Жабайы кенепшөптен алынған препараттардың биологиялық белсенділігін анықтау

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 581.522.4: 581.19:58.02.036
Қолжазба құқығында

БӨРІБАЙ ЭЛЬМИРА САРТАЙҚЫЗЫ

Шу алқабындағы кенепшөптің морфо-физиологиялық және биохимиялық
ерекшеліктері

03.00.12 – өсімдіктер физиологиясы және биохимиясы

Биология ғылымдарының кандидаты

ғылыми дәрежесiн алу үшiн дайындалған диссертацияның

авторефераты

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007

Ғылыми жетекшiлерi: - биология ғылымдарының докторы,

Қ.Н.
Сарсенбаев

Ресми оппоненттерi: - биология ғылымдарының докторы,

- биология ғылымдарының кандидаты,

Жетекшi ұйым: - әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық

университеті

Диссертация “ ” 2007 жылы сағат “
”
ҚР БҒМ РМК “Қазақстан Республикасы Ұлттық биотехнология орталығы“, Алматы
филиалы жанындағы Д.53.50.01. диссертациялық кеңесiнiң мәжiлiсiнде
қорғалады.
Мекен-жайы: 050060, Алматы қаласы, Тимирязев көшесі, 45.

Автореферат “_____” ____________________ 2007 жылы таратылды.

Диссертациялық кеңестiң

ғалым хатшысы, биология
ғылымдарының докторы С.С.
Кенжебаева

КIРIСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Қазақстан флорасы экономикалық
тұрғыдан маңызды өсімдік түрлеріне өте бай. Қазақстандағы медицина және
фармацевтика өнеркәсібіне дәрілік өсімдік түрлерін анықтау аса маңызды.
Медицина саласын жаңа дәрілік заттармен толықтырудың негізгі жолдарының
бірі - биологиялық белсенді қосылыс көзі болып саналатын дәрілік
өсімдіктерді жан-жақты зерттеу. Өсімдіктердің емдік түрлерінің химиялық
құрамында маңызды биологиялық белсенді қосылыстардың болуы, өсімдіктің дәрі-
дәрмектік құндылығын айқындайды.
Зерттеу еңбегімізге арқау болып отырған кенепшөп (Cannabіs L.)-
Қазақстанның өсімдіктер әлемінде маңызды техникалық дақылдар қатарына
жатады. Кенепшөп өсімдігін 1998 жылы Санкт-Петербургте өткен Халықаралық
кеңесте XXI ғасырдың дақылы деп атап, бидай, соя дақылдарымен қатар қойды.
Сарапшылардың пікірі бойынша, кенепшөптен медицина, тамақ өнеркәсібі, жеңіл
өнеркәсіп және т.б. өндірістің салаларында 30 мыңға жуық өнім түрлерін
алуға болады [Г.С. Степанов, А.П. Фадеев, 2005].
Соңғы жылдары кенепшөптің құрамы биологиялық белсенді заттарға бай,
400-ге жуық химиялық қосылыстар бар екендігі, оның 62 түрі каннабиноидтар
тобына жататындығы анықталды [В.П.Ситник, А.Ф.Стельмах,1999]. Қазіргі
кезде кенепшөпті медицина саласында дәрілік өсімдік ретінде қолдану ісі
артып келеді. Сондықтан бұл өсімдікке байланысты зерттеу жұмыстарының
маңызы зор.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi. Жұмыстың мақсаты Шу
өңірінде өсетін кенепшөптің (Cannabіs L.) жабайы түрі мен мәдени
сорттарының биохимиялық, морфо-физиологиялық ерекшеліктерін анықтау және
тиімді сорттарды өндіріске ұсыну.
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттер қойылды:
1. Шу өңіріндегі кенепшөп экотиптері мен мәдени сорттарының
биологиялық өнімділігі мен талшық шығымын анықтау.
2. Кенепшөптің жапырақ тақтасындағы безді, жай түктердің сандық
көрсеткіштеріне талдау жасау.
3. Биологиялық белсенді қосылыстар - каннабиноидтардың сандық және
сапалық мөлшеріне сипаттама жасау.
4. Есірткілі кенепшөптен медициналық препаратқа қажет шикізат алудың
қарапайым, арзан әдістерін дайындау.
5. Жабайы кенепшөптен алынған препараттардың биологиялық белсенділігін
анықтау.
6. Өндіріс үшін тиімді кенепшөп сорттарын таңдап алу.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы
Қазақстанда алғаш рет Шу өіңіріндегі кенепшөптің мәдени сорттары мен
әртүрлі экологиялық типтерінің морфо-физиологиялық және биохимиялық
ерекшеліктері анықталды. Шу өңірінде жабайы кенепшөптен басқа Европалық
мәдени сорттарын өсіріп, өнім алу мүмкіндігі көрсетілді. Жабайы
кенепшөптің құрамынан каннабиноидтарды бөліп алудың қарапайым, әрі арзан
әдістері (електен өткізу, суықта экстракциялау) жасалды. Жабайы өскен
кенепшөп құрамынан биологиялық белсенді заттары – тетрагидроканнабинол
(ТГК), каннабидиол (КБД), каннабинол (КБН) бар екі препарат алынды.
Алынған перпараттардың биологиялық белсенділігі анықталып, нәтижесінде,
ТГК-ның антитотықтырғыш және мембрана тұрақтандырушы қасиеті бар екендігі,
сондай-ақ, мембрананың резистенттілігін арттыратындығы дәлелденді.
Кенепшөптің мәдени сорттарына (Felina 34, Fedora 17, Futura 75 және
Lovrin 110 ) жерсіндіру жұмыстары жүргізіліп, өнімділігі мен төзімділік
қабілеті жоғары болғандықтан шаруашылыққа ең тиімдісі ретінде Fedora 17,
Felina 34 сорттары анықталды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар
1. Шу өңірінде өсетін кенепшөп (Cannabis L.) өсімдік популяциялары өзінің
морфологиялық құрылысы мен физиологиялық және биохимиялық қасиеттері
бойынша әркелкі.
2. Жабайы өскен кенепшөп экотиптеріне ортақ ерекше қасиет-есірткілі заты
тетрагидроканнабинол мөлшерінің мәдени сорттарға қарағанда жоғары
болуында. Каннабиноидтардың жинақталу мөлшері қоршаған ортаның экологиялық
жағдайларына тәуелді.
3. Кенепшөптің мәдени сорттарының өсіп-өну қабілеті Шу өңірінде жоғары,
әрі құрамынан сапалы талшық алуға болады.
4. Мәдени сорттардың құрамында есірткілі заты төмен болғандықтан оларды
есірткілі жабайы өскен кенепшөпті биологиялық жолмен ығыстырудың тиімді
әдісі ретінде ұсынуға жол ашады.
5. Тетрагидроканнабинол жапырақ эпидермисіндегі безді түктерде жинақталады.
Сонымен қатар өсімдік жапырағындағы түктердің шоғырлануы ярус бойынша, яғни
жапырақтың сабақта орналасу тәртібіне қарай өзгереді.
Диссертацияның теориялық және практикалық құндылығы. Ұзақ жылдар
бойы тиым салынып келген кенепшөп өсімдігін зерттеу жұмыстарына жаңа
қырынан жол ашылды. Тұңғыш рет Қазақстанның Шу өңірінде өсірілген
Еуропалық сорттардың ішінен өндіріс үшін тиімдісі анықталды. Зерттеу
жұмысының нәтижесінде каннабиноидтарды бөліп алудың тиімді механикалық
әдістері ( електен өткізу, суықта экстракциялау) жасалынды. Бұл
әдістердің басқа белгілі әдістерден артықшылығы: қарапайымдылығы мен
органикалық еріткіштерді аз мөлшерде пайдалануында. Осы әдістердің
көмегімен Шу өңірінде өсетін жабайы кенепшөптің құрамынан екі препарат
алынып, олардың мембрана тұрақтандырушы және мембрананы оттегінің белсенді
формаларынан қорғайтын антиоксиданттық қасиеті бар екендігі анықталды.
Диссертацияның негізгі зерттеу нәтижелері өсімдіктер физиологиясы мен
биохимиясы және ботаниканың зерттеу жұмыстарын тереңдетуге септігін
тигізеді. Зерттеу материалдарын жоғарғы оқу орындары биология факультетінде
және медициналық жоғарғы оқу орындарының фармацевтика факультетінде
дәрістер оқу барысында пайдалануға болады. Сондай-ақ, фармакологияда,
наркология, криминалистік арнаулы жұмыстар жүргізу үшін және сот
медициналық сараптау орталықтары мамандарына қосымша мағлұмат ретінде
қолдануға болады.

Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының нәтижелері М.С.
Байтеновты еске алу құрметіне арналған “Изучение растительного мира
Казахстана и его охрана” атты ІІ Халықаралық ботаникалық конференцияда
(Алматы, 2003), әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде өткен
“Қазіргі заман биологиясы мен биотехнологиясының өзекті мәселелері” атты
жас ғалымдар мен студенттердің 58-ші Республикалық ғылыми конференциясында
(Алматы, 2004), Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министірлігі мен
Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясы, Орталық ғылыми кітапхана
және “Жас ғалым” қоғамдық қоры бірлесіп ұйымдастырған Жас ғалымдар мен
мамандардың халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясында (Алматы, 2003),
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау Министірлігі, фармация,
фармацевтикалық және медициналық өнеркәсіп комитеті мен медициналық техника
мен медициналық дәрі-дәрмек белгілеу ұлттық сараптау орталығы бірлесіп
өткізген “Использование конопли в производстве лекарственных средств” атты
ғылыми конференцияда (Алматы, 2004), Қазақ Мемлекеттік Қыздар педагогтік
институтында ұйымдастырылған “Актуальные проблемы науки и образования в
области химии и биологии“ атты ғылыми конференция-да (Алматы, 2005)
баяндалып, талқыланды және баспа беттерінде жарық көрді.
Диссертациялық жұмыстың әртүрлi халықаралық және мемлекеттiк
бағдарламалар мен басқа да ғылыми зерттеу жұмыстарымен байланысы.
Диссертациялық жұмыс 2002 жылдың қаңтар айында бекітілген Қазақстан
Үкіметінің “Есірткі заттарды бөліп шығаратын өсімдіктерді өндіріске ендіру
мен қайта өңдеудің кешенін құру” (мемлекеттік тіркеу саны №
0103РК00306), 2005 жылдың маусым айында бекітілген Қазақстан Үкіметінің
Есірткі құрамды өсімдіктерді өнеркәсіптің түрлі салаларында өңдеудің
технологиялық ғылыми негіздерін жетілдіру (қорытынды есеп) (мемлекттік
тіркеу саны № 012005РК012С) іргелі ғылыми-зерттеу бағдарламасының
шеңберінде жасалды.

НЕГIЗГI БӨЛIМ

1 Кенепшөптің жабайы экотиптері мен мәдени сорттарының зерттелуі
Бөлімде кенепшөптің мәдени сорттары мен жабайы экотиптерінің
ботаникалық және биологиялық даму ерекшеліктері, сабақ құрамындағы талшық,
жапырақтағы биологиялық белсенді заттардың мөлшері мен құрамы сипатталып,
қазіргі таңда аталған өсімдіктің қолданылу мүмкіндіктері жаңа қырынан
шетел және ТМД елдерінің ғылыми мақалалары негізінде шолу келтіріліп,
зерттеліп отырған мәселенің өзектілігі мен ғылыми-практикалық құндылығы
ашылған.
2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Зерттеу әдістері
Зерттеу жұмыстары 2001-2005 жылдар аралығында егістік, далалық және
лабораториялық жағдайда атқарылды. Егістік және далалық жұмыстар Шу
өңіріндегі жабайы кенепшөп өсімдігі қаулап өскен бірнеше елді мекендер мен
мәдени сорттары өсірілген Жамбыл облысының Мерке ауданына қарасты “Тәтті”
елді мекенінде жүргізілді. Мәдени кенепшөп сорттарының тұқымдарын себу,
өсімдіктің өсуі және дамуына фенологиялық бақылаулар [И.Н. Бейдеман, 1974],
тамыр жүйесін анықтау [М.С. Шалыт,1960] әдістемелері бойынша жасалынды.
Егу жұмыстары егістікке себілу тереңдігі 5 см, тұқымдардың бір-бірінен ара
қашықтығы 5-10 см, ал жүйек аралық қашықтық 15 см және 30 см тәртіпті
сақтай отырып жүргізілді. Осыншама үлкен территорияға орналастырғанда, ол
дақылдардың биологиялық ерекшеліктері мен аймақтың табиғи, топырақ
жағдайлары ескерілді.
Кенепшөптің жапырақ эпидермисіндегі жай және безді түктер санын
есептеуде [Л.Н.Пермяков,1960;Г.И.Москалева,19 89;М.Л.Прозина,1960]әдістері
қолданылды. Ол үшін өсімдіктің гүлдену кезеңіндегі төменгі, ортаңғы және
жоғарғы ярустарда орналасқан жапырақтары 70 %-дық этил спирті ертіндісінде
фиксацияланып, уақытша препараттар жасалынды. Түктердің санын анықтауда
торлы окуляр-микрометрді қолдана отырып, МБИ-6 микроскопының көмегімен
1мм2 эпидермис бетінің ауданында есептелініп, кескіні фотосуретке
түсірілді.
Кенепшөптің тұқымы мен жас өскіндерінен полипептидтерді ДДС-
натрий мен [И.К. Лэмли,1970] әдісі арқылы, суда ерігіш белоктарды
полиакриламидті гельде бөліп, [Б.У. Дэвис,1964] әдісі, пероксидазаны,
арнайы емес эстеразаны [С.Ригли,1981] изофокустау әдісі арқылы, амилаза
[О.В. Фурсов,1979] әдісімен анықталды. Каннабиноидтардың мөлшерін анықтау
тәсілі “Perkin Elmer” фирмасының (АҚШ) газды хроматографында жүргізілді.
Біркелкі үгітілген үлгілерді этанолда экстракциялап (100 мг10мл,
каннабиноид концентрациясын 1 мгмл-ге дейін жеткізілді), 700С
температурада 1 сағат немесе 24 сағат бөлме температурасында тұндырылып,
тұнбадан жоғарғы сұйықтықты жанып тұрған ионды детекторға (1мкл) ендірілді.

Каннабиноидтардың биологиялық белсенділігін анықтау*.
Каннабиноидтардың биологиялық белсенді қасиетін анықтау
жұмыстары in vitro жағдайында өсірілген салмағы 150-200 грамм ересек ақ
егеуқұйрықтардың бауыр микросомалары мен эритроциттеріне жасалынды.
Эритроциттердің осмостық төзімділігі NaCL-нің гипотониялық
ертінділеріндегі (0,9-0,35 г100 мл) гемолиз деңгейінің көрсеткіштері
бойынша анықталды. Na2CO3-тің 0,1 г100 мл концентрациялы ертіндідегі
эритроциттердің толық гемолиз деңгейін 100 %-ға бағалап, қанның қызыл
клеткасының гемолиз деңгейі пайыздық қатнаста есептелінді.
Эритроциттердiң асқын тотықтық гемолизi (ЭАТГ) Н2О2-нің 1М-лық
ертіндісін қолдана отырып, [А.А. Покровский, А.А. Абрарова, 1964] әдісін
өңдеп, жетілдіру барысында анықталды. Алынған нәтижелердің арифметикалық
ортақ көрсеткіші, ортақ квадраттық ауытқуы және ортақ арифметикалық қатесі
есептелініп, Microsoft Excel бағдарламасымен өңделдi. Фишер-Стьюденттiң
критерийi ескерiлдi, параметрлер сенімділігі Р( 0.05.

* Тәжірибелер Адам және жануарлар физиологиясы институтының мембрана
физиологиясы лабораториясының қызметкерлерімен бірге жүргізілді.

2.2 Шу өңірінің табиғи жағдайы мен өсімдіктер дүниесі. Бұл тарауда Шу
алқабының жер бедері, географиялық орны, топырақ ерекшеліктері мен
гидрологиясы, жауын-шашын мөлшері, ауаның орташа температурасы және
өсімдіктер дүниесі жөнінде ғылыми әдебиеттер негізінде шолулар келтірілген.

3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУ
3.1 Кенепшөптің жабайы экотиптерінің морфо-физиологиялық
ерекшеліктері мен өнімнің құрылымдық сипаты
Отандық ғылыми әдебиет көздерінде, зерттеліп отырған Шу өңіріндегі
кенепшөп жайындағы деректер өте аз. Себебі, бұл өсімдік бойында есірткілі
заттардың жинақталуына байланысты зерттеу жұмыстары Кеңестер Одағы
кезінде ΧΧ-ғасырдың 60-жылдарынан бастап құпия түрде жүргізілді. 70-80
жылдары Ботаника институты мен Қазақ ССР Ғылым Академиясының кейбір
ғылыми зерттеу институттары және Ауыл шаруашылық және Ішкі Істер
Министрліктері бірлесіп жүргізген Жуалы, Қордай аудандарындағы зерттеу
жұмыстарында кенепшөп өсімдігінің өнімділігі мен потенциалдық қоры
жөніндегі мәліметтермен шектелген. Алайда, бұл аудандар Шу өңіріне
жатпайды. Сондықтан біз кенепшөп өсімдігі жөніндегі зерттеулерімізді табиғи
жағдайда өскен жабайы экотиптердің биологиялық өнімділігі мен морфологиялық
және физиологиялық ерекшеліктерін анықтаудан бастадық.
Cannabis ruderalis J. тұқымдары жұмыртқа тәрізді, мөлдір жарғақты,
қара-ала тұқым қабықшасымен қапталған. Тұқым көлемінің ұзындығы 3,7-4 мм,
ені 1,0-2,5. 1000 дәннің салмағы орташа есеппен 2,66-5,5г. (1-кесте).
Тәжірибе барысында табиғи жағдайдан жиналған тұқымдарды өсіру үшін белгілі
бір қиындықтар орын алғаны белгілі. Себебі, табиғатта бұл процесс “
тыныштық күйде“ өтеді, ал тұқымды лабораториялық жағдайда өсіру үшін
арнайы температурамен өңдеу, яғни стратификация қажет. Оның үстіне жабайы
кенепшөптің тұқымының көлемі майда, тұқымдардың өнгіштігі де соғұрлым төмен
болды. Стратификацияланбаған, бірақ толық дамып жетілген кенепшөптің
тұқымына жүргізілген тәжірибе нәтижелері, оның тұқымдарының лабораториялық
жағдайда өспейтінін және өну белсенділігі өте төмен 1-3 % екендігін
көрсетті. Тұқымдардың өну белсенділігін арттыру мақсатында тұқымдарды -5ºС
температуралық жағдайда 20 тәулік стратификациядан өткіздік. Алайда,
жабайы кенепшөптің тұқымдарының лабораториялық жағдайда өну белсенділігі
төмен 5-7% көрсеткішке ие болды. Табиғи жағдайда өскен кенепшөптің жабайы
экотиптерінің өнімділігі зерттелініп, түсіміне жүргізілген талдаулар 1-
кестеде көрсетілген. Табиғи жағдайда өскен Cannabis ruderalis
жапырақтарының морфологиясы мәдени кенепшөп сорттарының жапырақтарына
ұқсас, бірақ көлемі жөнінен айтарлықтай кіші, жіңішке болып келеді.
Өсімдіктің қарқынды өсуіне байланысты тамыз айларында өсімдіктің өркендер
саны 16-33-ке, жерүсті мүшелерінің салмағы 54,4 г-ға жетті. Ал, сабағының
салмақ көрсеткіші 3,1-ден 35,0 г. болды. Талдап отырған сандық белгілердің
мәні зор. Өйткені өсімдіктің өнімділігін сипаттайтын бірден-бір көрсеткіш
жапырақ пен сабақтың салмақ бірліктері.
1 кесте − Шу өңірінде өсетін кенепшөптің жабайы экотиптерінің биологиялық
өнімінің құрылымдық көрсеткіштері
Елді БиіктігіӨркен-р Жер үсті 1-өсімді1-өсімдіСабақ-ң Тұқым салм., г.
менедер , см саны мүше-ң к к жапырақ
салм., г.сабағы- жапырақ қа
ның салм.,г.қатнасы,
салм.,
г.

ЕгілгенГүл Гүлдену Өсіп- Егілген Гүл
күннен шоғырынаден толық пісіп жетілуге өну күннен шоғырына
гүл н дейін кезеңінігүл н
шоғыры-гүлденуг ң шоғыры-ң гүлденуг
ң е дейін ұзақ-ғы,түзілуі е дейін
түзілуі күндер

3.3 Кенепшөптің құрамындағы талшықтың шығымы мен анатомиялық құрылысы.
Кенепшөптің техникалық өсімдік ретінде құндылығын сипаттайтын басты
көрсеткіші-сабағы. Өйткені, онда талшық түзіледі. Зерттеу жұмысы
жүргізілген жылдарда (2003, 2005) сабақ құрамынан талшық мөлшері анықталды.
Өсімдік дамуының алғашқы сатыларында (гүлденуге дейін) сабағы
жұмсақ, иілгіш, бірнеше қырлы болып келеді. Гүлдену кезеңінен бастап сабағы
біртіндеп қатайып, төменгі бөлігі алты қырлы, ал жоғарғысы төрт қырлы
күйге өзгереді. Кенепшөптің талшығы берік, әртүрлі сыртқы әсерлерге
төзімді келеді. Сондықтан жеңіл өнеркәсіп саласы үшін маңызды шикізат көзі
болып табылады. Талшықтар қатты, тығыз болып келеді. Оларды суда, арнайы
химиялық ертінділерде жібіткенде фибриллдері бір-бірінен ажырап, борпылдақ
болып жұмсарады. Мұндай талшық химиялық жағынан төзімді, сыртқы әсерлерге
берік келеді. Мәдени сорттардағы талшық шығымы 20-24% болды. Ал, жабайы
кенепшөп құрамындағы талшық мәдени сорттармен салыстырғанда, мөлшері төмен
9-11%-ды құрады. Шу өңірінің құрғақ климаттық жағдайларына қарамастан,
алынған мәліметтер негізінде талшық өнімділігі бойынша жоғары нәтижелерге
қол жеткіздік деуге болады.

3.4 Безді және безсіз түктер. Каннабиноидтардың құрамы мен
мөлшері
Кенепшөп бір жылдық өсімдік болғандықтан, өзінің өсу ерекшеліктеріне
байланысты оның жыл сайынғы өнімділігі өзгеріп отырады. Өсімдік өскен
жердің географиялық жер жағдайларына байланысты және солтүстіктен
батысқа, оңтүстіктен шығысқа қарай оның мөлшері артатындығы анықталған.
Шу өңіріндегі табиғи жағдайда өсетін кенепшөп экотиптерінің құрамындағы
ТГК-ң ең жоғарғы мөлшері 6-7%-ды құрайды. Жапырақтың құрылысы өсімдіктің
өсу ортасының әр түрлі әсерлеріне тікелей байланысты жарық пен органикалық
заттармен қамтамасыз етілуі бірдей емес. Біздің зерттеулеріміз
көрсеткендей, жапырақтың жоғарғы және төменгі деңгейде орналасуына
байланысты эпидермис клетка қабырғалары әр түрлі пішінде иректелген.
Түктері жапырақ тақтасының жоғарғы эпидермисінде әркелкі мөлшерде кездеседі
(4-кесте).

4 кесте – Кенепшөптің мәдени сорттары мен жабайы экотиптерінің
гүлдену кезеңіндегі түктер саны (жоғарғы эпидермис 1мм2 )

Сорт Жапырақ ярусындағы жай түктер Жапырақ ярусындағы безді түктер
атауы саны саны
Сабақтың Сабақтың Сабақтың Сабақтың Сабақтың Сабақтың
төменгі ортаңғы жоғарғы төменгі ортаңғы жоғарғы
деңгейі деңгейі деңгейі деңгейі деңгейі деңгейі
Felіna 3424,4±4,00 33,4±5,40 41,5±4,40 жоқ жоқ 1,95±1,20
Futura 7522,4±2,34 47,2±8,80 60,97±5,05жоқ жоқ 6,7±0,98
Fedora 177,02±0,95 14,6±1,30 44,3±2,01 жоқ жоқ 14,5±0,10
Lovrіn 18,1±1,40 42,5±3,40 33,3±1,60 жоқ жоқ 4,03±0,50
110
C. 28,21±2,4039,98±3,1079,8±2,80 жоқ 5,7±1,10 10,9±1,40
ruderalіs
(һ =85
см)
C. 37,6±4,70 30,3±3,60 40,6±5,10 жоқ 3,4±0,85 8,9±1,20
ruderalіs
(һ=220
см)
* Ескертулер: Сабақтың төменгі деңгейі-1-8 жапырақ аралықтары;
Сабақтың ортаңғы деңгейі-9-17 жапырақ аралықтары;
Сабақтың жоғарғы деңгейі-18-27 жапырақ аралықтары.

Жай түктердің клеткасы едәуір қысқа, конус пішінді, аздап иілген.
Түктің негізгі бөлігі мезофилл қабатына көміле орналасқан (1-сурет, А).
Төменгі эпидермис клеткалары анағұрлым жиі иректелген. Түктер саны өте көп,
олар едәуір ұзынша болып келеді. Түктердің астыңғы бөлігі жіңішкелеу,
қатты иілген. Кейбір түктердің пішіні шар тәрізді дөңгеленген, бір немесе
көп клеткалардан түзілген. Дөңгелек пішінді шар тәрізді түктерде
метаболиттер қоры жинақталады. Эпидермис қабаттарында жай түктермен қатар
безді түктер де кездеседі. Безді түктер кенепшөпте каннабиноидтардың
жинақталуында басты рөл атқарады (1-сурет, Б). Кенепшөпте түктердің саны
негізінен сабақтың жоғарғы ярустарында төменгі бөлігімен салыстырғанда
басым болуы, жас жапырақтарда хлорофиллдің көп болып, фотосинтез қарқынының
жоғары болуымен де байланыстыруға негіз бар. Ал, безді түктер өсімдіктің
мәдени сорт жапырақтарында төменгі және ортаңғы деңгейде байқалмай, тек гүл
шоғырына таяу орналасқан жоғарғы жапырақтарда байқалды. Жапырақтағы
түктермен қатар кенепшөп құрамындағы каннабиноидтардың мөлшері анықталды.

А
Б
1 сурет Кенепшөп жапырағындағы жай (А) және безді түктер
(Б)

Каннабиноидтар −безді түктер арқылы бөлініп шығатын қоймалжың
зат. Оның ішінде тетрагидроканнабинол атты каннабиноидтың түрі есірткілі
қасиет көрсетеді. Каннабиноидтардың мөлшерін анықтауда Шу өңірінде
жергілікті тұрғындар есірткілі мақсатта пайдаланатын 21 елді мекендерден
өсімдік үлгілері алынды (2-сурет). Олар: 1.Бетон-база-2; 2.Қорғанды-ой;
3.Айтқазы; 4.Тасөткел штабы; 5.Амангелді; 6.Ит өлген; 7.Коммунизм кеншары;
8.Аспара; 9.Амангелді кеншары; 10.Бос-бай; 11.Ала бала; 12.Тары-Айдаған;
13.Аязбай қора; 14.Ой-құдық; 15.Бетон-база-1; 16.Коммунизм; 17.Победа елді
мекені; 18.Абай совхозы; 19. Алматы қаласы, Кіші Алматы өзені маңайынан;
20.Бас Ботаника бағы; 21.Боралдай ауылы

Абсцисс өсі бойынша: Елді мекендер. Ординат өсі бойынша: ТГК-ның
мөлшері (құрғақ салмаққа есептегенде), %.

2 сурет – Алматы аймағы мен Шу өңірінде өсетін жабайы кенепшөптің
құрамындағы ТГК-ның мөлшері

Зерттеу нәтижелерінен көргеніміздей, Шу өңірінде өсетін кенепшөптің
барлығының дерлік есірткілі белсенділігі жоғары болады деген тұжырымды
жоққа шығаруға болады. Аспара, Коммунизм, Победа, Абай елді мекендеріне
жақын жерлерден алынған үлгілерде ТГК-ның мөлшері 6-6,5%-ға жетсе, Бетон-
база, Қорғанды-ой, Айтқазы елді мекендерінен алынған үлгілерде ТГК-ның
мөлшері 0,08-0,6%-ды көрсетті. Кенепшөп құрамында каннабиноидтардың басқа
да түрлері кездесетіндігі белгілі [В.Т.Тихомирав, В.А. Барашкин, 2001].
Сондықтан зерттеу барысында каннабидиол мен оның қышқыл туындысының мөлшері
анықталды. Кенепшөптің Алматы облысы мен Шу алқабындағы жабайы
экотиптерінің арасындағы каннабиноидтардың мөлшерін салыстыра келе: Шу
өңірінде өскен жабайы кенепшөптің құрамында ТГК Алматы маңындағы жабайы
кенепшөпке қарағанда мөлшері анағұрлым жоғары екендігі анықталды.

3.5 Каннабиноидтарды бөліп алу және анықтаудың тиімді жолдарын
жетілдіру
Бірнеше жылдар бойы жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде
каннабиноидтарды бөліп алудың тиімді әдістері қарастырылды.
Каннабиноидтарды бөліп алудың көптеген әдістері белгілі. Алайда, ол әдістер
қымбат, әрі қажетті реактивтер өз елімізде шығарылмайды. Осы ерекшеліктерді
ескере отырып, жабайы кенепшөптің құрамынан каннабиноидтарды бөліп алудың
қарапайым, әрі арзан екі түрлі әдістері (електен өткізу, суықта
экстракциялау) жасалды. Бірінші әдіс бойынша алғашқы аяз түскенге дейін
өсімдіктердің сабағының жоғарғы деңгейлерінде орналасқан жапырақтарын жинап
алып, ашық ауада кептіріп, диаметрлері 150-ден 50 мк болатын електерден
өткізілді. Одан шаң-тозаң тәрізді концентрациясы 20%-ға жететін ТГК алынды.
Екінші әдіс – төменгі температурамен әсер ете отырып, өсімдіктің жапырақ
құрамынан экстракт алуға негізделген. 0-40 С температурада жапырақ
бетіндегі түктері үзіліп, майда түйіршіктерге айналады. Оларды тесіктерінің
диаметрлері 100 және 40 мк болатын електен өткізгенде, құрамында: ТГК,
КБД, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.