағдайда мұғалім оқушылардың қандай әрекет
жасайтыны туралы жазбаша нұсқау береді; төртінші варианты - педагог
жұмыстың мақсатын тұжырымдайды, сол бойынша оқушылар өздері керекті құрал-
сайман-дарды, приборларды таңдап-теріп алады. Бұл мысалдағы лаборатория-лық
жұмыс жасау - оқыту әдісі, ал оны ұйымдастырып жүргізу форма-лары - 4 түрлі
әдістемелік амал болып табылады. Ендеше әдістемелік амал - оқыту әдісінің
бір бөлігі, оның элементі; ол оқу процесіндегі мұғалім мен оқушылардың жеке
іс-әрекетін көрсетеді.
Оқыту әдісінің, әдістемелік амалдан гөрі ірілеу бөлігі - оқыту тәсілі.
Мысалы, есеп шығаруда аналитикалық, синтетикалық, графиктік, эксперименттік
әртүрлі тәсілдер қолданылады. Демек, оқыту әдісі мынадай компоненттерден
тұрады: әдіс - тәсіл - амал - әрекет - операция.
Әдістемелік амалдар логикалық, ұйымдастырушылық, техникалық формалар
түрінде жүзеге асырылады. Мысалы, әдістемелік амалдың логикалық формасы -
құбылыстарды, не денелерді, олардың ортақ бір қасиеттері мен белгілеріне
байланысты топтап-талдау, ұқсастықтарына қарай салыстыру; ұйымдастыру
формалары - оқушылардың бәрі бір тапсырманы мұғаліммен бірге, не жеке-жеке
дидактикалық карточкалар арқылы орындауы; "техникалық" формалары - кейбір
автомобиль приборларын, құралдарды оқушыларға таныстыру үшін сабақты
фронтальдық тәжірибе приборларымен қамтамасыз ету т.с.с.
Мектеп өмірінде оқыту әдістерінің бірнеше түрлері қолданылатыны белгілі,
сондықтан, оларды классификациялау принциптері де әр түрлі. Оның ішіндегі
әзірге дейін ең дұрыс деп қабылданып келген принцип -оқушылардың алатын
білім көздеріне және мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жүргізетін қызметіне
байланысты классификациялау.
Бұл принцип түрғысынан оқыту әдістері үш түрге бөлінеді: 1) сөзбен
баяндау әдістері; 2) көрнекілік әдістері; 3) практикалық әдістер.
1. Сөзбен баяндау әдістері мұғалімнің ауызша түсіндіруі арқылы
жүзеге асырылады. Оқушыларға берілетін білімдердің негізгі көзі -
мұғалімнің сөзі, ал мұғалімнің ісі - сөзбен түсіндіру, оқушылардың
қызметі - тыңдау, ойлану болып табылады.
Мұғалімнің оқу материалын ауызша сөзбен баяндау әдісі әңгімелеу,
әңгімелесу (сөйлесу), лекция, түсіндіру арқылы жүргізіледі (1-сызба;
қосымшаға қара).
2. Көрнекілік әдіспен оқу материалын түсіндіргенде оқытушы
көрнекі және техникалық құралдарды қолдану арқылы құбылыстарды,
процесстерді, денелерді, заттарды көрсетеді, көрнекілейді, иллюстра-
циялайды, қолдарына ұстатып, сездіреді. Бұл жағдайда мұғалімнің сөзі
тек қосымша роль атқарады да, оқушылардың алатын білім көзі
көрнекі құралдар болып табылады. Мұғалімнің оқыту қызметі - көр-
сету мен көрнекілеу, ал оқушылардың сабақтағы, оқу мақсаты -
бақылау, эксперименттік фактілерді көріп ойлану, қорытынды жасау,
білім қорын байыту. Көрнекілік әдістерінің түрлеріне көрнекілік
экспериментті, экскурсияны, схема-плакат, сызу-сурет, коллекцияларды
көрсетуді, кино-диафильмдерді және теледидарлық ақпаратты хабар-
лауды жатқызуға болады (2,3-сызбалар; қосымшаны қара). Көрнекілік
әдіс дидактикалық принципке сәйкес келеді. Классик
педагог
Я.А.Коменский бұл әдісті мұғалім үшін "алтын ереже" деп санаған.
Өйткені, оның нәтижесінде оқу материалын оқушылардың түрлі сезім
мүшелері арқылы түсініп қабылдауына мол мүмкіндік туғызылады;
көруге болатынды көреді, естуге тиістіні тыңдайды, иісін иіскеп біледі,
дәмін татып көреді, қолына үстап нәрсенің қатты-жүмсақтығын
байқайды (Я.А.Коменский. Избранные педагогические сочинения. Т.1.
Великая дидактика. -М.:Учпедгиз, 1955, с.207).
3. Практикалық әдістерге лабораториялық жұмыстар, практикум-
дар, кластан тыс бақылаулар жүргізу жатады. Олар оқушылардың
эксперименттік, өлшеу, зерттеу, жалпы еңбектік бейімділіктері мен
дағдыларын қалыптастырады. Оқушылардың өзіндік түрлі практикалық жұмыстарды
орындауы, ізденіп-ойлануы, есеп шығаруы, олардың алған білімдері мен
біліктіліктерінің көзі болып саналады. Бұл жағдайда мұғалімнің қызметі -
жұмысқа түсінік-нұсқау беру, тексеру, қорытынды жасауға көмектесуімен
шектеледі (4-сызба; қосымшаны қара).
Бұл әдістердің ешқайсысын да әмбебап (универсал) әдістер деп қарауға
болмайды, олар оқыту мақсаттарының түрлеріне сай келуі тиіс. Сабақта
олардың ешқайсысы "таза күйінде" қолданылмайды, көбінесе олар "аралас
формада" пайдаланылады. Мысалы, мұғалімнің ауызша баяндау әдісі сабақта
көрнекі құралдарды иллюстрациялап, көрнекілік әдіспен қоса қолданылады.
Сондай-ақ сөзбен түсіндіру әдісі көп жағдайда практикалық әдіспен де біріге
пайдаланылып отырады. Демек, қай уақытта, қандай әдістерді, қалай қолдану -
мұғалімнің творчестволық ісі, әдістемелік амал - тәсілі. Мұны творчестволық
және жаңашыл мұғалімдердің оқыту әдістерін сан алуан құбылтып, көптеген
жаңа әдістемелік тәсілдер мен амалдарды ойлап шығарып, пайдаланып, онан әрі
түрлендіріп, дамытып жатқаны тағы да дәлелдеп отыр.
Оқушылардың біліп тану процесінің сипатына қарай М.Н.Скаткин мен
И.Я.Лернердің классификациясы бойынша оқыту әдістерінің жүйесі 5 түрге
бөлінеді: түсіндірмелі-иллюстративтік (информациялық-рецептік),
репродуктивтік, проблемалық, эвристикалық (жартылай-ізденушілік),
зерттеушілік әдістер.
Проблемалық оқыту тұрғысынан М.И.Махмутов оқыту әдістерін ақпараттық,
орындаушылық, түсіндірушілік, репродуктивтік, нұсқаулық-практикалық,
нәтижелік-практикалық, түсіндірмелі-оятушылық, ойланушылық, жартылай
ізденушілік, ізденушілік әдістер деп 10 түрге бөледі (5-сызба; қосымшаны
қара).
Дидактикалық мақсат тұрғысынан М.А.Данилов пен Б.П. Есиповтың
классификациясы бойынша оқыту әдістері 4 компоненттен
тұрады: білім алу әдісі, оқушылардың бейімділігі мен дағдыларын
қалыптастыру әдісі; олардың алған білімдерін практикада және творчестволық
істе пайдалану әдісі жас жеткіншектердің білімдерін, біліктілігін,
дағдыларын тексеру мен бекіту әдісі.
Оқу процесін оптималдандыру принципі бойынша (Ю.К.Бабанский) оқыту
әдістері беске бөлінеді: сөзбен түсіндіру, көрнекілік, практикалық,
репродуктивтік, ізденушілік әдістері.
Әрине оқушылардың өздігінен оқып білім алуына, техникалық құралдар мен
компьютер арқылы оқуына, шығармашылық қабілетін дамытуға, практикалық-
шеберлік дағдысына, логикалық ойлауын жетілдіруге үйрету мақсатында оқыту
әдістерінің басқа да жүйесін зерттеп табудың мүмкіндігі де жоқ емес, соның
бірі пәнаралық байланыс (6-сызба; қосымшаны қара).
Келешекте оқыту әдістерінің жүйелерін зерттеп, оның қандай бір жаңа
түрлерін табуға ұмтылғанда, атақты дидактик Я.А.Коменскийдің айтқан мынадай
беделді ойын әрқашан басшылыққа алған жөн: "қандай әдісті ойлап шығарсақ
та, ол педагогтардың аз үйретіп, оқушы-лардың өздерінің көп оқуына жағдай
туғызатын болуы керек, сонда мектепте сөз бен нәтижесіз еңбек аз болып,
оқушы жастардың бос уақыты, қуанышы, тартымды табысы молаяды, бұл біздің
дидактиканың негізі болып қалсын" (Я.А.Коменский. Великая дидактика. Избр.
Педаг. Соч. М.: Учпедгиз, 1955, с.218).
1.3 Автомобиль ісі сабақтарында оқыту әдістері мен тәсілдерін қолдану
ерекшеліктері
Оқыту әдістерін зерттеу - негізінен дидактиканың міндеті, ал жеке пәнді
оқыту, оның ішінде автомобиль ісін оқыту әдістемесінің мақсаты - оның
мазмұнының ерекшелік сипатына сай сабақта оқыту әдістерінің тиімді
тәсілдері мен әдістемелік амалдарын қолданудың жолдары мен формаларын
анықтау.
Оқыту әдістерін сабақта пайдаланудың жалпы әдістемесі педагогика
курсында түсіндіріледі. Автомобиль ісі сабақтарында оқу материалын ауызша
сөзбен баяндау әдісімен қатар, лабораториялық-практикалық сабақтар,
көрнекілік, экскурсия түріндегі сабақтар кең түрде қолда-нылады. Бұл
тәсілдер сабақтарда әңгімелесу, әңгімелеу, түсіндіру, лекция түрінде
өткізіледі.
Әңгімелесу тәсілі бойынша сабақта мұғалім мен оқушылардың сүрақ-жауабы
арқылы оқу материалы ауызша баяндалып, түсіндіріледі. Әсіресе эврикалық
әңгімелесуді көп жағдайда төменгі кластарда пайдаланған қолайлы.
Диалог түрінде жүргізілетін әңгімелесу тәсілі арқылы:
1) автомобильдер мен тракторлардың жалпы құрылысы және
жіктелуі түсіндіріледі;
2) қозғалтқыштың негізгі жұмысы және конструкциясы көрсетіледі;
3) автомобильді басқару органдары мен механизмдерімен таныс-
тырады;
4) оқу материалдары қайталанып, бекітіледі;
5) оқушылардың алған білімдері, біліктіліктері, дағдылары тексе-
ріледі.
Әңгімелесу арқылы өткізілген сабақтарда көбінесе оқушылар тыңдайды,
көрнекіленген құбылыстарды көріп бақылайды, мұның нәтижесінде олардың
сабақтағы белсенділігі жоғары болады және сабақтың үстінде бөтен нәрсемен
айналысуға мүмкіндіктері болмайды. Бірақ, Бұл тәсіл оқушылардың практикалық
біліктілігі мен дағдыларын дамытуға қажетті жағдай туғызбайды.
Әңгімелеу - оқу материалын сабақта, диалогсыз, тек мұғалімнің өзінің
үздіксіз сөзбен ауызша баяндау тәсілі. Бұл тәсіл 1- сызбада көрсетілген
(қосымшада келтірілген). Мұндай тәсілді мынадай жағдайда пайдаланған үтымды
болады.
1. Автомобильдер мен тракторлардың халық шаруашылығында атқаратын
қызметімен өнер тапқыш ғалымдардың өмірбаянымен таныстыру қажет болғанда
(автомобильді ойлап табу, жетілдіру, отанымыздың машина жасау өнеркәсібінің
дамуын айту).
2. Ғылым мен техниканың жетістіктерімен даму перспективалары-мен
таныстырғанда.
Бұл тәсіл бойынша сабақта ауызша баяндауды оқушылар үзақ уақыт бойы
тыңдаудан жалығады, олардың белсенділігі төмен болады, жалпы еңбектік және
политехникалық білімділіктері мен дағдыларын дамыту мәселелері қолданыс
табады. Сол себепті әңгімелеу және де ауызша түсіндіру кездерінде оқу
материалдары әр түрлі логикалық формада, қызық, көрнекілік жолмен, олардың
практикалық маңызы көбірек ашылып көрсетілетіндей дәрежеде баяндалуы қажет.
Жоғарғы кластарда жаңа сабақты түсіндіру кейде лекциялық тәсілмен
өткізіледі. Лекцияның ғылыми мазмұны терең, логикалық жүйелілігі басым,
түсіндіру ұзақтығы көп, баяндауы шапшаңырақ болады. Бұл тәсіл оқушылардың
дайындығы жоғары болған сыныптарда жақсы нәтиже береді. Автомобиль ісінен
лекцияны кез-келген тақырыпта оқудың мүмкіндігі жоқ, лекцияда оқушылардың
белсенділігін көтеру қиын, тек бірыңғай тыңдау оларды жалықтырады. Оған
мұғалім күшті дайындалуы керек. Бұл үшін кинолекция түрінде өткізу маңызды,
әрі қызықты болады.
Оқушылардың логикалық-танымдық және творчестволық ойлауы мен
қабілеттерін дамытуда сабақтарды проблемалық оқыту тәсілімен өткізудің
маңызы зор. Бұл тәсіл 5- сызбада көрсетілген (қосымшаға қара). Мұның
негізгі мәні - оқу материалын түсіндіру кезінде проб-лемалық жағдаяттар
туғыза білу.
Проблемалық оқытудың формасын мынадай 4 деңгейде өткізудің мүмкіндігі
бар:
1) проблемалық баяндау - мұғалімнің проблеманы тұжырымдап, оны өзі
шешуі, ғылымда оның қалай шешілгендігін көрсету (автомо-бильдердің жұмыс
және қосымша жабдықтары);
2) проблемалық жағдаят туғызып, оған оқушыларды қатыстырып,
бірге шешу (жол жүру қауіпсіздігінің негіздері);
2) проблеманы мұғалімнің өзі тұжырымдап шешуін оқушылардың өздеріне үсыну
(автомобильдерге техникалық қызмет көрсету);
4) проблеманы тұжырымдауды және оны шешуді оқушылардың өздеріне беру
(автомобильдерді басқару). Бұл тәсілді көбінесе факуль-тативтік сабақтарда,
үйірме жұмыстарында пайдаланған орынды.
Автомобиль пәні сабақтары багдарламалап оқыту жолымен де жетілдіріліп
келеді. Бағдарламалап оқыту принципінде оқу материалы жеке элементтерге
бөлініп, сыныптағы оқушылардың қабілеттеріне қарай әрқайсысының өзіне тән
сипатта және жылдамдықта жасайтын оқу әрекетінің реті көрсетіліп, дер
кезінде олардың материалды қалай меңгергендігі туралы ақпарат алып
түрарлықтай арнаулы бағдарла-мамен оқытылуы көзделеді. Бағдарламаланған
оқулықтар мен тапсырмалар сызықтық және тармақтық принцип негізінде дайын-
далады. Мұндай тәсілді пайдаланудың нәтижесінде бағдарламаны бір оқушы
шапшаң, ал басқа біреуі баяу меңгереді, оқушылардың өзіндік оқуына қолайлы
жағдай туғызылады, олардың мұғалімге деген жеке басының наразылығы-күдігі
болмайды.
Бағдарламалап оқыту мен оқушылардың білімін тексеру арнаулы бағдарлама,
тапсырма, бағдарламаланған оқулық "оқытатын" және "тексеретін" машиналар
арқылы жүзеге асырылады. Өкінішке орай, Бұл тәсілдің оқушыларды сөйлетіп,
өз ойын түсіндіре білуге, мұғаліммен қарым -қатынасын дамытып, одан тәрбие
алуға үйретудегі ролі төмен.
Лабораториялық-практикалық сабақтарды өткізу әдістері. Орта және арнаулы
мектептерде лабораториялық-практикалық сабақтар, арнаулы құрал-жабдықтармен
жабдықталған шеберханаларда өткізіледі.
Лабораториялық-практикалық сабақтардың негізгі мақсаты -оқушылардың
теориялық сабақтардан алған білімдерін практика жүзінде бекіту, машиналар
мен механизмдердің құрылысымен таныс-тырып, бөлшектеу, жинау, реттеу
әдістерін үйрету. Бөлшектеу, жинау жұмыстарына қажетті құрылғыларды, монтаж
құралдарын дұрыс пайдалану жолдарын үйрету. Әрбір сабақты тиімді
ұйымдастыра
отырып, оқушылардың мамандыққа деген сүйіспеншілігін, қызығушы-лығын
тәрбиелеуді көздей білу қажет. Оқушылардың мамандыққа тән шеберлігін
арттыру үшін олардың өзіндік жұмыстарын дұрыс ұйымдастыра білу керек.
Сабақтарды циклдарға бөліп өткізеді. Цикл тақырыптарының саны звенолар
санына тең болуы керек, әрбір звеноға арнаулы жұмыс орны ұйымдастырылады.
Звенолардың жұмысын дұрыс ұйымдастыру үшін олардың алмасу графигін жасайды.
Әрбір тақырыптың тапсырмасын дұрыс орындау үшін технологиялық нұсқау
карталарын, олардың меңгерілуін тексеруге арналған карточка-тапсырмалар
жасалынады. Технологиялық нұсқау картасы-ның негізгі мақсаты - оқушылардың
өзіндік жұмысын ұйымдастыру (7,8- сызба; қосымшаны қара).
Әрбір циклдың лабораториялық-практикалық жұмыстарын бастау үшін, оның
тапсырмаларына қажет теориялық білімдердің берілуі керек. Оқушыларды
звеноға бөлгенде, олардың қабілеттеріне, сабақ үлгерімдеріне қарай дұрыс
жасақтай білу қажет. Звенолардың біразы сабақты шеберхана лабораториясында
өтеді де, ал қалғандары өндірістік оқыту шеберханасында машина-трактор
агрегаттарын жұмысқа дайындайды.
Мұғалімнің сабаққа дайындығын екі кезеңге бөлуге болады: оның сабаққа
дербес дайындалуы және сабақтың материалдық-техникалық базасын жасауы
(9,10,11,12 - сызбалар, қосымшаға қара).
Мұғалім әрбір сабаққа мүқият дайындалып, жаңа оқулықтар мен қажетті
әдебиеттерді оқуы қажет; әрбір технологиялық-нұсқау карта-сының мазмұнын
қарап, түзетулер енгізуіне де болады. Егер сабақ барысында жаңа агрегатты
не болмаса механизмді бөлшектеу керек болса, онда мұғалім алдын-ала өзі
бөлшектеп, жинап көруі керек. Әсіресе жұмыс барысында техникалық
қауіпсіздік ережелерінің сақталынуын көздеу қажет.
Лабораториялық-практикалық сабақтарды өткізуге арналған жалпы
әдістемелік нұсқаулар
Лабораториялық-практикалық сабақтарды 10-звенолық етіп өткізген тиімді.
Әр звено 2-3 оқушыдан жасақталады, сондықтан оқып үйренуге арналған
машиналар мен механизмдерді бөлшектеу жұмысында олардың өздігінен жұмыс
істеуді ұйымдастыру мүмкіндігі арта түседі. Дегенмен, Мұндай жүйені орындау
көп уақыт пен жұмыс орнын талап етеді, сол үшін арнаулы механизмдер мен
құрылғыларды пайдалану керек. Мысалы, қозғалтқыштарды, беріліс қораптарын
және артқы белдіктерді бөлшектеп, жинауға 3 сағат аз. Егер арнаулы
құрылғылар мен съемниктерді пайдалану ұйымдастырылмаса, оқушылар жұмысы
толық орындалмауы мүмкін, ал 3 сағат бойы плакат арқылы ғана механизмдер
мен машиналардың құрылысын оқу -сабақты жоққа шығару.
Сабақтың әдістемелік түрғыдан дұрыс ұйымдастырылуы үшін оның жоспарын
жасай білу керек. Сабақтың әр кезеңін тиімді пайдалану қажет.
Төменде автомобиль құрылысы және басқару тақырыбы бойынша алғашқы цикл
сабағының өту кезеңдерінде жүргізілетін шаралардың ұйымдастырылуын беріп
отырмыз.
1) Сабақтың ұйымдастыру бөлімі: оқушыларды тексеру, олардың
киімдерінің техника қауіпсіздігі шараларына сай екендігіне көңіл бөлу.
2) Кіріспе нұсқау:
а) оқушыларды цикл талаптарымен, мақсатымен таныстыру;
б) технологиялық-нұсқау карталарымен жұмыс істеу жолдарын
жеткізу;
в) сабаққа қажет құрал-жабдықтар мен құрылғыларды пайдалану
әдістерін түсіндіру;
г) әр звеноның жұмыс орнына сай тапсырмасымен таныстырып,
жұмысты орындау жолдарын түсіндіру;
д) техника қауіпсіздігі ережелерімен таныстыру;
е) звенолардың алмасу графигінің ережелерімен таныстыру;
и) технологиялық-нұсқау карталарын тарату.
3) Кезекті нұсқау (оқушылардың өзіндік жұмыстарын) ұйымдастыру-
Кезектегі нұсқау барысында оқушылардың өзіндік жұмысын дұрыс ұйымдастыру
үшін мұғалім олардың жұмыс орындарын бірнеше рет айналып шығуы керек:
а) бірінші айналымда қозғалтқыштардың, агрегаттардың бөлшектенуге
дайындығына, әр оқушының технологиялық-нұсқау карталарымен
танысқандығына назар аудару;
б) екінші айналымда қозғалтқыштардың, агрегаттардың бөлшектенуінің
дұрыстығын тексеру, қате болған жағдайда оларға көмек көрсету, техника
қауіпсіздігі ережелерінің орындалуын талап ету;
в) үшінші айналымда оқушылардың жұмыс барысында материалды үғынуына
көңіл аударып, қиын сүрақтарға түсінік беру. Агрегаттар, механизмдер
бөлшектерінің орналасуына дең қойдырып, дұрыс үғым қалыптастыруға
көмектесу;
г) төртінші айналымда бөлшектенген механизмдердің қайта жиналу
әдістерінің орындалуын тексеру, әр оқушының іс-әрекетіне көңіл
аудару, әсіресе олардың құрал жабдықтар мен құрылғыларды
пайдалана білуіне көңіл бөлу. Жиналған механизмдердің сапасына көңіл бөле
отырып, жіберілген қателіктерді түзету жолдарын түсіндіру. Бақылау
нәтижелерін дәптерге түсіру;
д) бесінші айналымда жиналған агрегаттардың сапасын, комплекстілігін
тексеру. Құрал-жабдықтарды, жұмыс орындарын қабылдап алу. Әрбір оқушының
жұмысын бағалап, журналға түсіру.
4) Қорытынды нұсқау:
а) звенолардың жұмыстарын қорытындылай келіп, тиімді жұмыс ұйымдастырған
звеноны, жеке оқушыларды атап өту, әсіресе, жұмыс сапасына оқушылардың
көңілін аудару;
б) жіберілген қателіктерге тоқталып, қажетті нұсқаулар беру;
в) оқушылардың сүрақтарына жауап беру;
г) оқушылардың бағасын естірту;
д) үйге тапсырма беру. Керекті оқулықтарды, оның тарауларын атап-өту.
Лабораториялық-практикалық сабақтарда оқушылардың назарын оқулық
бетіндегі суретке не қажетті тақырыпқа аударып, олардың кітаппен жұмыс
істей білу қабілеттіліктерін дамыту қажет.
Көрнектемелік (демонстрациялау) әдісі. Көрнектемелер сабақ үстінде
көрсетіледі. Сондықтан, ол сабақтың бір бөлігі болып есепте-лінеді және
оқытудың басқа тәсілдерімен (әңгімелеу, лекция, проблемалық оқыту және
т.т.) бірігіп қолданылады. Сабақ үстінде кернектемелерді көбінесе мұғалім
көрсетеді, кейде оларды оқушылардың өздеріне де жасатуға болады.
Бұл әдісті сабақта қолдану оқушыларға техникалық объектілер мен
процестерді табиғи күйде не модельдермен шартты көрініс түрінде қабылдауға
мүмкіндік береді. Көрнектемелер Бұл жағдайда статикалық не динамикалық
болуы мүмкін. Көрнектеме кезінде мұғалімнің әдістемелік шеберлігі өте
қажет, оған кезінде сезбен тиісті түсінік және қорытынды берілуі керек. Оқу
шеберханаларындағы көрнектемелер тек оқытудың көрнекі құралы ғана емес,
оқушылардың білім көзі, оқыту объектісі болып табылады. Мысалы, автомобиль
құрылысын оқы-ғанда, оның детальдарын көрмей, үстамай түсіну мүмкін емес.
Оқу шеберханаларында өтілетін сабақтарда көрнектемелердің әр түрі
қолданылады, оларды мынадай топтарға біріктіруге болады:
- табиғи объектілерді және процестерді (сызбаларын, эскиздерін,
технологиялық карталарын, схема, диаграмма, графиктерін) көрнек-
темелеу;
1. көрнекі құралдарды және графикалық көріністерді көрнектемелеу;
2. кинофильмдерді көрнектемелеу;
3. жұмыс тәсілдерін кәрнектемелеу.
Осыларға жеке тоқталайық.
1. Табиги объектілер мен процестерді көрнектемелеу
Оқу шеберханасындағы сабақтарда мұғалім оқушыларға оқыты-
латын механизмдер, станоктар, құрал-саймандар, машиналардың тек сыртқы
көрінісін ғана емес, оны ашып көрсету арқылы бөліктерін, түйіндерін де
көрсетіп түсіндіреді. Олардың құрылысын, жұмыс істеуін айтып қана қоймай,
жұмыс істеуін де көрсетеді. Тек сол жағдайда ғана оқушылар техникалық
қондырғылардың, машиналардың жұмыс істеуі туралы анық мағлұмат алады. Егер
машиналардың бөлшектерінің өлшемдері кішкентай және көп мөлшерде болса,
онда оны оқушыларға таратып беріп, көрсетуге болады.
2. Көрнекі құралдар мен графиктік кескіндерді (сызба-эскиз,
техникалық карта, схема, диаграмма және т.б.) көрнектемелеу.
Оқушеберханасындағы сабақтарда суреттер, плакаттар, кестелер, техноло-
гиялық карталар, эскиздер мен сызбалар кең түрде қолданылады. Бұлкөрнекі
құралдарды шартты түрде үш топқа бөледі: иллюстрациялар,көрнекі
инструкциялар және олардың үйлесуі.
Иллюстрациялар жаңа сабақты түсіндіргенде, қайталағанда оқушы-ларды
сүрағанда қолданылады. Олар дененің (заттың) көркем және үлкейтілген
кескіні түрінде болады. Оларды іліп қойып, оқу материалы-мен тікелей
байланыста көрсету керек, кейін оқушлырадың зейінін аудармас үшін алып қою
керек.
Инструкциялар ретінде плакаттар мен кестелер қолданылады, олар оқу
шеберханасына ілініп қойылады, онда жұмыс жасау реті және т.б. жазылады не
көрсетіледі.
Сонымен қатар, сабақты техникалық суреттер, эскиздер, техно-логиялық
карталар, график, диаграммалар да қолданылады. Оқушылар оларды оқи білуі
және өздері де қарапайым техникалық құжат жасай білуі қажет.
3. Кинофильмдерді көрнектемелеу. Оқу кинофильмдері оқушыларға
көрнекі түрде және динамикада жаңа техникаларды, технологияны және
еңбек әдістерін көрсетуге мүмкіндік береді. Оның пайдалылығы сөзсіз.
Бірақ кинофилъмдерді оқушылардың дайындық дәрежесіне сай
болатындай етіп таңдап алу керек, және олар үзақ уақыт алмауы керек.
Көбінесе кинофильмдерді көрнектемелеу кіріспе не қорытынды сабақ-
тарда қолданылады. Мұғалім Бұл жағдайда көрнектеменің алдында фильмнің
мазмұнын және фильмнен соң қойылатын сүрақтарды алдын-ала дайындап алуы
керек.
4. Жұмыс тәсілін көрнектемелеу. Оқу шеберханасындағы сабақта-рында
мұғалім жаңа операциялар мен жұмыс тәсілдерін, механизмдер мен машиналардың
жұмысын, құрал-саймандарды қолдану әдістерін көрсетеді. Ол мұғалімнен
мынадай шарттарды орындауды талап етеді:
1) Көрнектеменің айқын мақсаты болуы керек.
Көрнектеме көп уақыт алмауы керек және барлық қондырғы-
лардың жұмысын бірден көрсетудің қажеті жоқ.
Көрнектеме мамандандырылған түрде және дұрыс болуы керек,
ол үшін мұғалім тек теориялық материалды ғана емес, оны жасай да
білуі керек.
II-тарау. АВТОМОБИЛЬ ІСІ ПӘНІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ БОЙЫНША ДИДАКТИКАЛЫҚ
МАТЕРИАЛДАРМЕН ЖАБДЫҚТАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Автомобильдердің жалпы құрылысы және жіктелуі. Автомобильдерді
басқару
Оқушыларды ауылшаруашылығында қолданылатын автомобильдер мен
тракторлардың жалпы құрылысымен, қолданылуы, белгілері бойынша жіктелуімен
таныстырғанда плакаттар мен диафильмдерді кең пайдаланған дұрыс. Олардың
көмегімен көрсетуге болатын автомобильдің маркасына тоқталудан бұрын,
олардың бәріне тән негізгі бөлшектерінің (механизмдерінің) орналасуына
көңіл аудару керек. Олардың бәрі конструкциялық ерекшеліктеріне қарамастан,
қозғалтқыштан, трансмиссиядан, жүріс бөлігінен, басқару механизмі-нен,
жұмыстық және қосалқы жабдықтардан түратынын айта кету маңызды (14-сурет,
қосымшада келтірілген).
Автомобильдер мен тракторлардың негізгі бөлшектерінің орнала-суын
плакаттан көрсете отырып, олардың атқаратын қызметтеріне ғана тоқталса
жеткілікті. Мүндағы негізгі мақсат - оқушыларға әрбір бөл-шектің қызметін
ұғындыру. Оларға қозғалтқыштың жеке энергети-калық қондырғы екенін, оның
жылу энергиясын механикалық энергияға айналдыратынын, трансмиссия болса
оның білігіндегі бұраушы моментін жетекші доңғалаққа беретіндігін т.с.с.
ұғымдарды түсініп, меңгеруін көздеу қажет.
Сонымен қатар плакаттардан автомобильдердің басқару механиз-міне
тоқталып, олардың рульдік басқару және жүру жылдамдығын бәсеңдетіп не
тоқтататын тежеуіш жүйесін көрсетіп, берілістерін ауыстыру әдісін үйрету.
Мұғалім өндірістік оқыту шебері көмегімен тренажерлардың рычагтары мен
педальдарының орналасуын, олардың атқаратын қызметін көрсетіп, оқушылардың
өздеріне іске қосу, ажырату жаттығуларын жасатады.
2.2
Қозғалтқыштың конструкциясын және жұмысын оқыту
Оқушыларды іштен жану қозғалтқыштарының құрылысымен, әрекет ету
принципімен, олардың жіктелуімен таныстыра отырып, бір цилиндрлі және көп
цилиндрлі қозғалтқыштардың жұмыс ерекшеліктерін түсіндіру (15-сурет,
қосымшада келтірілген). Мұғалім іштен жану қозғалтқышының анықтамасын
береді, сонан соң қозғалтқыштардың негізгі белгілері бойынша жіктелуін
жұмыс циклі бойынша (екі және төрттактілі) (16,17-сурет, қосымшада
келтірілген) және жанатын қоспаны алу әдісі бойынша (дизельді және
карбюраторлы) айтады. Дизельді қозғалтқыштың карбюраторлы қозғалтқыштан
айырмашы-лығын түсіндіреді. Дизельді қозғалтқыштың жұмыс принципін
түсіндіру үшін плакатта көрсетілген қарапайым схема немесе бір цилиндрлі
дизельді қозғалтқыш макеті арқылы түсіндіруге болады. Жану процесінің
ерекшелігін дұрыс үғыну үшін, форсункаларды көрсеткен дұрыс.
Қозғалтқыштардың жұмыстық циклдерін түсіндіру үшін іске қосқыш
қозғалтқыш тілмесін, плакаттарды екі тақтілі қозғалтқыш моделін пайдалану
керек. Жалпы қозғалтқыштардың жұмыстық циклдерін түсіндіру үшін алдымен екі
тақтылы қозғалтқыштың жұмыс циклын түсіндірген дұрыс. Ол үшін "Екі тактілі
қозғалтқыш"- динами-калық плакатын пайдаланған жөн. Төрт тактілі
карбюраторлы қозғалтқыштың жұмыс циклін түсіндіру барысында оның дизельді
қозғалтқыштан басты айырмашылығына оқушылардың назарын аударады.
Екі тактылы карбюраторлы қозғалтқыштың жұмыс циклін түсіндіру үшін, онда
клапандар болмайтынын, жанғыш қоспаның енуі және пайдаланылған газдың шығуы
цилиндр саңылауы арқылы жүзеге асырылатынын, Мұндайда цилиндр саңылауы
қозғалып тұрған поршеньмен дер кезінде ашылып, жабылып тұруын оқушыларға
ескерте отырып, бір цилиндрлі екі тактылы карбюраторлы қозғалт-қыштың
моделін пайдалану керек. Мұғалім бұл қозғалтқыштардың
төрт тактылы қозғалтқыштарға қарағанда, конструкциясы мен пайдаланылуы
жағынан қарапайым келетінін, олардың жұмысының біршама біркелкі болатынын,
жұмыстық жүрісі иінді біліктің әрбір айналымында өтетінін түсіндіреді.
Сонымен қатар, оларды салыстыра отырып, мұғалім Бұл қозғалтқыштардың өзіне
тән кейбір кемшіліктері бар екенін де айта кеткені дұрыс. Әсіресе олардың
қыс айларында жүргізу қиындығына тоқталып, оларды қысқа мерзімді жұмысқа
-трактордың дизельді қозғалтқышын жүргізу үшін ғана пайдалана-тынын
түсіндіреді. Қозғалтқыштың тілмесін және оның моделін плакаттармен қатар
көрсете отырып, қозғалтқыштардың механизмдері мен жүйелерінің қызметі
туралы түсініктерді оқушылардың дәптерлеріне түсіруін көздеген дұрыс.
Дизельді қозғалтқыштың жалпы құрылысымен танысып болған соң мұғалім
автомобильдің карбюраторлы қозғалтқышына тоқталады. Мүнда да механизмдер
мен жүйелердің трактор дизеліндегідей екенін ескерте отырып, тек оның
айырмашылықтарына ғана тоқталады. Карбюраторлы қозғалтқыштардың
цилиндріндегі жұмысшы қоспаға, от алдыру жүйесіне айрықша көңіл бөлген
дұрыс.
Мұғалім өткен тақырыпты қайталау кезінде оқушылармен әңгіме-лесе отырып,
ауызша сүрақтар береді немесе бағдарламаланған тест-тапсырмаларды
пайдаланады. Төменде ауызша сұрақтар мен тест-тапсырмалардың үлгісі
көрсетілген.
Сұрақтар:
1) Қозғалтқыш дегеніміз не?
2) Қозғалтқыштар қалай жіктеледі:
3) Қозғалтқыштардың жұмыстық циклдері қандай?
1) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І-тарау. Жоғары сынып оқушыларын кәсіпке баулудың педагогикалық
негіздері
1.1 Білім беру саласындағы оқыту әдістерінің дамуы мен маңызы ... ... ..
1.2 Оқыту әдістерінің ғылыми негіздері және олардың
жіктелуі ... ... ... ...
1.3 Автомобиль ісі сабақтарында оқыту әдістері мен тәсілдерін
қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
ІІ-тарау. "Автомобиль ісі" пәнін оқыту әдістемесі бойынша
дидактикалық материалдармен жабдықтау ерекшеліктері
1. Автомобильдердің жалпы құрылысы және жіктелуі.
Автомобильдерді басқару ...
2. Қозғалтқыштың конструкциясын және жұмыс атқару
ерекшелігін оқыту ..
3. Иінді білікті-шатунды механизмді оқыту ерекшеліктері ..
4. Автомобильдің газ тарату механизмін оқыту ерекшеліктері ..
5. Автомобильдің салқындату жүйесі ..
6. Автомобильдің майлау жүйесін оқыту ерекшеліктері ..
7. Қозғалтқыштардың қоректендіру және іске қосу жүйесін
оқыту ерекшеліктері ..
8. Автомобильдер шассиі. Ілініс механизмі ..
9. Автомобильдердің беріліс және үлестіргіш қораптары.
Аралық қосылыс пен карданды беріліс ..
10. Автомобильдердің жетекші белдіктері және жүріс бөлігін
оқыту ..
11. Автомобильдердің рульдік басқаруы мен тежеуіш жүйелері ... ... ...
2.12 Автомобильдердің электр жабдықтары. Электр
энергиясының көздері және электр энергиясын тұтынатын
орындар. Оталу жүйесін оқыту ерекшеліктері ... .
Қорытынды ...
Қолданылған әдебиеттердің тізімі ...
Қосымшалар ...
КІРІСПЕ
Білім беру - аса күрделі әлеуметтік-экономикалық механизм. Оны
реформалаудың мәселелері де сан қырлы.
Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік-мәдени даму жолы дегеніміз ең алдымен
адамзат қазыналарына баса назар аудару, барлық ұлттың мәдениетінің
қазыналары мен дербестігін мойындау.
Қабылданған "Білім туралы" заңда құрылымы мен мазмұны жағынан да
жаңартылған ұлттық білім беру жүйесінің жаңа моделі жасалады. Қазіргі кезде
бүкіл білім беру жүйесінде көп өзгерістер бар. Қазақстан Республикасының
орта білімді дамыту тұжырымдамасы жасалды. Білім берудің жаңа жүйесінде
жалпы білім беретін мектептерде оқылатын пәндерді интеграциялау,
агроөндірістік, технологиялық. ғылыми теориялық негізде оқыту мақсаты
қойылды. Білім беруді компьютерлендіру қолға алына бастады. Бұрынғы
қалыптасқан базаларды пайдаланып жүргізілетін еңбек, автомобиль ісі
сабақтарын жаңа инновациялық әдістерді қолдана отырып жүргізу қажет.
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңында атап көрсе-тілгеніндей
жастарға жалпы білім беру мен кәсіпке бағдарлаудың бір жолы әрі негізгісі –
пәнаралық байланыстарды жақсарту.
Жас ұрпақты қоғамдық маңызды істерді саналылықпен игеретін дамыған тұлға
ретінде қалыптастырудың негізі мектеп жасында қаланатыны белгілі. Білім
беру мазмұнын жаңарту, оқыту әдістерін жетілдіру оқушылар мен мұғалімдердің
өзара қарым-қатынасын жоғары деңгей де ұйымдастыру секілді міндеттердің қай-
қайсысы да әрекетсіз іске аспайды. Өйткені әрекет педагогикада да оның
ішінде дидактикада да негізгі әдіснамалық құрал болып есептеледі.
Оқу - адамның саналы өміріндегі басты әрекетке, еңбекке даярлаудың алғы
шарты ретінде жүзеге асырылады. Оқу әрекеті мұғалімнің басшылығы арқылы
оқушының сана-сезімін дамытуға бағытталады. Адам баласын еңбекке, кәсіпке
үйрету, оның еңбегін өнімді ету адамзат қоғамы тарихымен бірге жасасып келе
жатқан тәрбиенің нысанасы.
Өскелең ұрпақты еңбекке тәрбиелеу идеясы XV ғасырдан бастап мынадай
ойшылдар мен педагогтардың: Т.Кампанелла, Т.Мор, Я.Коменский, Ж.Руссо,
И.Песталоцци, А.Герцен, К.Ушинский және т.б. еңбектерінде айтылды.
Сабақ басында оқыту әдістерінің тиімді түрлерін қолдану жақтарын
көптеген педагогтар: Т.И.Шукина, Н.Барбанский, В.Ф.Шаталов, Т.А.Ильина т.б.
еңбектерінде көрсеткен.
Одан кейінгі кезеңдерде, сабақты үй тапсырмасыз және кезеңдерге бөлмей
өткізетін әдіс, техникалық құралдарды кең қолдану арқылы сабақты
жетілдіретін әдіс, проблемалық және бағдарламалап оқыту әдістері, үлгілі
мектепте үлгілі сабақ өткізу әдісі, өндірістік оқушылар бригадасын құру
мақсатында, сабақты еңбекпен байланыстырып өту әдісі сияқты әр түрлі
көптеген оқыту әдістері пайда болды.
Соңғы жылдары оқу материалдарын ірілендірілген блок бойынша оқыту
әдістері дамып келеді. Шығармашылық, панорамалық, интегра-циялық,
телевизиялық, компьютерлік сабақтар, дидактикалық ойындар сияқты
сабақтардың алуан көп түрлері ойлап шығарылды.
Мұндай қысқаша шолу мен талдаудан кейін оқыту әдістерінің ғасырлар бойы
бірте-бірте жетілдіріліп келгенін, әлі де әр түрлі бағытта дами беретінін
байқауға болады. Оқыту әдістері дамудың белгілі бір деңгейінде тұрып қалуы
мүмкін емес оны өркениетті қоғамның "мәңгілік" проблемасының бірі екенін
үмытпау керек. Оқыту әдістерінің жетілдірілген жаңа түрлерін ойлап табу
ісімен бүкіл дүние жүзінде ғалымдар, педагог-методистер, оқу ағарту
қайраткерлері айналысуда.
1954 жылы 5-7 кластарға шеберханада практикалық сабақ өту, ал 8-10
кластарға автомобиль ісі, электротехника және ауылшаруашылығы пәндері
кіргізілді.
Қоғамымыздың қозғаушы күші болып табылатын жұмысшы мамандарының санын
ғана емес, сапасын арттыруға айрықша көңіл бөлініп отыр. Сондықтан
үкіметіміз басқа да көп міндеттермен бірге ауылшаруашылық, қоғамдық көлік,
т.б. маман иелерін дайындауға көп көңіл бөлуде.
Орта кәсіптік-техникалық училищелердің инженер-педагогтарының кәсіптік-
методикалық даярлықтарын, олардың мамандыққа деген көзқарасын өзгертіп,
теория мен методикалық білімдерін арттыру, педагогикалық дағдылары мен
шеберліктерін жетілдіру - өскелең заманымыздың өзекті мәселелерінің бірі.
Осыған орай жаңашыл мұғалімдердің оқыту методикасын сабақ кезінде
пайдалану, жеке пәндерді оқыту методикасын дамыту жұмысында элі де болса
кемшіліктер бар.
Орта мектепте автомобиль ісін оқыту, оқушыларды практикалық іс-әрекетке
дайындауда және олардың политехникалық ой-өрісін дамытуда үлкен роль
атқарады. Автомобиль өзіне қазіргі кездегі барлық машиналардың негізгі
элементтерін - қозғалтқыштарды, трансмиссияны және басқару механизмдерін
қамтиды. Іштен жану қозғалтқыштардың универсал маңызы бар, себебі олар әр
түрлі энергетикалық қондырғыларда және көліктің түрлерінде кең түрде
қолданылады. Автомобильдердің детальдері, бөлшектері және механизмдері
(қозғалтқыш, күштік беріліс, электрқондырғылары, басқару және жүру жүйесі)
барлық басқа машиналар үшін де ұқсас болып келеді.
Автомобильді оқыту кезінде оқушылар металдарды, резинаны, шыныны,
пластмассаны және көптеген басқа да материалдарды өндірісте қолданумен
танысады. Автомобиль өндірісімен танысу оқушыларға қазіргі кездегі әртүрлі
өндірістерде физиканың, техника-ның, технология мен еңбекті ұйымдастырудың
маңызды нәтижелерін қолдану мүмкіндіктерінен түсінік береді. Автомобиль
өндірісінің кәсіпорындарында және автомобиль шаруашылықтарында әртүрлі
мамандықтағы іскер жұмысшылар қамтылған. Соның ішінде ең көп тараған
мамандық - автомобиль жүргізушілері мен автомобилъдерге техникалық қызмет
көрсету және ремонт жасау слесарлері. Мектеп оқушылары осы мамандықтармен
танысып, үйренеді.
Автомобиль тек қана халық шаруашылығанда ғана емес, күнделікті тұрмыста
да көп қолданылады. Сондықтан да оның құрылысын білу,
басқара білу, қызмет көрсете білу кез-келген мамандық иелеріне пайдалы да,
керекті.
Автомобиль сабақтарында оқушылар слесарлық және электро-монтаждық іс
жүзінде білім мен біліктілікке ие болады, әр түрлі құралдар мен
механизмдермен танысады. Практикалық жұмыстарды орындау кезінде оқушылардың
жүргізуші, автослесарь мамандықтарына қызығушылығы артады.
Зерттеу жұмысымыздың мақсаты. Жоғары сынып оқушыларын "Автомобиль ісі"
пәніне оқытудың тиімді әдістерін анықтау, әрі мұғалімдерге арналған
әдістемелік нұсқаулар дайындау.
Зерттеу объектісі. Жоғарғы сынып оқушыларын автомобильдің құрылысын білу
мен оны басқаруға және техникалық қызмет көрсетуге үйрету процесі.
Зерттеу пәні: оқушыларды автомобиль құрылысымен, басқару және техникалық
қызмет көрсетуге үйретудің тиімді әдістерін айқындау.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Зерттеу тақырыбына сай әдебиет-терді
зерделеу.
1. Жоғары сынып оқушыларын автомобиль құрылысы мен оны
басқару және техникалық қызмет көрсетуді үйретуге қажетті дидакти-
калық материалдарды дайындау.
2. Оқушыларға "Автомобиль ісі" пәнін оқытудың тиімді әдістерін
анықтап, мұғалімдерге арналған әдістемелік нұсқаулар үсыну.
Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды, әдебиеттер тізімі (17
еңбек), қосымшадан тұрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен практикалық маңыздылығы
Жоғары сынып оқушыларын "Автомобиль ісі" пәнін оқыту бойынша
мұғалімдерге арналған әдістемелік нұсқаулар дайындалды.
Біз зерттеу жұмысымызда әдістемелік түрғыдан осы жіктелу қаға-даларын
ашып, тақырыптар бойынша оқыту әдістеріне дидактикалық материалдар
(сызбалар түрінде) дайындадық. Олардың жалпы саны 12, тақырыптары
төмендегідей:
Жаңа білімді әңгіме әдісі бойынша жеткізу.
Көрнекілік құралдарын қолдану.
Оқытудың техникалық құралдарын қолдану.
Технология пәнін оқытуда қолданылатын жаттығулар.
Проблемалық оқыту.
Пәнаралық байланыстар.
Оқушылардың танымдық белсенділігі.
Оқу-техникалық қүжаттар.
Үй жұмысының орындалуы.
10. Оқу материалдарын қайталау.
11. Оқу әдістемелік жұмыстарды ұйымдастыру.
12. Педагогикалық шеберлікті арттыру
(Қосымшаны қара).
13. І-тарау. ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН КӘСІПКЕ БАУЛУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Білім беру саласындағы оқыту әдістерінің дамуы мен маңызы
Жастар мен ересек адамдарды оқыту мен тәрбиелеу процесінің тарихы
адамзат қоғамы құралған ерте заманнан басталады. Қоғамның сатылап дамуына
байланысты оқыту мен тәрбиелеу ісі де үдайы жетілдіріліп келеді. Соның
нәтижесінде әр дәуірде халық игерген білім-дағды мен үлгі-өнеге ұрпақтан-
ұрпаққа беріліп үздіксіз байып отырған. Халық педагогикасында адамдарға
үйрету мен оларды тәрбиелеу ісінде тыңдаттыру, жаттаттыру, көрсету, жұмыс
істеттіру, өнерге және кәсіби шеберлікке баулу сияқты әдістерді пайдаланып
келген.
Қазіргі кезде оқыту әдісі деп, білім беру мақсатында мұғалім мен
оқушының өзара бірлесіп жұмыс істеу тәсілдерін түсінеміз.
Осы уақытқа дейін оқыту әдістерінің бірнеше түрі мен аттары ойлап
шығарылады және әр кезде әр түрлі мақсат үшін қолданылады. Оқыту процесінде
көп ғасырлар бойы, әсіресе, діни оқу орындарында, қатып қалған кітап сөзін
өзгертпей тастай қылып жаттаттыру әдісі пайдаланылып келген.
XX ғасырдың басында ғана оқыту процесінде өндіріс орындарына, табиғат
құбылыстарына экскурсия өткізу, есеп шығару, көрнекілік тәжірибелер мен
лабораториялық жұмыстар жүргізудің әдістемесі жасалына бастады. Соның
нәтижесінде көрнекілік және практикалық әдістердің элементтері ендірілді,
оқу іс-әрекетінде мұғалім мен оқушының бірлесіп жұмыс істеу тәсілдерінің
негізі қаланды, оқушы-лардың оқуға деген қызығушылығы мен белсенділігінің
артуына мүмкіндік туғызылды.
20-шы жылдары совет мектептерінде комплексті әдіс (қоғам-табиғат-еңбек
деген жүйе бойынша) оқытылды. 40-шы жылдары эксперименттік әдіс ендірілді,
ол оқушылардың эксперименттік
политехникалық, жалпы еңбектік ептіліктері мен дағдыларының
дамуына қолайлы жағдай туғызды.
Білім берудің маңызы. Автомобиль ісін оқыту бағдарламасы оқушыларға
мынадай бөлімдерді оқытуды қарастырады: "Автомо-бильдердің құрылысы",
"Автомобильдерді басқару және техникалық қызмет көрсету негіздері", "Жол
жүру ережелері", "Жол жүру қауіп-сіздігінің негіздері", "Автомобиль
жүргізу". 10-шы сыныпта оқушылар автомобильдің және қозғалтқыштың жалпы
құрылысымен танысады, қозғалтқыштың механизмдерімен (иінді-білікті, газ
тарататын меха-низмді), суыту жүйесімен, майлау, карбюратордың қоректенуін
оқып үйренеді. Кейбір тақырыптарда автомобильдің электрқондырғылары (ток
көздері, іске қосу жүйесі, стартер, дыбыстық сигнал, жарық беру жүйесі және
жарықтық сигнализациясы), трансмиссиясы, жүріс бөлігі, басқару механизмі,
қорабы және қосымша қондырғылары қарасты-рылады.
"Жол жүру ережелері" бөлімінде тәртіп сақтау ережелері және жол жүру
қауіпсіздігі, жүргізушілердің жаяу жүргіншілер мен пассажир-лердің жалпы
міндеттері, жол белгілері, жолдан өту сызықтары, жол қозғалысын бағыттау
сигналдары, қозғалыс ережелері, көліктердің тоқтауы және тұрақтары туралы
мәселелер ашылады (айқындалады).
"Автомобильді пайдалану негіздері" бөлімінде оқушылар халық-
шаруашылығындағы автомобиль көліктерінің рөлін, автомобиль транспортында
жұмысты ғылыми ұйымдастыру тәртібін біледі.
"Автомобильдерге техникалық қызмет көрсету" бөлімі қозғалтқыш-тарға
қызмет көрсетуге арналады.
Жол жүру қауіпсіздігінің негіздері туралы сабақтарда оқушыларға жол жүру
кезіндегі транспорттық апат жағдайларына сараптама жасау және оны
болдырмау, автомобиль қозғалысы теориясының негіздері, автомобиль
жүргізудің психофизиологиялық негіздері туралы айты-лады.
Автомобильді оқушылардың жеке жүргізуіне 9-шы сыныпта белгілі бір сағат
беріледі. Осы уақытта оқушылар басқару жүйесімен және бақылау құралдарымен
танысады; автомобильді жүргізіп және тоқтатып жаттығады; берілісті үлғаю
және кему ретімен қосуға, әр түрлі берілісте жүргізуге, бүруға, қараңғы
кезде жүргізуге, тоннельден өтуге, темір жол платформасынан өтуге,
транспорт көп жүретін шоссе жолдарымен жүруге; тар жолдан кіру және шығуға
жаттығады.
10-шы сыныпта автомобиль құрылысын оқытуды аяқтайды. 11-шы сыныпта
оқушыларды жол жүру ережелерімен - қозғалыс ережесімен, транспорттық
құралдарды тоқтату және түрақ; жол қозғалысынан, жаяу жүргіншілер жолынан,
қоғамдық транспорт аялдамаларынан, темір жол үстінен өту; қозғалыстың
ерекше жағдайларымен; адамдар мен жүк тасымалдау; транспорттық құралдардың
техникалық күйімен және жабдықталуымен; танитын нөмірлік және сақтандыру
белгілерімен; жазулар мен белгілеулермен; велосипедистердің, ат көліктердің
және хайуанаттарды айдап өту қозғалысына керекті қосымша талаптармен
таныстыруды жалғастырады.
"Автомобильді пайдалану негіздері" бөлімі - жүк тасымалдау; отын мен
майлау материалдарын жұмсау нормалары; автомобильді жүргізгенде жұмысты
қорғау, линиядағы диспетчерлік бақылауды оқытады. 11-ші сыныпта
автомобильді жүргізуді үйрету аяқталады.
Оқу-материалдық база. Мектептерде автомобиль ісіне арнап жабдықталған
оқу кабинеті, слесарлық-монтаждық шеберхана, техни-калық қызмет көрсету
лабораториясы, оқу автомобильдері болуы керек. Сонымен қатар, мектептер
автокөлік және автожөндеу өндірісте-рімен, автомобильдерге техникалық
қызмет көрсету бекеттерімен автогараждармен байланыс орнатуы қажет. Бұл
өндірістік орындар кабинеттерді жабдықтауға жанармайлар материалдарымен
қамтамасыз етуге, оқушыларды автомобиль жүргізуге оқыту үшін маман
инструкторлар бөлуге көмектеседі.
Автомобиль ісі кабинеттерінде оқушыларға автомобильдің құры-лысы және
техникалық қызмет көрсетудің теориялық мәселелерін
оқытады, лабораториялық және практикалық сабақтар жүргізіледі.
Слесарлық-монтаждық шеберханаларда қүрастыру, ремонт жұмыстары
жүргізіледі. Кабинет пен шеберхананы мектептің бірінші қабатында немесе
арнайы соғылған ғимаратта орналастырған дұрыс. Ал аулада оқу
автомобильдеріне арналған гараж бен жану-майлау материалдарына арналған
жерден қазылған склад жабдықтайды.
Автомобиль ісі кабинеттерінде жиналған түрдегі автомобиль агрегаттары
(қозғалтқыш, беріліс қорабы, артқы және алдыңғы көпірлер) айналып түратын
қондырғыларға орнатылуы тиіс. Бұл агрегаттардан басқа қабырғадағы
стеллаждарға механизмдер мен жеке бөліктерінің кесінді түрі, детальдердің
жиыны, агрегаттар мен механизмдердің моделдері қойылады. Кабинетте
лабораториялық жұмыстарға арналған құрал-саймандар, инструкциялық карталар,
оқу плакаттары, сызбалар мен суреттер, техникалық және анықтамалық
оқулықтар болуы керек. Көрнекті жерге жұмыс қауіпсіздігі мен өрт
қауіпсіздігінің ережелері ілінеді. Терезелер қараңғы перделермен
жабдықталады.
Шеберханада жиналған ескі автомобиль қоюға болады, немесе жұмыс істеп
тұрған іштен жану қозғалтқышын орналастырады. Шеберханада оқушылардың
слесарлық жинау, станоктың жұмыстарын жүргізу үшін құрал-саймандар,
гидравликалық пресс, домкрат, техни-калық қызмет көрсету плакаттары болуы
керек. Сонымен бірге көрнекті жерде медикаменттері бар аптечка болуы керек.
Барлық құрал-сайман, механизмдерге, құралдарға материалдық жауапкершілік
мұғалімге жүктеледі.
1.2 Оқыту әдістерінің ғылыми негіздері және олардың жіктелуі
Оқыту әдістері - көп тармақтан түратын, көп компонентті ғылыми-
практикалық ұғым. Оқыту әдістерін ғылыми негізде талдау жасап, оған әртүрлі
түрғыдан анықтама беруге болады: оқыту әдісі - оқытушы мен
оқушының бірлесіп жұмыс істеу тәсілдері; оқыту әдісі - оқу проце-сіндегі
алға қойылған мақсатқа жету үшін мұғалім мен оқушының бірігіп атқаратын
әрекеті; оқыту әдісі - оқу процесіндегі педагог пен оқушының арасындағы
өзара әсер-әрекет; оқыту әдісі - оқушыларға білім беретін жол; оқыту әдісі
- оқушылардың танымдық процесін және олардың жеке басының дамуын
ұйымдастыру формасы. Мұндай тұжырымдамалардың барлығының көздейтін түпкі
мақсаты оқушы-лардың білім алуының тиімді жолы мен әдіс-амалын анықтау
екендігін аңғару қиын емес. Бұл процесс "мұғалім - оқушы" схемасы бойынша
өзара екі объектінің әсер-әрекеті арқылы жүргізіледі.
Әрине, қазіргі заманғы информациялық "жарылыстың" талабы тұрғысынан Бұл
схеманың әлде қайда жеткіліксіз екендігін аңғару қиын емес. Өйткені,
негізгі талап - үздіксіз білім берудің тәсілдерін табу, жастарды өз бетінше
оқу тәсілдеріне үйрету, олардың кітаппен өздігінен жұмыс істеу дағдысын
дамыту, техникалық және компьютерлік құралдар арқылы білім алу жолдарын
іздестіру, шығармашылық және шеберлік іске баулу. Мұның бәрін жүзеге асыру
процесіндегі, оқыту әдістерінің қандайын қолданса да, педагог пен оқушының
өзара бірлесіп, атқаратын әрекеті мынадай күрделі схема бойынша жүргізілген
(1-сурет). Бұл схемадан оқыту әдістерінің кейде екі жақты, кейде үш жақты
немесе бес-алты қырлы күрделі процесс екендігін көру қиын емес. Мұндай
процестің негізгі "жүгін" оқушы "көтеретіндігін" аңғарамыз. Сондықтан,
қандай бір оқыту әдісін қолдансақ та, оқушының барлық іс-әрекетін өздігінен
білім алуға, творчестволық ойлауға, өзіндік жұмыс істей білу қабілеттері
мен дағдыларын дамытуға бағыттауымызды үмытпауымыз керек.
Осындай жағдайда оқыту әдістерінің, методикалық тәсіл мен амалдың және
әрекет-әсердің оқу процесінде қолданылу формалары мен мазмүны да әр түрлі
сипат алады. Бүған бірнеше мысалдар келтірейік. Сабақта жаңа тақырыпты
ауызша баяндап түсіндіру - оқыту әдісінің бір түріне жатады. Лабораториялық
жұмысты орындау үшін
оқушыларға мұғалім кейде қысқаша ауызша нұсқау беріп, қалай істеу туралы
бағыт-бағдар көрсетеді; екінші бір жағдайда оқытушының айтып отыруымен
оқушылар әрекет жасайды; үшінші жағдайда мұғалім оқушылардың қандай әрекет
жасайтыны туралы жазбаша нұсқау береді; төртінші варианты - педагог
жұмыстың мақсатын тұжырымдайды, сол бойынша оқушылар өздері керекті құрал-
сайман-дарды, приборларды таңдап-теріп алады. Бұл мысалдағы лаборатория-лық
жұмыс жасау - оқыту әдісі, ал оны ұйымдастырып жүргізу форма-лары - 4 түрлі
әдістемелік амал болып табылады. Ендеше әдістемелік амал - оқыту әдісінің
бір бөлігі, оның элементі; ол оқу процесіндегі мұғалім мен оқушылардың жеке
іс-әрекетін көрсетеді.
Оқыту әдісінің, әдістемелік амалдан гөрі ірілеу бөлігі - оқыту тәсілі.
Мысалы, есеп шығаруда аналитикалық, синтетикалық, графиктік, эксперименттік
әртүрлі тәсілдер қолданылады. Демек, оқыту әдісі мынадай компоненттерден
тұрады: әдіс - тәсіл - амал - әрекет - операция.
Әдістемелік амалдар логикалық, ұйымдастырушылық, техникалық формалар
түрінде жүзеге асырылады. Мысалы, әдістемелік амалдың логикалық формасы -
құбылыстарды, не денелерді, олардың ортақ бір қасиеттері мен белгілеріне
байланысты топтап-талдау, ұқсастықтарына қарай салыстыру; ұйымдастыру
формалары - оқушылардың бәрі бір тапсырманы мұғаліммен бірге, не жеке-жеке
дидактикалық карточкалар арқылы орындауы; "техникалық" формалары - кейбір
автомобиль приборларын, құралдарды оқушыларға таныстыру үшін сабақты
фронтальдық тәжірибе приборларымен қамтамасыз ету т.с.с.
Мектеп өмірінде оқыту әдістерінің бірнеше түрлері қолданылатыны белгілі,
сондықтан, оларды классификациялау принциптері де әр түрлі. Оның ішіндегі
әзірге дейін ең дұрыс деп қабылданып келген принцип -оқушылардың алатын
білім көздеріне және мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жүргізетін қызметіне
байланысты классификациялау.
Бұл принцип түрғысынан оқыту әдістері үш түрге бөлінеді: 1) сөзбен
баяндау әдістері; 2) көрнекілік әдістері; 3) практикалық әдістер.
1. Сөзбен баяндау әдістері мұғалімнің ауызша түсіндіруі арқылы
жүзеге асырылады. Оқушыларға берілетін білімдердің негізгі көзі -
мұғалімнің сөзі, ал мұғалімнің ісі - сөзбен түсіндіру, оқушылардың
қызметі - тыңдау, ойлану болып табылады.
Мұғалімнің оқу материалын ауызша сөзбен баяндау әдісі әңгімелеу,
әңгімелесу (сөйлесу), лекция, түсіндіру арқылы жүргізіледі (1-сызба;
қосымшаға қара).
2. Көрнекілік әдіспен оқу материалын түсіндіргенде оқытушы
көрнекі және техникалық құралдарды қолдану арқылы құбылыстарды,
процесстерді, денелерді, заттарды көрсетеді, көрнекілейді, иллюстра-
циялайды, қолдарына ұстатып, сездіреді. Бұл жағдайда мұғалімнің сөзі
тек қосымша роль атқарады да, оқушылардың алатын білім көзі
көрнекі құралдар болып табылады. Мұғалімнің оқыту қызметі - көр-
сету мен көрнекілеу, ал оқушылардың сабақтағы, оқу мақсаты -
бақылау, эксперименттік фактілерді көріп ойлану, қорытынды жасау,
білім қорын байыту. Көрнекілік әдістерінің түрлеріне көрнекілік
экспериментті, экскурсияны, схема-плакат, сызу-сурет, коллекцияларды
көрсетуді, кино-диафильмдерді және теледидарлық ақпаратты хабар-
лауды жатқызуға болады (2,3-сызбалар; қосымшаны қара). Көрнекілік
әдіс дидактикалық принципке сәйкес келеді. Классик
педагог
Я.А.Коменский бұл әдісті мұғалім үшін "алтын ереже" деп санаған.
Өйткені, оның нәтижесінде оқу материалын оқушылардың түрлі сезім
мүшелері арқылы түсініп қабылдауына мол мүмкіндік туғызылады;
көруге болатынды көреді, естуге тиістіні тыңдайды, иісін иіскеп біледі,
дәмін татып көреді, қолына үстап нәрсенің қатты-жүмсақтығын
байқайды (Я.А.Коменский. Избранные педагогические сочинения. Т.1.
Великая дидактика. -М.:Учпедгиз, 1955, с.207).
3. Практикалық әдістерге лабораториялық жұмыстар, практикум-
дар, кластан тыс бақылаулар жүргізу жатады. Олар оқушылардың
эксперименттік, өлшеу, зерттеу, жалпы еңбектік бейімділіктері мен
дағдыларын қалыптастырады. Оқушылардың өзіндік түрлі практикалық жұмыстарды
орындауы, ізденіп-ойлануы, есеп шығаруы, олардың алған білімдері мен
біліктіліктерінің көзі болып саналады. Бұл жағдайда мұғалімнің қызметі -
жұмысқа түсінік-нұсқау беру, тексеру, қорытынды жасауға көмектесуімен
шектеледі (4-сызба; қосымшаны қара).
Бұл әдістердің ешқайсысын да әмбебап (универсал) әдістер деп қарауға
болмайды, олар оқыту мақсаттарының түрлеріне сай келуі тиіс. Сабақта
олардың ешқайсысы "таза күйінде" қолданылмайды, көбінесе олар "аралас
формада" пайдаланылады. Мысалы, мұғалімнің ауызша баяндау әдісі сабақта
көрнекі құралдарды иллюстрациялап, көрнекілік әдіспен қоса қолданылады.
Сондай-ақ сөзбен түсіндіру әдісі көп жағдайда практикалық әдіспен де біріге
пайдаланылып отырады. Демек, қай уақытта, қандай әдістерді, қалай қолдану -
мұғалімнің творчестволық ісі, әдістемелік амал - тәсілі. Мұны творчестволық
және жаңашыл мұғалімдердің оқыту әдістерін сан алуан құбылтып, көптеген
жаңа әдістемелік тәсілдер мен амалдарды ойлап шығарып, пайдаланып, онан әрі
түрлендіріп, дамытып жатқаны тағы да дәлелдеп отыр.
Оқушылардың біліп тану процесінің сипатына қарай М.Н.Скаткин мен
И.Я.Лернердің классификациясы бойынша оқыту әдістерінің жүйесі 5 түрге
бөлінеді: түсіндірмелі-иллюстративтік (информациялық-рецептік),
репродуктивтік, проблемалық, эвристикалық (жартылай-ізденушілік),
зерттеушілік әдістер.
Проблемалық оқыту тұрғысынан М.И.Махмутов оқыту әдістерін ақпараттық,
орындаушылық, түсіндірушілік, репродуктивтік, нұсқаулық-практикалық,
нәтижелік-практикалық, түсіндірмелі-оятушылық, ойланушылық, жартылай
ізденушілік, ізденушілік әдістер деп 10 түрге бөледі (5-сызба; қосымшаны
қара).
Дидактикалық мақсат тұрғысынан М.А.Данилов пен Б.П. Есиповтың
классификациясы бойынша оқыту әдістері 4 компоненттен
тұрады: білім алу әдісі, оқушылардың бейімділігі мен дағдыларын
қалыптастыру әдісі; олардың алған білімдерін практикада және творчестволық
істе пайдалану әдісі жас жеткіншектердің білімдерін, біліктілігін,
дағдыларын тексеру мен бекіту әдісі.
Оқу процесін оптималдандыру принципі бойынша (Ю.К.Бабанский) оқыту
әдістері беске бөлінеді: сөзбен түсіндіру, көрнекілік, практикалық,
репродуктивтік, ізденушілік әдістері.
Әрине оқушылардың өздігінен оқып білім алуына, техникалық құралдар мен
компьютер арқылы оқуына, шығармашылық қабілетін дамытуға, практикалық-
шеберлік дағдысына, логикалық ойлауын жетілдіруге үйрету мақсатында оқыту
әдістерінің басқа да жүйесін зерттеп табудың мүмкіндігі де жоқ емес, соның
бірі пәнаралық байланыс (6-сызба; қосымшаны қара).
Келешекте оқыту әдістерінің жүйелерін зерттеп, оның қандай бір жаңа
түрлерін табуға ұмтылғанда, атақты дидактик Я.А.Коменскийдің айтқан мынадай
беделді ойын әрқашан басшылыққа алған жөн: "қандай әдісті ойлап шығарсақ
та, ол педагогтардың аз үйретіп, оқушы-лардың өздерінің көп оқуына жағдай
туғызатын болуы керек, сонда мектепте сөз бен нәтижесіз еңбек аз болып,
оқушы жастардың бос уақыты, қуанышы, тартымды табысы молаяды, бұл біздің
дидактиканың негізі болып қалсын" (Я.А.Коменский. Великая дидактика. Избр.
Педаг. Соч. М.: Учпедгиз, 1955, с.218).
1.3 Автомобиль ісі сабақтарында оқыту әдістері мен тәсілдерін қолдану
ерекшеліктері
Оқыту әдістерін зерттеу - негізінен дидактиканың міндеті, ал жеке пәнді
оқыту, оның ішінде автомобиль ісін оқыту әдістемесінің мақсаты - оның
мазмұнының ерекшелік сипатына сай сабақта оқыту әдістерінің тиімді
тәсілдері мен әдістемелік амалдарын қолданудың жолдары мен формаларын
анықтау.
Оқыту әдістерін сабақта пайдаланудың жалпы әдістемесі педагогика
курсында түсіндіріледі. Автомобиль ісі сабақтарында оқу материалын ауызша
сөзбен баяндау әдісімен қатар, лабораториялық-практикалық сабақтар,
көрнекілік, экскурсия түріндегі сабақтар кең түрде қолда-нылады. Бұл
тәсілдер сабақтарда әңгімелесу, әңгімелеу, түсіндіру, лекция түрінде
өткізіледі.
Әңгімелесу тәсілі бойынша сабақта мұғалім мен оқушылардың сүрақ-жауабы
арқылы оқу материалы ауызша баяндалып, түсіндіріледі. Әсіресе эврикалық
әңгімелесуді көп жағдайда төменгі кластарда пайдаланған қолайлы.
Диалог түрінде жүргізілетін әңгімелесу тәсілі арқылы:
1) автомобильдер мен тракторлардың жалпы құрылысы және
жіктелуі түсіндіріледі;
2) қозғалтқыштың негізгі жұмысы және конструкциясы көрсетіледі;
3) автомобильді басқару органдары мен механизмдерімен таныс-
тырады;
4) оқу материалдары қайталанып, бекітіледі;
5) оқушылардың алған білімдері, біліктіліктері, дағдылары тексе-
ріледі.
Әңгімелесу арқылы өткізілген сабақтарда көбінесе оқушылар тыңдайды,
көрнекіленген құбылыстарды көріп бақылайды, мұның нәтижесінде олардың
сабақтағы белсенділігі жоғары болады және сабақтың үстінде бөтен нәрсемен
айналысуға мүмкіндіктері болмайды. Бірақ, Бұл тәсіл оқушылардың практикалық
біліктілігі мен дағдыларын дамытуға қажетті жағдай туғызбайды.
Әңгімелеу - оқу материалын сабақта, диалогсыз, тек мұғалімнің өзінің
үздіксіз сөзбен ауызша баяндау тәсілі. Бұл тәсіл 1- сызбада көрсетілген
(қосымшада келтірілген). Мұндай тәсілді мынадай жағдайда пайдаланған үтымды
болады.
1. Автомобильдер мен тракторлардың халық шаруашылығында атқаратын
қызметімен өнер тапқыш ғалымдардың өмірбаянымен таныстыру қажет болғанда
(автомобильді ойлап табу, жетілдіру, отанымыздың машина жасау өнеркәсібінің
дамуын айту).
2. Ғылым мен техниканың жетістіктерімен даму перспективалары-мен
таныстырғанда.
Бұл тәсіл бойынша сабақта ауызша баяндауды оқушылар үзақ уақыт бойы
тыңдаудан жалығады, олардың белсенділігі төмен болады, жалпы еңбектік және
политехникалық білімділіктері мен дағдыларын дамыту мәселелері қолданыс
табады. Сол себепті әңгімелеу және де ауызша түсіндіру кездерінде оқу
материалдары әр түрлі логикалық формада, қызық, көрнекілік жолмен, олардың
практикалық маңызы көбірек ашылып көрсетілетіндей дәрежеде баяндалуы қажет.
Жоғарғы кластарда жаңа сабақты түсіндіру кейде лекциялық тәсілмен
өткізіледі. Лекцияның ғылыми мазмұны терең, логикалық жүйелілігі басым,
түсіндіру ұзақтығы көп, баяндауы шапшаңырақ болады. Бұл тәсіл оқушылардың
дайындығы жоғары болған сыныптарда жақсы нәтиже береді. Автомобиль ісінен
лекцияны кез-келген тақырыпта оқудың мүмкіндігі жоқ, лекцияда оқушылардың
белсенділігін көтеру қиын, тек бірыңғай тыңдау оларды жалықтырады. Оған
мұғалім күшті дайындалуы керек. Бұл үшін кинолекция түрінде өткізу маңызды,
әрі қызықты болады.
Оқушылардың логикалық-танымдық және творчестволық ойлауы мен
қабілеттерін дамытуда сабақтарды проблемалық оқыту тәсілімен өткізудің
маңызы зор. Бұл тәсіл 5- сызбада көрсетілген (қосымшаға қара). Мұның
негізгі мәні - оқу материалын түсіндіру кезінде проб-лемалық жағдаяттар
туғыза білу.
Проблемалық оқытудың формасын мынадай 4 деңгейде өткізудің мүмкіндігі
бар:
1) проблемалық баяндау - мұғалімнің проблеманы тұжырымдап, оны өзі
шешуі, ғылымда оның қалай шешілгендігін көрсету (автомо-бильдердің жұмыс
және қосымша жабдықтары);
2) проблемалық жағдаят туғызып, оған оқушыларды қатыстырып,
бірге шешу (жол жүру қауіпсіздігінің негіздері);
2) проблеманы мұғалімнің өзі тұжырымдап шешуін оқушылардың өздеріне үсыну
(автомобильдерге техникалық қызмет көрсету);
4) проблеманы тұжырымдауды және оны шешуді оқушылардың өздеріне беру
(автомобильдерді басқару). Бұл тәсілді көбінесе факуль-тативтік сабақтарда,
үйірме жұмыстарында пайдаланған орынды.
Автомобиль пәні сабақтары багдарламалап оқыту жолымен де жетілдіріліп
келеді. Бағдарламалап оқыту принципінде оқу материалы жеке элементтерге
бөлініп, сыныптағы оқушылардың қабілеттеріне қарай әрқайсысының өзіне тән
сипатта және жылдамдықта жасайтын оқу әрекетінің реті көрсетіліп, дер
кезінде олардың материалды қалай меңгергендігі туралы ақпарат алып
түрарлықтай арнаулы бағдарла-мамен оқытылуы көзделеді. Бағдарламаланған
оқулықтар мен тапсырмалар сызықтық және тармақтық принцип негізінде дайын-
далады. Мұндай тәсілді пайдаланудың нәтижесінде бағдарламаны бір оқушы
шапшаң, ал басқа біреуі баяу меңгереді, оқушылардың өзіндік оқуына қолайлы
жағдай туғызылады, олардың мұғалімге деген жеке басының наразылығы-күдігі
болмайды.
Бағдарламалап оқыту мен оқушылардың білімін тексеру арнаулы бағдарлама,
тапсырма, бағдарламаланған оқулық "оқытатын" және "тексеретін" машиналар
арқылы жүзеге асырылады. Өкінішке орай, Бұл тәсілдің оқушыларды сөйлетіп,
өз ойын түсіндіре білуге, мұғаліммен қарым -қатынасын дамытып, одан тәрбие
алуға үйретудегі ролі төмен.
Лабораториялық-практикалық сабақтарды өткізу әдістері. Орта және арнаулы
мектептерде лабораториялық-практикалық сабақтар, арнаулы құрал-жабдықтармен
жабдықталған шеберханаларда өткізіледі.
Лабораториялық-практикалық сабақтардың негізгі мақсаты -оқушылардың
теориялық сабақтардан алған білімдерін практика жүзінде бекіту, машиналар
мен механизмдердің құрылысымен таныс-тырып, бөлшектеу, жинау, реттеу
әдістерін үйрету. Бөлшектеу, жинау жұмыстарына қажетті құрылғыларды, монтаж
құралдарын дұрыс пайдалану жолдарын үйрету. Әрбір сабақты тиімді
ұйымдастыра
отырып, оқушылардың мамандыққа деген сүйіспеншілігін, қызығушы-лығын
тәрбиелеуді көздей білу қажет. Оқушылардың мамандыққа тән шеберлігін
арттыру үшін олардың өзіндік жұмыстарын дұрыс ұйымдастыра білу керек.
Сабақтарды циклдарға бөліп өткізеді. Цикл тақырыптарының саны звенолар
санына тең болуы керек, әрбір звеноға арнаулы жұмыс орны ұйымдастырылады.
Звенолардың жұмысын дұрыс ұйымдастыру үшін олардың алмасу графигін жасайды.
Әрбір тақырыптың тапсырмасын дұрыс орындау үшін технологиялық нұсқау
карталарын, олардың меңгерілуін тексеруге арналған карточка-тапсырмалар
жасалынады. Технологиялық нұсқау картасы-ның негізгі мақсаты - оқушылардың
өзіндік жұмысын ұйымдастыру (7,8- сызба; қосымшаны қара).
Әрбір циклдың лабораториялық-практикалық жұмыстарын бастау үшін, оның
тапсырмаларына қажет теориялық білімдердің берілуі керек. Оқушыларды
звеноға бөлгенде, олардың қабілеттеріне, сабақ үлгерімдеріне қарай дұрыс
жасақтай білу қажет. Звенолардың біразы сабақты шеберхана лабораториясында
өтеді де, ал қалғандары өндірістік оқыту шеберханасында машина-трактор
агрегаттарын жұмысқа дайындайды.
Мұғалімнің сабаққа дайындығын екі кезеңге бөлуге болады: оның сабаққа
дербес дайындалуы және сабақтың материалдық-техникалық базасын жасауы
(9,10,11,12 - сызбалар, қосымшаға қара).
Мұғалім әрбір сабаққа мүқият дайындалып, жаңа оқулықтар мен қажетті
әдебиеттерді оқуы қажет; әрбір технологиялық-нұсқау карта-сының мазмұнын
қарап, түзетулер енгізуіне де болады. Егер сабақ барысында жаңа агрегатты
не болмаса механизмді бөлшектеу керек болса, онда мұғалім алдын-ала өзі
бөлшектеп, жинап көруі керек. Әсіресе жұмыс барысында техникалық
қауіпсіздік ережелерінің сақталынуын көздеу қажет.
Лабораториялық-практикалық сабақтарды өткізуге арналған жалпы
әдістемелік нұсқаулар
Лабораториялық-практикалық сабақтарды 10-звенолық етіп өткізген тиімді.
Әр звено 2-3 оқушыдан жасақталады, сондықтан оқып үйренуге арналған
машиналар мен механизмдерді бөлшектеу жұмысында олардың өздігінен жұмыс
істеуді ұйымдастыру мүмкіндігі арта түседі. Дегенмен, Мұндай жүйені орындау
көп уақыт пен жұмыс орнын талап етеді, сол үшін арнаулы механизмдер мен
құрылғыларды пайдалану керек. Мысалы, қозғалтқыштарды, беріліс қораптарын
және артқы белдіктерді бөлшектеп, жинауға 3 сағат аз. Егер арнаулы
құрылғылар мен съемниктерді пайдалану ұйымдастырылмаса, оқушылар жұмысы
толық орындалмауы мүмкін, ал 3 сағат бойы плакат арқылы ғана механизмдер
мен машиналардың құрылысын оқу -сабақты жоққа шығару.
Сабақтың әдістемелік түрғыдан дұрыс ұйымдастырылуы үшін оның жоспарын
жасай білу керек. Сабақтың әр кезеңін тиімді пайдалану қажет.
Төменде автомобиль құрылысы және басқару тақырыбы бойынша алғашқы цикл
сабағының өту кезеңдерінде жүргізілетін шаралардың ұйымдастырылуын беріп
отырмыз.
1) Сабақтың ұйымдастыру бөлімі: оқушыларды тексеру, олардың
киімдерінің техника қауіпсіздігі шараларына сай екендігіне көңіл бөлу.
2) Кіріспе нұсқау:
а) оқушыларды цикл талаптарымен, мақсатымен таныстыру;
б) технологиялық-нұсқау карталарымен жұмыс істеу жолдарын
жеткізу;
в) сабаққа қажет құрал-жабдықтар мен құрылғыларды пайдалану
әдістерін түсіндіру;
г) әр звеноның жұмыс орнына сай тапсырмасымен таныстырып,
жұмысты орындау жолдарын түсіндіру;
д) техника қауіпсіздігі ережелерімен таныстыру;
е) звенолардың алмасу графигінің ережелерімен таныстыру;
и) технологиялық-нұсқау карталарын тарату.
3) Кезекті нұсқау (оқушылардың өзіндік жұмыстарын) ұйымдастыру-
Кезектегі нұсқау барысында оқушылардың өзіндік жұмысын дұрыс ұйымдастыру
үшін мұғалім олардың жұмыс орындарын бірнеше рет айналып шығуы керек:
а) бірінші айналымда қозғалтқыштардың, агрегаттардың бөлшектенуге
дайындығына, әр оқушының технологиялық-нұсқау карталарымен
танысқандығына назар аудару;
б) екінші айналымда қозғалтқыштардың, агрегаттардың бөлшектенуінің
дұрыстығын тексеру, қате болған жағдайда оларға көмек көрсету, техника
қауіпсіздігі ережелерінің орындалуын талап ету;
в) үшінші айналымда оқушылардың жұмыс барысында материалды үғынуына
көңіл аударып, қиын сүрақтарға түсінік беру. Агрегаттар, механизмдер
бөлшектерінің орналасуына дең қойдырып, дұрыс үғым қалыптастыруға
көмектесу;
г) төртінші айналымда бөлшектенген механизмдердің қайта жиналу
әдістерінің орындалуын тексеру, әр оқушының іс-әрекетіне көңіл
аудару, әсіресе олардың құрал жабдықтар мен құрылғыларды
пайдалана білуіне көңіл бөлу. Жиналған механизмдердің сапасына көңіл бөле
отырып, жіберілген қателіктерді түзету жолдарын түсіндіру. Бақылау
нәтижелерін дәптерге түсіру;
д) бесінші айналымда жиналған агрегаттардың сапасын, комплекстілігін
тексеру. Құрал-жабдықтарды, жұмыс орындарын қабылдап алу. Әрбір оқушының
жұмысын бағалап, журналға түсіру.
4) Қорытынды нұсқау:
а) звенолардың жұмыстарын қорытындылай келіп, тиімді жұмыс ұйымдастырған
звеноны, жеке оқушыларды атап өту, әсіресе, жұмыс сапасына оқушылардың
көңілін аудару;
б) жіберілген қателіктерге тоқталып, қажетті нұсқаулар беру;
в) оқушылардың сүрақтарына жауап беру;
г) оқушылардың бағасын естірту;
д) үйге тапсырма беру. Керекті оқулықтарды, оның тарауларын атап-өту.
Лабораториялық-практикалық сабақтарда оқушылардың назарын оқулық
бетіндегі суретке не қажетті тақырыпқа аударып, олардың кітаппен жұмыс
істей білу қабілеттіліктерін дамыту қажет.
Көрнектемелік (демонстрациялау) әдісі. Көрнектемелер сабақ үстінде
көрсетіледі. Сондықтан, ол сабақтың бір бөлігі болып есепте-лінеді және
оқытудың басқа тәсілдерімен (әңгімелеу, лекция, проблемалық оқыту және
т.т.) бірігіп қолданылады. Сабақ үстінде кернектемелерді көбінесе мұғалім
көрсетеді, кейде оларды оқушылардың өздеріне де жасатуға болады.
Бұл әдісті сабақта қолдану оқушыларға техникалық объектілер мен
процестерді табиғи күйде не модельдермен шартты көрініс түрінде қабылдауға
мүмкіндік береді. Көрнектемелер Бұл жағдайда статикалық не динамикалық
болуы мүмкін. Көрнектеме кезінде мұғалімнің әдістемелік шеберлігі өте
қажет, оған кезінде сезбен тиісті түсінік және қорытынды берілуі керек. Оқу
шеберханаларындағы көрнектемелер тек оқытудың көрнекі құралы ғана емес,
оқушылардың білім көзі, оқыту объектісі болып табылады. Мысалы, автомобиль
құрылысын оқы-ғанда, оның детальдарын көрмей, үстамай түсіну мүмкін емес.
Оқу шеберханаларында өтілетін сабақтарда көрнектемелердің әр түрі
қолданылады, оларды мынадай топтарға біріктіруге болады:
- табиғи объектілерді және процестерді (сызбаларын, эскиздерін,
технологиялық карталарын, схема, диаграмма, графиктерін) көрнек-
темелеу;
1. көрнекі құралдарды және графикалық көріністерді көрнектемелеу;
2. кинофильмдерді көрнектемелеу;
3. жұмыс тәсілдерін кәрнектемелеу.
Осыларға жеке тоқталайық.
1. Табиги объектілер мен процестерді көрнектемелеу
Оқу шеберханасындағы сабақтарда мұғалім оқушыларға оқыты-
латын механизмдер, станоктар, құрал-саймандар, машиналардың тек сыртқы
көрінісін ғана емес, оны ашып көрсету арқылы бөліктерін, түйіндерін де
көрсетіп түсіндіреді. Олардың құрылысын, жұмыс істеуін айтып қана қоймай,
жұмыс істеуін де көрсетеді. Тек сол жағдайда ғана оқушылар техникалық
қондырғылардың, машиналардың жұмыс істеуі туралы анық мағлұмат алады. Егер
машиналардың бөлшектерінің өлшемдері кішкентай және көп мөлшерде болса,
онда оны оқушыларға таратып беріп, көрсетуге болады.
2. Көрнекі құралдар мен графиктік кескіндерді (сызба-эскиз,
техникалық карта, схема, диаграмма және т.б.) көрнектемелеу.
Оқушеберханасындағы сабақтарда суреттер, плакаттар, кестелер, техноло-
гиялық карталар, эскиздер мен сызбалар кең түрде қолданылады. Бұлкөрнекі
құралдарды шартты түрде үш топқа бөледі: иллюстрациялар,көрнекі
инструкциялар және олардың үйлесуі.
Иллюстрациялар жаңа сабақты түсіндіргенде, қайталағанда оқушы-ларды
сүрағанда қолданылады. Олар дененің (заттың) көркем және үлкейтілген
кескіні түрінде болады. Оларды іліп қойып, оқу материалы-мен тікелей
байланыста көрсету керек, кейін оқушлырадың зейінін аудармас үшін алып қою
керек.
Инструкциялар ретінде плакаттар мен кестелер қолданылады, олар оқу
шеберханасына ілініп қойылады, онда жұмыс жасау реті және т.б. жазылады не
көрсетіледі.
Сонымен қатар, сабақты техникалық суреттер, эскиздер, техно-логиялық
карталар, график, диаграммалар да қолданылады. Оқушылар оларды оқи білуі
және өздері де қарапайым техникалық құжат жасай білуі қажет.
3. Кинофильмдерді көрнектемелеу. Оқу кинофильмдері оқушыларға
көрнекі түрде және динамикада жаңа техникаларды, технологияны және
еңбек әдістерін көрсетуге мүмкіндік береді. Оның пайдалылығы сөзсіз.
Бірақ кинофилъмдерді оқушылардың дайындық дәрежесіне сай
болатындай етіп таңдап алу керек, және олар үзақ уақыт алмауы керек.
Көбінесе кинофильмдерді көрнектемелеу кіріспе не қорытынды сабақ-
тарда қолданылады. Мұғалім Бұл жағдайда көрнектеменің алдында фильмнің
мазмұнын және фильмнен соң қойылатын сүрақтарды алдын-ала дайындап алуы
керек.
4. Жұмыс тәсілін көрнектемелеу. Оқу шеберханасындағы сабақта-рында
мұғалім жаңа операциялар мен жұмыс тәсілдерін, механизмдер мен машиналардың
жұмысын, құрал-саймандарды қолдану әдістерін көрсетеді. Ол мұғалімнен
мынадай шарттарды орындауды талап етеді:
1) Көрнектеменің айқын мақсаты болуы керек.
Көрнектеме көп уақыт алмауы керек және барлық қондырғы-
лардың жұмысын бірден көрсетудің қажеті жоқ.
Көрнектеме мамандандырылған түрде және дұрыс болуы керек,
ол үшін мұғалім тек теориялық материалды ғана емес, оны жасай да
білуі керек.
II-тарау. АВТОМОБИЛЬ ІСІ ПӘНІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ БОЙЫНША ДИДАКТИКАЛЫҚ
МАТЕРИАЛДАРМЕН ЖАБДЫҚТАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Автомобильдердің жалпы құрылысы және жіктелуі. Автомобильдерді
басқару
Оқушыларды ауылшаруашылығында қолданылатын автомобильдер мен
тракторлардың жалпы құрылысымен, қолданылуы, белгілері бойынша жіктелуімен
таныстырғанда плакаттар мен диафильмдерді кең пайдаланған дұрыс. Олардың
көмегімен көрсетуге болатын автомобильдің маркасына тоқталудан бұрын,
олардың бәріне тән негізгі бөлшектерінің (механизмдерінің) орналасуына
көңіл аудару керек. Олардың бәрі конструкциялық ерекшеліктеріне қарамастан,
қозғалтқыштан, трансмиссиядан, жүріс бөлігінен, басқару механизмі-нен,
жұмыстық және қосалқы жабдықтардан түратынын айта кету маңызды (14-сурет,
қосымшада келтірілген).
Автомобильдер мен тракторлардың негізгі бөлшектерінің орнала-суын
плакаттан көрсете отырып, олардың атқаратын қызметтеріне ғана тоқталса
жеткілікті. Мүндағы негізгі мақсат - оқушыларға әрбір бөл-шектің қызметін
ұғындыру. Оларға қозғалтқыштың жеке энергети-калық қондырғы екенін, оның
жылу энергиясын механикалық энергияға айналдыратынын, трансмиссия болса
оның білігіндегі бұраушы моментін жетекші доңғалаққа беретіндігін т.с.с.
ұғымдарды түсініп, меңгеруін көздеу қажет.
Сонымен қатар плакаттардан автомобильдердің басқару механиз-міне
тоқталып, олардың рульдік басқару және жүру жылдамдығын бәсеңдетіп не
тоқтататын тежеуіш жүйесін көрсетіп, берілістерін ауыстыру әдісін үйрету.
Мұғалім өндірістік оқыту шебері көмегімен тренажерлардың рычагтары мен
педальдарының орналасуын, олардың атқаратын қызметін көрсетіп, оқушылардың
өздеріне іске қосу, ажырату жаттығуларын жасатады.
2.2
Қозғалтқыштың конструкциясын және жұмысын оқыту
Оқушыларды іштен жану қозғалтқыштарының құрылысымен, әрекет ету
принципімен, олардың жіктелуімен таныстыра отырып, бір цилиндрлі және көп
цилиндрлі қозғалтқыштардың жұмыс ерекшеліктерін түсіндіру (15-сурет,
қосымшада келтірілген). Мұғалім іштен жану қозғалтқышының анықтамасын
береді, сонан соң қозғалтқыштардың негізгі белгілері бойынша жіктелуін
жұмыс циклі бойынша (екі және төрттактілі) (16,17-сурет, қосымшада
келтірілген) және жанатын қоспаны алу әдісі бойынша (дизельді және
карбюраторлы) айтады. Дизельді қозғалтқыштың карбюраторлы қозғалтқыштан
айырмашы-лығын түсіндіреді. Дизельді қозғалтқыштың жұмыс принципін
түсіндіру үшін плакатта көрсетілген қарапайым схема немесе бір цилиндрлі
дизельді қозғалтқыш макеті арқылы түсіндіруге болады. Жану процесінің
ерекшелігін дұрыс үғыну үшін, форсункаларды көрсеткен дұрыс.
Қозғалтқыштардың жұмыстық циклдерін түсіндіру үшін іске қосқыш
қозғалтқыш тілмесін, плакаттарды екі тақтілі қозғалтқыш моделін пайдалану
керек. Жалпы қозғалтқыштардың жұмыстық циклдерін түсіндіру үшін алдымен екі
тақтылы қозғалтқыштың жұмыс циклын түсіндірген дұрыс. Ол үшін "Екі тактілі
қозғалтқыш"- динами-калық плакатын пайдаланған жөн. Төрт тактілі
карбюраторлы қозғалтқыштың жұмыс циклін түсіндіру барысында оның дизельді
қозғалтқыштан басты айырмашылығына оқушылардың назарын аударады.
Екі тактылы карбюраторлы қозғалтқыштың жұмыс циклін түсіндіру үшін, онда
клапандар болмайтынын, жанғыш қоспаның енуі және пайдаланылған газдың шығуы
цилиндр саңылауы арқылы жүзеге асырылатынын, Мұндайда цилиндр саңылауы
қозғалып тұрған поршеньмен дер кезінде ашылып, жабылып тұруын оқушыларға
ескерте отырып, бір цилиндрлі екі тактылы карбюраторлы қозғалт-қыштың
моделін пайдалану керек. Мұғалім бұл қозғалтқыштардың
төрт тактылы қозғалтқыштарға қарағанда, конструкциясы мен пайдаланылуы
жағынан қарапайым келетінін, олардың жұмысының біршама біркелкі болатынын,
жұмыстық жүрісі иінді біліктің әрбір айналымында өтетінін түсіндіреді.
Сонымен қатар, оларды салыстыра отырып, мұғалім Бұл қозғалтқыштардың өзіне
тән кейбір кемшіліктері бар екенін де айта кеткені дұрыс. Әсіресе олардың
қыс айларында жүргізу қиындығына тоқталып, оларды қысқа мерзімді жұмысқа
-трактордың дизельді қозғалтқышын жүргізу үшін ғана пайдалана-тынын
түсіндіреді. Қозғалтқыштың тілмесін және оның моделін плакаттармен қатар
көрсете отырып, қозғалтқыштардың механизмдері мен жүйелерінің қызметі
туралы түсініктерді оқушылардың дәптерлеріне түсіруін көздеген дұрыс.
Дизельді қозғалтқыштың жалпы құрылысымен танысып болған соң мұғалім
автомобильдің карбюраторлы қозғалтқышына тоқталады. Мүнда да механизмдер
мен жүйелердің трактор дизеліндегідей екенін ескерте отырып, тек оның
айырмашылықтарына ғана тоқталады. Карбюраторлы қозғалтқыштардың
цилиндріндегі жұмысшы қоспаға, от алдыру жүйесіне айрықша көңіл бөлген
дұрыс.
Мұғалім өткен тақырыпты қайталау кезінде оқушылармен әңгіме-лесе отырып,
ауызша сүрақтар береді немесе бағдарламаланған тест-тапсырмаларды
пайдаланады. Төменде ауызша сұрақтар мен тест-тапсырмалардың үлгісі
көрсетілген.
Сұрақтар:
1) Қозғалтқыш дегеніміз не?
2) Қозғалтқыштар қалай жіктеледі:
3) Қозғалтқыштардың жұмыстық циклдері қандай?
1) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz