Мектеп оқушысын вокалды хор өнеріне баулудың әдістемелік технологиясы
Музыка сабағында оқушылардың вокалды-хор дағдыларын қалыптастыру
технологиясы
ТҮЙІН
Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының, 5В010600 Музыкалық білім
мамандығының сырттай білім беру факультетінің бітіруші МИП-27-1 тобының
білімгері Ахматова Әселдің Музыка сабағында оқушылардың вокалды-хор
дағдыларын қалыптастыру технологиясы тақырыбында жазған дипломдық жұмысы.
Зерттеу пәні: мектеп музыка сабағы және хор үйірмесі;
Зерттеу мақсаты: мектеп музыка сабағы және хор үйірмесіндегі оқушының
вокалдық әншілік дауысын қалыптастырудың, сақтаудың әдістерін анықтау;
Дипломдық жұмыс: кіріспе, негізгі бөлім, екі тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
АННОТАЦИЯ
На дипломную работу студентку группы МИП-27-1,специальности
5В010600 Музыкальное образование, факультета заочного образования,
Таразского государственного педагогического института Ахматовой Асель,
выполненную на тему: Технология формирования вокально-хорвых навыков
учащихся на уроке музыки.
Предмет исследования- урок музыки и школьный хоровой кружок.
Цель исследования – определить технологию формирования и охраны
вокально певческого голоса учащихся общеобразовательных школ .
Структура дипломной работы- дипломная работа состоит из введения ,
двух глав, заключения и списка использованной литературы .
The Summary
On degree job of the student of group МIP-27-1, speciality 5В010600 "Music
educations", faculty of correspondence education, Тaraz of state
pedagogical institute Ahmatova Asel , executed on a theme: " Technology
formation and protection bokale of a vote of the pupils in a school choral
circle ".
Subject of research a choral circle of school.
The purpose of research - to define tehnology of formation and
protection of a vote of learning comprehensive schools.
The structure of degree job degree job consists of introduction two
chapters, conclusion and list of the used literatures.
Жұмыстың мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Оқушыларға музыкалық тәрбие берудегі вокал және хор өнерінің маңызы
1.1 Жалпы вокалды- хор өнерінің дамуы мен қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ..6
1.2 Мектепте оқушыларды вокалды- хор өнеріне баулу арқылы әншілік
дауыстарын қалыптастырудың тәрбиелік маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
Тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2. Мектеп оқушысын вокалды хор өнеріне баулудың әдістемелік технологиясы
2.1 Мектеп оқушыларына арналған вокалды- хор үйірмесі
жұмысы ... ... ... ... ..18
2.2 Мектеп оқушысының жас ерекшеліктері негізінде вокалды - хорға баулудағы
әншілік дауыстарын қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 38
Тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..63
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі : Қазақстан - 2030 стратегиясы анықтап
берген және Республиканың ғылым мен білім беру жүйесінің алдында тұрған
жауапты міндеттерінің бірі мемлекет үшін Қазақстанның гүлденуіне, егеменді
еліміздің өсіп-өркендеуіне өз үлесін қосар білімді мәдениетті жастарды
тәрбиелеу болып табылады. [1]
Егеменді еліміздің ертеңі, болашағы, жас ұрпаққа тәлім тәрбие беруде
музыкалық тәрбиенің орны зор болып табылады.
Жаңа қазақ балаларының отан сүйгіш ұлтжанды, өз елінің патриоты
болып өсуіне, өз халқының тарихын біле отыра, оның халықтық музыка өнері
туралы мақтанышпен игеріп білуге тәрбиелейтін бірден –бір құрал музыка
болғандықтан, соның ішіндегі ерекше жанр вокалды-хор музыкасы, баланы
көпшіл болуға, өз достарын сыйлауға, саптажәне жеке тұрып ән орындауға,
вокал өнерінен дәріс алуға, сондай-ақ түрлі халықтық, әлемдік музыкалық
шығармаларды ұжым болып, жеке және көппен айтуға,орындауға баулуда тағыда
хор өнерінің мүмкіншілігі өте зор екендігін көреміз.
Қазақ халқының жалпы ән айту дәстүрінде көпдауыста үндесіп ән
айтпасада, олар бір дауыста яғни унисонда бірігіп, көпшілік болып түрлі
ойын тойлары мен қуаныштарында, ас-жиындарында ән шырқағанын тарихи
деректер арқылы білеміз.
Қәзіргі Қазақстан музыка өнері әлемдік деңгейде қарыштап
дамыған.Музыка жанрының қай саласын алмасақта барлығынан музыкалық кәсіби
деңгейдегі түрлі орындаушыларымыз әлем халқына өз өнерлерін паш етіп жатыр.
Қазақ халқы әншіл ұлттардың біріне жатады.Халқымыздың түрлі
салт дәстүрлеріне байланысты үлкен жиындары, тойлары ән айту мен күй
тартудан,сондай-ақ көп болып бір дауысты ән орындау жар-жар, той жыры
т.б. сияқты халықтық ән орындау дәстүріне айналған.
Хор және вокал өнері халқымызға өткен ғасырдың басында келіп, қәзіргі
уақытта шарықтау шегіне жетті. Хор өнері мен оқушылардың вокалдық ән
орындаушылық және дауыстарының қалыптастыру мәселелері туралы зерттеулер
әдістемелік теориялары мен тәжірибелері : Добровольская И.,Орлова Н.,
Қарамолдаева Г., Ахметова М., Исағұлова А., Дүйсембінова Р.Қ., Бандина А.,
Попов В., Абелян Л., Горяева Н.А., Орлова Г., Бекина С., Жакеева Б.,
Абдуллин Э.Б., Николаева Е.В., Колесникова Г.А., Қыдырбаева Қ.Қ., Орленин
В.П., Соколов В., Стулова Г., Балтабаев М.Х., Струве Г.А., Байділдаев Ө.,
Жәрдемалиева Р.Р. сынды ресей және қазақ ғалым музыкант- педагогтарының
еңбектерінен көрініс тапты.
Мектептердегі музыка сабағындағы ән орындау сыныптық көпшілік ән
орындау немесе хормен айтуға жатады. Бұл іс-әрекет оқукшылардың вокалды-хор
дағдыларының қалыптастырады. Вокалды-хор дағдыларын сауатты қалыптастыру
қәзіргі кезеңде жаңашыл технологияларды меңгеруді талап етеді.Жалпы білім
беретін мектептерде оқу пәні музыка сабақтарында және сыныптан тыс хор және
вокал үйірмелерін ұйымдастыру үдерісінде оқушылардың вокалды-хор дағдыларын
меңгерту жұмыстары жолға қойылған. Түрлі жастағы оқушылар музыка сабағы мен
мектеп хорында бірігіп ән орындау арқылы жалпы вокалдық-хор дағдыларын
меңгеріп орындаушылық шеберлігіне баулынады.. Хор және вокал өнеріне мектеп
оқушыларын баулу арқылы әншілік дауыстарын қалыптастырудың тиімді әдістері
мен технологияларының мәнін анықтау мақсатында тақырыпты: Музыка
сабағында оқушылардың вокалды-хор дағдыларын қалыптастыру технологиясы деп
таңдадық.
Зерттеу мақсаты : Мектептегі музыка сабағында және хор үйірмесінде
оқушының вокалдық-хор дағдыларын қалыптастыру технологиясын қолдану арқылы
әншілік дауыстарын қалыптастырудың тиімді әдістерін анықтау;
Зерттеу нысаны : оқушыларды хор және вокал өнеріне баулу арқылы,мектеп
оқушысының дауыстарын қаплыптастыру мазмұндары.
Зерттеу пәні : музыка сабағында және оқушылар хорын ұйымдастыру арқылы,
мектеп оқушысының вокалды-хор өнерін игерте отыра әншілік дауыстарын
қалыптастыру үрдісі;
Зерттеудің ғылыми болжамы : егер оқушыларды вокал және хор өнеріне
баулу жұмыстары негізінде, оқушының әншілік дауыстарын қалыптастырудың
тиімді әдістері теориялық тұрғыда негізделіп және оның әдістемесі жасалса,
музыка сабағында, вокал және хор үйірмесінде оқушылардың әншілік дауыстарын
қалыптастырудың мүмкіндіктері анықталып, педагогикалық шарттары
айқындалса, онда музыка сабағында хор үйірмесінде оқушылардың әншілік
дауыстарының дұрыс қалыптастырудың әдістемелік тиімді жолдары қәзіргі
оқушының ән орындаушылық талаптарына сай болады, өйткені ол оқушының табиғи
дауысының дұрыс қалыптасуына, ән орындаушылық дағдысының артуына ықпал
жасайды;
Зерттеудің міндеттері :
- хор өнерінің дамуы туралы теориялық тұрғыда талдау жасау;
- мектепте оқушыларды хор өнеріне баулу арқылы әншілік дауыстарын
қалыптастырудың тәрбиелік маңызын анықтау;
- мектеп оқушыларына арналған хор үйірмесі жұмысының әдістемелік талапқа
сай жүргізу әдістемесіне сипаттама беру;
мектеп оқушысының жас ерекшеліктері негізінде хорға баулудағы дауысын
қалыптастырудың іс – шараларының үлгі жоспарларын дайындау;
- Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері : музыкатану,музыка
тарихы, музыкалық-психологиялық, музыкалық-педагогикалық концепциялар,
музыкалық білім беру әдістемелері;
Зерттеу көздері: Қазақстан республикасы Президентінің Халыққа
жолдаулары, зерттеу тақырыбына байланысты философиялық, психологиялық,
педагогикалық еңбектер, Білім туралы Заңы 2007. Білім және ғылым
министрлігінің нормативті құжаттары, оқу-тәрбие үрдісіндегі озат
тәжірибелер, оқу-әдістемелік құралдар және ҚР үкіметінің ресми құжаттары,
қаулы –қарарлары;
Зерттеу кезеңдері :
1 кезеңде 2011 қыркүйек-желтоқсан айлары зертеу мәселесі бойынша
музыкалық-педагогикалық әдістемелік әдебиеттерге шолу, талдау жасалды,
мектептегі педагогикалық тәжірибе кезеңінде эксперименттік бақылау
жұмыстары жүргізілді;
2 кезеңде 2012, қаңтар-мамыр айларында зерттеу тақырыбы бойынша
материалдар қайта өңделіп, жұмыстың негізгі бөлімі, кіріспе, қорытынды
дайындалды;
Зерттеу базасы : Тәжірибелік эксперименттік жұмыстар Тараз қаласы
№36 орта мектебінде жүргізілді;
Зерттеу әдістері : зерттеу мәселесі бойынша музыкалық –педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау, мектептегі хор үйірмесінде
оқушылардың әншілік дауыстарын қалыптастырудың тиімді әдістерін ұсыну,
әңгіме – сұхбат, сауалдамалар жүргізу, оларды сараптау, нәтижелерін шығару;
Зерттеудің практикалық мәні:
- зерттеу нәтижелерін мектепте хор үйірмесін жүргізудегі оқушылардың
әншілік дауыстарын қалыптастырудың тиімді әдістемелерін жетілдіру
мақсатында мектептегі оқу-тәрбие үрдісінде, жоғарғы оқу орнында музыкалық
білім бөлімдерінде пайдалануға болады;
Дипломдық жұмыстың құрылымы :
Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім, екі тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Кіріспе бөлімде зертеу жұмысының көкейкестілігі, объектісі, пәні,
мақсаты, болжамы, міндеттері, әдістері, ғылыми жаңалығы мен теориялық
маңызы, практикалық маңызы, базасы, кезеңдері, құрылымы қамтылды.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауында хор өнерінің дамуы туралы
теориялық тұрғыда талдау жасалынды; мектепте оқушыларды хор өнеріне баулу
арқылы әншілік дауыстарын қалыптастырудың тәрбиелік маңызын анықталды;
Екінші тарауында - мектеп оқушыларына арналған хор үйірмесі жұмысының
әдістемелік талапқа сай жүргізу әдістемесіне сипаттама берілді;
мектеп оқушысының жас ерекшеліктері негізінде хорға баулудағы дауысын
қалыптастырудың іс – шараларының үлгі жоспарларын дайындалды;
Қорытындыда жұмыстың зерттеу нәтижелері негізделген тұжырымдамалар мен
ұсыныстар берілді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізіміне зерттеу жұмысына байланысты
қолданылған әдебиеттер енгізілді.
1.Оқушыларға музыкалық тәрбие берудегі вокал және хор өнерінің маңызы
1. Жалпы вокалды-хор өнерінің дамуы мен қалыптасу тарихы
Басқа өнер түрлері сияқты хор өнері де қоғамдық ой-санасының
негізгі бір формасы. Хор өнерінің де өзіне тән ерекшеліктері бар. Ол - сөз
өнері, музыка, орындаушылық шеберлігі, көркемдік бейнелеу, сахна, т.б.
өнердің амал-тәсілдерін бойына жинаған синтездік өнер.
Хормен ән орындау танымдық өсу жолында эстетикалық көзқарастың
қалыптасуына, сонымен қатар, еліміздегі жалпы музыкалық мәдениетіміздің өсу
саласында аса маңызды орын алады.
Хор – грекше – хорес, қазақша мағынасы (топ, жиын) деген мағынан
білдіреді. Хор халық арасына кеңінен таралып қанат жайып дамып келеді. Хор-
әртүрлі дауыста ән салатын адамдардан топтасып, ұйымдасқан ұжым. Хор ұжымын
құру, оның жұмысын бір жүйеге келтіру хор жетекшілеріне жүктеледі. [26]
Вокал – французша- vokale- қазақша мағынасы дауыс яғни дауыспен ән
орындау деген мағынаны білідіреді.[26]
Концерттерге музыкалық шығармалар хор жетекшісінің, яғни дирижердің
басқаруымен орындалады. Дауыстар диапазонына қарай төмендегідей болып
топтасады: әйелдердің жоғарғы дауысы – сопрано. Ерлердің төменгі дауысы –
бас.Әйелдердің төменгі дауысы – альт. Ерлердің жоғарғы дауысы – тенор.
Балалар жоғары дауысы дисконт деп айтылады,төменгі дауысын альт дейміз.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап елімізде көркем
өнерпаздарымыздың халықтық хормен ән салу қозғалысы кең бағытта шарықтап
үгіттелді және өкімет тарапынан да қолдау жоғары болды.
Орта Азия халықтары секілді қазақ халқының хор өнері Ұлы Қазан
төнкерісінен бұрын болған жоқ деген пікірге қарсымыз, себебі халықта
барлығы қосылып унисонмен хор айту дәстурі болған. Жеке ән салуды былай
қойғанда, халық қосылып ән салуға селқос болмаған. Ойын-сауықтарда екіге
бөлініп, бірі бастап, қалғаны қоштай отырып сендер де қосылыңдар деген
қошамет тілектерден соң шарықтап кеткен.
ХХ ғасырдың 30-жылдары басында ақ Қазақстанда хор айту тәсілдері
профессионалдық тұрғыда дамуға бет алды. Осы кезеңде хор айту өнерін
Құрманбек Жандарбеков, Елубай Өмірзақов, Әміре Қашаубаев, Иса Байзақовтар
секілді ұлағатты өнер қайраткерлері қойылымның бірінші бөлімінде драмалық
шығармада ойнаса, екінші бөлімінде бірнеше дауысты хормен халық әндерін
орындаған.
1933 жылы Қазақстанда алғашқы музыкалық театрдың ашылуына байланысты
Қазақ драма театрының жанынан ән, хор айтушы артистер тобы бөлініп шықты
және сол жылы Қарағанды радио комитеті жанынан хор коллективі құрылып, оны
Б.А.Орлов, В.С.Пирогова ұйымдастырды.
1934 жылы Семей қаласында қазақ хоры ұйымдастырылып, оны Л.Хамиди
басқарды. Ол халық әндерін бірнеше дауыстарға қойып, халықтың өзіне әсерлеп
естіртті.
1937 жылы қазақтың Жамбыл атындағы мемлекеттік филармониясы жанындағы
хор коллективі негізінде Қазақтың хоры құрылып, ол кейін Қазақтың
Мемлекеттік хор капелласы деп аталды. Оның тұнғыш ұйымдастырушысы
Б.В.Лебедев болды. Осы хордың Б.Байқадамов көп жылдар бойы көркемдік
жетекшісі, дирижеры болды. Олар қазақтың Ахау бикем, Қараторғай,
Айттым сәлем Қаламқас атты әндеріне өңдеулер жасалып, халықтың сүйіп
тыңдайтын хор шығармаларына айналды.
Ән халықтың өлмейтін қазынасы десек, мұндай қазынаның орасан
молдығы жағынан қазақ халқы дүние жүзіндегі ең бай халықтардың бірі деуіміз
керек. Қазақ әндерінің мазмұны, сезімінің тереңдігі, формасының мінсіз
әдемілігі – мұны шығарған халықтың интеллектуалдық тамаша дарындылығының
айғағы болып табылады.
Қазақтай дарынды халықтың әлі ешкімнің құлағына шалынбаған ән-күй
байлығын қағазға түсіріп,жаза бастағаннан –ақ байқаған едім,-деп көрсеткен
еді қазақ халқының 1500 ән-күйлерін жинақтаған А.В.Затаевич.[4]
Хор өнері өте ерте заманнан бері дамып келе жатқан көне музыкалық
өнер түрлеріне жатады.Хордың дамуы адамдардың материалдық жағдайын анықтап
отырған.
Ғалымдардың жүргізген қазба жұмыстарының нәтижесінде хор өнері алғашқы
қауымдық құрылыстан бері дамыған деп көрсетіледі,адамдар өздерінің еңбек
үрдісінде көп болып ән айтып көңіл көтерген.
Ежелгі Египет, Вавилон, Үндістанда көп болып ән орындау халық
жиындарында дене қимылдарымен бірге немесе ән өнерімен байланыса отыра
дамыған. Сол кезеңдерде үнді әйелдерінің хорлары патшалар мен раджылардың
сарайларында болғандығын тарихи деректер дәлелдейді.
Әсіресе хор өнері Ежелгі Грекияда дамып, грек философы Платон музыка
өнерін хордың негізі деп таныған.
Грекияда елдің әр қалаларынан жиналған хорлар жарысы өткізіліп
отырған. Гимн – салтанатты ән ежелгі спортшыл гректердің олимпиядалық
жарыстарындағы жеңімпаздарды мадақтауда ерекше орын алған.Ежелгі Грекия хор
айту өнері бір дауыста яғни унисонда орындалып, әйелдер мен ерлер болып
орындаған.Трагедиялық жанрдағы хорларды 12-15 ерлер дауысынан тұратын
хорлар айтқан.Ежелгі Грекияда дауыстарды жоғары дауыс,ортаңғы дауыс,
төменгі дауыс деп бөлген.
ҮІ-ҮІІ ғасырларда Византияның хор өнері өріс алып дами бастайды.Соның
ішінде хор айтудағы гимн - әнұран ерекшеленеді.Иоанн Дамаскии,Андрей
Крицкии және т.б. мадақтау салтанатты гимнды тудырушылар болды.
Гимндер түрлі мерекелер мен жиындарда, шіркеулерде орындалды.
Византия хорының құрамында 150-200 адамға дейін ән орындаушылар болды. Орта
ғасыр хор мәдениетінің даму ошақтары ежелгі Рим,Милан,Париж, Сент-
ГалинаШвейцария қаларының шіркеулері мен монастырларында дамыды.Бұл
қалаларда арнайы ән мектептері ашылды.Ән айту мектептерінде арнайы хор
орындайтын әншілер мен регенттердирижерлер даярланды.Үш және төрт дауыста
орындалатын матеттерхорға арнайы жазылған шығарма пайда болды.
ХІҮ-ХҮ ғасырлардан бастап қайта өрлеу кезеңінің хор өнерінің дамуы
басталады. Қатаң полифониялық стильде хор орындау пайда болды.Шіркеу
хорының беделі арта түсті, алғашқы Рим Авениондық капелласы өмірге келеді.
Ватиканның сарайындағы шіркеуде капелла жұмысы жүргізілді, бұл
капелланың ерекшелігі хорды сүйемелсіз а-капелла түрінде орындаған,
құрымында 24-30 адамнан болған.Капеллада ең таңдаулы музыканттар ғана
орындаушы бола алған.Сондай-ақ хор өнері Венецияда ерлер хоры сүйемелдеумен
орындауда, Германияда халықтық жанрда хор айту дами бастады.
ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы хор өнерінің дамуындағы ерекшеліктер хор
шығармаларының жаңа түрлері оратория, кантатаның пайда болуы.
Италия, Англия,Франция елдерінің соборларында ең таңдаулы үздік хорлар
болып, арнайы жабық түрдегі оқу орындары ашыла бастады. Неапл мен Венецияда
бірнеше консерваториялар ашылып, музыканттар дайындалды.ХҮІІІ ғасырдың
басында Гендельдің монументальді ораториясы хор өнеріндегі жаңалыққа
айналды.И.С.Бахтың кантаталары мен мессалары және матеттері өмірге
келді.Ұлы Франция революциясы арқылы хор өнерінің жаңа сатысы
азаматтық,халықтық, көпшілік бағыт пайда болды.Парижде көпшілік
революциялық әндер орындау мейрамдары өткізілді.
ХІХ ғасырдың ортасына қарай жұмысшылар қозғалысының дамуына
байланысты,көпшілік хор айту ұйымдары пайда бола бастады.Парижде атақты
әншілік Орфеон қоғамдық бірлестігі қалыптасады.Қоғамның құрамында 1500-ге
дейін ұйымдар болып,60000 адамнан тұрды.Олар революциялық әндерді
орындады. Аштар Марсельезасы , Нан туралы ән,сондай-ақ әлемдік
пролетариаттың ән ұраны Интернационал жас жұмысшы ақын Эжен Потье мен
Пьер Дегейтер жазған.
Германияда неміс ерлер хор қоғамдары қалыптасты.Олар неміс сазгерлері
Шуберт, Мендельсон, Вебердің шығармаларын айтты. Сондай-ақ хор өнері
Ресейде де өз даму шыңына жетті ,славян халықтарының көп дауыста ән
орындауы,олардың халықтық өнерінің бірі болып саналады.
Орыстардың хор мәденеиеті шіркеумен бірге байланыста болатын.Алғашқы
кәсіби хор капелласы ХҮ ғасырдың ортасында Петербургте құрылып, Хор
государьевых певчих дьяков деп аталды.Сондай-ақ Москвадада Хор патриарших
певчих құрылды,кейіннен Москва сенодальды хоры деп аталынды.Ресейдің бай
адамдары боярлар мен князьдер де өз хорларын ұстаған.Иван ІҮГрозныйдың
кезінде орыс хорында 35 адам болса, кейіннен 50-60 адамға жетті.Орыстың
атақты патшасы болған Петр І-ші де хор өнеріне аса маңыздылықпен қараған.
ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр аралығында орыс хор өнері өзінің шарықтау
шегіне жетті.Орыс хор мәдениеті әлемдік деңгейдегі ең дамыған өнерге
айналды.Орыстың сазгерлері Глинка, Бортнянский хор өнеріне баулу оқу
орындарының ашылуына мүмкіндік жасады.Хор капеллаларына ұлдармен қатар қыз
балаларды да қабылдайды.ХХ ғасырдың басында орыс жұмысшы революционерлері
мен студенттерінің хор ұжымдары пайда болды.
Бұл өнер түрі Орыс, Украин, Балтық жағалауы, Грузин халқы, жалпы тау
халықтары арасында ертеден - ақ ата-бабаларында дамыған. Орыс халқы өткен
ғасырлардың өзінде эстетикалық тәрбие мен халықтың мәдени ағарту шараларын
хормен ән салу өнерінен көрген.[24]
1.2 Мектепте оқушыларды вокалды- хор өнеріне баулу арқылы әншілік
дауыстарын қалыптастырудың тәрбиелік маңызы
Жалпы білім беретін мектептердің музыка тәрбиесінің негізгі жүйелі
саласы - музыка пәні болып табылады.
Музыкалық тәрбие жұмысын ұйымдастырудың негізгі түрі – музыка сабағы.
Музыкалық тәрбие берудің мақсаты музыкант тәрбиелеу емес, ең алдымен
адам тәрбиелеу - деп белгілі орыс педагогы А. А Сухомлинский айтқандай
мектептерде жүретін музыка сабақтарының міндеті оқушыларға эстетикалық
тәрбие беру арқылы, сезімталдыққа, әдемілік пен сұлулықты көре, сезіне
білуге, иман жүзділікке баулу, болып табылыды. [25]
Дұрыс ұйымдастырылған музыка сабағы жан-жақты адамгершілік қасиеттерді
бойына сіңірген, ұлттық өнерімізбен өзге ұлттардың әлемдік музыка
мәдениетінің үлгілерін қатар игерген білікті, ойлы азамат тәрбиелеп шығуға
септігін тигізді.
Музыка – ойдың терең бұлағы. Музыкалық тәрбие сана сезімнің
қалыптасуын, жан дүниенің сезімін, адамгершіліктің нығаюын музыкалық
педагогика қадағалайды.
Музыкалық тәрбие – адамның музыкалық мәдениетін, музыкалық ынта-
қабілетін нысаналы және жүйелі дамыту, оның бойына музыкалық тебіреніп-
толғана білуді, оны қоғамдық тарихи тәжірибесін, музыкалық оқу мен білім
элементтерін жаңа ұрпаққа табыс ету процесін қамтиды. Ал әрбір халықтың
рухани мәдениетінің қалыптасу және даму үрдісі музыкалық-эстетикалық
тәрбиенің даму үрдісі арқылы жүретіні мәлім. [23]
Музыкалық және эстетикалық тәрбиеде әрбір халықтың мәдени және
рухани мұрасына дұрыс көзқарасты қалыптастыру, оларды қазіргі мектепте
пайдаға жаратудың жолдарын көрсету маңызды мәнге ие болып отыр. Мұның бәрі,
әлбетте, музыкалық және эстетикалық тәрбиенің бұрынғы тәжірибесін және
бүгінгі жай күйін терең талдауды қажет етеді.Музыка сабағына арналған
бағдарламада негізгі музыкалық тәрбие әрекетінің бірі - ән салу.
Ән өнері - халық тарихымен бірге туып, бірге жасап келеді. Ол адамның
жан серігі, сондықтан да ән өміршең. Өміршең өнермен жас ұрпакты тәрбиелеу-
заманымыздың талабы. Әсіресе топпен ән сала алу, оны бір ғана емес, бірнеше
дауыстардың өзара үйлесімділік тауып орындау үлкен өнер болып табылады.
Осындай өнерге жас ұрпакты қалай баули аламыз?. Оның қазіргі уақытта қандай
жаңа амал-тәсіл, әдістері болмақ. Әрине көп дауысты ән салудың негізі - қос
дауысты әнді айтудан басталады.
Көп дауысты ән айтудың негізі - әншілік дауыстың таза, дұрыс, дыбыс
биіктігін ұстай алуында. Шығарманың ладтық, ырғақтық, дыбыстардың
интонациялық тазалығын сезініп, оны өздігінен оқушының құра білуінде. Бұл
жерде балалардың жас ерекшелігін ескере отырып, мұғалімнің хор репертуарын
таңдай білу шеберлігінде.
Мектеп әндерін қос дауыста айтқызу әдісінің ең тиімді жолдарын
ұстаздардың көп жылғы тәжірибесінен тұжырымдауға болады. Таңдалып алынған
балалар шығармаларын екі дауысқа бөліп үйретуді бастамас бұрын жалпы
орындалуын мұғалімнің жеке орындауында немесе күй табақ баспасынын тыңдатып
таныстырып алған соң, оның екінші дауысын жеке орындағанда, өзінше бір әсем
ән болып шығатындай ыңғайлап, әсерлеп дауысты түсіру қажет. Ол әуенді
баланың есінде сақталынып қалғанынша бірінші дауысқа қоспай, ән салудын
барлық тәртібімен мұғалім еңбектенуі тиіс. Содан кейін ғана негізгі әуенге,
яғни бірінші дауысқа косқанда екінші дауыс өз қалпын сақтап, қос дауысты
балалар хорының нәтижелі болып естілуіне көп септігін тигізеді.
Бастауыш немесе орта буын сыныптардың сабақтағы дауыс жаттығуын
жасатуда, немесе хор айтуда негізгі дауысқа жалпы орта музыкалық табиғи
дарыны бар оқушылардың тобын жинақтап, ал екіншіге құрамы жағынан шағын
болса да музыкалық есту қабілеті жоғары,дауыс тембрлері анықтау топ
окушылардан жинақталып қүрылғаны жөн. Ал жалпы музыкалық дыбысты таза ұстай
алмайтын, музыкалық ырғақты сезбейтін окушыларды негізгі әуенді ұстайтын
топ әншілеріне қосып орындату керек, себебі ол балалар еренсіз қалмай, келе-
келе олардың ән салуға ынталары оянады.
Мектеп оқушысын хорға баулуға басты әсер етуші фактор – музыкалық
тәрбие. Тәрбие – терең мазмұндағы ұғым. Педагогикада тәрбие баланың рухани
дамуына, дүниетанымының кеңеюіне, білім беру арқылы белгілі бір дағдының
қалыптасуына әсер етуші фактор ретінде қарастырылады.
Тәрбиенің негізгі мәні, мақсаты – сапалық жағынан жеке адамның жан
дүниесін қалыптастыру.[12]
Музыка мұғалімінің алдына оқушыларға музыкалық тәрбие беруде белгілі
бір мақсат пен міндеттер қойылады. Музыка сабағында нақты мақсат қойылу
арқылы музыкалық тәрбиенің міндеттері жүзеге асырылады.
Бірінші міндет – музыкалық іс-әрекеттер арқылы оқушының сезімін (эмоциясын)
ояту. Оқушылардың сабақ үстіндегі іс-әрекетінде эмоция өзіндік бағыттаушы
және реттеуші рөл атқарады.
Екінші міндет – музыканы саналы түсінуге баулу. Саналы түсіну үшін белгілі
бір деңгейде музыкалық білімі болуы керек. Сондықтан, бұл міндетті жүзеге
асыру үшін, нота сауатын меңгерту мақсаты қойылады. Нота сауаты арқылы
музыканың көркемдік құралдарының (екпін, саз, ырғақ, әуен, гармония, өлшем,
т.б) музыкалық шығарма мазмұнын жасаудағы ерекшеліктерін түсіндіру және
әнді нотамен орындау;
Үшінші міндет – музыкалық шығарманы өз шама-шарқынша орындауға үйрету
барысында орындаушылық дағдыларды меңгерту. Орындаушылық дағдылардымеңгерту
арқылы көркемдік білім беру мақсаты қойылады. Бұл мақсатқа :вокалды – хор
дағдылары,аспапта орындау дағдысын, ырғақтық-би дағдылары,шығарманы тыңдап,
талдай алу дағдысын меңгерту арқылы жүзеге асады.
Үшінші міндеттегі тағы бір мақсат - оқушының шығармашылық қиялын дамыту
:ладтық сезімін дамыту үшін басталған әнді аяқтауға;музыка сипатына сай
қимыл ойлап табуға,музыканың әсеріне байланысты сурет салуға;суырып салып
айтуға (импровизациялау) баулу арқылы жүзеге асырылады.
Осы үш міндет жүзеге асырылу арқылы оқушылардың музыкалық талғамы
қалыптасады, әр түрлі жанрдағы музыканы талдай отырып, оның сапасын ажырата
білуге үйренеді.
Осы мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асырушы басты тұлға – музыка
пәнінің мұғалімі болып табылады.
Музыка сабағында оқушыларды хорға баулу яғни көп болып ән орындау
негізгі вокалдық –хор жұмыстарына жатады.Мектеп музыка бағдарламасы бойынша
музыка сабағында оқушылар орындалатын мектеп әндерін ұжым болып орындау
тәсілдері қолданылады.
Алғашқы мектеп музыка сабағында –ақ музыка пәні ұстазы оқушыны
сабақтағы ән орындаудың талаптары мен ережелерін сақтауды,сол талаптар мен
ережелер арқылы сыныптастарымен бірге хор болып айтуды меңгерту жұмыстарын
жүргізеді.
Бастауыш сыныптағы музыка сабақтарындағы ән-хор дағдылары бірінші
сыныптан бастап қалыптастырылады.Мектеп музыка сабағының ерекшелігі
аптасына бір рет жүргізіледі.Әр музыка сабағында оқушылар ән орындаумен
жаттығады.Сабақта үйренген әндерін топ болып яғни хормен айту түрінде
орындалады.Бастауыш музыка сабақтарындағы әндер көбінесе унисон бір дауыста
айтылады.Орта сыныптарда немесе үшінші сыныптардан бастап екі дауыста ән
орындату жоспарланады.Бұл талап әр жастағы оқушылардың жас ерекшелігінің
дамуына қарай жоспарланады.[13]
Мектеп музыка сабағындағы ән-хор айтудағы ерекшелік арнайы балалар
музыкалық мектептеріндегі дайындықтан өтетін оқушыларға қойылатын талаппен
бірдей болмайды,өйткені оларға қойылатын талап кәсіби бағытта болса,жалпы
білім беретін мектеп ән-хор айту талаптары жалпы ән орындау талаптарын
ұстанады. Оқушыларды орындаушылық шеберлікке жеткізетін, үйрететін басты
тұлға - музыка пәнінің мұғалімі.Музыка пән мұғалімі оқушылардың дамуын,
физиологиялық жас ерек шелігін ескере отырып, соған лайықты репертуар
таңдап, кешенді жүйелі жұмыс жүргізсе, балалар әнді сезініп, шығарма
мазмұнын өз дауысы арқылы беру машығы қалыптасады.
Ән орындау арқылы оқушылардың вокалдық-хор дағдылары қалыптасады.
Вокалдық шеберлік пен көркемдік мәнерлеу дағдыларын деңгейге сай
меңгермейінше, оқушылардың топ болып ән салуын хор мен ән айту деп айтуға
болмайды.
Кесте №1
Хор айту арқылы оқушының бойында қалыптасатын
музыкалық - вокалдық дағдылар
Оқушының музыкалық талғамның қалыптасуы
Оқушының әншілік дауысының қалыптасуы
Оқушының гармониялық естуінің қалыптасуы мен дамуы
Оқушының орындаушылық мәнерлілігінің қалыптасуы
Оқушының интонациялық таза айтуының дамуы;
Музыкалық дыбысты дұрыс айту дағдысының қалыптасуы;
Ән орындау арқылы оқушылардың вокалдық-хор дағдылары қалыптасады.
Вокалдық шеберлік пен көркемдік мәнерлеу дағдыларын деңгейге сай
меңгермейінше, оқушылардың топ болып ән салуын хор мен ән айту деп айтуға
болмайды.
Вокалдық – хор айту дағдыларын ән орындау шеберлігі деп айтамыз.
Оларға тыныс алу, мұқам, құрылым, ансамбль жатады. Ән орындағанда
оқушыларды ән орындау қалпына түсуді үйрету қажет. Бала дауыс аппаратының
еркін жұмыс жасауына қолайлы мүмкіндік тудырылуы керек. Олүшін денені тік,
дұрыс ұстап отыру үйретіледі. Басты төмен салбыратпай немесе шалқайтпай
еркін ұстауды үйретуіміз керек. Дененің салмағын екі аяққа тең түсіріп, нық
тұруға, отырғанда аяққа салмақ салып, орындықтың шетіне отырып, денені тік,
еркін ұстап, әнді орындағанда екі қолды тізеге қойып отырып орындау
дағдылырын үйретеміз. Әнді бүкшиіп отырып орындау, дауысқа ғана емес, дене
бітіміне зиян әкеліп, оқушы омыртқасының майысуына әкеліп соғады, сондықтан
музыка пәні ұстазынан үлкен педагогтік жауапкершілік талап етіледі.[17]
Тыныс алу – вокалдық ән-хор айту шеберлігін меңгерудің негізі болып
табылады. Дұрыс дыбыс бере білу, вокалдық ән айтудың тыныс алуына
байланысты. Өйткені ән айту кезіндегі тыныс алумен қалыпты тыныс алудың
арасында үлкен ерекшелік бар.
Ән айтуда дауысты дыбыстар созылыңқы, ұзақ айтылуына байланысты ауа
көп шығындалатындықтан, оқушыларды дұрыс тыныс ала білуге
Кесте №2
Оқушының әңшілік дауыстарын қалыптастырудағы вокалдық – хор айту дағдылары
ТЫНЫС АЛУ
вокалдық ән-хор айту шеберлігін меңгерудің негізі болып табылады. Дұрыс
дыбыс бере білу, вокалдық ән айтудың тыныс алуына байланысты. Өйткені ән
айту кезіндегі тыныс алумен қалыпты тыныс алудың арасында үлкен ерекшелік
бар.
МҰҚАМ
ән салудағы музыкалық әуен мен поэзияның ішкі мазмұндық сабақтастығын
терең түсініп орындау дағдысы. Орындаушы музыка мен поэзия үйлесімділігін
терең түсініп, тыңдаушыға жеткізгенде ғана, ол музыка әсерлі болмақ. Ән
әсерлі болу үшін мұқамды дұрыс меңгеру талабы қойылады:
ҚҰРЫЛЫМ
хор партияларын орындауда хор мүшелерінің дауыстарының біркелкі ұласуы.
Бұл көркем бейне жасаудағы орындау тәсілінің бірлігі болып табылады. Жалпы
хордағы ансамбль ұғымына : интонациялық ансамбльдер ( горизантальды,
вертикалды, аралас), ырғақтық ансамбль, бояулық ансамбль, екпіндік
ансамбль, динамикалық ансамбль жатады.
АНСАМБЛЬ
хор партияларын орындауда хор мүшелерінің дауыстарының біркелкі ұласуы.
Бұл көркем бейне жасаудағы орындау тәсілінің бірлігі болып табылады. Жалпы
хордағы ансамбль ұғымына : интонациялық ансамбльдер
( горизантальды, вертикалды, аралас), ырғақтық ансамбль, бояулық ансамбль,
екпіндік ансамбль, динамикалық ансамбль жатады.
үйретудің маңызы өте зор. Оқушыларды кеудені кере тыныс алуға
дағдыландырып, ауаны үнемдеп, тұтас фразаға жеткізуге үйрету дұрыс әдіс
болып табылады.
Вокалдық дем барынша терең, дыбыссыз, жартылай есінеген қалыппен,
мұрын арқылы алынып, көкірек қуысы керіле, ауаға толтырып, осы демді бір
сәт ұстап барып дыбыс жасауға бағыттаймыз.
Шығарма сипатына қарай тыныс бірде тез, бірде жәй алынады. Музыка
пәнінің ұзтазы оқушыларды әрбір әннің фразалық құрылымына қарай, бір
мезгілде тыныс алуға машықтандырады.
Дикция немес мұқам - ән салудағы музыкалық әуен мен поэзияның ішкі
мазмұндық сабақтастығын терең түсініп орындау дағдысы. Орындаушы музыка мен
поэзия үйлесімділігін терең түсініп, тыңдаушыға жеткізгенде ғана, ол музыка
әсерлі болмақ. Ән әсерлі болу үшін мұқамды дұрыс меңгеру талабы қойылады:
1. Барлық дауысты дыбыстарды дұрыс анық айту.
2. Қосарланып келген екі-үш дауыссыз дыбыстардың барлығын да анық түсінікті
етіп айту.
3. Сөз бен музыкадағы күшті үлестің бәріне бірдей екпін түсірмей, логикалық
екпін түсіру арқылы сөйлеу тұтастығын сақтау.
Ансамбль немес сап,қатар – хор партияларын орындауда хор мүшелерінің
дауыстарының біркелкі ұласуы. Бұл көркем бейне жасаудағы орындау тәсілінің
бірлігі болып табылады. Жалпы хордағы ансамбль ұғымына : интонациялық
ансамбльдер ( горизантальды, вертикалды, аралас), ырғақтық ансамбль,
бояулық ансамбль, екпіндік ансамбль, динамикалық ансамбль жатады.[26]
Құрылым - әнді хор мүшелерінің өз дауыстарын дәл келтіре орындау
дағдысы дауыс дыбыс құрылымына сай келтірілсе, орындалған әуен құлаққа
жағымды сазды естіледі. Құрылымның сапасына әсер ететін жағдайлар :
1. Музыкалық шығарманың сапасы, шығарманың құрылым жағынан сапалы орындалуы
үшін сазгер бала дауысының мүмкіншілігін жақсы білуі қажет. Шығарма
тесситурасы, гармониясы, дыбыстар арасындағы интервал бала дауысының
ерекшеліктеріне сай болуы қарастырылады.
2. Хордың дайындық дәрежесі, оқушылардың музыкалық мәдениетінің жалпы
деңгейі, дауысының қойылуы, вокалдық естуінің деңгейі, ән айтуда өзін-өзі
бақылай алуы, жанындағы серіктерінің дауысы мен сүйемелдеуші аспаптың үнін
тыңдай білуі.
3. Оқушылардың ән айту сәтіндегі көңіл –күйі, зейінінің шоғырлануы,
қызығушылық сезімінің сақталуы, ерекше күш түсіп, шаршамауы қарастырылады.
Бұған ән айтуға бөлінген уақыт ұзақтығы мен сабақтың дұрыс жоспарлануы
ықпал етеді.
4. Ән салудағы мұғалімнің басшылығы мен бақылауы, оқушылардың әуендік және
гармониялық есту қабілетін жүйелі түрде жетілдіріп отыру.
Вокалдық –хор дағдыларының осы түрлерін қалыптастыру жолындағы
жұмыстарға ұсынылатын негізгі әдістер :
1. Оқушыларды лад басқыштарын сезіне білуге тәрбиелеу.
Бұл үшін жекелеген лад басқыштарын, басқыштардың тартылысын сезіне білуге
баулу.
2. Дыбысты таза орындай алу дағдысын тәрбиелеу. Бұған мұғалімнің бақылауы,
кемшілік жерін түзетіп дұрыс жолға салу және көркемдігі жағынан дәл орындап
көрсету арқылы қол жеткізіледі.
3. Жалпы ансамбльдің, сонымен бірге құрылымға келтірудің сапасын тәжірибе
көрсеткендей, бірнеше рет қайталап орындау арқылы меңгерген дағдыны бекіту
барысында жақсартуға болады.
4. Мұғалімнің әнді көркем бейнеге, вокалдық және хор дағдыларына сай
орындап көрсетуі шығарманың мазмұнын жасауға көмегін тигізеді. Бұл әдіс
негізгі әдіс болып табылады.[19]
Ән үйретуде дауыс жаттығуының алар орны зор болып табылады. Оқушылар ән
айтуда дауыс жаттығуы арқылы дайындалып, белгілі бір вокалдық дағдыны
меңгереді. Дауыс жаттығуына шағын әндерді, үйретілетін әндердің вокалдық
тұрғысынан қиындық тудыратын бөлігінен үзінді, бір дыбыста құралған
әуендерді алуға болады.
Орындалатын шығарманың әуендік ерекшелігі мен сипатын аша алатындай
шағын бөлшектерді дауыс жаттығулары ретінде орындату, музыкалық шығарманы
оқушының тұтастай қабылдауын жеңілдетумен бірге, оның сезіміне, көңіл
күйіне әсер етеді.Сол сияқты тыңдауға ұсынылатын музыкалық шығармалардан
үзінділерді дауыс жаттығуына қолдану, яғни күйлерден үзінді, күрделі
шығармалардан фрагменттер айтқызу, оқушының вокалдық мүмкіншілігінің
артуына септігін тигізеді.[16]
Мектептегі музыка сабағының басты мақсаты әнші тәрбиелеу емес, ән
айытқызудағы басты мақсат – музыкалық шығарманы тікелей оқушының өзінің
орындауы арқылы оны толық түсініп қабылдауға баулу болып табылады.
Бұл мақсаттарды жүзеге асыруда ең алдымен, оқушылардың көңіл күй
әсеріне көңіл бөліну қажет. Оқушының көңіл күйіне сай дыбыс күші мен
белсенділігі артып, орындалатын шығарманы талапқа лайықты орындау деңгейіне
жетуге болады.
Сабақта үйретілетін әнді, әсерлене отырып орындау үшін, жаңа
үйретілетін ән туралы кіріспе әңгіменің мазмұнына, оның қызғылықты етіп
орындап көрсетілуіне байланысты. Ол үшін мұғалімнен шығармашылық шеберлік
пен ізденімпаздық талап етіледі. Музыка пәні ұстазы әнді үйретуге дайындалу
кезеңінде, оны алдымен өзі сапалы орындап жаттығуға көңіл бөлуі қажеттілік
деп түсінуіміз керек. Шығарманың музыкалық бейнесін, әрбір фразасын,
бөліктерінің динамикалық өзгерістерін, кульминациясын көрсету болып
табылады.
Әннің қиын бөліктерін дауыс жаттығуы ретінде алу, ырғағын ұрмалы
аспаппен орындау, дыбыс биіктігін қол қимылдарымен көрсету, кейбір фразаның
мәнін сөзінің мазмұнымен салыстыру арқылы ұғындыру, әнді игертудегі
қиыншылықтарды шешуге жағдай жасайды.
Ән үйрету кезеңдерін былай бөлуімізге болады :
1. Әннің шығу тарихы, ән туралы әңгіме ( авторлары турлы, әннің тақырыбы,
тәрбиелік мәні т.б.);
2. Әнді ұстаздың өзінің орындап көрсетуі және аудиожазбада, бейне жазбада
тыңдату (әнді аспаптың көмегімен орындау, техникалық құралдардың көмегімен
тыңдату );
3.Әнді орындаудың алдындағы дауыс жаттығуын жасату, ән орындау қалпына
түсу, ән орындау ережелерін сақтау;
4. Әнді сынып оқушыларымен үйрену, бөліктерге бөліп орындау, қиыншылық
тудыратын бөліктерімен тереңірек жұмыс жасау;
5. Үйретілген әнді сынып болып хормен орындау, салыстыру, тыңдау, таза.
сауатты орындау, үйге жаттап келуге тапсырма беру;[10]
Тұжырым
1.Вокалды -хор өнері көне заманнан бері дамып келе жатқан өнер түрі;
2. Вокалды-хор өнері әлемнің түпкір-түпкірінен дамып пайда болған;
3.Хор өнерінің шарықтау шыңы Еуропа елдерінде қалыптасқан;
4.Хор өнері Шығыс халықтарында да дамыған.
5.Қазақстанда хор өнерінің дамуы,өткен ғасырдың 30-шы жылдарында
қалыптасты.
6.Мектептегі музыкалық тәрбие негізі музыка сабағы болып табылады.
7.Музыка сабағында оқушылардың көп болып ән орындау мүмкіндіктері пайда
болады.
8.Хорға баулудағы әдістемелік талаптарды музыка маманының музыкалық
педагогикалық дайындығында игеретін кәсіби шеберлігінің бір тармағы деп
қараймыз.
9.Оқушылар дауыстарының даму кезеңдерін хор маманы сауатты түрде білгені
хор жұмыстарын ұйымдастырудағы негізгі талаптарға жатады.
10.Мектеп оқушыларының дауыс диапазондары және вокалдық қалыптасуы олардың
жас ерекшеліктеріне қарай бөлінеді.
11.Вокалдық дауыс арқылы хор өнерін меңгеруге болады, хорға арналған
музыкалық шығармаларды жеке және көп дауыспен орындау мүмкіндігі туындайды;
2.Мектеп оқушысын вокалды-хор өнеріне баулудың әдістемелік технологиясы
2.1 Мектеп оқушыларына арналған вокалды-хор үйірмесі жұмысы
Технология сөзі грек тілінен енген және 2 сөз тіркесінен құралған:
techne - өнер, шеберлік, іскерлік дегенді білдірсе; logos - ғылым, ілім
дегенді білдіреді және өнер туралы ілім немесе шеберлік туралы ілім
[30].
Мектеп жүйесіндегі жалпы музыкалық тәрбие берудегі оқушыларды вокалдық-
хор өнеріне баулу үрдісін музыкалық-педагогикалық тұрғыдан музыкалық
технологиялық шеберлік немесе музыкалық әдістемелік технология деп
қараймыз.
Хор ұжымын құру, оның жұмысын бір жүйеге келтіру хор жетекшілеріне
жүктеледі. Концерттерге музыкалық шығармалар хор жетекшісінің, яғни
дирижердің басқаруымен орындалады. Дауыстар диапозонына қарай төмендегідей
болып топтасады:
Әйелдердің жоғарғы дауысы – Сопрано. Ерлердің төменгі дауысы – Бас
Әйелдердің төменгі дауысы – Альт. Ерлердің жоғарғы дауысы – Тенор.
Балалар жоғары дауысы Дисконт,ал төменгі дауысы альт деп айтылады.[2]
Хордың түрлері: балалар хоры, аралас хор, әйелдер хоры, ерлер хоры.
Әрбір хордың өзіндік тақырыбы, мазмұны, идеясы болады.
Музыкалық композитор қолданған көркемдік, мәнерлік құралдарын
орындаушылық түгел ашып, тыңдаушыға шығармадағы ойды, сезімді жеткізе
білгенде ғана музыка өзінің тәрбиелеік мәнін жүзеге асырады.
Хор ұжымында әндік дикция заңдылықтарын меңгерудің және ән, хор айту
дағдыларын үйретудің маңызы зор.
Музыка сабағында ән үйрететін уақыт аз болғандықтан, әндік дағдыларды
өз дәрежесінде айтқызып үйрету қиын.
Оқушылардың мүмкіндіктері мен қабілеттері бірдей болмайды. Ал хор
үйірмесіне келсек, оған оқушылар талантына сай іріктеліп алынады. Сондықтан
хордың дауыс аумағы, орындаушылық мүмкіншіліктері артық, онда жаттығулар
арқылы дауысын қоюға, хор дағдысын меңгеруге байланысты жұмыстар болады.
Қазіргі кезде Республика мектептеріндегі музыка пәнін жүргізудің
бірнеше бағдарламасы дүниеге келді. Олар кейбірі әдебиетпен өмірмен
сабақтастырыла жасалған. Әр бағдарламаның өзіндік, тиімді жақтарын
іскерлікпен пайдалана білу - әр мұғалімнің кәсіби шеберлігіне, ой-қиялы мен
талғамына байланысты болмақ.Қай бағдараламаны алсақ та музыка сабағының
құрылымына оқушылардың ән айту вокалды-хор дағдыларын қалыптастыру кіреді
Жалпы білім беретін мектептерде ән айту, хор ұйымдастыру жұмыстары ең
маңызды және қажетті мәселелер болып саналады. Бұл мәселелерге арналған
ғылыми еңбектер мен методикалық нұсқаулар көп. Бірақ олардың көбісі Ресей
ғылымдарының еңбектеріне негізделген.
Сондықтан сол еңбектерде қазақ мектептерінің талаптары онша ескеріле
бермейді. Сол себептен біздің алған тақырыптың өзектілігі қазіргі заман
талаптарына сай қазақ мектептерінде музыка сабағының ерекшеліктерін ашып,
сол бойынша нақты нұсқаулар енгізу болып табылады.
Мұғалімдер мектеп хорымен жұмыс істеу барысында балалардың дауысының
даму ерекшеліктеріне онша көңіл бөле бермейді. Соның салдарынан оқушылардың
тамақтары аурып, ән айта алмай, тіпті табиғат берген әсем дауысынан айрылып
қалу мектептерде жиі кездеседі.
Бұл үшін не істеу керек?
Біріншіден, мұғалім балалар дауысының ерекшеліктерін жақсы білуі
қажет, өйткені әр жастағы балалардың дауысы әртүрлі болады.
Екіншіден, мұғалімнің өзі дұрыс сөйлеп, дұрыс ән айта білуі керек,
соған қосымша музыкалық қабілеті де биік болуы керек. Сабақ барысында
мұғалім оқушыларға ән айтып, аспапта музыка орындап береді. Ал оқушылар
әрқашанда өз мұғалімдеріне еліктейді.
Кесте №3
Мектеп оқушыларының дауыс диапозондарына бөлінуі :
1-4 сыныптар 5-7 сыныптар 8-11 сыныптар
Ре 1-Ля 1 До 1- Ре 2 Ля 1- Ми 2
Балалар хорымен жұмыс істеу үшін мұғалім адам дауысы қалай шығатынын,
ауыз, тамақ, көмекейі қалай жұмыс істейтінін жақсы білуі керек. Адамның
дауысы шығу процессі біртұтас болады, яғни адамның дем алысы, өкпе, бронхы,
трахея, көмекейі, ауыз-мұрынның атқаратын жұмысы кешенді түрде болады.
Сондықтан хормен жұмыс істеу барысында мұғалім осылардың бәрін де қадағалап
тексеріп отыруы керек.
Балалар дауысының ерекшелігіне келсек,мектеп балаларының дауысының
дамуы бірнеше кезеңнен өтеді. Ол кезеңдер балалардың психологиялық және
дене құрлысының дамуымен тікелей байланысты.
Дауыс дамуының 4 негізгі кезеңі болады:
І – кезең – бастауыш сынып балаларында (10-11 жасқа дейін) өтеді.
Бұл ашық, таза – нағыз баланың дауысы. Бастауыш сынып оқушыларының дауысы
нәзік, жеңіл болып келеді. Бұл табиғи берілген дауыс. Сондықтан оны сақтай
білу керек. Жас балалардың дауысы нәзік болғандықтан олар тез ауырады. Тағы
бір ерекшелігі – жас балалар мен қыздардың дауыстары бірдей болады. Олардың
өзара айырмашылығы болмайды.
ІІ – кезең – балалардың 12-13 жастарында өтеді.
Бұл кезде олардың ауыз, тамақ, бұлшық еттері қатаяды. Осы жастағы
балалардың дауыстары қаттырақ және толығырақ шығады. Сонымен бірге әр
баланың дауыс ерекшеліктері байқала бастайды. Жалпы алғанда ер баланың
дауысы, анық, ашық болса, қыз балалардың дауыс бояулары (тембры) көбейе
түседі.
ІІІ кезең 13-14 жастан бастап балалар дауысы күрт өзгере бастайды.
Бұл кезеңді ғалымдар – мутация деп атайды. Мутациялық кезең 13-14 жастан
бастап 16-17 жасқа дейін созылады. Балалардың дауыс өзгеру процессі,
олардың бүкіл дене құрылысының өзгеруімен тікелей байланысты. Бұл кезде ер
балалардың дауысы төмендейді, кейде қарлығып тұрған сияқты болады. Олар
жоғарғы дыбысты алған кезде айқайлап қиналады. Сондықтан олардың көмекші
қызарып ісіп кетуі де мүмкін.[27]
Мутациялық кезең әсіресе қыз балаларда қиын өтеді, өйткені оларда 13-
14 жастан бастап етеккір процессі басталады. Бұл кезде қыздардың бастары
айналып, жүрегі айнып, жалпы дене мүшелері босап кетеді. Осы өзгерістермен
байланысты олардың дауысы да өзгере бастайды.
Мұғалімдер мутациялық кезеңде балалармен аса мұқият жұмыс істеуі
керек. Кейде мутация уақытында балаларға өлең айтуға да болмайды. Әсіресе
қыздардың етеккірі басталған күннен бастап 3-4 күн бойы өлең айтуына тыйым
салу керек. Өйткені бұл күндері қыздардың барлық дене құрлысымен бірге
дауыс, көмекей бұлшық еттері де бос болады. Сол әлсіреген бұлшық еттерге
зиян келтіріп алу осы кездерде жиі кездеседі.
ІҮ дауыс даму кезеңі 16 жастан басталады.
Бұл кезде балаларда ересек адамдардың дауысы қалыптаса бастайды. Бірақ оны
ересек адамның дауысы деп айтуға болмайды. Өйткені балалардың дауыс даму
процессі бұл кезде де тоқтамайды. Сондықтан олардың дауысы тұрақсыз болады.
Балалардың дауыс тұрақтылығы 20 жаста ғана қалыптасады. Оған дейін балалар
дауысы бірнеше рет өзгеруі мүмкін.
Кейде 16-17 жасар балалардың дауысы әдемі, әсем шығуы мүмкін. Бірақ
соған қызығып көп өлең айтқызуға болмайды, өйткені әлі де қатаймаған
дауысқа ауырлық түсіп оны мәңгі жоғалтып алуға болады. Балалар дауысы тек
қана бүкіл организмнің қалыптасуымен бірге қатаяды.
Оқушы балалар дауыстарының көлемі (диапазоны) олардың жастарына
байланысты. Бастауыш сынып оқушыларының дауыс көлемі кең болады. Олар кіші
октаваның ля дыбысынан бірінші октаваның ре дыбысына дейін ала алады.
Бірақ ең құнды, әдемі шығатын дыбыстар, әрине, бұдан азырақ, орта есеппен
алғанда бұл дыбыстар бірінші октаваның ми және си аралығында болады.
Жас балаларға бұл дыбыстар айтуға да, естуге де ыңғайлы, сондықтан
орындалатын әндер осы дыбыстардан құрылуы керек.
Оқушылардың мутациялық өтпелі кезеңінде олардың дауыстары бірінші
октаваның до дыбысынан екінші октаваның ми дыбысына дейін кеңейді.
Әрине, бұл кезде оқушыларға жоғарғы, яғни жіңішке дыбыстарды айту қиын
болады. Сол сияқты төменгі дыбыстарда тұрақсыз болып келеді. Ең ыңғайлысы
және әсем шығатын жоғарыда көрсетілген көлемнің ортаңғы дыбыстары болып
есептеледі.
Мұғалімдер осы жағдайды ескере отырып оқушылардың дауысына қиындық
түсірмей, табиғи берілген дауыс бояуларын сақтай білу керек.
Қыздар дауысы мутациялық кезеңде кеңейді де, содан соң
тұрақтыланады. Олар бірінші октаваның до дыбысынан екінші октаваның фа
дыбысына дейін ала алады. Ұл балалар мутациялық кезеңде кіші октаваның ре
дыбысынан бірінші октаваның ре дыбысына дейін алады. Осыны ескере отырып
музыка пәнінің мұғалімі балалар дауысына ығайлы шығармалар алып, сол
арқылы дауыстарын бұзбай, одан әрі дамуына қолайлы жағдайлар туғызуы керек.
[3]
Егер бастауыш сыныптарда оқушыларды бірінші, екінші дауысқа бөліп,
және олардың керісінше ауыстырып отыруға болатын болса, ортаңғы және
жоғарғы сынып оқушыларымен олай істеуге болмайды. Өйткені бұл кезеңде
қалыптаса бастаған оқушылардың дауыстарын қинап, оларға ауыртпашылық
түсіріп бірінші дауыспен екінші дауысқа ауыстыра, сол оқушылар өздеріндегі
табиғи дауысынан айырылып та қалуы мүмкін. Сондықтан мұғалімдер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
технологиясы
ТҮЙІН
Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының, 5В010600 Музыкалық білім
мамандығының сырттай білім беру факультетінің бітіруші МИП-27-1 тобының
білімгері Ахматова Әселдің Музыка сабағында оқушылардың вокалды-хор
дағдыларын қалыптастыру технологиясы тақырыбында жазған дипломдық жұмысы.
Зерттеу пәні: мектеп музыка сабағы және хор үйірмесі;
Зерттеу мақсаты: мектеп музыка сабағы және хор үйірмесіндегі оқушының
вокалдық әншілік дауысын қалыптастырудың, сақтаудың әдістерін анықтау;
Дипломдық жұмыс: кіріспе, негізгі бөлім, екі тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
АННОТАЦИЯ
На дипломную работу студентку группы МИП-27-1,специальности
5В010600 Музыкальное образование, факультета заочного образования,
Таразского государственного педагогического института Ахматовой Асель,
выполненную на тему: Технология формирования вокально-хорвых навыков
учащихся на уроке музыки.
Предмет исследования- урок музыки и школьный хоровой кружок.
Цель исследования – определить технологию формирования и охраны
вокально певческого голоса учащихся общеобразовательных школ .
Структура дипломной работы- дипломная работа состоит из введения ,
двух глав, заключения и списка использованной литературы .
The Summary
On degree job of the student of group МIP-27-1, speciality 5В010600 "Music
educations", faculty of correspondence education, Тaraz of state
pedagogical institute Ahmatova Asel , executed on a theme: " Technology
formation and protection bokale of a vote of the pupils in a school choral
circle ".
Subject of research a choral circle of school.
The purpose of research - to define tehnology of formation and
protection of a vote of learning comprehensive schools.
The structure of degree job degree job consists of introduction two
chapters, conclusion and list of the used literatures.
Жұмыстың мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Оқушыларға музыкалық тәрбие берудегі вокал және хор өнерінің маңызы
1.1 Жалпы вокалды- хор өнерінің дамуы мен қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ..6
1.2 Мектепте оқушыларды вокалды- хор өнеріне баулу арқылы әншілік
дауыстарын қалыптастырудың тәрбиелік маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
Тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2. Мектеп оқушысын вокалды хор өнеріне баулудың әдістемелік технологиясы
2.1 Мектеп оқушыларына арналған вокалды- хор үйірмесі
жұмысы ... ... ... ... ..18
2.2 Мектеп оқушысының жас ерекшеліктері негізінде вокалды - хорға баулудағы
әншілік дауыстарын қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 38
Тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..63
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі : Қазақстан - 2030 стратегиясы анықтап
берген және Республиканың ғылым мен білім беру жүйесінің алдында тұрған
жауапты міндеттерінің бірі мемлекет үшін Қазақстанның гүлденуіне, егеменді
еліміздің өсіп-өркендеуіне өз үлесін қосар білімді мәдениетті жастарды
тәрбиелеу болып табылады. [1]
Егеменді еліміздің ертеңі, болашағы, жас ұрпаққа тәлім тәрбие беруде
музыкалық тәрбиенің орны зор болып табылады.
Жаңа қазақ балаларының отан сүйгіш ұлтжанды, өз елінің патриоты
болып өсуіне, өз халқының тарихын біле отыра, оның халықтық музыка өнері
туралы мақтанышпен игеріп білуге тәрбиелейтін бірден –бір құрал музыка
болғандықтан, соның ішіндегі ерекше жанр вокалды-хор музыкасы, баланы
көпшіл болуға, өз достарын сыйлауға, саптажәне жеке тұрып ән орындауға,
вокал өнерінен дәріс алуға, сондай-ақ түрлі халықтық, әлемдік музыкалық
шығармаларды ұжым болып, жеке және көппен айтуға,орындауға баулуда тағыда
хор өнерінің мүмкіншілігі өте зор екендігін көреміз.
Қазақ халқының жалпы ән айту дәстүрінде көпдауыста үндесіп ән
айтпасада, олар бір дауыста яғни унисонда бірігіп, көпшілік болып түрлі
ойын тойлары мен қуаныштарында, ас-жиындарында ән шырқағанын тарихи
деректер арқылы білеміз.
Қәзіргі Қазақстан музыка өнері әлемдік деңгейде қарыштап
дамыған.Музыка жанрының қай саласын алмасақта барлығынан музыкалық кәсіби
деңгейдегі түрлі орындаушыларымыз әлем халқына өз өнерлерін паш етіп жатыр.
Қазақ халқы әншіл ұлттардың біріне жатады.Халқымыздың түрлі
салт дәстүрлеріне байланысты үлкен жиындары, тойлары ән айту мен күй
тартудан,сондай-ақ көп болып бір дауысты ән орындау жар-жар, той жыры
т.б. сияқты халықтық ән орындау дәстүріне айналған.
Хор және вокал өнері халқымызға өткен ғасырдың басында келіп, қәзіргі
уақытта шарықтау шегіне жетті. Хор өнері мен оқушылардың вокалдық ән
орындаушылық және дауыстарының қалыптастыру мәселелері туралы зерттеулер
әдістемелік теориялары мен тәжірибелері : Добровольская И.,Орлова Н.,
Қарамолдаева Г., Ахметова М., Исағұлова А., Дүйсембінова Р.Қ., Бандина А.,
Попов В., Абелян Л., Горяева Н.А., Орлова Г., Бекина С., Жакеева Б.,
Абдуллин Э.Б., Николаева Е.В., Колесникова Г.А., Қыдырбаева Қ.Қ., Орленин
В.П., Соколов В., Стулова Г., Балтабаев М.Х., Струве Г.А., Байділдаев Ө.,
Жәрдемалиева Р.Р. сынды ресей және қазақ ғалым музыкант- педагогтарының
еңбектерінен көрініс тапты.
Мектептердегі музыка сабағындағы ән орындау сыныптық көпшілік ән
орындау немесе хормен айтуға жатады. Бұл іс-әрекет оқукшылардың вокалды-хор
дағдыларының қалыптастырады. Вокалды-хор дағдыларын сауатты қалыптастыру
қәзіргі кезеңде жаңашыл технологияларды меңгеруді талап етеді.Жалпы білім
беретін мектептерде оқу пәні музыка сабақтарында және сыныптан тыс хор және
вокал үйірмелерін ұйымдастыру үдерісінде оқушылардың вокалды-хор дағдыларын
меңгерту жұмыстары жолға қойылған. Түрлі жастағы оқушылар музыка сабағы мен
мектеп хорында бірігіп ән орындау арқылы жалпы вокалдық-хор дағдыларын
меңгеріп орындаушылық шеберлігіне баулынады.. Хор және вокал өнеріне мектеп
оқушыларын баулу арқылы әншілік дауыстарын қалыптастырудың тиімді әдістері
мен технологияларының мәнін анықтау мақсатында тақырыпты: Музыка
сабағында оқушылардың вокалды-хор дағдыларын қалыптастыру технологиясы деп
таңдадық.
Зерттеу мақсаты : Мектептегі музыка сабағында және хор үйірмесінде
оқушының вокалдық-хор дағдыларын қалыптастыру технологиясын қолдану арқылы
әншілік дауыстарын қалыптастырудың тиімді әдістерін анықтау;
Зерттеу нысаны : оқушыларды хор және вокал өнеріне баулу арқылы,мектеп
оқушысының дауыстарын қаплыптастыру мазмұндары.
Зерттеу пәні : музыка сабағында және оқушылар хорын ұйымдастыру арқылы,
мектеп оқушысының вокалды-хор өнерін игерте отыра әншілік дауыстарын
қалыптастыру үрдісі;
Зерттеудің ғылыми болжамы : егер оқушыларды вокал және хор өнеріне
баулу жұмыстары негізінде, оқушының әншілік дауыстарын қалыптастырудың
тиімді әдістері теориялық тұрғыда негізделіп және оның әдістемесі жасалса,
музыка сабағында, вокал және хор үйірмесінде оқушылардың әншілік дауыстарын
қалыптастырудың мүмкіндіктері анықталып, педагогикалық шарттары
айқындалса, онда музыка сабағында хор үйірмесінде оқушылардың әншілік
дауыстарының дұрыс қалыптастырудың әдістемелік тиімді жолдары қәзіргі
оқушының ән орындаушылық талаптарына сай болады, өйткені ол оқушының табиғи
дауысының дұрыс қалыптасуына, ән орындаушылық дағдысының артуына ықпал
жасайды;
Зерттеудің міндеттері :
- хор өнерінің дамуы туралы теориялық тұрғыда талдау жасау;
- мектепте оқушыларды хор өнеріне баулу арқылы әншілік дауыстарын
қалыптастырудың тәрбиелік маңызын анықтау;
- мектеп оқушыларына арналған хор үйірмесі жұмысының әдістемелік талапқа
сай жүргізу әдістемесіне сипаттама беру;
мектеп оқушысының жас ерекшеліктері негізінде хорға баулудағы дауысын
қалыптастырудың іс – шараларының үлгі жоспарларын дайындау;
- Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері : музыкатану,музыка
тарихы, музыкалық-психологиялық, музыкалық-педагогикалық концепциялар,
музыкалық білім беру әдістемелері;
Зерттеу көздері: Қазақстан республикасы Президентінің Халыққа
жолдаулары, зерттеу тақырыбына байланысты философиялық, психологиялық,
педагогикалық еңбектер, Білім туралы Заңы 2007. Білім және ғылым
министрлігінің нормативті құжаттары, оқу-тәрбие үрдісіндегі озат
тәжірибелер, оқу-әдістемелік құралдар және ҚР үкіметінің ресми құжаттары,
қаулы –қарарлары;
Зерттеу кезеңдері :
1 кезеңде 2011 қыркүйек-желтоқсан айлары зертеу мәселесі бойынша
музыкалық-педагогикалық әдістемелік әдебиеттерге шолу, талдау жасалды,
мектептегі педагогикалық тәжірибе кезеңінде эксперименттік бақылау
жұмыстары жүргізілді;
2 кезеңде 2012, қаңтар-мамыр айларында зерттеу тақырыбы бойынша
материалдар қайта өңделіп, жұмыстың негізгі бөлімі, кіріспе, қорытынды
дайындалды;
Зерттеу базасы : Тәжірибелік эксперименттік жұмыстар Тараз қаласы
№36 орта мектебінде жүргізілді;
Зерттеу әдістері : зерттеу мәселесі бойынша музыкалық –педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау, мектептегі хор үйірмесінде
оқушылардың әншілік дауыстарын қалыптастырудың тиімді әдістерін ұсыну,
әңгіме – сұхбат, сауалдамалар жүргізу, оларды сараптау, нәтижелерін шығару;
Зерттеудің практикалық мәні:
- зерттеу нәтижелерін мектепте хор үйірмесін жүргізудегі оқушылардың
әншілік дауыстарын қалыптастырудың тиімді әдістемелерін жетілдіру
мақсатында мектептегі оқу-тәрбие үрдісінде, жоғарғы оқу орнында музыкалық
білім бөлімдерінде пайдалануға болады;
Дипломдық жұмыстың құрылымы :
Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім, екі тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Кіріспе бөлімде зертеу жұмысының көкейкестілігі, объектісі, пәні,
мақсаты, болжамы, міндеттері, әдістері, ғылыми жаңалығы мен теориялық
маңызы, практикалық маңызы, базасы, кезеңдері, құрылымы қамтылды.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауында хор өнерінің дамуы туралы
теориялық тұрғыда талдау жасалынды; мектепте оқушыларды хор өнеріне баулу
арқылы әншілік дауыстарын қалыптастырудың тәрбиелік маңызын анықталды;
Екінші тарауында - мектеп оқушыларына арналған хор үйірмесі жұмысының
әдістемелік талапқа сай жүргізу әдістемесіне сипаттама берілді;
мектеп оқушысының жас ерекшеліктері негізінде хорға баулудағы дауысын
қалыптастырудың іс – шараларының үлгі жоспарларын дайындалды;
Қорытындыда жұмыстың зерттеу нәтижелері негізделген тұжырымдамалар мен
ұсыныстар берілді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізіміне зерттеу жұмысына байланысты
қолданылған әдебиеттер енгізілді.
1.Оқушыларға музыкалық тәрбие берудегі вокал және хор өнерінің маңызы
1. Жалпы вокалды-хор өнерінің дамуы мен қалыптасу тарихы
Басқа өнер түрлері сияқты хор өнері де қоғамдық ой-санасының
негізгі бір формасы. Хор өнерінің де өзіне тән ерекшеліктері бар. Ол - сөз
өнері, музыка, орындаушылық шеберлігі, көркемдік бейнелеу, сахна, т.б.
өнердің амал-тәсілдерін бойына жинаған синтездік өнер.
Хормен ән орындау танымдық өсу жолында эстетикалық көзқарастың
қалыптасуына, сонымен қатар, еліміздегі жалпы музыкалық мәдениетіміздің өсу
саласында аса маңызды орын алады.
Хор – грекше – хорес, қазақша мағынасы (топ, жиын) деген мағынан
білдіреді. Хор халық арасына кеңінен таралып қанат жайып дамып келеді. Хор-
әртүрлі дауыста ән салатын адамдардан топтасып, ұйымдасқан ұжым. Хор ұжымын
құру, оның жұмысын бір жүйеге келтіру хор жетекшілеріне жүктеледі. [26]
Вокал – французша- vokale- қазақша мағынасы дауыс яғни дауыспен ән
орындау деген мағынаны білідіреді.[26]
Концерттерге музыкалық шығармалар хор жетекшісінің, яғни дирижердің
басқаруымен орындалады. Дауыстар диапазонына қарай төмендегідей болып
топтасады: әйелдердің жоғарғы дауысы – сопрано. Ерлердің төменгі дауысы –
бас.Әйелдердің төменгі дауысы – альт. Ерлердің жоғарғы дауысы – тенор.
Балалар жоғары дауысы дисконт деп айтылады,төменгі дауысын альт дейміз.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап елімізде көркем
өнерпаздарымыздың халықтық хормен ән салу қозғалысы кең бағытта шарықтап
үгіттелді және өкімет тарапынан да қолдау жоғары болды.
Орта Азия халықтары секілді қазақ халқының хор өнері Ұлы Қазан
төнкерісінен бұрын болған жоқ деген пікірге қарсымыз, себебі халықта
барлығы қосылып унисонмен хор айту дәстурі болған. Жеке ән салуды былай
қойғанда, халық қосылып ән салуға селқос болмаған. Ойын-сауықтарда екіге
бөлініп, бірі бастап, қалғаны қоштай отырып сендер де қосылыңдар деген
қошамет тілектерден соң шарықтап кеткен.
ХХ ғасырдың 30-жылдары басында ақ Қазақстанда хор айту тәсілдері
профессионалдық тұрғыда дамуға бет алды. Осы кезеңде хор айту өнерін
Құрманбек Жандарбеков, Елубай Өмірзақов, Әміре Қашаубаев, Иса Байзақовтар
секілді ұлағатты өнер қайраткерлері қойылымның бірінші бөлімінде драмалық
шығармада ойнаса, екінші бөлімінде бірнеше дауысты хормен халық әндерін
орындаған.
1933 жылы Қазақстанда алғашқы музыкалық театрдың ашылуына байланысты
Қазақ драма театрының жанынан ән, хор айтушы артистер тобы бөлініп шықты
және сол жылы Қарағанды радио комитеті жанынан хор коллективі құрылып, оны
Б.А.Орлов, В.С.Пирогова ұйымдастырды.
1934 жылы Семей қаласында қазақ хоры ұйымдастырылып, оны Л.Хамиди
басқарды. Ол халық әндерін бірнеше дауыстарға қойып, халықтың өзіне әсерлеп
естіртті.
1937 жылы қазақтың Жамбыл атындағы мемлекеттік филармониясы жанындағы
хор коллективі негізінде Қазақтың хоры құрылып, ол кейін Қазақтың
Мемлекеттік хор капелласы деп аталды. Оның тұнғыш ұйымдастырушысы
Б.В.Лебедев болды. Осы хордың Б.Байқадамов көп жылдар бойы көркемдік
жетекшісі, дирижеры болды. Олар қазақтың Ахау бикем, Қараторғай,
Айттым сәлем Қаламқас атты әндеріне өңдеулер жасалып, халықтың сүйіп
тыңдайтын хор шығармаларына айналды.
Ән халықтың өлмейтін қазынасы десек, мұндай қазынаның орасан
молдығы жағынан қазақ халқы дүние жүзіндегі ең бай халықтардың бірі деуіміз
керек. Қазақ әндерінің мазмұны, сезімінің тереңдігі, формасының мінсіз
әдемілігі – мұны шығарған халықтың интеллектуалдық тамаша дарындылығының
айғағы болып табылады.
Қазақтай дарынды халықтың әлі ешкімнің құлағына шалынбаған ән-күй
байлығын қағазға түсіріп,жаза бастағаннан –ақ байқаған едім,-деп көрсеткен
еді қазақ халқының 1500 ән-күйлерін жинақтаған А.В.Затаевич.[4]
Хор өнері өте ерте заманнан бері дамып келе жатқан көне музыкалық
өнер түрлеріне жатады.Хордың дамуы адамдардың материалдық жағдайын анықтап
отырған.
Ғалымдардың жүргізген қазба жұмыстарының нәтижесінде хор өнері алғашқы
қауымдық құрылыстан бері дамыған деп көрсетіледі,адамдар өздерінің еңбек
үрдісінде көп болып ән айтып көңіл көтерген.
Ежелгі Египет, Вавилон, Үндістанда көп болып ән орындау халық
жиындарында дене қимылдарымен бірге немесе ән өнерімен байланыса отыра
дамыған. Сол кезеңдерде үнді әйелдерінің хорлары патшалар мен раджылардың
сарайларында болғандығын тарихи деректер дәлелдейді.
Әсіресе хор өнері Ежелгі Грекияда дамып, грек философы Платон музыка
өнерін хордың негізі деп таныған.
Грекияда елдің әр қалаларынан жиналған хорлар жарысы өткізіліп
отырған. Гимн – салтанатты ән ежелгі спортшыл гректердің олимпиядалық
жарыстарындағы жеңімпаздарды мадақтауда ерекше орын алған.Ежелгі Грекия хор
айту өнері бір дауыста яғни унисонда орындалып, әйелдер мен ерлер болып
орындаған.Трагедиялық жанрдағы хорларды 12-15 ерлер дауысынан тұратын
хорлар айтқан.Ежелгі Грекияда дауыстарды жоғары дауыс,ортаңғы дауыс,
төменгі дауыс деп бөлген.
ҮІ-ҮІІ ғасырларда Византияның хор өнері өріс алып дами бастайды.Соның
ішінде хор айтудағы гимн - әнұран ерекшеленеді.Иоанн Дамаскии,Андрей
Крицкии және т.б. мадақтау салтанатты гимнды тудырушылар болды.
Гимндер түрлі мерекелер мен жиындарда, шіркеулерде орындалды.
Византия хорының құрамында 150-200 адамға дейін ән орындаушылар болды. Орта
ғасыр хор мәдениетінің даму ошақтары ежелгі Рим,Милан,Париж, Сент-
ГалинаШвейцария қаларының шіркеулері мен монастырларында дамыды.Бұл
қалаларда арнайы ән мектептері ашылды.Ән айту мектептерінде арнайы хор
орындайтын әншілер мен регенттердирижерлер даярланды.Үш және төрт дауыста
орындалатын матеттерхорға арнайы жазылған шығарма пайда болды.
ХІҮ-ХҮ ғасырлардан бастап қайта өрлеу кезеңінің хор өнерінің дамуы
басталады. Қатаң полифониялық стильде хор орындау пайда болды.Шіркеу
хорының беделі арта түсті, алғашқы Рим Авениондық капелласы өмірге келеді.
Ватиканның сарайындағы шіркеуде капелла жұмысы жүргізілді, бұл
капелланың ерекшелігі хорды сүйемелсіз а-капелла түрінде орындаған,
құрымында 24-30 адамнан болған.Капеллада ең таңдаулы музыканттар ғана
орындаушы бола алған.Сондай-ақ хор өнері Венецияда ерлер хоры сүйемелдеумен
орындауда, Германияда халықтық жанрда хор айту дами бастады.
ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы хор өнерінің дамуындағы ерекшеліктер хор
шығармаларының жаңа түрлері оратория, кантатаның пайда болуы.
Италия, Англия,Франция елдерінің соборларында ең таңдаулы үздік хорлар
болып, арнайы жабық түрдегі оқу орындары ашыла бастады. Неапл мен Венецияда
бірнеше консерваториялар ашылып, музыканттар дайындалды.ХҮІІІ ғасырдың
басында Гендельдің монументальді ораториясы хор өнеріндегі жаңалыққа
айналды.И.С.Бахтың кантаталары мен мессалары және матеттері өмірге
келді.Ұлы Франция революциясы арқылы хор өнерінің жаңа сатысы
азаматтық,халықтық, көпшілік бағыт пайда болды.Парижде көпшілік
революциялық әндер орындау мейрамдары өткізілді.
ХІХ ғасырдың ортасына қарай жұмысшылар қозғалысының дамуына
байланысты,көпшілік хор айту ұйымдары пайда бола бастады.Парижде атақты
әншілік Орфеон қоғамдық бірлестігі қалыптасады.Қоғамның құрамында 1500-ге
дейін ұйымдар болып,60000 адамнан тұрды.Олар революциялық әндерді
орындады. Аштар Марсельезасы , Нан туралы ән,сондай-ақ әлемдік
пролетариаттың ән ұраны Интернационал жас жұмысшы ақын Эжен Потье мен
Пьер Дегейтер жазған.
Германияда неміс ерлер хор қоғамдары қалыптасты.Олар неміс сазгерлері
Шуберт, Мендельсон, Вебердің шығармаларын айтты. Сондай-ақ хор өнері
Ресейде де өз даму шыңына жетті ,славян халықтарының көп дауыста ән
орындауы,олардың халықтық өнерінің бірі болып саналады.
Орыстардың хор мәденеиеті шіркеумен бірге байланыста болатын.Алғашқы
кәсіби хор капелласы ХҮ ғасырдың ортасында Петербургте құрылып, Хор
государьевых певчих дьяков деп аталды.Сондай-ақ Москвадада Хор патриарших
певчих құрылды,кейіннен Москва сенодальды хоры деп аталынды.Ресейдің бай
адамдары боярлар мен князьдер де өз хорларын ұстаған.Иван ІҮГрозныйдың
кезінде орыс хорында 35 адам болса, кейіннен 50-60 адамға жетті.Орыстың
атақты патшасы болған Петр І-ші де хор өнеріне аса маңыздылықпен қараған.
ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр аралығында орыс хор өнері өзінің шарықтау
шегіне жетті.Орыс хор мәдениеті әлемдік деңгейдегі ең дамыған өнерге
айналды.Орыстың сазгерлері Глинка, Бортнянский хор өнеріне баулу оқу
орындарының ашылуына мүмкіндік жасады.Хор капеллаларына ұлдармен қатар қыз
балаларды да қабылдайды.ХХ ғасырдың басында орыс жұмысшы революционерлері
мен студенттерінің хор ұжымдары пайда болды.
Бұл өнер түрі Орыс, Украин, Балтық жағалауы, Грузин халқы, жалпы тау
халықтары арасында ертеден - ақ ата-бабаларында дамыған. Орыс халқы өткен
ғасырлардың өзінде эстетикалық тәрбие мен халықтың мәдени ағарту шараларын
хормен ән салу өнерінен көрген.[24]
1.2 Мектепте оқушыларды вокалды- хор өнеріне баулу арқылы әншілік
дауыстарын қалыптастырудың тәрбиелік маңызы
Жалпы білім беретін мектептердің музыка тәрбиесінің негізгі жүйелі
саласы - музыка пәні болып табылады.
Музыкалық тәрбие жұмысын ұйымдастырудың негізгі түрі – музыка сабағы.
Музыкалық тәрбие берудің мақсаты музыкант тәрбиелеу емес, ең алдымен
адам тәрбиелеу - деп белгілі орыс педагогы А. А Сухомлинский айтқандай
мектептерде жүретін музыка сабақтарының міндеті оқушыларға эстетикалық
тәрбие беру арқылы, сезімталдыққа, әдемілік пен сұлулықты көре, сезіне
білуге, иман жүзділікке баулу, болып табылыды. [25]
Дұрыс ұйымдастырылған музыка сабағы жан-жақты адамгершілік қасиеттерді
бойына сіңірген, ұлттық өнерімізбен өзге ұлттардың әлемдік музыка
мәдениетінің үлгілерін қатар игерген білікті, ойлы азамат тәрбиелеп шығуға
септігін тигізді.
Музыка – ойдың терең бұлағы. Музыкалық тәрбие сана сезімнің
қалыптасуын, жан дүниенің сезімін, адамгершіліктің нығаюын музыкалық
педагогика қадағалайды.
Музыкалық тәрбие – адамның музыкалық мәдениетін, музыкалық ынта-
қабілетін нысаналы және жүйелі дамыту, оның бойына музыкалық тебіреніп-
толғана білуді, оны қоғамдық тарихи тәжірибесін, музыкалық оқу мен білім
элементтерін жаңа ұрпаққа табыс ету процесін қамтиды. Ал әрбір халықтың
рухани мәдениетінің қалыптасу және даму үрдісі музыкалық-эстетикалық
тәрбиенің даму үрдісі арқылы жүретіні мәлім. [23]
Музыкалық және эстетикалық тәрбиеде әрбір халықтың мәдени және
рухани мұрасына дұрыс көзқарасты қалыптастыру, оларды қазіргі мектепте
пайдаға жаратудың жолдарын көрсету маңызды мәнге ие болып отыр. Мұның бәрі,
әлбетте, музыкалық және эстетикалық тәрбиенің бұрынғы тәжірибесін және
бүгінгі жай күйін терең талдауды қажет етеді.Музыка сабағына арналған
бағдарламада негізгі музыкалық тәрбие әрекетінің бірі - ән салу.
Ән өнері - халық тарихымен бірге туып, бірге жасап келеді. Ол адамның
жан серігі, сондықтан да ән өміршең. Өміршең өнермен жас ұрпакты тәрбиелеу-
заманымыздың талабы. Әсіресе топпен ән сала алу, оны бір ғана емес, бірнеше
дауыстардың өзара үйлесімділік тауып орындау үлкен өнер болып табылады.
Осындай өнерге жас ұрпакты қалай баули аламыз?. Оның қазіргі уақытта қандай
жаңа амал-тәсіл, әдістері болмақ. Әрине көп дауысты ән салудың негізі - қос
дауысты әнді айтудан басталады.
Көп дауысты ән айтудың негізі - әншілік дауыстың таза, дұрыс, дыбыс
биіктігін ұстай алуында. Шығарманың ладтық, ырғақтық, дыбыстардың
интонациялық тазалығын сезініп, оны өздігінен оқушының құра білуінде. Бұл
жерде балалардың жас ерекшелігін ескере отырып, мұғалімнің хор репертуарын
таңдай білу шеберлігінде.
Мектеп әндерін қос дауыста айтқызу әдісінің ең тиімді жолдарын
ұстаздардың көп жылғы тәжірибесінен тұжырымдауға болады. Таңдалып алынған
балалар шығармаларын екі дауысқа бөліп үйретуді бастамас бұрын жалпы
орындалуын мұғалімнің жеке орындауында немесе күй табақ баспасынын тыңдатып
таныстырып алған соң, оның екінші дауысын жеке орындағанда, өзінше бір әсем
ән болып шығатындай ыңғайлап, әсерлеп дауысты түсіру қажет. Ол әуенді
баланың есінде сақталынып қалғанынша бірінші дауысқа қоспай, ән салудын
барлық тәртібімен мұғалім еңбектенуі тиіс. Содан кейін ғана негізгі әуенге,
яғни бірінші дауысқа косқанда екінші дауыс өз қалпын сақтап, қос дауысты
балалар хорының нәтижелі болып естілуіне көп септігін тигізеді.
Бастауыш немесе орта буын сыныптардың сабақтағы дауыс жаттығуын
жасатуда, немесе хор айтуда негізгі дауысқа жалпы орта музыкалық табиғи
дарыны бар оқушылардың тобын жинақтап, ал екіншіге құрамы жағынан шағын
болса да музыкалық есту қабілеті жоғары,дауыс тембрлері анықтау топ
окушылардан жинақталып қүрылғаны жөн. Ал жалпы музыкалық дыбысты таза ұстай
алмайтын, музыкалық ырғақты сезбейтін окушыларды негізгі әуенді ұстайтын
топ әншілеріне қосып орындату керек, себебі ол балалар еренсіз қалмай, келе-
келе олардың ән салуға ынталары оянады.
Мектеп оқушысын хорға баулуға басты әсер етуші фактор – музыкалық
тәрбие. Тәрбие – терең мазмұндағы ұғым. Педагогикада тәрбие баланың рухани
дамуына, дүниетанымының кеңеюіне, білім беру арқылы белгілі бір дағдының
қалыптасуына әсер етуші фактор ретінде қарастырылады.
Тәрбиенің негізгі мәні, мақсаты – сапалық жағынан жеке адамның жан
дүниесін қалыптастыру.[12]
Музыка мұғалімінің алдына оқушыларға музыкалық тәрбие беруде белгілі
бір мақсат пен міндеттер қойылады. Музыка сабағында нақты мақсат қойылу
арқылы музыкалық тәрбиенің міндеттері жүзеге асырылады.
Бірінші міндет – музыкалық іс-әрекеттер арқылы оқушының сезімін (эмоциясын)
ояту. Оқушылардың сабақ үстіндегі іс-әрекетінде эмоция өзіндік бағыттаушы
және реттеуші рөл атқарады.
Екінші міндет – музыканы саналы түсінуге баулу. Саналы түсіну үшін белгілі
бір деңгейде музыкалық білімі болуы керек. Сондықтан, бұл міндетті жүзеге
асыру үшін, нота сауатын меңгерту мақсаты қойылады. Нота сауаты арқылы
музыканың көркемдік құралдарының (екпін, саз, ырғақ, әуен, гармония, өлшем,
т.б) музыкалық шығарма мазмұнын жасаудағы ерекшеліктерін түсіндіру және
әнді нотамен орындау;
Үшінші міндет – музыкалық шығарманы өз шама-шарқынша орындауға үйрету
барысында орындаушылық дағдыларды меңгерту. Орындаушылық дағдылардымеңгерту
арқылы көркемдік білім беру мақсаты қойылады. Бұл мақсатқа :вокалды – хор
дағдылары,аспапта орындау дағдысын, ырғақтық-би дағдылары,шығарманы тыңдап,
талдай алу дағдысын меңгерту арқылы жүзеге асады.
Үшінші міндеттегі тағы бір мақсат - оқушының шығармашылық қиялын дамыту
:ладтық сезімін дамыту үшін басталған әнді аяқтауға;музыка сипатына сай
қимыл ойлап табуға,музыканың әсеріне байланысты сурет салуға;суырып салып
айтуға (импровизациялау) баулу арқылы жүзеге асырылады.
Осы үш міндет жүзеге асырылу арқылы оқушылардың музыкалық талғамы
қалыптасады, әр түрлі жанрдағы музыканы талдай отырып, оның сапасын ажырата
білуге үйренеді.
Осы мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асырушы басты тұлға – музыка
пәнінің мұғалімі болып табылады.
Музыка сабағында оқушыларды хорға баулу яғни көп болып ән орындау
негізгі вокалдық –хор жұмыстарына жатады.Мектеп музыка бағдарламасы бойынша
музыка сабағында оқушылар орындалатын мектеп әндерін ұжым болып орындау
тәсілдері қолданылады.
Алғашқы мектеп музыка сабағында –ақ музыка пәні ұстазы оқушыны
сабақтағы ән орындаудың талаптары мен ережелерін сақтауды,сол талаптар мен
ережелер арқылы сыныптастарымен бірге хор болып айтуды меңгерту жұмыстарын
жүргізеді.
Бастауыш сыныптағы музыка сабақтарындағы ән-хор дағдылары бірінші
сыныптан бастап қалыптастырылады.Мектеп музыка сабағының ерекшелігі
аптасына бір рет жүргізіледі.Әр музыка сабағында оқушылар ән орындаумен
жаттығады.Сабақта үйренген әндерін топ болып яғни хормен айту түрінде
орындалады.Бастауыш музыка сабақтарындағы әндер көбінесе унисон бір дауыста
айтылады.Орта сыныптарда немесе үшінші сыныптардан бастап екі дауыста ән
орындату жоспарланады.Бұл талап әр жастағы оқушылардың жас ерекшелігінің
дамуына қарай жоспарланады.[13]
Мектеп музыка сабағындағы ән-хор айтудағы ерекшелік арнайы балалар
музыкалық мектептеріндегі дайындықтан өтетін оқушыларға қойылатын талаппен
бірдей болмайды,өйткені оларға қойылатын талап кәсіби бағытта болса,жалпы
білім беретін мектеп ән-хор айту талаптары жалпы ән орындау талаптарын
ұстанады. Оқушыларды орындаушылық шеберлікке жеткізетін, үйрететін басты
тұлға - музыка пәнінің мұғалімі.Музыка пән мұғалімі оқушылардың дамуын,
физиологиялық жас ерек шелігін ескере отырып, соған лайықты репертуар
таңдап, кешенді жүйелі жұмыс жүргізсе, балалар әнді сезініп, шығарма
мазмұнын өз дауысы арқылы беру машығы қалыптасады.
Ән орындау арқылы оқушылардың вокалдық-хор дағдылары қалыптасады.
Вокалдық шеберлік пен көркемдік мәнерлеу дағдыларын деңгейге сай
меңгермейінше, оқушылардың топ болып ән салуын хор мен ән айту деп айтуға
болмайды.
Кесте №1
Хор айту арқылы оқушының бойында қалыптасатын
музыкалық - вокалдық дағдылар
Оқушының музыкалық талғамның қалыптасуы
Оқушының әншілік дауысының қалыптасуы
Оқушының гармониялық естуінің қалыптасуы мен дамуы
Оқушының орындаушылық мәнерлілігінің қалыптасуы
Оқушының интонациялық таза айтуының дамуы;
Музыкалық дыбысты дұрыс айту дағдысының қалыптасуы;
Ән орындау арқылы оқушылардың вокалдық-хор дағдылары қалыптасады.
Вокалдық шеберлік пен көркемдік мәнерлеу дағдыларын деңгейге сай
меңгермейінше, оқушылардың топ болып ән салуын хор мен ән айту деп айтуға
болмайды.
Вокалдық – хор айту дағдыларын ән орындау шеберлігі деп айтамыз.
Оларға тыныс алу, мұқам, құрылым, ансамбль жатады. Ән орындағанда
оқушыларды ән орындау қалпына түсуді үйрету қажет. Бала дауыс аппаратының
еркін жұмыс жасауына қолайлы мүмкіндік тудырылуы керек. Олүшін денені тік,
дұрыс ұстап отыру үйретіледі. Басты төмен салбыратпай немесе шалқайтпай
еркін ұстауды үйретуіміз керек. Дененің салмағын екі аяққа тең түсіріп, нық
тұруға, отырғанда аяққа салмақ салып, орындықтың шетіне отырып, денені тік,
еркін ұстап, әнді орындағанда екі қолды тізеге қойып отырып орындау
дағдылырын үйретеміз. Әнді бүкшиіп отырып орындау, дауысқа ғана емес, дене
бітіміне зиян әкеліп, оқушы омыртқасының майысуына әкеліп соғады, сондықтан
музыка пәні ұстазынан үлкен педагогтік жауапкершілік талап етіледі.[17]
Тыныс алу – вокалдық ән-хор айту шеберлігін меңгерудің негізі болып
табылады. Дұрыс дыбыс бере білу, вокалдық ән айтудың тыныс алуына
байланысты. Өйткені ән айту кезіндегі тыныс алумен қалыпты тыныс алудың
арасында үлкен ерекшелік бар.
Ән айтуда дауысты дыбыстар созылыңқы, ұзақ айтылуына байланысты ауа
көп шығындалатындықтан, оқушыларды дұрыс тыныс ала білуге
Кесте №2
Оқушының әңшілік дауыстарын қалыптастырудағы вокалдық – хор айту дағдылары
ТЫНЫС АЛУ
вокалдық ән-хор айту шеберлігін меңгерудің негізі болып табылады. Дұрыс
дыбыс бере білу, вокалдық ән айтудың тыныс алуына байланысты. Өйткені ән
айту кезіндегі тыныс алумен қалыпты тыныс алудың арасында үлкен ерекшелік
бар.
МҰҚАМ
ән салудағы музыкалық әуен мен поэзияның ішкі мазмұндық сабақтастығын
терең түсініп орындау дағдысы. Орындаушы музыка мен поэзия үйлесімділігін
терең түсініп, тыңдаушыға жеткізгенде ғана, ол музыка әсерлі болмақ. Ән
әсерлі болу үшін мұқамды дұрыс меңгеру талабы қойылады:
ҚҰРЫЛЫМ
хор партияларын орындауда хор мүшелерінің дауыстарының біркелкі ұласуы.
Бұл көркем бейне жасаудағы орындау тәсілінің бірлігі болып табылады. Жалпы
хордағы ансамбль ұғымына : интонациялық ансамбльдер ( горизантальды,
вертикалды, аралас), ырғақтық ансамбль, бояулық ансамбль, екпіндік
ансамбль, динамикалық ансамбль жатады.
АНСАМБЛЬ
хор партияларын орындауда хор мүшелерінің дауыстарының біркелкі ұласуы.
Бұл көркем бейне жасаудағы орындау тәсілінің бірлігі болып табылады. Жалпы
хордағы ансамбль ұғымына : интонациялық ансамбльдер
( горизантальды, вертикалды, аралас), ырғақтық ансамбль, бояулық ансамбль,
екпіндік ансамбль, динамикалық ансамбль жатады.
үйретудің маңызы өте зор. Оқушыларды кеудені кере тыныс алуға
дағдыландырып, ауаны үнемдеп, тұтас фразаға жеткізуге үйрету дұрыс әдіс
болып табылады.
Вокалдық дем барынша терең, дыбыссыз, жартылай есінеген қалыппен,
мұрын арқылы алынып, көкірек қуысы керіле, ауаға толтырып, осы демді бір
сәт ұстап барып дыбыс жасауға бағыттаймыз.
Шығарма сипатына қарай тыныс бірде тез, бірде жәй алынады. Музыка
пәнінің ұзтазы оқушыларды әрбір әннің фразалық құрылымына қарай, бір
мезгілде тыныс алуға машықтандырады.
Дикция немес мұқам - ән салудағы музыкалық әуен мен поэзияның ішкі
мазмұндық сабақтастығын терең түсініп орындау дағдысы. Орындаушы музыка мен
поэзия үйлесімділігін терең түсініп, тыңдаушыға жеткізгенде ғана, ол музыка
әсерлі болмақ. Ән әсерлі болу үшін мұқамды дұрыс меңгеру талабы қойылады:
1. Барлық дауысты дыбыстарды дұрыс анық айту.
2. Қосарланып келген екі-үш дауыссыз дыбыстардың барлығын да анық түсінікті
етіп айту.
3. Сөз бен музыкадағы күшті үлестің бәріне бірдей екпін түсірмей, логикалық
екпін түсіру арқылы сөйлеу тұтастығын сақтау.
Ансамбль немес сап,қатар – хор партияларын орындауда хор мүшелерінің
дауыстарының біркелкі ұласуы. Бұл көркем бейне жасаудағы орындау тәсілінің
бірлігі болып табылады. Жалпы хордағы ансамбль ұғымына : интонациялық
ансамбльдер ( горизантальды, вертикалды, аралас), ырғақтық ансамбль,
бояулық ансамбль, екпіндік ансамбль, динамикалық ансамбль жатады.[26]
Құрылым - әнді хор мүшелерінің өз дауыстарын дәл келтіре орындау
дағдысы дауыс дыбыс құрылымына сай келтірілсе, орындалған әуен құлаққа
жағымды сазды естіледі. Құрылымның сапасына әсер ететін жағдайлар :
1. Музыкалық шығарманың сапасы, шығарманың құрылым жағынан сапалы орындалуы
үшін сазгер бала дауысының мүмкіншілігін жақсы білуі қажет. Шығарма
тесситурасы, гармониясы, дыбыстар арасындағы интервал бала дауысының
ерекшеліктеріне сай болуы қарастырылады.
2. Хордың дайындық дәрежесі, оқушылардың музыкалық мәдениетінің жалпы
деңгейі, дауысының қойылуы, вокалдық естуінің деңгейі, ән айтуда өзін-өзі
бақылай алуы, жанындағы серіктерінің дауысы мен сүйемелдеуші аспаптың үнін
тыңдай білуі.
3. Оқушылардың ән айту сәтіндегі көңіл –күйі, зейінінің шоғырлануы,
қызығушылық сезімінің сақталуы, ерекше күш түсіп, шаршамауы қарастырылады.
Бұған ән айтуға бөлінген уақыт ұзақтығы мен сабақтың дұрыс жоспарлануы
ықпал етеді.
4. Ән салудағы мұғалімнің басшылығы мен бақылауы, оқушылардың әуендік және
гармониялық есту қабілетін жүйелі түрде жетілдіріп отыру.
Вокалдық –хор дағдыларының осы түрлерін қалыптастыру жолындағы
жұмыстарға ұсынылатын негізгі әдістер :
1. Оқушыларды лад басқыштарын сезіне білуге тәрбиелеу.
Бұл үшін жекелеген лад басқыштарын, басқыштардың тартылысын сезіне білуге
баулу.
2. Дыбысты таза орындай алу дағдысын тәрбиелеу. Бұған мұғалімнің бақылауы,
кемшілік жерін түзетіп дұрыс жолға салу және көркемдігі жағынан дәл орындап
көрсету арқылы қол жеткізіледі.
3. Жалпы ансамбльдің, сонымен бірге құрылымға келтірудің сапасын тәжірибе
көрсеткендей, бірнеше рет қайталап орындау арқылы меңгерген дағдыны бекіту
барысында жақсартуға болады.
4. Мұғалімнің әнді көркем бейнеге, вокалдық және хор дағдыларына сай
орындап көрсетуі шығарманың мазмұнын жасауға көмегін тигізеді. Бұл әдіс
негізгі әдіс болып табылады.[19]
Ән үйретуде дауыс жаттығуының алар орны зор болып табылады. Оқушылар ән
айтуда дауыс жаттығуы арқылы дайындалып, белгілі бір вокалдық дағдыны
меңгереді. Дауыс жаттығуына шағын әндерді, үйретілетін әндердің вокалдық
тұрғысынан қиындық тудыратын бөлігінен үзінді, бір дыбыста құралған
әуендерді алуға болады.
Орындалатын шығарманың әуендік ерекшелігі мен сипатын аша алатындай
шағын бөлшектерді дауыс жаттығулары ретінде орындату, музыкалық шығарманы
оқушының тұтастай қабылдауын жеңілдетумен бірге, оның сезіміне, көңіл
күйіне әсер етеді.Сол сияқты тыңдауға ұсынылатын музыкалық шығармалардан
үзінділерді дауыс жаттығуына қолдану, яғни күйлерден үзінді, күрделі
шығармалардан фрагменттер айтқызу, оқушының вокалдық мүмкіншілігінің
артуына септігін тигізеді.[16]
Мектептегі музыка сабағының басты мақсаты әнші тәрбиелеу емес, ән
айытқызудағы басты мақсат – музыкалық шығарманы тікелей оқушының өзінің
орындауы арқылы оны толық түсініп қабылдауға баулу болып табылады.
Бұл мақсаттарды жүзеге асыруда ең алдымен, оқушылардың көңіл күй
әсеріне көңіл бөліну қажет. Оқушының көңіл күйіне сай дыбыс күші мен
белсенділігі артып, орындалатын шығарманы талапқа лайықты орындау деңгейіне
жетуге болады.
Сабақта үйретілетін әнді, әсерлене отырып орындау үшін, жаңа
үйретілетін ән туралы кіріспе әңгіменің мазмұнына, оның қызғылықты етіп
орындап көрсетілуіне байланысты. Ол үшін мұғалімнен шығармашылық шеберлік
пен ізденімпаздық талап етіледі. Музыка пәні ұстазы әнді үйретуге дайындалу
кезеңінде, оны алдымен өзі сапалы орындап жаттығуға көңіл бөлуі қажеттілік
деп түсінуіміз керек. Шығарманың музыкалық бейнесін, әрбір фразасын,
бөліктерінің динамикалық өзгерістерін, кульминациясын көрсету болып
табылады.
Әннің қиын бөліктерін дауыс жаттығуы ретінде алу, ырғағын ұрмалы
аспаппен орындау, дыбыс биіктігін қол қимылдарымен көрсету, кейбір фразаның
мәнін сөзінің мазмұнымен салыстыру арқылы ұғындыру, әнді игертудегі
қиыншылықтарды шешуге жағдай жасайды.
Ән үйрету кезеңдерін былай бөлуімізге болады :
1. Әннің шығу тарихы, ән туралы әңгіме ( авторлары турлы, әннің тақырыбы,
тәрбиелік мәні т.б.);
2. Әнді ұстаздың өзінің орындап көрсетуі және аудиожазбада, бейне жазбада
тыңдату (әнді аспаптың көмегімен орындау, техникалық құралдардың көмегімен
тыңдату );
3.Әнді орындаудың алдындағы дауыс жаттығуын жасату, ән орындау қалпына
түсу, ән орындау ережелерін сақтау;
4. Әнді сынып оқушыларымен үйрену, бөліктерге бөліп орындау, қиыншылық
тудыратын бөліктерімен тереңірек жұмыс жасау;
5. Үйретілген әнді сынып болып хормен орындау, салыстыру, тыңдау, таза.
сауатты орындау, үйге жаттап келуге тапсырма беру;[10]
Тұжырым
1.Вокалды -хор өнері көне заманнан бері дамып келе жатқан өнер түрі;
2. Вокалды-хор өнері әлемнің түпкір-түпкірінен дамып пайда болған;
3.Хор өнерінің шарықтау шыңы Еуропа елдерінде қалыптасқан;
4.Хор өнері Шығыс халықтарында да дамыған.
5.Қазақстанда хор өнерінің дамуы,өткен ғасырдың 30-шы жылдарында
қалыптасты.
6.Мектептегі музыкалық тәрбие негізі музыка сабағы болып табылады.
7.Музыка сабағында оқушылардың көп болып ән орындау мүмкіндіктері пайда
болады.
8.Хорға баулудағы әдістемелік талаптарды музыка маманының музыкалық
педагогикалық дайындығында игеретін кәсіби шеберлігінің бір тармағы деп
қараймыз.
9.Оқушылар дауыстарының даму кезеңдерін хор маманы сауатты түрде білгені
хор жұмыстарын ұйымдастырудағы негізгі талаптарға жатады.
10.Мектеп оқушыларының дауыс диапазондары және вокалдық қалыптасуы олардың
жас ерекшеліктеріне қарай бөлінеді.
11.Вокалдық дауыс арқылы хор өнерін меңгеруге болады, хорға арналған
музыкалық шығармаларды жеке және көп дауыспен орындау мүмкіндігі туындайды;
2.Мектеп оқушысын вокалды-хор өнеріне баулудың әдістемелік технологиясы
2.1 Мектеп оқушыларына арналған вокалды-хор үйірмесі жұмысы
Технология сөзі грек тілінен енген және 2 сөз тіркесінен құралған:
techne - өнер, шеберлік, іскерлік дегенді білдірсе; logos - ғылым, ілім
дегенді білдіреді және өнер туралы ілім немесе шеберлік туралы ілім
[30].
Мектеп жүйесіндегі жалпы музыкалық тәрбие берудегі оқушыларды вокалдық-
хор өнеріне баулу үрдісін музыкалық-педагогикалық тұрғыдан музыкалық
технологиялық шеберлік немесе музыкалық әдістемелік технология деп
қараймыз.
Хор ұжымын құру, оның жұмысын бір жүйеге келтіру хор жетекшілеріне
жүктеледі. Концерттерге музыкалық шығармалар хор жетекшісінің, яғни
дирижердің басқаруымен орындалады. Дауыстар диапозонына қарай төмендегідей
болып топтасады:
Әйелдердің жоғарғы дауысы – Сопрано. Ерлердің төменгі дауысы – Бас
Әйелдердің төменгі дауысы – Альт. Ерлердің жоғарғы дауысы – Тенор.
Балалар жоғары дауысы Дисконт,ал төменгі дауысы альт деп айтылады.[2]
Хордың түрлері: балалар хоры, аралас хор, әйелдер хоры, ерлер хоры.
Әрбір хордың өзіндік тақырыбы, мазмұны, идеясы болады.
Музыкалық композитор қолданған көркемдік, мәнерлік құралдарын
орындаушылық түгел ашып, тыңдаушыға шығармадағы ойды, сезімді жеткізе
білгенде ғана музыка өзінің тәрбиелеік мәнін жүзеге асырады.
Хор ұжымында әндік дикция заңдылықтарын меңгерудің және ән, хор айту
дағдыларын үйретудің маңызы зор.
Музыка сабағында ән үйрететін уақыт аз болғандықтан, әндік дағдыларды
өз дәрежесінде айтқызып үйрету қиын.
Оқушылардың мүмкіндіктері мен қабілеттері бірдей болмайды. Ал хор
үйірмесіне келсек, оған оқушылар талантына сай іріктеліп алынады. Сондықтан
хордың дауыс аумағы, орындаушылық мүмкіншіліктері артық, онда жаттығулар
арқылы дауысын қоюға, хор дағдысын меңгеруге байланысты жұмыстар болады.
Қазіргі кезде Республика мектептеріндегі музыка пәнін жүргізудің
бірнеше бағдарламасы дүниеге келді. Олар кейбірі әдебиетпен өмірмен
сабақтастырыла жасалған. Әр бағдарламаның өзіндік, тиімді жақтарын
іскерлікпен пайдалана білу - әр мұғалімнің кәсіби шеберлігіне, ой-қиялы мен
талғамына байланысты болмақ.Қай бағдараламаны алсақ та музыка сабағының
құрылымына оқушылардың ән айту вокалды-хор дағдыларын қалыптастыру кіреді
Жалпы білім беретін мектептерде ән айту, хор ұйымдастыру жұмыстары ең
маңызды және қажетті мәселелер болып саналады. Бұл мәселелерге арналған
ғылыми еңбектер мен методикалық нұсқаулар көп. Бірақ олардың көбісі Ресей
ғылымдарының еңбектеріне негізделген.
Сондықтан сол еңбектерде қазақ мектептерінің талаптары онша ескеріле
бермейді. Сол себептен біздің алған тақырыптың өзектілігі қазіргі заман
талаптарына сай қазақ мектептерінде музыка сабағының ерекшеліктерін ашып,
сол бойынша нақты нұсқаулар енгізу болып табылады.
Мұғалімдер мектеп хорымен жұмыс істеу барысында балалардың дауысының
даму ерекшеліктеріне онша көңіл бөле бермейді. Соның салдарынан оқушылардың
тамақтары аурып, ән айта алмай, тіпті табиғат берген әсем дауысынан айрылып
қалу мектептерде жиі кездеседі.
Бұл үшін не істеу керек?
Біріншіден, мұғалім балалар дауысының ерекшеліктерін жақсы білуі
қажет, өйткені әр жастағы балалардың дауысы әртүрлі болады.
Екіншіден, мұғалімнің өзі дұрыс сөйлеп, дұрыс ән айта білуі керек,
соған қосымша музыкалық қабілеті де биік болуы керек. Сабақ барысында
мұғалім оқушыларға ән айтып, аспапта музыка орындап береді. Ал оқушылар
әрқашанда өз мұғалімдеріне еліктейді.
Кесте №3
Мектеп оқушыларының дауыс диапозондарына бөлінуі :
1-4 сыныптар 5-7 сыныптар 8-11 сыныптар
Ре 1-Ля 1 До 1- Ре 2 Ля 1- Ми 2
Балалар хорымен жұмыс істеу үшін мұғалім адам дауысы қалай шығатынын,
ауыз, тамақ, көмекейі қалай жұмыс істейтінін жақсы білуі керек. Адамның
дауысы шығу процессі біртұтас болады, яғни адамның дем алысы, өкпе, бронхы,
трахея, көмекейі, ауыз-мұрынның атқаратын жұмысы кешенді түрде болады.
Сондықтан хормен жұмыс істеу барысында мұғалім осылардың бәрін де қадағалап
тексеріп отыруы керек.
Балалар дауысының ерекшелігіне келсек,мектеп балаларының дауысының
дамуы бірнеше кезеңнен өтеді. Ол кезеңдер балалардың психологиялық және
дене құрлысының дамуымен тікелей байланысты.
Дауыс дамуының 4 негізгі кезеңі болады:
І – кезең – бастауыш сынып балаларында (10-11 жасқа дейін) өтеді.
Бұл ашық, таза – нағыз баланың дауысы. Бастауыш сынып оқушыларының дауысы
нәзік, жеңіл болып келеді. Бұл табиғи берілген дауыс. Сондықтан оны сақтай
білу керек. Жас балалардың дауысы нәзік болғандықтан олар тез ауырады. Тағы
бір ерекшелігі – жас балалар мен қыздардың дауыстары бірдей болады. Олардың
өзара айырмашылығы болмайды.
ІІ – кезең – балалардың 12-13 жастарында өтеді.
Бұл кезде олардың ауыз, тамақ, бұлшық еттері қатаяды. Осы жастағы
балалардың дауыстары қаттырақ және толығырақ шығады. Сонымен бірге әр
баланың дауыс ерекшеліктері байқала бастайды. Жалпы алғанда ер баланың
дауысы, анық, ашық болса, қыз балалардың дауыс бояулары (тембры) көбейе
түседі.
ІІІ кезең 13-14 жастан бастап балалар дауысы күрт өзгере бастайды.
Бұл кезеңді ғалымдар – мутация деп атайды. Мутациялық кезең 13-14 жастан
бастап 16-17 жасқа дейін созылады. Балалардың дауыс өзгеру процессі,
олардың бүкіл дене құрылысының өзгеруімен тікелей байланысты. Бұл кезде ер
балалардың дауысы төмендейді, кейде қарлығып тұрған сияқты болады. Олар
жоғарғы дыбысты алған кезде айқайлап қиналады. Сондықтан олардың көмекші
қызарып ісіп кетуі де мүмкін.[27]
Мутациялық кезең әсіресе қыз балаларда қиын өтеді, өйткені оларда 13-
14 жастан бастап етеккір процессі басталады. Бұл кезде қыздардың бастары
айналып, жүрегі айнып, жалпы дене мүшелері босап кетеді. Осы өзгерістермен
байланысты олардың дауысы да өзгере бастайды.
Мұғалімдер мутациялық кезеңде балалармен аса мұқият жұмыс істеуі
керек. Кейде мутация уақытында балаларға өлең айтуға да болмайды. Әсіресе
қыздардың етеккірі басталған күннен бастап 3-4 күн бойы өлең айтуына тыйым
салу керек. Өйткені бұл күндері қыздардың барлық дене құрлысымен бірге
дауыс, көмекей бұлшық еттері де бос болады. Сол әлсіреген бұлшық еттерге
зиян келтіріп алу осы кездерде жиі кездеседі.
ІҮ дауыс даму кезеңі 16 жастан басталады.
Бұл кезде балаларда ересек адамдардың дауысы қалыптаса бастайды. Бірақ оны
ересек адамның дауысы деп айтуға болмайды. Өйткені балалардың дауыс даму
процессі бұл кезде де тоқтамайды. Сондықтан олардың дауысы тұрақсыз болады.
Балалардың дауыс тұрақтылығы 20 жаста ғана қалыптасады. Оған дейін балалар
дауысы бірнеше рет өзгеруі мүмкін.
Кейде 16-17 жасар балалардың дауысы әдемі, әсем шығуы мүмкін. Бірақ
соған қызығып көп өлең айтқызуға болмайды, өйткені әлі де қатаймаған
дауысқа ауырлық түсіп оны мәңгі жоғалтып алуға болады. Балалар дауысы тек
қана бүкіл организмнің қалыптасуымен бірге қатаяды.
Оқушы балалар дауыстарының көлемі (диапазоны) олардың жастарына
байланысты. Бастауыш сынып оқушыларының дауыс көлемі кең болады. Олар кіші
октаваның ля дыбысынан бірінші октаваның ре дыбысына дейін ала алады.
Бірақ ең құнды, әдемі шығатын дыбыстар, әрине, бұдан азырақ, орта есеппен
алғанда бұл дыбыстар бірінші октаваның ми және си аралығында болады.
Жас балаларға бұл дыбыстар айтуға да, естуге де ыңғайлы, сондықтан
орындалатын әндер осы дыбыстардан құрылуы керек.
Оқушылардың мутациялық өтпелі кезеңінде олардың дауыстары бірінші
октаваның до дыбысынан екінші октаваның ми дыбысына дейін кеңейді.
Әрине, бұл кезде оқушыларға жоғарғы, яғни жіңішке дыбыстарды айту қиын
болады. Сол сияқты төменгі дыбыстарда тұрақсыз болып келеді. Ең ыңғайлысы
және әсем шығатын жоғарыда көрсетілген көлемнің ортаңғы дыбыстары болып
есептеледі.
Мұғалімдер осы жағдайды ескере отырып оқушылардың дауысына қиындық
түсірмей, табиғи берілген дауыс бояуларын сақтай білу керек.
Қыздар дауысы мутациялық кезеңде кеңейді де, содан соң
тұрақтыланады. Олар бірінші октаваның до дыбысынан екінші октаваның фа
дыбысына дейін ала алады. Ұл балалар мутациялық кезеңде кіші октаваның ре
дыбысынан бірінші октаваның ре дыбысына дейін алады. Осыны ескере отырып
музыка пәнінің мұғалімі балалар дауысына ығайлы шығармалар алып, сол
арқылы дауыстарын бұзбай, одан әрі дамуына қолайлы жағдайлар туғызуы керек.
[3]
Егер бастауыш сыныптарда оқушыларды бірінші, екінші дауысқа бөліп,
және олардың керісінше ауыстырып отыруға болатын болса, ортаңғы және
жоғарғы сынып оқушыларымен олай істеуге болмайды. Өйткені бұл кезеңде
қалыптаса бастаған оқушылардың дауыстарын қинап, оларға ауыртпашылық
түсіріп бірінші дауыспен екінші дауысқа ауыстыра, сол оқушылар өздеріндегі
табиғи дауысынан айырылып та қалуы мүмкін. Сондықтан мұғалімдер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz