ОПТИКАЛЫ ТАЛШЫҚТЫ БАЙЛАНЫС ЖОЛДАРЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ТЫНЫШПАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ КӨЛІК
ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯЛАР АКАДЕМИЯСЫ
“Автоматика, телемеханика және байланыс “ кафедрасы
НИЕТАЛИНА Ж.Ж.
ЭЛЕКТР БАЙЛАНЫСЫНЫҢ БАҒЫТТАУШЫ ЖҮЙЕЛЕРІ
Радиотехника, электроника және телекоммуникация
мамандығына арналған оқулық
Алматы 2006
Удк 621.391. 5
Ниеталина Ж.Ж.
Электрбайланысының бағыттаушы жүйелері.- Алматы: ҚазККА, 2006. – 92
бет.
Байланыс жүйесіндегі электрбайланысының бағыттаушы жүйелері, олармен
таратылатын сигналдар, олардың арасындағы өз- ара әсерлер, олардың бұзылып
өзгеруі, әр түрлі бөгеуліктерден қоғану шаралары, техникалық пайдалану
мәселелері қаралған. Кейінгі кезде кеңінен қолданылатын келешегі зор
оптикалы- талшықты байланыс жолы жан-жақты қаралған. Сонымен қатар
бағыттаушы жүйені тыңғылықты меңгеру мақсатында тәжірибелік тапсырмалар
берілген.
Оқулық Радиотехника, электроника және телекоммуникация мамандығында
дайындайтын студенттерге, магистрлерге, аспиранттарға және сонымен қатар
осы салада жұмыс істейтін инженер мен техниктерге арналған.
Рецензент:
Қ. Сәтбаев атындағы ҚазҰТУпрофессоры С.Т.Тынымбаев
ISBN
( М. Тынышпаев атындағы Қазақ көлік және
коммуникациялар академиясы, 2006.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 тарау ҚАЗІРГІ ЭЛЕКТР БАЙЛАНЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .9
1.1 Электрбайланысының халық шаруашылығындағы алатын орны ... ... ... ... ..9
1.2 Электрбайланысының қысқаша даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...12
1.3 Байланыс жүйесі, байланыс желілері мен
арналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.4 Өзара қатынастағы байланыс желісінің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.5 Байланыс желілерінің құрылу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.6 Бағыттаушы жүйелер түрлері және оларды пайдалану
мүмкіндіктері ... ... ...19
1.7 Бағыттаушы жүйелерді
классификациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.8 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...20
2 тарау Электр байланысы бағыттаушы жүйелерінің құрылымы мен
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .21
2.1 Әуе байланыс
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..21
2.2 Симметриялы және коаксалды байланыс
кабельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..24
2.2.1 Кабель құрамын жасайтын
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2.2 Кабель сымдарын изоляциялау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2.3 Байланыс кабельдерінің қорғағыш
қабықтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .28
2.2.4 Сыртқы қорғағыштар
қабаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .29
2.2.5 Кабельдегі сымдардың, тізбектердің орналасу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.3 Қалалық телефон байланыс
кабельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.4 Жергілікті, ауылдық байланыс
кабельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.5 Қалааралық байланыс
кабельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .34
2.6 Оптикалы талшықты байланыс
кабельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.7 Оптикалы талшықты кабельдер
калссификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.8 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...40
3 тарау БАҒЫТТАУШЫ ЖҮЙЕЛЕР ЭЛЕКТРОДИНАМИКАСЫ ... ... ... ... .. ... .41
3.1 Бағыттаушы жүйелердегі электромагниттік
өріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.2 Электромагнит өрісінің негізгі
теңдеулері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.3 Бағыттаушы жүйелердегі физикалық
құбылыстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..46
3.4 Электромагнит өрісіндегі энергетикалық
қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .48
3.5 Ұзын байланыс жолдарының электродинамика негізіндегі
теңдеулері ... ... .49
3.6 Ұзын байланыс жолының теңдеуін тізбектер теориясы негізінде
қарау ... ... 50
3.7 Байланыс жолдарының
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.52
3.8 Біртекті емес байланыс жолының
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...53
3.9 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...54
4 тарау БАҒЫТТАНУШЫ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ СИГНАЛ
ТАРАТУ
ПАРАМЕТРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...55
4.1 Симметриялы кабель тізбектерініњ біріншілік
параметрлері ... ... ... ... ... ... ...55
4.1.1 Шығынсыз симметриялы тізбек
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
4.1.2 Шығынды симметриялы тізбектегі
ерекшелік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .56
4.1.3 Шығынды симметриялы тізбектң
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
4.2 Әуе байланыс жолының біріншілік
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
4.3 Симметриялыќ тізбектердің екіншілік
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
4.4 Байланыс тізбектерінің біріншілік параметрлерінің тиімді
қатынасы ... ... ... 64
4.5 Коаксиал тізбектеріндегі электромагнит
өріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
4.6 Коаксиал тізбектердің біріншілік
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
4.6.1 Шығынсыз коаксиал
тізбектері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..67
4.6.2 Шығынды коаксиал тізбектерінің біріншілік
параметрлері ... ... ... ... ... ... ...68
4.7 Коаксиал Коаксиал тізбектердің екіншілік
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
4.8 Коаксиап Коаксиал тізбек сымдарының диаметрлерінің тиімді
қатынасы ... ... ... ... ... .72
4.9 Коаксиапл тізбектерінің біртекті болмауының
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 73
4.10 Жарықөткізгіш талшықпен электрсигналын
тарату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..75
4.11 Оптикалы талшықтағы толқындық
теория ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 78
4.12 Оптикалы талшықтағы өшулік, толқындық кедергі және таралу
жылдамдығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
4.13 Оптикалы талшықтың дисперсиясы және өткізу
қабілеті ... ... ... ... ... ... ... ...81
4.14 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .83
5 тарау Байланыс жолдары тізбектерінің арасындағы
өзара электромагниттік
әсерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
5.1 Электрлік және магниттік
әсерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.85
5.2 Байланыс тізбектері арасындағы өзара әсерлердің
біріншілік
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .86
5.3 Электрлік қысқа бөлікті кабельдің жақын және қашық
шеттеріндегі
әсерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .88
5.4 Байланыс тізбектері арасындағы өзара әсерлердің екіншілік
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .89
5.5 Белгілі ұзындықтағы біртекті тізбектердің арасындағы әсерлер
және ауысу
өшуліктері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .91
5.6 Әуе байланыс жолы тізбектерінің арасындағы
әсерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ...93
5.7 Симметриялы кабель байланыс жолдары тізбектерінің арасындағы
өзара
әсерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...95
5.8 Коаксиал тізбектердің арасындағы өзара
әсерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .97
5.9 Оптикалы байланыс талшықтарының арасындағы өзара
әсерлер ... ... ... ... .100
5.10 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...101
6 тарау БАЙЛАНЫС ТІЗБЕКТЕРІНДЕГІ ӨЗАРА ӘСЕРЛЕРДІ АЗАЙТУ ... ... 102
6.1 Байланыс тізбектеріндегі өзара әсерлерді азайту
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ...102
6.2 Әуе байланыс жолы тізбектеріндегі өзара әсерді
азайту ... ... ... ... ... ... ... . ...103
6.3 Орын ауыстыру схемасы қолданылған әуе жолы байланыс
тізбектерінің араларындағы
әсерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..105
6.4 Кабельді жасау кезінде өзара әсерді
азайту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 108
6.5 Өзара әсерді экрандау арқылы
азайту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .10 8
6.6 Төменгі жиіліктік кабельдегі өзара әсерді
азайту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..109
6.7 Қалалық телефон желісіндегі кабелдерде жоғары жиілікке
арналған тізбектерді таңдау
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .112
6.8 Жоғары жиілікті кабелдегі өзара әсерді
азайту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..114
6.9 Коаксиал тізбектерді өзара әсерден
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .116
6.10 Жарық өткізгіш талшық арналарының өзара әсерден
қорғанулығы ... ... ...117
6.11 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...117
7 тарау СЫРТҚЫ ЭЛЕКТРОМАГНИТ ӨРІСІНІҢ БАЙЛАНЫС ҚҰРЫЛҒЫЛАРЫНА ӘСЕРІ ЖӘНЕ
ОЛАРДАН ҚОРҒАУ ШАРАЛАРЫ ... ... .119
7.1 Сыртқы электромагнит өрісі және байланыс
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..119
7.2 Электр энергиясын тарататын жолдар
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..120
7.3 Тұрақты немесе айнымалы ток пен электрлендірілген темір жолдар
әсері.122
7.4 Атмосфералық электр
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 122
7.5 Радиостанциялар
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 123
7.6 Қауіпті және бөгеулік әсерлердің нормалық
шамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ..124
7.7 Қауіпті және бөгеулік әсерлерді
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..126
7.8. Байланыс жолдарын сыртқы электромагниттік әсерден қорғау шаралары.127
7.8.1 Жоғары кернеу жолдарында қолданылатын
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... .127
7.8.2 Тұрақты токпен электрленген темір жолдарда қолданылатын шаралар...128
7.8.3 Айнымалы токпен электрлендірілген темір жолдарда
қолданылатын
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...128
7.8.4 Байланыс жолдарындағы қолданылатын
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...129
7.9 Байланыс жолдарын радиостанция әсерінен
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..132
7.10 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...133
8 тарау КАБЕЛЬ ҚАБЫҚТАРЫНЫҢ ТОТЫҒУДАН БҰЗЫЛУЫ
ЖӘНЕ ОДАН ҚОРҒАУ
ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
35
8.1 Кабель қабықтарының тотығу түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .135
8.2 Кабельдерді тотығудан
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 137
8.3 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .140
9 тарау ОПТИКАЛЫ ТАЛШЫҚТЫ БАЙЛАНЫС ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ..14 1
9.1 Оптикалы –талшықты байланыс жолдары туралы жалпы мәліметтер ... ... .141
9.2 Оптикалы талшықтың пайдаланылуы және оның
сипаттамалары ... ... ... ... 142
9.3 Оптикалы талшықпен сәуле тарату
принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..146
9.4 Көпмодты және бірмодты оптикалы
талшықтар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...148
9.5 Оптикалы
күшейткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 151
9.5.1 Жартылай өткізгішті оптикалы
күшейткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..152
9.5.2 Оптикалы талшықты
күшейткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3
9.6 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .155
10 тарау Байланыс жолдары құрылымдарын жобалау ... ... ... ...157
10.1 Байланыс жолдары құрылымдарын жобалау жұмыстарын ұйымдастыру.157
10.1.1 Жобалау жұмысының орындалу кезеңдерін
технико-экономикалық
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .157
10.1.2 Трассаны
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .158
10.1.3 Жобалауға
тапсырыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .159
10.1.4 Техникалық-жұмыстық
жоба ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
59
10.1.5 Типтік жобалауды
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 159
10.2 Байланыс жолдары мен желілерді жобалауды тиімділендіру
... ... ... ... ... .161
10.3 Байланыс құрылғыларын жобалаудың іс жүзінде
пайдаланылатын
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...161
10.4 Абоненттік желілерді
жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...162
10.4.1 Шкафтық ауданның ұтымды
көлемі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...162
10.4.2 Шкафтық аудандағы магистралдық
кабель ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...166
10.5 Абоненттік желідегі микроэлектроника мен коммутациялық кіші
станциялардың атқаратын
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...168
10.6 Жергілікті желілердегі жалғаушы кабелдерді
жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... 170
10.7 Магистралдық және аймақтық байланыс жолдарын
жобалау ... ... ... ... ... .171
10.8 Оптикалы-талшықты байланыс жолын
жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...172
10.9 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...174
11 тарау Байланыс жолдарымен құрылғыларын салу ... ... ... ... .176
11.1 Әуе байланыс жолдарын
салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.176
11.2 Кабель байланыс жолын
салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.177
11.2.1 Қалалық телефон желісіндегі кабельді
салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 179
11.2.2 Кабель байланыс жолдарын өзен сулардан өткізіп
салу ... ... ... ... ... ... ...179
11.2.3 Байланыс кабельдерін артық қысымда
ұстау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...179
11.4 Оптикалы талшықты кабельді саклудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... 181
11.5 Оптикалы талшықты кабельді салу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...182
11.5.1 Оптикалы талшықты кабельді телефон канализациясына
салу ... ... ... ... 182
11.5.2 Оптикалы талшықты кабельді жер астына
салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..182
11.5.3 Оптикалы талшықты кабельді өзен, сулардан
өткізу ... ... ... ... ... ... ... . ...183
11.5.4 Оптикалы талшықты кабельдерді жалғау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... 183
11.6 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...184
12 тарау БАЙЛАНЫС ЖОЛДАРЫ МЕН ҚҰРЫЛҒЫЛАРЫН ПАЙДАЛАНУДАҒЫ ТЕХНИКАЛЫҚ
ЖҰМЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...185
12.1 Байланыс жолдары мен құрылғыларын пайдаланудағы техникалық жұмыстарды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .185
12.2 Байланыс жолдарының біріншілік параметрлерін
өлшеу ... ... ... ... ... ... ... 18 6
12.3 Байланыс жолындағы зақымданған жерге дейінгі қашықтықты анықтау..187
12.4 Оптикалы талшықты байланыс жолдарын техникалық пайдалану
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..189
12.5 Оптикалы талшықты байланыс жолдарындағы
өлшеулер ... ... ... ... ... ... ... 191
12.5.1 Өлшеу
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...191
12.5.2 Оптикалы талшықтың өшулігін тікелей әдіспен
өлшеу ... ... ... ... ... ... ... 19 1
12.5.3 Оптикалы талшықтың өшулігін кері шағылысын қайту сәулесі
... ... ... ...
арқылы
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 192
12.6 Байланыс жолдарының өміршеңдігі мен сенімділігі туралы
... ... ... ... ... ... .
жалпы
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 195
12.7 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...197
13 тарау Тәжірибе
сабақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 198
13.1 Байланыс кабелдерін
классификациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .198
13.2 Симметриялы байланыс кабелінің параметрлерін
есептеу ... ... ... ... ... ... ..19 8
13.3 Коаксиалды байланыс кабелінің параметрлерін
есептеу ... ... ... ... ... ... ... .200
13.4 Оптикалы талшықты байланыс кабелінің параметрлерін
есептеу ... ... ... ..201
13. 5 Тізбектердің өзара әсерлерінің параметрлерін
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ...203
13.6 Сыртқы электромагниттік қауіпті және бөгеулік әсерлерді
есептеу ... ... ..204
13.7Байланыс жоларының өміршендігі мен сенімділік парметрлерін есептеу.205
Әдебиттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..207
КІРІСПЕ
Ғылыми-техникалық даму дәуірінде информация көлемінің күрт өсуіне
байланысты информацияны жинап, өңдеп және бір жерден екінші қалаған жерге
жеткізудің экономикадағы алатын орны зор. Информация бір жерден екінші
жерге электр сигналы түрінде бағыттаушы жүйемен беріледі. Мұндай бағыттаушы
жүйені байланыс жолы деп атайды. Жалпы информацияны жинақтап, сақтап, өңдеп
және бір жерден екінші жерге жеткізетін техникалық құралды байланыс жүйесі
дейді. Байланыс жүйесі жұмысының сапасын анықтайтын басты белгісінің бірі –
байланыс жолдары. Қазірдегі қолданылып жүрген байланыс жолдары – әуе
байланыс жолдары, кабельдік (симметриялық, коаксальдық, оптикалық-
талшықтық) және радиорелейлік байланыс жолдары. Байланыс жолдарымен олардың
тоғысатын байланыс тораптарының жиынтығын байланыс желісі деп атайды.
Байланыс желілері біріншілік және екіншілік желілерге бөлінеді. Біріншілік
желі жоғарыда айтылғандай байланыс тораптарымен байланыс жолдарының
жинақтарынан тұрады. Екіншілік желіге байланыстың белгілі түрі – телефон
және телеграф байланыстары, радиохабар тарату, теледидар, деректемелер
беру, басқару жүйелерінің байланыс жолдары жатады. Әуе байланыс жолымен
берілетін сигнал жиілігі 150 кГц-ке дейін болса, симметриялы кабельмен
берілетін сигнал жиілігі 34 МГц (480 телефон арнасы), коаксиал кабельмен –
50 МГц (10800 телефон арнасы), оптикалық талшықпен берілетін сигналдың
жиілік ауқымы 9⋅1014 Гц болады.
Электрлік сигналды электромагниттік толқын түрінде бір жерден екінші
жерге жеткізетін құрылғыны байланыс жолы деп оны кейінгі жылдары ғылым мен
техникадағы алатын орнына байланысты электробайланыстық бағыттаушы жүйесі
деп атайды.
Электробайланысының бағыттаушы жүйесінің ТМД елдеріндегі негізін
салушылар Акульшин П.К., Кулешов В.Н., Коптев И.В., Кощеев И.А., Шварцман
В.О., Верник С.М., Гроднев И.И., Ефимов И. Е. Ниеталин Ж. Н.,
Парфенов Ю. А. болып саналады.
Осыдан екі ғасырға жуық электр сигналын белгілі қашықтыққа беруге
арналған бір сымнан басталған байланыс жолы қазірде бір тізбектік талшықпен
жүзмыңдаған телефон, жүздеген теледидар хабарларын бірден жеткізетін
құдіретті бағыттаушы жүйеге айналып отыр. Әрине мұндай жетістікке жету
іргелі теориясыз, күрделі техникалық шешімсіз мүмкін емес. Орыс, ағылшын,
неміс, жапон және басқа тілдерде байланыс жолдары туралы жазылған ондаған
оқулықтар мен жүздеген әр түрлі басылымдар жарық көрді. Қазақ тілінде жарық
көрген оқу құралдары мен әдістемеліктер саусақпен санарлықтай ғана.
Телекоммуникация саласында қазақ тілді мамандардың қажеттілігіне
байланысты жоғары оқу орындарындағы қазақ бөліміндегі студенттер санының
көбеюіне байланысты электрлік байланыстық бағыттаушы жүйесінің оқулығының
алатын орны зор. Осы мақсатта жазылған оқулықта электрлік байланыстың халық
шаруашылығында алатын орны, жер жүзі халықтарының жалпы қоғамның өсіп
өзгеруіне байланысты ғылым мен техниканың өркендеуіне байланысты жлектрлік
байланыстың қысқаша даму тарихынан бастап, байланыс желілерін құру
принциптері мен олардың құрылымдары берілген. Байланыс желісі туралы жалпы
түсініктен кейін онымен таралатын электромагниттік сигналды бір жерден
екінші жерге жеткізіп берудегі оның параметрлерінің өзгеру заңдылығы жан
жақты сарапталды. Сонымен қатар электромагниттік сигнал таратып беру
барысында байланыс тізбектерінің арасындағы өзара әсер және оларды азайту
шаралары қаралған. Байланыс жолдары мен оның құрылғыларына электромагниттік
әсер ететін сыртқы құрылғылар, олардан болатын қауіпті әсерлер мен бөгеулік
әсерлер және олардан қорғану шаралары және сонымен қатар байланыс жолдары
мен құрылғыларының электрохимиялық әсерлерден тотығып бұзылу түрлері мен
олардан сақтану әдістері қаралды. Оқулықта байланыс жолдары мен олардың
құрылғыларын жобалау, оларды салу және техникалық пайдалану мәселелері
берілді.
Оқулық жазу барысында кейінгі кездегі кеңінен қолданылатын келешегі
зор оптикалы-талшықты байланыс жолына ерекше орын берілді.
Сонымен қатар оқулықта негізгі теориялық мәселелерді тәжірибелік
тексеру әдістемеліктер арқылы түсіндіру есептері берілді.
Жалпы оқулықта қаралған мәселелер ”Радиотехника, электроника және
телекоммуникация” мамандығын, оның ішінде ”Байланыс желілері мен
коммутациялау жүйесі” және ”Көпарналы телекоммуникация жүйелері” мамндық
бойынша мамандарды дайындайтын жоғары оқу орындарының жұмыстық
бағдарламасын түгел қамтиды.
Әрине, электрлік бағыттау жүйесіндегі электрлік байланыс жүйелері мен
олардың құрылғыларының ғылым мен техниканың өркендеуіне байланысты дамуының
арқасында оны тек қана осы кездегі жағдайымен тұйықтауға болмайды. Байланыс
техникасы жедел және әзірге белгісіз бағыттары да дамуы мүмкін. Дегенмен
келешектегі құрылатын байланыс жүйелері мен жолдары ғылым мен техниканың
қазіргі жетістіктеріне сүйеніп жасалған байланыс желілеріне негізделеді.
І тарау. ҚАЗІРГІ ЭЛЕКТР БАЙЛАНЫСЫ
1. Электрбайланысының халық шаруашылығындағы алатын орны
Cоңғы жылдары информациялық басқару жүйелерін жазу және ондағы күрделі
мәселелер туралы көптеген еңбектер пайда болды. Оның себебі ғылыми-
техникалық прогрестің информациялық тасқынын күрт өсуін талап етеді.
Информациялық ағын тек қана ғылым саласында ғана емес, сонымен қатар
шаруашылықты келелі түрде басқаруда да тасқынды түрде көбейіп отыр. Оны
информациялық жарылыс деп атап жүр. Информациялық жарылыстың негізі тек
қана информация көлемінің ғана өсуінде емес, ең алдымен оны сараптап
өңдеудің күрделілігінде болып отыр.
Ең алдымен информация дегеніміз не және оны сараптап өңдеудің қажеті
қандай?
К.Маркстың еңбектерінде көрсетілгендей қоғамдық біріккен еңбекті
басқару адамның өміріндегі өзіне тән ерекше қасиеті – өз еңбегінің
нәтижесін күні бұрын болжау қабілетіне негізделген. Ол туралы К.Маркс былай
деп жазған Сәулетшінің ең төменінің ең жақсы деген арадан айырмашылығы
сонда, ол (сәулетші) бір құрылысты салмастан бұрын ең алдымен оны өзінің
ойында салып көреді. Сондықтан да оның еңбегінің нәтижесі өзінің ойындағы
үлгісіне сәйкес болады. Яғни адамның өз ойында еңбек нәтижесінің үлгісін
салу қабілеті ерекше бір қасиетіне жаратылысты өзінің ойымен қабылдап, оның
үлгісін салу қасиетінде болып отыр. Сондықтан да информацияны былайша
тұжырымдауға болады:
Қоршаған айналаны сезіммен қабылдаудың түрін және оның адамның ойындағы
белгіленуін информация деп атауға болады.
Іс жүзінде информация материялдық ортаның жағдайы оның қасиеттерімен
даму заңдылығы, қоғам мен оның мүшелерінің мақсаты және соған жету әдістері
туралы хабарлар түрінде кездеседі.
Информацияны білу, оның сарапталып өңдеу әдістерін игеру еңбек
өнімділігін арттырып, жұмыстың тиімділігін жоғарылатып өркениеттенуге
пайдасын тигізеді. Өркениетті елдің бір ерекшелігі информацияны дұрыс
пайдалануында. Өндірістің өсуінен информацияны сараптап өңдеп пайдалану
қарқыны анағұрлым артық болмаса ол ғылыми-техникалық жетістіктің болуы
мүмкін емес.
Юнесконың болжамы бойынша ХХІ ғасырдың басында ғылымның ең күшті,
нәтижелісі информация туралы ғылым болуы керек.
Қазірдің өзінде өркениетті дамыған елдерде информация қатынасына
жұмсайтын мемлекет (шығыны) қаржысы азық-түлікке жұмсайтын қаржыдан артық,
келешекте одан да өсе түспек.
Мұндай информациялық жарылыстың қажеттігі қалай пайда болып отыр?
Мысалы, соңғы 50 мың жылдық мерзімді алсақ, сол уақытта 800 адам өмір
ұзақтығы өтті делік. Соның соңғы 6 адам өмірінде баспахана, 2 адам өмірінде
электроника, тек соңғы адам өмірінде ғана есептеуіш техника пайда болған.
Оның себебі неде?
Мұның бәрі экономикалық қажеттіктен шығып отыр. Экономиканың негізін
салатын өнімзаттар екені белгілі. Олар ауыл шаруашылық өнімдері – тамақ
және өнеркәсіп өнімдері. Егер осы екеуі жеткілікті болса, басқа еш нәрсенің
керегі жоқ.
Қазіргі уақытта өркендеген елдерде ауыл шаруашылығында істейтін адамдар
15%-дан кем, келешекте одан да азаймақ.
Сол үшін басқарудың тиімді түрін табу керек. Оны табу үшін барлық
жағдайды біліп, талдау жасап, шешім қолдану керек. Оның бәрі информацияны
жинап, оларды сараптап өңдеу жасап, тиімді шешімін шығару деген сөз.
Мысалы, қазіргі ірі зауыттағы айлық информация көлемі млн. документ-
жолдан асады. Оларды сараптап өңдеу үшін мыңдаған млн. амал жасау керек.
Виктор Михайлович Глушков адам баласы өзінің өсіп даму жолында белгілі
информациялық тосқауыл кедергілерден өтіп отырады деп дұрыс айтқан.
Бірінші адам қоғамында ондай нәрсе болмаған.
Бірінші информациялық кедергіні адамдар мынадай екі шара қолдануының
арқасында өткен:
а) басқарудың сатылап бағыну әдісін кіргізген;
б) тауар мен ақша қатынасын енгізу арқылы.
Екінші информациялық тосқауыл – соншама көп көлемді информацияны
сараптап өңдеу амалдарын қолдану қажеттігінен туып отыр. Оншама көп есептеу
амалдарын адамдар бұрынғы әдіспен шығара алмайды.
Мысалы, қолайлы жоспар жасау үшін 1020 есеп амалын шығару керек болса
бүкіл жер жүзі (үлкенді кішілі) адамдары жылына 64012 есеп амалын шығарады
екен.
Сонымен екінші информациялық тосқауылдан өту үшін:
1) есепті шығарудың қолайлы (аз амалмен шығару) түрін табу керек;
2) электронды есептеу құралдарын қолдану;
3) есепті шығаруды ғана емес оған қоса барлық информацияны жинап бір
жерден екінші жерге жеткізу және басқа жұмыстарды түгел автоматтандыру.
Сөйтіп, информация технологиясы, информацияны жинау, өңдеу, сақтау, бір
жерден екінші жерге жеткізу және солардың барлығын басқару сияқты күрделі
жиынтықтан тұрады. Осы күрделі информациялық өндіріс бөліктерін бірімен-
бірін қосып, жалғастыратын байланыс жолдары болады. Сөйтіп халық
шаруашылығын басқарудағы маңызды бір сала – ол есептеу техникасымен
автоматты электрлік байланыс болып табылады. Яғни халық шаруашылығының
дамуының белгілі бір тетігі біздің қоғамымызды информацияландыру болып
табылады.
Бұрын әрбір мемлекеттің күштілігі оның әскер күшімен, олардың жаттығу
деңгейімен, айла-амалымен, қолындағы қаруымен немесе ол елдің алтын
қорымен, мал және жер байлығымен (мысалы, қанша дақыл алады, қанша металл,
көмір, мұнай шығара алады), қандай машина жасап шығара алатынымен өлшенетін
еді (өркендеген ел тиындық темірден байлық бұйым шығарады). Ендігі жердегі
мемлекеттердің экономикалық және қорғанысты күшінің басты біріне жататыны
информацияның ғылыми негізде дамуының көрсеткіштері болып отыр.
Бұрын кімді кім бұрын атып кетсе жеңеді дейтін болса, енді кімді кім
бұрын санап кетсе жеңеді деген дұрыс болып отыр.
Қазіргі дамыған елдерде (Батыс Еуропа, АҚШ, Япония) білім экономикасы
пайда болып информация өндірісімен информация технологиясы ең бір пайдалы
және өте күрт өсіп келе жатқан салаға айналып отыр.
Қорыта айтқанда, еліміздегі халық шаруашылығының, мәдениетінің,
ғылымының дамуы байланыс құрылғыларымен берілетін информация көлемінің
жедел өсуін қажет етеді. Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының басында
академик А.А.Харкеевич Шаруашылықтағы жинақтап, сұрыптан, өңдеп бір жерден
екінші жерге берілетін информация көлемі өндіріс көлемінің квадраттық
қатынасына сәйкес өседі деген болжамы орындалып отыр.
Барлық информация берілетін жерден қабылданатын жерге техникалық
құрылғылар мен физикалық орта арқылы жеткізіледі. Осы ортаны байланыс жолы
(электрлік байланыс жолы) деп атайды. Мұндай байланыс жолдарына әуе
байланыс жолы, кабельді байланыс жолы, толқын жолдар, жарық өткізгіш
жолдары және радиобайланыс жолдары жатады. Олардың ішінде қазіргі уақытта
кеңінен қолданылып отырылғандары кабелді байланыс жолдары, оптикалы
байланыс жолдары, радиорелелік және жерсеріктік байланыс жолдары. Аталған
байланыс жолдарының бағаларының жоғары болатындықтарынан оларды тиімді
пайдалану мәселелері ғылыммен техниканың даму деңгейіне сәйкес орынды
шешіліп отырылуы керек. Сондықтан байланыс жолдарының өткізу қабілетін
арттырудың яғни байланыс жолдарымен әр түрлі, көптеген информацияларды
бірден жеделдетіп беру әдісінің алатын орны зор.
Электрлік байланыс теориясында қабылданған анықтама бойынша электрлік
сигнал дегеніміз информацияны алып жүруші электртогы. Байланыс жүйесіндегі
сигнал белгілі бір физикалық шаманың берілетін мәліметтердің сипаттамасына
байланысты кеңістікте және уақыт бойынша өзгеруі. Мысалы адамдар
сөйлескенде информацияны алып жүруші дыбыстық өріс. Берілетін информацияны
сипаттайтын дыбыстың қысымы сигнал болады. Электрлік байланыс жүйесіндегі
сигнал, электр тізбегімен жүретін токтың информацияға байланысты өзгеруі.
Мысалы, микрофон тізбегіндегі ілездік токтың оған берілетін дыбыстық
қысымға байланысты өзгеруі. Микрофон акустикалық сигналды электрлік
сигналға айналдырып оны электрлік байланыс жүйесімен беру мүмкіндігін
туғызады.
Электрлік байланыс жүйесімен берілетін сигналдарға, олардың берілу
әдістеріне байланысты әр түрлі өзгерістер жасайды. Оларды кодалау,
дискреттеу (үзілістеу), декадалау (кодадан шығару), модуляциялау (бір
жиілік ауқымнан екінші жиілік ауқымға ауыстыру), демодуляциялау
(модуляциядан шығару) деп атайды.
Берілетін хабарларға сәйкес сигналдарды аналогтық сигнал деп атап,
оларды цифрлық сигналдарға айналдыру үшін, оларды алдымен дискреттік
(үзілісті) сигналдарға айналдырып, одан кейін олардың цифрлық мәніне сәйкес
токтар беріледі.
Байланыс жүйесімен берілетін сигналдар техникалық құрылғылардың
кемшіліктеріне байланысты әр түрлі бөгеуліктерге кездесіп бұзылысқа
ұшырайды. Байланыс жүйелері олардағы бөгеуліктер мен одан болатын
бұзылыстарға қарамастан онымен берілетін информацияны белгілі дәлдікпен
жеткізулері керек. Ол үшін әр түрлі информацияларға сәйкес келетін
сигналдардың сипаттамалары белгілі болулары керек. Бұл жерде информация
көзінен шығатын хабарларды сигналға айналдырушы алғашқы құрылғылардың
алатын орны үлкен. Мысалы жоғарыда келтірілгендей телефондық хабарды
сигналға айналдырушы микрофон болса, телеграммада – телеграф аппараты,
бейнелік хабарды беруде (қозғалмайтын бейнелер – фотография сұлбалар,
қозғалатын бейнелер – теледидар т.б.) электрооптикалық талдау құрылғылары.
Хабарларды сигналдарға айналдыратын алғашқы құрылғылардан шыққан
сигналдарды біріншілік сигналдар деп атайды. Байланыс жүйелеріне қойылатын
талаптар негізінен біріншілік сигналдардың құрылым қасиеттеріне байланысты
болады.
1.2 Электрбайланысының қысқаша даму тарихы
Италия оқымыстысы А.Вольта 1800 жылы химиялық ток көзін жасады. Соның
арқасында неміс оқымыс С. Заммеринг 1809 жылы Мюнхен ғылым академиясына
өзінің электрохимия телеграфының жобасын тапсырды. Бірақ оның кемшіліктері
көп болғандықтан іс жүзінде пайдаланылмады.
Іс жүзінде қолданылатын құрылғыны бірінші рет орыс оқымыстысы
П.Л.Шиллинг ұсынды. Ол 1832 жылы өзінің электромагниттік телеграф
аппаратының жұмысын көрсетті. Сөйтіп, Санкт-Петербургтегі қысқы сарай мен
жол қатынасы министрлігі арасында телеграф байланысы жұмыс істеді.
Орыс академигі Б.С.Якоби және америка оқымыстысы С.Морзе әр қайсысы өз
бетінше жазылатын телеграф аппаратын ұсынды. С.Морзенің жасаған телеграфтық
кодасы (нүкте мен тиреден тұратын) осы уақытқа шейін кең қолданылып жүр.
Б.С.Якоби 1841 жылы жазылатын телеграфпен жабдықталған байланыс жолын
Қысқы Сарай мен Бас штаб арасына іске қосты. Бірақ бұл жерге салынған
кабельді байланыс жолының өмірі ұзақ болмай көп ұзамай істен шықты. Одан
екі жылдан кейін осындай байланыс жолы Санкт-Петербург пен Царское Село
арасына (25 км) салынды.
1844 жылы П.Л.Шиллинг әуе байланыс жолының жобасын ұсынған бірақ оны
Мемлекеттік Кеңес қабылдамаған. Бірінші әуе байланыс жолы Америкада
Вашингтон мен Балтимор арасына (63 км) 1844 жылы іске қосылды. Одан он
жылдан кейін 1854 әуе байланыс жолы Москва мен Петербург арасына салынды.
Осыдан бастап жер үстімен жасалатын байланыс әуе байланысымен жүргізіліп,
ал кабельді байланыс жолы су астымен жүргізілетін болды. 1866 жылы
Атлантика мұхиты арқылы кабель жүргізіліп Америка мен Европа арасына
телеграф байланысы жасалды. Осыдан бастап телеграфтық байланыс жолдары
барлық континенттерді жалғай бастады.
ХІХ ғасырдың 30-жылдарының аяғынан бастап көптеген оқымыстылар дыбыстық
сигналды (телефон байланысы) байланыс жолымен беру амалдарын қарастыра
бастады. 1876 ж. Америкалық өнертапқыш А.Г.Белл дыбыстық хабарды электр
сигналына айналдырып беретін аппаратын тіркеуден өткізді. Сөйтіп, телефон
байланысын жасау мүмкіндігі туды. 1878 жылы орыс оқымыстысы М.Махальский
көмір ұнтағын пайдаланып микрофон жасады. Дыбыстық сигналды электрлік
сигналға айналдыруға арналған осы көмір ұнтақты микрофон осы уақытқа шейін
қолданылуда.
ХІХ ғасырдың аяғында Америкада, Ресейде және басқа да ірі қалаларда
телефон станциялары салынып, телефон байланысы жасалына бастады. Бірінші
кезде телефон байланысы бір сымды телеграф байланыс жолымен жасалып оның
сапасы жақсы болмады. Телефон байланысының сапасын жақсарту үшін екі сымды
байланыс жолын салу керек болды. 1885 жылы екі сымды телефон байланыс
жолының Петербург – Москва арасындағы жобасын профессор П.Д.Войнаровский
жасап 1898 жылы пайдалануға берілді. Сонымен, ХІХ ғасырдың аяғында әуе және
кабельді байланыс жолдары жер бетін шырмап, елді мекендерді байланыс
жолдарымен жалғастырды. Бірақ, қарқынды дамудағы халықтың барлық
қажеттілігін сымды байланыс қамтамасыз ете алмады. Көлік қатынасында оның
ішінде су көліктерімен және басқа сым тартылмайтын жерлермен байланыс жасау
үшін сымсыз байланыс қажеттігі туды. Радио байланысы – қашықтыққа
электромагниттік толқынды сымсыз жеткізіп беру. Оның авторы орыс оқымыстысы
А.С.Попов болып саналады. Америкалықтар радионы ойлап тапқан Маркони десе
югославтықтар Тесло дейді. Дегенмен, 1895 жылы 7-мамырда орыстың физико-
химиялық қоғамында баяндама жасап ресми түрде тіркеткен Поповтың орны
ерекше.
1922 жылы Мәскеуде әлемдегі бірінші радиохабартарату станциясы салынып,
кейін (1924 жылы) мұндай станциялар Ленинградта (Санкт-Петербург) және
Горький (Нижний Новгород) қалаларында салынды.
1935 жылы Нью-Йорк пен Филадельфия арасында ұзындығы 150 километрлік
сымсыз радиобайланыс жолы салынды. 1953 жылы радиорелейлік байланыс жолы
Мәскеу мен Рязань арасында салынды.
ХХ ғасырға дейінгі телефон байланысы негізінен әуе байланыс жолымен
жасалды Қазақстандағы электробайланыста да өткен ғасырдың 50-ші жылдарына
шейін тек қана әуе байланыс жолы қолданылды. Себебі, кабельді байланыс
жолдың өшулігі жоғары болғандықтан онымен жасалатын электробайланыс
ұзындығы шектеулі болды. Кабель тізбектеріндегі өшулікті азайту, байланыс
жолдарына күшейткіш қою шараларының арқасында кабельді байланыс жолын
пайдалану қарқынды өсе бастады. Өткен ғасырдың елуінші жылдарының аяғына
таман Қазақстанда қалааралық магистральдарда симметриялық кабельдер
пайдалынып, ал жетпісінші жылдардан бастап коаксиал кабельдер пайдаланылды.
Радиобайланысы Қазақстанда өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарының орта
кезеңінен басталды. 1957 жылғы 4-октябрьден бастап ғарышты игеру басталып,
қазір де байланыс жүйесінде бірнеше мыңдаған жер серіктері пайдаланылады.
1960 жылы америкалық Теодор Мэймен лазерді шығарып, 1966 жылы
ағылшындық Чарльз Као мен Чарльз Хокхэм оптикалық талшықпен сәуле таратып
беруге болатындығын дәлелдеген. 1970 жылы американың Cornіng Glass
Company фирмасында таза әйнек шынысы алынып, соның арқасында оптикалық
сәуле тарататын талшықты кабельдер шығарылды. Осы оптикалы- талшықты
кабельдер қазіргі уақытта өзіне теңдесі жоқ байланыс құралына айналып,
бүкіл жер жүзінде кеңінен қолданылады.
1.3 Байланыс жүйесі, байланыс желілері мен арналары
Информацияны бір жерден екінші жерге жеткізіп беру үшін оны әр түрлі
әдістермен өзгертіп, белгілі бір қалыпқа келтіріп, оны тасымалдаушы
құрылғылармен екінші жердегі қабылдағышқа жеткізіп ол жерде өзінің бастапқы
түріне айналдырылады. Осы сигнал жеткізіп беру жүйесінің жалпыланған
сұлбасы 1.1-суретте көрсетілген.
1.1-сурет
Осы суретте көрсетілген мәліметтер жиынтығын информация көзі деп, ал
оның хабар түрінде айналдырылғаннан кейінгісін хабар көзі деп атайды. Сол
хабар тасымалдаушы құрылғымен қозғала алатын физикалық ыңғайлы түрге
айналдырылғанын сигнал немесе біріншілік сигнал деп атайды. Сигнал
тасымалдаушы құрылғымен дұрыс жеткізіліп берілуі үшін бірнеше
түрлендірілгіштерден (кодалау, модуляциялау ж.б.) өтеді. Бір байланыс
жолымен хабарлардың бірнеше түрлерін алып жүретін сигнал түрлерін арналық
сигнал деп атайды. Арналық сигналдарды біріктіріп екінші жердегі
қабылдағышқа дұрыс жеткізіп беруге дайындайтын құрылғыны сигнал беруші
құрылғысы деп атайды. Сигнал тасымалдаушы құрылғымен қабылдағышқа
жеткізіліп ол жерде бөгде сигналдардан ажыратылып бөгеуліктерден
бұзылғандары түзетіледі. Содан кейін қабылданған сигнал қайтадан хабар
түріне айналдырылып пайдаланушыға беріледі. Осы келтірілген құрылғылар
жиынтығын байланыс жүйесі деп атайды.
Байланыс жүйесінің құрылымы 1.2-суретте көрсетілгендей үш құрылғылардан
тұрады: байланыс желілері, коммутациялау жүйесі және басқару жүйелері.
1.2-сурет
Байланыс желілері әр түрлі байланыс жолдарымен жалғасатын байланыс
тораптарының жиынтығынан тұрады. Байланыс желілері өз кезегінде
коммутацияланатын, коммутацияланбайтын және хабарлар деңгейінде
коммутациялайтын болып бөлінеді. Байланыс тораптарындағы сигнал бағытын
анықтайтын құрылғыны коммутациялау деп атайды. Коммутациялау жүйесі өз
кезегінде тұрақты (кростық) түрде коммутациялайтын және қалаған уақытта
қалаған бағытта жедел түрде коммутациялайтын болып бөлінеді.
Басқару жүйесі байланыс желілерінің жүктеме мүмкіндігін есептеп олармен
берілетін сигнал бағытын анықтайды.
1.4 Өзара қатынастағы байланыс желісінің құрылымы
Өзара қатынастағы байланыс желісі атқаратын қызметіне қарай үш
деңгейдегі бөліктен құралады. Олар: біріншілік желі, екіншілік желі және
электробайланыстық қызмет.
Біріншілік желі байланыс тораптарынан, оларды жалғайтын байланыс
жолдарынан белгілі физикалық тізбектерден, сигнал жеткізіп беруші
арналармен желілік арна жолдарынан құралады (1.3-сурет).
Екіншілік желі – телефон және телеграф желілері, деректеме беру желісі,
факсимильдік хабар беру желісі, дыбыстық хабар тарату, теледидар хабарын
тарату желілері. Екіншілік желі біріншілік желі негізінде хабар таратудың
белгілі бір түрін беруге арналып құрылады.
1.3-сурет
Электробайланыс қызметі – байланыс желісінде атқарылатын істерге қызмет
көрсетуге арналған.
Жалпы байланыс желілері жеке және заңды тұлғаларға арналған жалпы
пайдалануға берілетін желіге және шектеулі абоненттерге ғана берілетін
желіге бөлінеді.
1.5 Байланыс желілерінің құрылу әдістері
Байланыс желілері халықаралық, қалааралық, магистральдық, аймақтық
(зоналық) қалалық және ауылдық болып бөлінеді.
Халықаралық байланыс желісі – жалғасуға еркі бар шаруашылық, әкімшілік
орындарының шет елдік байланыс желілерімен қосылуы.
Қалааралық байланыс желісі – қалалардың арасын жалғастыратын байланыс
жолдары мен оларды қосып жалғастыратын байланыс тораптарының жиынтығы.
Магистральдық байланыс желісі – мемлекеттің астанасымен федерация
нысанын және облыс орталықтарын сонымен қатар сол орталықтарды бірімен
бірін жалғастыратын желілер.
Аймақтық (зоналық) байланыс желісі – бір аймақтың (облыстың) ішіндегі
электр байланысын қамтамасыз ететін байланыс желілері. Оған облыс орталығын
аудан орталығымен және соңғыларын бір-бірімен жалғастыратын байланыс
жолдары кіреді.
Қалалық және ауылдық байланыс желілері жергілікті байланыс желілері деп
аталады. Қалалық желілер қаланың аумағына байланысты әр түрлі әдістермен
құрылып сол қаладағы абоненттердің электробайланыс қажеттігін қамтамасыз
етеді. Ауылдық байланыс желісіне бір ауданның ішіндегі елді мекендерді
жалғастыратын байланыс жолдары кіреді.
Магистральдық, аймақтық (зоналық), қалалық және ауылдық байланыс
желілерінің құрылу мысалы 1.4-суретте келтірілген.
1.4-сурет
Қалааралық байланыс желісі қалалардағы шеткі және шеткі-транзиттік
станциялар мен оларды қосып жалғастыратын байланыс арналарының жиынтығынан
тұрады. Қалааралық станциялардың автоматты қалааралық телефон станциясы
(АҚТС), Шеткі телефон станциясы (ШТС) және автоматты коммутациялау торабы
(АКТ) сияқты түрлері болады (1.5.-сурет).
1.5-сурет
Аймақтық желіге автоматты қалааралық станциялар (АҚТС) мен жергілікті
байланыс желілерін қосатын құрылғылар жиынтығы кіреді. Аймақтық желі облыс
немесе өлке орталығын, оның ішіндегі қала, аудан т.б. елді мекендерді
электробайланыспен қамтамасыз етеді және оларды магистральдық желіге
шығарады.
Қалалық байланыс желісі станциялық және байланыс жолдық құрылғылардан
тұрады. Байланыс жолдық құрылғылар станцияларды жалғастырушы және
абоненттік байланыс жолдарынан тұрады. Абоненттік байланыс жолдары
негізінен шкафты және кей жерлерде шкафсыз жүйемен құрылады (1.6-сурет).
1.6-сурет
Автоматты телефон станциясынан (АТС) таратушы (распределительный)
шкафқа (ТШ) дейінгі байланыс жолын магистральдық жол (МЖ), таратушы шкафтан
таратушы қобдишаға (ТҚ) дейінгі жолды таратушы жол, таратушы қобдишадан
абонентке (ТА) шейінгі жолды абоненттік жол деп атайды.
Егер қалалық байланыс жолы шкафсыз жүйемен құрылса, онда байланыс
желісінің икемділігін арттыру үшін кабель жұптарын бірнеше таратушы
қобдишаларға параллель қосады. Сөйтіп, магистральдық кабельге берілетін
қосалқы жұптар санын азайтады. Аудан ішілік, ауылдық байланыс желісінде
аудан ортасындағы орталық станция (ОС) тораптық станцияларға (ТС) жалғасып
одан елді мекендердегі шеткі станцияларға (ШС) қосылады (1.7-сурет).
Желілердің мұндай құрылымын радиалды-торапты құрылым деп атайды.
1.7-сурет
1.6 Бағыттаушы жүйелер түрлері және оларды пайдалану мүмкіндіктері
Информацияны тасымалдаушы электр тогы бір жерден екінші жерге электр
тізбегі бойымен электромагниттік толқын түрінде алынып жүріледі. Сол
электромагниттік толқынды бір жерден екінші жерге жеткізуші электр тізбегін
байланыс жолы немесе кейінгі кезде бағыттаушы жүйе деп атайды.
Осы бағыттаушы байланыс жүйесін құрушы байланыс жолдарының бірнеше
түрлері бар. Олар: әуе байланыс жолы, симметриялы кабель байланыс жолы,
коаксиал кабель байланыс жолы, оптикалы талшықты байланыс жолы, сыртқы
толқынды байланыс жолы, толқын жолды байланыс және радиорелелі байланыс
жолдары мен радиобайланыстар.Әуе байланыс жолы ағаш немесе темір бетон
бағаналалардың (тіректердің) басына ілінген жалаңаш екі сымды тізбекпен
жасалынады. Ол сымдар (мыс, болат немесе қосметалдан жасалынады. Осындай
әуе байланыс жолымен (әр тізбекпен) 16 телефон байланысын 0÷150 кГц-тік
жиілік ауқымында жасауға болады.
Коаксиал кабельдегі бір коаксиал тізбегімен 1920-дан 10800-ге дейін
аналогты телефон байланысын 8,5-нан 60 МГц-тік жиілік ауқымында және 1920
импульстік арналарды 140 МГц-тік жиілік ауқымында жасауға болады.
Оптикалы талшықты кабельдің бір талшығымен ондаған, жүздеген мың
телефон байланысын 1014 ÷1015 Гц-тік жиілік ауқымында жасауға болады.
Сыртқы толқынды байланыс жолдары әзірге тек тәжірибелі зертханаларда
ғана қолданылады. Оның мүмкіндігі 108÷109 Гц-тік жиілік ауқымында ондаған
мың телефон байланысын жасау.
Толқын жолды байланыс тек бір жерге орналасқан құрылғыларды
жалғастыруға пайдаланылады. Оның мүмкіндігі 109÷1011 Гц-тік ауқымында
байланыс жасау.
Радиорелелік байланыс жолдары кабельді байланыс жолдарын алмастыру үшін
пайдаланылады.
Радиобайланысы әуе арқылы 0,3÷30 ГГц-тік жиілік ауқымында жасалынады.
1.7 Бағыттаушы жүйелерді классификациялау
Электрлік сигналды бір жерден екінші жерге жеткізіп беруші құрылғылар
жиынтығын бағыттаушы жүйе деп, олардың белгілі бір түрін байланыс жолы деп
атайды. Олардың неден және қалай жасалғандарына байланысты және қай жерде
пайдаланатындығына қарай классификациялануы 1.8-суретте көрсетілген.
Өткен ғасырдың 50-жылдарына шейін Қазақстанда негізінен әуе байланыс
жолы пайдаланылды. Өткен ғасырдың 60-шы жылдарынан бастап, алдымен
симметриялы кабельмен радиорелелі байланыс жолдары іске қосылып, кейін
қалааралық, оның ішінде, магистральдық байланыс жолдарында радиорелелік
байланыс жолымен қатар коаксиалдық кабель жолдары пайдаланылды.
1.8-сурет
1.8 Тексеруге арналған сұрақтар
1. Информация деп нені атайды?
2. Инфоомациялық ағын деген не?
3. Информациялық жарылыс деген не?
4. Байланыс жолы деп нені айтады?
5. Электрлік сигнал дегеніміз не?
6. Ең бірінші байланыс жолы қай жерде салынды?
7. Бірінші әуе байланыс жолын қай жылы, кім ұсынды?
8. Бірінші кабель жолы қай жылы, қай жерде салынды?
9. Телефон байланысы қай жылы басталды?
10. Радиобайланысын қай жылы, кім ұсынды?
11. Оптикалық талшықпен сәуле арқылы сигнал беру қай жылы ұсынылды?
12. Информациялық хабардың қандай түрлері болады?
13. Байланыс арнасы деп нені айтады?
14. Байланыс жүйесі деп нені айтады?
15. Байланыс желісі деп нені айтады?
16. Коммутациялау жүйесі деп нені айтады?
17. Біріншілік байланыс желісі дегеніміз не?
18. Екіншілік байланыс желісі дегеніміз не?
19. Байланыс желілерінің құрылу әдістері қандай?
20. Әуе байланыс жолының қолданылу жиілік ауқымы?
21. Симметриялы кабель байланыс жолының қолданылу жиілік ауқымы?
22. Коаксиал байланыс кабелінің қолданылу жиілік ауқымы?
23. Оптикалы-талшықты байланыс жолының қолданылу жиілік ауқымы?
24. Бағыттаушы жүйелер қалай классификацияланады?
2 тарау. Электр байланысы бағыттаушы жүйелерінің құрылымы мен қасиеттері
2.1 Әуе байланыс жолы
Әуе байланыс жолында бағыттаушы электробайланыс қызметін атқаратын
тізбектердің сымдары ағаштан немесе темір бетоннан жасалған бағана-
тіректердің басына ілініп, бір бірімен және тірек арқылы жалғасатын
жерлерде изолятормен бөлектенеді. Сөйтіп әуе байланыс жолы сымдардан,
оларды көтеріп тұратын бағаналардан және оларды бекітуге арналған изолятор
мен арматуралардан тұрады. Қолданылатын орнына қарай әуе байланыс жолы үш
класқа бөлінеді. Бірінші класқа магитсральдық байланыс жолдарында, екінші
класқа аймақтық байланыс жолдарында, үшінші класқа жергілікті байланыс
жолдарында қолданылатын әуе байланыс жолдары жатады. Қолданылатын
орындарының маңызына қарай оларға қойылатын талаптар да әр түрлі болады.
Әуе райының құбылысына байланысты әуе байланысы жолдарындағы сымдар
қырауланып, одан мұздақтанады. Сымдар мұздақтанғандағы мұздың қалыңдығына
қарай әуе байланыс жолы 4 типке бөлінеді. Егер мұздақтар қалыңдығы 5 мм-ге
шейін болса, ондай әуе жолы жеңілдетілген деп аталып ”0”-типке жатады.
Мұздақтың қалыңдығы 5 мм-ден 10 мм-ге шейін болса, оны қалыпты (нормалы)
жағдай деп атап ”0”-типке жатқызады. Мұздақтың қалыңдығы 10 мм-ден 15 мм-ге
шейін болса, онда күшейтілген деп аталып ”У”-типке жатады. Мұздақ қалыңдығы
20 мм және одан да артық болғанда өте күшейтілген деп аталып ”ОУ”-типке
жатады.
Әуе байланыс жолының сымдары ауа құбылысына байланысты әр түрлі
химиялық әсерлердің мұздақтың, соғатын желдің әрекеттеріне төтеп беру үшін
мықты болулары керек. Сымның сыртындағы мұздақтың қалыңдығы өскен сайын әуе
байланыс жолының мықтылығына қойылатын талап жоғары болуы керек. Сондықтан
мұздақтың қалыңдығы өскен сайын бағаналардың саны көбейіп, олардың ара
қашықтығы азая түседі. Мұздақтың қалыңдығына байланысты бағана саны және
олардың ара қашықтығы 2.1. кестеде берілген.
2.1-кесте - Әуе байланыс жолының сипаттамалары
Байланыс жолы,Мұздақтың қалыңдығы,1 километрдегі Бағаналардың ара
типі мм бағаналар саны қашықтығы, метр
0 5 20 50
Н 10 20 50
У 15 25 40
ОУ 20 28 35,7
Әуе байланыс жолындағы тізбек сымдарының орналасу тәртібін профиль деп
атайды. Егер әуе байланыс жолының бағаналары ағаштан жасалған болса, онда
профиль ілмекті, траверсті немесе аралас болады. Ал егер бағаналар темір
бетоннан жасалған болса, онда тек қана траверсті профиль болады. Ілмекті
профильге ілінетін сымдардың саны 10-12-ден аспайды. Бір траверске 8 (4
жұп) сымнан ілінеді. Бір бағанға ілінетін траверс саны 5-ке дейін болады.
а) ілмекті профиль б)траверзалы профиль в)аралас
профиль
2.1-сурет
Әуе байланыс жолындағы негізгі сымдар болат, мыс және қосметалдан
жасалады. Болаттан мырышталған (оцинкованный) жасалған сым диаметрі 5; 4; 3
мм негізінен төменгі жиіліктік (40 кГц-ке шейін) ауқымда қолданылады. Оның
өзіндік кедергісі ρ =0,139 ом⋅мм2м. Мыстан жасалған сым диаметрі 4; 3 мм
жоғары жиілік ауқымында (150 кГц-ке шейін) қолданылады. Өзіндік кедергісі ρ
=0,175 ом⋅мм2м.
Жоғары жиілік ауқымында қосметалды сымдарда (болат+мыс және болат-
алюминий) қолданылады. Қос металды сымдардың мықтылығы түсті металл
мықтылығынан артық, ал электрлік кедергісі жоғары жиілік 2.2- сурет
ауқымында түсті металл кедергілеріне жуық болады [1].
Әуе байланыс жолы сымдары бағаналарға (ілмекке немесе траверске)
изолятор арқылы бекітіледі. Изолятор көбінесе фарфордан жасалады (2.2-
сурет). Изолятордың сыртқы бетімен жүріп өтетін токтың кедергісін көбейту
үшін оны екі етекті етіп жасайды.
Әуе байланыс жолы сымы изолятордың төбе ойығына немесе мойын ойығына
байлағыш сыммен бекітіледі. Байлағыш сым да сол әуе жолы сымының
материалынан жасалынады. Бірақ одан жұмсартылған және одан діңішке болады.
Изолятор бағанаға ілмек немесе қазықша (штырь) арқылы бекітіледі. Қойылатын
орнына және ауа райының құбылысына байланысты бағаналардың бірнеше түрлері
болады. Бағананың ең қарапайы түрі бір тіректен тұрады. Оны аралық тірек
деп атайды Байланыс жолының бұрылатын жерінде бұрыштың іш жағынан тірек
қойылған тіректі бұрыштық тірек деп атайды Жел қатты соғатын жерлерде
желдің бағытына байланысты бағанның бір немесе екі жағында тірек қойылып
оны күшейтілген тірек деп атайды Мұздағы қалың немесе одан да басқа
жағдайлармен өте күшті тірек керек жерде әрбір тірекке қос бағана қойылып
және әрқайсысының бір немесе екі жағынан да тірек қойылады Мұндай
тіректерді жартылай анкер немесе анкерлі тірек дейді. Әуе байланыс жолының
жақсы жағы оның мықтылығы, өміршеңдігі және кез келген қашықтыққа байланыс
жасай алатындығы. [1, 9].
2.3-сурет
Әуе байланыс жолының кемшілігі оның икемсіз үлкендігі, сигнал жиілік
ауқымының шектеулігі және сигнал сапасының ауа райына тәуелділігі.
2.4-сурет 2.5-сурет
2.2 Симметриялы және коаксалды байланыс кабельдері
1. Кабель құрамын жасайтын материалдар
Байланыс кабельдерінің құрамы тізбек сымдарынан бөлектеуші
(изоляциялық) материалдан және қорғаушы заттардан тұрады.
Тізбек сымдары. Кабельдегі тізбек сымдарына жоғары талап әуе байланыс
жолындағыдай қабілетіне қарай қойылады. [9] Сол себепті сым жасалынатын
материалдың электрлік кедергісі не ғұрлым аз болса соғұрлым жақсы болады.
Мұндай материалға мыс пен алюминий жатады. Мыстың өзіндік кедергісі ρ
=0,175 ом⋅мм2м, температуралық коэффициенті 0,004. Алюминийдің өзіндік
кедергісі ρ =0,295 ом⋅мм2м, температуралық коэффициенті 0,0042. Бұлардың
температуралық коэффициенті бірдей болғанмен өзіндік кедергісі алюминийде
мыстан 1,65 есе көп болады. Сондықтан олардың кедергілері бірдей болулары
үшін алюминийден жасалған сымның диаметрі мыстан жасалған сымнығ
диаметрінен 1,3 есе үлкен болу керек. Кабельдегі тізбек сымның диаметрі
оның кедерісі мен өшулігі және экономикалық тиімділігіне байланысты
анықталады. Қолданылатын орнына байланысты кабель сымдарының мынадай
диаметрлері белгіленген: а) қалалық кабельдердегі мыс сымдар – 0,32; 0,4;
0,5; 0,6; 0,7 мм;
б) қалааралық кабельдердегі мыс сымдар – 0,8; 0,9; 1,0; 1,1; 1,2 мм;
в) қалааралық кабельдердегі алюминий сымдар – 1,15; 1,55; 1,8 мм
(олардың кедергілері мыс сымның 0,8; 1,2; 1,4 мм-лік диаметрлеріне сәйкес
келеді).
Байланыс кабельдері өндірісінде қалайы жалатылған мыс сымдар, болат
сымдар және қосметалды сымдар да кездеседі.
Сымдарды дәнекерлеп қосуға оғай болуы үшін мыс сымға қалайы немесе
оның қоспасын ”жалатады”. Мұндай сымның электрлік кедергісі таза мыс сымның
кедергісінен көптеу (0,0176 ом⋅мм2м) болып, салыстырмалы созылғыштығы
аздау болады. Механикалық мықтылығына артығырақ талап қойылатын жерлерде
болат сымдар пайдаланылады. Олар тотығудан бұзылмас үшін қоспасына мырыш
қосылады.
Әрі механикалық мықтылығын арттырып, әрі электрлік кедергісін аса
көбейтпес үшін қос металды сымдар (іші болат, сырты түсті метал)
пайдаланылады. Кабельдердің иілгіштігін жақсарту үшін кабелт сымдарын
бірнеше жіңішке талшықтардан есіп жасайды.
Симметриялы кабельдерге пайдаланылатын жұмыр сымдардан басқа коаксалды
кабельдерде коаксил сым тізбектері пайдаланылады. [2] Мұндай тізбектердің
бір сымы кәдімгідей жұмыр сым болады да, екінші сымы бірінші сымның сыртына
орналасқан түтікше сымнан тұрады. Әдетте сымның екеуі де бірдей металдан
жасалынып, екеуінің арасын бөлектегіш (изоляция) бөліп тұрады. Сыртқы
түтікше сым әр түрлі әдістермен жасалынады. Электрлік қасиеті жағынан
түтікше бір тұтас жасалғаны дұрыс. Бірақ іс жүзінде ондай етіп жасау мүмкін
емес. Сондықтан сыртқы түтікше сымды бірнеше түрлі жасайды (2.6-сурет).
2.6-сурет
Бұлардың ішіндегі электрлік қасиеті жағынан жасалуының оңайлығы
жағынан дұрысырағы ”найзағай тісті” түрі.
Изоляциялаушы (бөлектеуші). Кабель сымдарын бөлектеуші (оқшаулаушы) –
изоляциялық материалдар электрлік қасиеті жағынан жоғары сапалы, тұрақтылы
механикалық жағынан иілгіш және жасалынуы оңай болуы керек:
а) электр өрісіне түскенде зарядтардың ығысу дәрежесін (полярлану)
сипаттайтын электрлік өтімділігі (ε) аз болуы керек;
б) диэлектриктегі жоғары жиіліктегі энергия шығынын сипаттайтын
тангенстік шығын бұрышы (tgδ) аз болуы керек;
в) диэлектриктегі токтың ағып кетуін сипаттайтын өзіндік жлектрлік
кедергісі (ρ) үлкен болуы керек;
г) изоляцияның бұзылып күйіп кетуін сипаттайтын бұзылу кенеуі үлкен
болуы керек.
Осы электрлік қасиеттері жағынан мүлтіксіз бөлектегіш, ол таза, құрғақ
ауа. Бірақ механикалық жағынан жалаң ауа сымдарды бөлектеп ұстап тұра
алмайды. Сондықтан кабель сымдарын бөлектеп ұстап тұруға аралас, құрғақ
ауа мен механикалық жағынан кабель құрылымының тұрақты беріктілігін
қамтамасыз ететін диэлектрик қолданылады. Бөлектегіштің диэлектрлік
өтімділігі мен тангенстік шығын бұрыш осы диэлектрикке байланысты болады.
Байланыс кабельдерінде пайдаланылатын диэлектрикке кабельдік қағаз,
полистирол, полиэтилен, поливинилхлоридтер пайдаланылады. Ертеректе
пайдаланылған гутаперча, каучук, резиналар қазірде пайдаланылмайды.
Байланыс кабельдерінде пайдаланылатын бөлектегіш (изоляциялық)
материалдардың физико-механикалық және электрлік қасиеттері 2.2-кестеде
көрсетілген.
2.2-кесте – Қасиеттер кестесі
Материал Тығыздығы Созылғандағы εr tgδ10−4
гсм3 мықтылық шегі 1 кГц-те
Кабельдік қағаз 0,7 80Мпа 2..2,5 80
(800 кгссм2)
Полистирол 1,05 30...50 Мпа 2,5...2,7 2
Тұтас полиэтилен 0,92 12...18 Мпа 2,28...2,33
0
кеуек полиэтилен 0,47 2,5...5 Мпа 1,45...1,54
0
Поливинилхлорид 1,26-1,40 10...22 Мпа 3...6 300
Кабель өндірісінде төменгі жиілік ауқымында қолданылатын кабельдерде
арнайы жасалған кабельдік қағаз деп аталатын техникалық қағаз
пайдаланылады. Сымдарды жіңішкелеп таспалап тілген қағазбен түтікшелеп орап
(2.7а-сурет) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.ТЫНЫШПАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ КӨЛІК
ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯЛАР АКАДЕМИЯСЫ
“Автоматика, телемеханика және байланыс “ кафедрасы
НИЕТАЛИНА Ж.Ж.
ЭЛЕКТР БАЙЛАНЫСЫНЫҢ БАҒЫТТАУШЫ ЖҮЙЕЛЕРІ
Радиотехника, электроника және телекоммуникация
мамандығына арналған оқулық
Алматы 2006
Удк 621.391. 5
Ниеталина Ж.Ж.
Электрбайланысының бағыттаушы жүйелері.- Алматы: ҚазККА, 2006. – 92
бет.
Байланыс жүйесіндегі электрбайланысының бағыттаушы жүйелері, олармен
таратылатын сигналдар, олардың арасындағы өз- ара әсерлер, олардың бұзылып
өзгеруі, әр түрлі бөгеуліктерден қоғану шаралары, техникалық пайдалану
мәселелері қаралған. Кейінгі кезде кеңінен қолданылатын келешегі зор
оптикалы- талшықты байланыс жолы жан-жақты қаралған. Сонымен қатар
бағыттаушы жүйені тыңғылықты меңгеру мақсатында тәжірибелік тапсырмалар
берілген.
Оқулық Радиотехника, электроника және телекоммуникация мамандығында
дайындайтын студенттерге, магистрлерге, аспиранттарға және сонымен қатар
осы салада жұмыс істейтін инженер мен техниктерге арналған.
Рецензент:
Қ. Сәтбаев атындағы ҚазҰТУпрофессоры С.Т.Тынымбаев
ISBN
( М. Тынышпаев атындағы Қазақ көлік және
коммуникациялар академиясы, 2006.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 тарау ҚАЗІРГІ ЭЛЕКТР БАЙЛАНЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .9
1.1 Электрбайланысының халық шаруашылығындағы алатын орны ... ... ... ... ..9
1.2 Электрбайланысының қысқаша даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...12
1.3 Байланыс жүйесі, байланыс желілері мен
арналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.4 Өзара қатынастағы байланыс желісінің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.5 Байланыс желілерінің құрылу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.6 Бағыттаушы жүйелер түрлері және оларды пайдалану
мүмкіндіктері ... ... ...19
1.7 Бағыттаушы жүйелерді
классификациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.8 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...20
2 тарау Электр байланысы бағыттаушы жүйелерінің құрылымы мен
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .21
2.1 Әуе байланыс
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..21
2.2 Симметриялы және коаксалды байланыс
кабельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..24
2.2.1 Кабель құрамын жасайтын
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2.2 Кабель сымдарын изоляциялау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2.3 Байланыс кабельдерінің қорғағыш
қабықтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .28
2.2.4 Сыртқы қорғағыштар
қабаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .29
2.2.5 Кабельдегі сымдардың, тізбектердің орналасу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.3 Қалалық телефон байланыс
кабельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.4 Жергілікті, ауылдық байланыс
кабельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.5 Қалааралық байланыс
кабельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .34
2.6 Оптикалы талшықты байланыс
кабельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.7 Оптикалы талшықты кабельдер
калссификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.8 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...40
3 тарау БАҒЫТТАУШЫ ЖҮЙЕЛЕР ЭЛЕКТРОДИНАМИКАСЫ ... ... ... ... .. ... .41
3.1 Бағыттаушы жүйелердегі электромагниттік
өріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.2 Электромагнит өрісінің негізгі
теңдеулері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.3 Бағыттаушы жүйелердегі физикалық
құбылыстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..46
3.4 Электромагнит өрісіндегі энергетикалық
қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .48
3.5 Ұзын байланыс жолдарының электродинамика негізіндегі
теңдеулері ... ... .49
3.6 Ұзын байланыс жолының теңдеуін тізбектер теориясы негізінде
қарау ... ... 50
3.7 Байланыс жолдарының
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.52
3.8 Біртекті емес байланыс жолының
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...53
3.9 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...54
4 тарау БАҒЫТТАНУШЫ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ СИГНАЛ
ТАРАТУ
ПАРАМЕТРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...55
4.1 Симметриялы кабель тізбектерініњ біріншілік
параметрлері ... ... ... ... ... ... ...55
4.1.1 Шығынсыз симметриялы тізбек
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
4.1.2 Шығынды симметриялы тізбектегі
ерекшелік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .56
4.1.3 Шығынды симметриялы тізбектң
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
4.2 Әуе байланыс жолының біріншілік
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
4.3 Симметриялыќ тізбектердің екіншілік
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
4.4 Байланыс тізбектерінің біріншілік параметрлерінің тиімді
қатынасы ... ... ... 64
4.5 Коаксиал тізбектеріндегі электромагнит
өріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
4.6 Коаксиал тізбектердің біріншілік
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
4.6.1 Шығынсыз коаксиал
тізбектері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..67
4.6.2 Шығынды коаксиал тізбектерінің біріншілік
параметрлері ... ... ... ... ... ... ...68
4.7 Коаксиал Коаксиал тізбектердің екіншілік
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
4.8 Коаксиап Коаксиал тізбек сымдарының диаметрлерінің тиімді
қатынасы ... ... ... ... ... .72
4.9 Коаксиапл тізбектерінің біртекті болмауының
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 73
4.10 Жарықөткізгіш талшықпен электрсигналын
тарату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..75
4.11 Оптикалы талшықтағы толқындық
теория ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 78
4.12 Оптикалы талшықтағы өшулік, толқындық кедергі және таралу
жылдамдығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
4.13 Оптикалы талшықтың дисперсиясы және өткізу
қабілеті ... ... ... ... ... ... ... ...81
4.14 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .83
5 тарау Байланыс жолдары тізбектерінің арасындағы
өзара электромагниттік
әсерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
5.1 Электрлік және магниттік
әсерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.85
5.2 Байланыс тізбектері арасындағы өзара әсерлердің
біріншілік
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .86
5.3 Электрлік қысқа бөлікті кабельдің жақын және қашық
шеттеріндегі
әсерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .88
5.4 Байланыс тізбектері арасындағы өзара әсерлердің екіншілік
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .89
5.5 Белгілі ұзындықтағы біртекті тізбектердің арасындағы әсерлер
және ауысу
өшуліктері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .91
5.6 Әуе байланыс жолы тізбектерінің арасындағы
әсерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ...93
5.7 Симметриялы кабель байланыс жолдары тізбектерінің арасындағы
өзара
әсерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...95
5.8 Коаксиал тізбектердің арасындағы өзара
әсерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .97
5.9 Оптикалы байланыс талшықтарының арасындағы өзара
әсерлер ... ... ... ... .100
5.10 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...101
6 тарау БАЙЛАНЫС ТІЗБЕКТЕРІНДЕГІ ӨЗАРА ӘСЕРЛЕРДІ АЗАЙТУ ... ... 102
6.1 Байланыс тізбектеріндегі өзара әсерлерді азайту
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ...102
6.2 Әуе байланыс жолы тізбектеріндегі өзара әсерді
азайту ... ... ... ... ... ... ... . ...103
6.3 Орын ауыстыру схемасы қолданылған әуе жолы байланыс
тізбектерінің араларындағы
әсерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..105
6.4 Кабельді жасау кезінде өзара әсерді
азайту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 108
6.5 Өзара әсерді экрандау арқылы
азайту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .10 8
6.6 Төменгі жиіліктік кабельдегі өзара әсерді
азайту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..109
6.7 Қалалық телефон желісіндегі кабелдерде жоғары жиілікке
арналған тізбектерді таңдау
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .112
6.8 Жоғары жиілікті кабелдегі өзара әсерді
азайту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..114
6.9 Коаксиал тізбектерді өзара әсерден
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .116
6.10 Жарық өткізгіш талшық арналарының өзара әсерден
қорғанулығы ... ... ...117
6.11 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...117
7 тарау СЫРТҚЫ ЭЛЕКТРОМАГНИТ ӨРІСІНІҢ БАЙЛАНЫС ҚҰРЫЛҒЫЛАРЫНА ӘСЕРІ ЖӘНЕ
ОЛАРДАН ҚОРҒАУ ШАРАЛАРЫ ... ... .119
7.1 Сыртқы электромагнит өрісі және байланыс
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..119
7.2 Электр энергиясын тарататын жолдар
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..120
7.3 Тұрақты немесе айнымалы ток пен электрлендірілген темір жолдар
әсері.122
7.4 Атмосфералық электр
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 122
7.5 Радиостанциялар
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 123
7.6 Қауіпті және бөгеулік әсерлердің нормалық
шамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ..124
7.7 Қауіпті және бөгеулік әсерлерді
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..126
7.8. Байланыс жолдарын сыртқы электромагниттік әсерден қорғау шаралары.127
7.8.1 Жоғары кернеу жолдарында қолданылатын
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... .127
7.8.2 Тұрақты токпен электрленген темір жолдарда қолданылатын шаралар...128
7.8.3 Айнымалы токпен электрлендірілген темір жолдарда
қолданылатын
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...128
7.8.4 Байланыс жолдарындағы қолданылатын
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...129
7.9 Байланыс жолдарын радиостанция әсерінен
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..132
7.10 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...133
8 тарау КАБЕЛЬ ҚАБЫҚТАРЫНЫҢ ТОТЫҒУДАН БҰЗЫЛУЫ
ЖӘНЕ ОДАН ҚОРҒАУ
ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
35
8.1 Кабель қабықтарының тотығу түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .135
8.2 Кабельдерді тотығудан
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 137
8.3 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .140
9 тарау ОПТИКАЛЫ ТАЛШЫҚТЫ БАЙЛАНЫС ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ..14 1
9.1 Оптикалы –талшықты байланыс жолдары туралы жалпы мәліметтер ... ... .141
9.2 Оптикалы талшықтың пайдаланылуы және оның
сипаттамалары ... ... ... ... 142
9.3 Оптикалы талшықпен сәуле тарату
принципі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..146
9.4 Көпмодты және бірмодты оптикалы
талшықтар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...148
9.5 Оптикалы
күшейткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 151
9.5.1 Жартылай өткізгішті оптикалы
күшейткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..152
9.5.2 Оптикалы талшықты
күшейткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3
9.6 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .155
10 тарау Байланыс жолдары құрылымдарын жобалау ... ... ... ...157
10.1 Байланыс жолдары құрылымдарын жобалау жұмыстарын ұйымдастыру.157
10.1.1 Жобалау жұмысының орындалу кезеңдерін
технико-экономикалық
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .157
10.1.2 Трассаны
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .158
10.1.3 Жобалауға
тапсырыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .159
10.1.4 Техникалық-жұмыстық
жоба ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
59
10.1.5 Типтік жобалауды
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 159
10.2 Байланыс жолдары мен желілерді жобалауды тиімділендіру
... ... ... ... ... .161
10.3 Байланыс құрылғыларын жобалаудың іс жүзінде
пайдаланылатын
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...161
10.4 Абоненттік желілерді
жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...162
10.4.1 Шкафтық ауданның ұтымды
көлемі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...162
10.4.2 Шкафтық аудандағы магистралдық
кабель ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...166
10.5 Абоненттік желідегі микроэлектроника мен коммутациялық кіші
станциялардың атқаратын
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...168
10.6 Жергілікті желілердегі жалғаушы кабелдерді
жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... 170
10.7 Магистралдық және аймақтық байланыс жолдарын
жобалау ... ... ... ... ... .171
10.8 Оптикалы-талшықты байланыс жолын
жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...172
10.9 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...174
11 тарау Байланыс жолдарымен құрылғыларын салу ... ... ... ... .176
11.1 Әуе байланыс жолдарын
салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.176
11.2 Кабель байланыс жолын
салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.177
11.2.1 Қалалық телефон желісіндегі кабельді
салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 179
11.2.2 Кабель байланыс жолдарын өзен сулардан өткізіп
салу ... ... ... ... ... ... ...179
11.2.3 Байланыс кабельдерін артық қысымда
ұстау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...179
11.4 Оптикалы талшықты кабельді саклудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... 181
11.5 Оптикалы талшықты кабельді салу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...182
11.5.1 Оптикалы талшықты кабельді телефон канализациясына
салу ... ... ... ... 182
11.5.2 Оптикалы талшықты кабельді жер астына
салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..182
11.5.3 Оптикалы талшықты кабельді өзен, сулардан
өткізу ... ... ... ... ... ... ... . ...183
11.5.4 Оптикалы талшықты кабельдерді жалғау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... 183
11.6 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...184
12 тарау БАЙЛАНЫС ЖОЛДАРЫ МЕН ҚҰРЫЛҒЫЛАРЫН ПАЙДАЛАНУДАҒЫ ТЕХНИКАЛЫҚ
ЖҰМЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...185
12.1 Байланыс жолдары мен құрылғыларын пайдаланудағы техникалық жұмыстарды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .185
12.2 Байланыс жолдарының біріншілік параметрлерін
өлшеу ... ... ... ... ... ... ... 18 6
12.3 Байланыс жолындағы зақымданған жерге дейінгі қашықтықты анықтау..187
12.4 Оптикалы талшықты байланыс жолдарын техникалық пайдалану
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..189
12.5 Оптикалы талшықты байланыс жолдарындағы
өлшеулер ... ... ... ... ... ... ... 191
12.5.1 Өлшеу
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...191
12.5.2 Оптикалы талшықтың өшулігін тікелей әдіспен
өлшеу ... ... ... ... ... ... ... 19 1
12.5.3 Оптикалы талшықтың өшулігін кері шағылысын қайту сәулесі
... ... ... ...
арқылы
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 192
12.6 Байланыс жолдарының өміршеңдігі мен сенімділігі туралы
... ... ... ... ... ... .
жалпы
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 195
12.7 Тексеруге арналған
сұрақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...197
13 тарау Тәжірибе
сабақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 198
13.1 Байланыс кабелдерін
классификациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .198
13.2 Симметриялы байланыс кабелінің параметрлерін
есептеу ... ... ... ... ... ... ..19 8
13.3 Коаксиалды байланыс кабелінің параметрлерін
есептеу ... ... ... ... ... ... ... .200
13.4 Оптикалы талшықты байланыс кабелінің параметрлерін
есептеу ... ... ... ..201
13. 5 Тізбектердің өзара әсерлерінің параметрлерін
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ...203
13.6 Сыртқы электромагниттік қауіпті және бөгеулік әсерлерді
есептеу ... ... ..204
13.7Байланыс жоларының өміршендігі мен сенімділік парметрлерін есептеу.205
Әдебиттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..207
КІРІСПЕ
Ғылыми-техникалық даму дәуірінде информация көлемінің күрт өсуіне
байланысты информацияны жинап, өңдеп және бір жерден екінші қалаған жерге
жеткізудің экономикадағы алатын орны зор. Информация бір жерден екінші
жерге электр сигналы түрінде бағыттаушы жүйемен беріледі. Мұндай бағыттаушы
жүйені байланыс жолы деп атайды. Жалпы информацияны жинақтап, сақтап, өңдеп
және бір жерден екінші жерге жеткізетін техникалық құралды байланыс жүйесі
дейді. Байланыс жүйесі жұмысының сапасын анықтайтын басты белгісінің бірі –
байланыс жолдары. Қазірдегі қолданылып жүрген байланыс жолдары – әуе
байланыс жолдары, кабельдік (симметриялық, коаксальдық, оптикалық-
талшықтық) және радиорелейлік байланыс жолдары. Байланыс жолдарымен олардың
тоғысатын байланыс тораптарының жиынтығын байланыс желісі деп атайды.
Байланыс желілері біріншілік және екіншілік желілерге бөлінеді. Біріншілік
желі жоғарыда айтылғандай байланыс тораптарымен байланыс жолдарының
жинақтарынан тұрады. Екіншілік желіге байланыстың белгілі түрі – телефон
және телеграф байланыстары, радиохабар тарату, теледидар, деректемелер
беру, басқару жүйелерінің байланыс жолдары жатады. Әуе байланыс жолымен
берілетін сигнал жиілігі 150 кГц-ке дейін болса, симметриялы кабельмен
берілетін сигнал жиілігі 34 МГц (480 телефон арнасы), коаксиал кабельмен –
50 МГц (10800 телефон арнасы), оптикалық талшықпен берілетін сигналдың
жиілік ауқымы 9⋅1014 Гц болады.
Электрлік сигналды электромагниттік толқын түрінде бір жерден екінші
жерге жеткізетін құрылғыны байланыс жолы деп оны кейінгі жылдары ғылым мен
техникадағы алатын орнына байланысты электробайланыстық бағыттаушы жүйесі
деп атайды.
Электробайланысының бағыттаушы жүйесінің ТМД елдеріндегі негізін
салушылар Акульшин П.К., Кулешов В.Н., Коптев И.В., Кощеев И.А., Шварцман
В.О., Верник С.М., Гроднев И.И., Ефимов И. Е. Ниеталин Ж. Н.,
Парфенов Ю. А. болып саналады.
Осыдан екі ғасырға жуық электр сигналын белгілі қашықтыққа беруге
арналған бір сымнан басталған байланыс жолы қазірде бір тізбектік талшықпен
жүзмыңдаған телефон, жүздеген теледидар хабарларын бірден жеткізетін
құдіретті бағыттаушы жүйеге айналып отыр. Әрине мұндай жетістікке жету
іргелі теориясыз, күрделі техникалық шешімсіз мүмкін емес. Орыс, ағылшын,
неміс, жапон және басқа тілдерде байланыс жолдары туралы жазылған ондаған
оқулықтар мен жүздеген әр түрлі басылымдар жарық көрді. Қазақ тілінде жарық
көрген оқу құралдары мен әдістемеліктер саусақпен санарлықтай ғана.
Телекоммуникация саласында қазақ тілді мамандардың қажеттілігіне
байланысты жоғары оқу орындарындағы қазақ бөліміндегі студенттер санының
көбеюіне байланысты электрлік байланыстық бағыттаушы жүйесінің оқулығының
алатын орны зор. Осы мақсатта жазылған оқулықта электрлік байланыстың халық
шаруашылығында алатын орны, жер жүзі халықтарының жалпы қоғамның өсіп
өзгеруіне байланысты ғылым мен техниканың өркендеуіне байланысты жлектрлік
байланыстың қысқаша даму тарихынан бастап, байланыс желілерін құру
принциптері мен олардың құрылымдары берілген. Байланыс желісі туралы жалпы
түсініктен кейін онымен таралатын электромагниттік сигналды бір жерден
екінші жерге жеткізіп берудегі оның параметрлерінің өзгеру заңдылығы жан
жақты сарапталды. Сонымен қатар электромагниттік сигнал таратып беру
барысында байланыс тізбектерінің арасындағы өзара әсер және оларды азайту
шаралары қаралған. Байланыс жолдары мен оның құрылғыларына электромагниттік
әсер ететін сыртқы құрылғылар, олардан болатын қауіпті әсерлер мен бөгеулік
әсерлер және олардан қорғану шаралары және сонымен қатар байланыс жолдары
мен құрылғыларының электрохимиялық әсерлерден тотығып бұзылу түрлері мен
олардан сақтану әдістері қаралды. Оқулықта байланыс жолдары мен олардың
құрылғыларын жобалау, оларды салу және техникалық пайдалану мәселелері
берілді.
Оқулық жазу барысында кейінгі кездегі кеңінен қолданылатын келешегі
зор оптикалы-талшықты байланыс жолына ерекше орын берілді.
Сонымен қатар оқулықта негізгі теориялық мәселелерді тәжірибелік
тексеру әдістемеліктер арқылы түсіндіру есептері берілді.
Жалпы оқулықта қаралған мәселелер ”Радиотехника, электроника және
телекоммуникация” мамандығын, оның ішінде ”Байланыс желілері мен
коммутациялау жүйесі” және ”Көпарналы телекоммуникация жүйелері” мамндық
бойынша мамандарды дайындайтын жоғары оқу орындарының жұмыстық
бағдарламасын түгел қамтиды.
Әрине, электрлік бағыттау жүйесіндегі электрлік байланыс жүйелері мен
олардың құрылғыларының ғылым мен техниканың өркендеуіне байланысты дамуының
арқасында оны тек қана осы кездегі жағдайымен тұйықтауға болмайды. Байланыс
техникасы жедел және әзірге белгісіз бағыттары да дамуы мүмкін. Дегенмен
келешектегі құрылатын байланыс жүйелері мен жолдары ғылым мен техниканың
қазіргі жетістіктеріне сүйеніп жасалған байланыс желілеріне негізделеді.
І тарау. ҚАЗІРГІ ЭЛЕКТР БАЙЛАНЫСЫ
1. Электрбайланысының халық шаруашылығындағы алатын орны
Cоңғы жылдары информациялық басқару жүйелерін жазу және ондағы күрделі
мәселелер туралы көптеген еңбектер пайда болды. Оның себебі ғылыми-
техникалық прогрестің информациялық тасқынын күрт өсуін талап етеді.
Информациялық ағын тек қана ғылым саласында ғана емес, сонымен қатар
шаруашылықты келелі түрде басқаруда да тасқынды түрде көбейіп отыр. Оны
информациялық жарылыс деп атап жүр. Информациялық жарылыстың негізі тек
қана информация көлемінің ғана өсуінде емес, ең алдымен оны сараптап
өңдеудің күрделілігінде болып отыр.
Ең алдымен информация дегеніміз не және оны сараптап өңдеудің қажеті
қандай?
К.Маркстың еңбектерінде көрсетілгендей қоғамдық біріккен еңбекті
басқару адамның өміріндегі өзіне тән ерекше қасиеті – өз еңбегінің
нәтижесін күні бұрын болжау қабілетіне негізделген. Ол туралы К.Маркс былай
деп жазған Сәулетшінің ең төменінің ең жақсы деген арадан айырмашылығы
сонда, ол (сәулетші) бір құрылысты салмастан бұрын ең алдымен оны өзінің
ойында салып көреді. Сондықтан да оның еңбегінің нәтижесі өзінің ойындағы
үлгісіне сәйкес болады. Яғни адамның өз ойында еңбек нәтижесінің үлгісін
салу қабілеті ерекше бір қасиетіне жаратылысты өзінің ойымен қабылдап, оның
үлгісін салу қасиетінде болып отыр. Сондықтан да информацияны былайша
тұжырымдауға болады:
Қоршаған айналаны сезіммен қабылдаудың түрін және оның адамның ойындағы
белгіленуін информация деп атауға болады.
Іс жүзінде информация материялдық ортаның жағдайы оның қасиеттерімен
даму заңдылығы, қоғам мен оның мүшелерінің мақсаты және соған жету әдістері
туралы хабарлар түрінде кездеседі.
Информацияны білу, оның сарапталып өңдеу әдістерін игеру еңбек
өнімділігін арттырып, жұмыстың тиімділігін жоғарылатып өркениеттенуге
пайдасын тигізеді. Өркениетті елдің бір ерекшелігі информацияны дұрыс
пайдалануында. Өндірістің өсуінен информацияны сараптап өңдеп пайдалану
қарқыны анағұрлым артық болмаса ол ғылыми-техникалық жетістіктің болуы
мүмкін емес.
Юнесконың болжамы бойынша ХХІ ғасырдың басында ғылымның ең күшті,
нәтижелісі информация туралы ғылым болуы керек.
Қазірдің өзінде өркениетті дамыған елдерде информация қатынасына
жұмсайтын мемлекет (шығыны) қаржысы азық-түлікке жұмсайтын қаржыдан артық,
келешекте одан да өсе түспек.
Мұндай информациялық жарылыстың қажеттігі қалай пайда болып отыр?
Мысалы, соңғы 50 мың жылдық мерзімді алсақ, сол уақытта 800 адам өмір
ұзақтығы өтті делік. Соның соңғы 6 адам өмірінде баспахана, 2 адам өмірінде
электроника, тек соңғы адам өмірінде ғана есептеуіш техника пайда болған.
Оның себебі неде?
Мұның бәрі экономикалық қажеттіктен шығып отыр. Экономиканың негізін
салатын өнімзаттар екені белгілі. Олар ауыл шаруашылық өнімдері – тамақ
және өнеркәсіп өнімдері. Егер осы екеуі жеткілікті болса, басқа еш нәрсенің
керегі жоқ.
Қазіргі уақытта өркендеген елдерде ауыл шаруашылығында істейтін адамдар
15%-дан кем, келешекте одан да азаймақ.
Сол үшін басқарудың тиімді түрін табу керек. Оны табу үшін барлық
жағдайды біліп, талдау жасап, шешім қолдану керек. Оның бәрі информацияны
жинап, оларды сараптап өңдеу жасап, тиімді шешімін шығару деген сөз.
Мысалы, қазіргі ірі зауыттағы айлық информация көлемі млн. документ-
жолдан асады. Оларды сараптап өңдеу үшін мыңдаған млн. амал жасау керек.
Виктор Михайлович Глушков адам баласы өзінің өсіп даму жолында белгілі
информациялық тосқауыл кедергілерден өтіп отырады деп дұрыс айтқан.
Бірінші адам қоғамында ондай нәрсе болмаған.
Бірінші информациялық кедергіні адамдар мынадай екі шара қолдануының
арқасында өткен:
а) басқарудың сатылап бағыну әдісін кіргізген;
б) тауар мен ақша қатынасын енгізу арқылы.
Екінші информациялық тосқауыл – соншама көп көлемді информацияны
сараптап өңдеу амалдарын қолдану қажеттігінен туып отыр. Оншама көп есептеу
амалдарын адамдар бұрынғы әдіспен шығара алмайды.
Мысалы, қолайлы жоспар жасау үшін 1020 есеп амалын шығару керек болса
бүкіл жер жүзі (үлкенді кішілі) адамдары жылына 64012 есеп амалын шығарады
екен.
Сонымен екінші информациялық тосқауылдан өту үшін:
1) есепті шығарудың қолайлы (аз амалмен шығару) түрін табу керек;
2) электронды есептеу құралдарын қолдану;
3) есепті шығаруды ғана емес оған қоса барлық информацияны жинап бір
жерден екінші жерге жеткізу және басқа жұмыстарды түгел автоматтандыру.
Сөйтіп, информация технологиясы, информацияны жинау, өңдеу, сақтау, бір
жерден екінші жерге жеткізу және солардың барлығын басқару сияқты күрделі
жиынтықтан тұрады. Осы күрделі информациялық өндіріс бөліктерін бірімен-
бірін қосып, жалғастыратын байланыс жолдары болады. Сөйтіп халық
шаруашылығын басқарудағы маңызды бір сала – ол есептеу техникасымен
автоматты электрлік байланыс болып табылады. Яғни халық шаруашылығының
дамуының белгілі бір тетігі біздің қоғамымызды информацияландыру болып
табылады.
Бұрын әрбір мемлекеттің күштілігі оның әскер күшімен, олардың жаттығу
деңгейімен, айла-амалымен, қолындағы қаруымен немесе ол елдің алтын
қорымен, мал және жер байлығымен (мысалы, қанша дақыл алады, қанша металл,
көмір, мұнай шығара алады), қандай машина жасап шығара алатынымен өлшенетін
еді (өркендеген ел тиындық темірден байлық бұйым шығарады). Ендігі жердегі
мемлекеттердің экономикалық және қорғанысты күшінің басты біріне жататыны
информацияның ғылыми негізде дамуының көрсеткіштері болып отыр.
Бұрын кімді кім бұрын атып кетсе жеңеді дейтін болса, енді кімді кім
бұрын санап кетсе жеңеді деген дұрыс болып отыр.
Қазіргі дамыған елдерде (Батыс Еуропа, АҚШ, Япония) білім экономикасы
пайда болып информация өндірісімен информация технологиясы ең бір пайдалы
және өте күрт өсіп келе жатқан салаға айналып отыр.
Қорыта айтқанда, еліміздегі халық шаруашылығының, мәдениетінің,
ғылымының дамуы байланыс құрылғыларымен берілетін информация көлемінің
жедел өсуін қажет етеді. Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының басында
академик А.А.Харкеевич Шаруашылықтағы жинақтап, сұрыптан, өңдеп бір жерден
екінші жерге берілетін информация көлемі өндіріс көлемінің квадраттық
қатынасына сәйкес өседі деген болжамы орындалып отыр.
Барлық информация берілетін жерден қабылданатын жерге техникалық
құрылғылар мен физикалық орта арқылы жеткізіледі. Осы ортаны байланыс жолы
(электрлік байланыс жолы) деп атайды. Мұндай байланыс жолдарына әуе
байланыс жолы, кабельді байланыс жолы, толқын жолдар, жарық өткізгіш
жолдары және радиобайланыс жолдары жатады. Олардың ішінде қазіргі уақытта
кеңінен қолданылып отырылғандары кабелді байланыс жолдары, оптикалы
байланыс жолдары, радиорелелік және жерсеріктік байланыс жолдары. Аталған
байланыс жолдарының бағаларының жоғары болатындықтарынан оларды тиімді
пайдалану мәселелері ғылыммен техниканың даму деңгейіне сәйкес орынды
шешіліп отырылуы керек. Сондықтан байланыс жолдарының өткізу қабілетін
арттырудың яғни байланыс жолдарымен әр түрлі, көптеген информацияларды
бірден жеделдетіп беру әдісінің алатын орны зор.
Электрлік байланыс теориясында қабылданған анықтама бойынша электрлік
сигнал дегеніміз информацияны алып жүруші электртогы. Байланыс жүйесіндегі
сигнал белгілі бір физикалық шаманың берілетін мәліметтердің сипаттамасына
байланысты кеңістікте және уақыт бойынша өзгеруі. Мысалы адамдар
сөйлескенде информацияны алып жүруші дыбыстық өріс. Берілетін информацияны
сипаттайтын дыбыстың қысымы сигнал болады. Электрлік байланыс жүйесіндегі
сигнал, электр тізбегімен жүретін токтың информацияға байланысты өзгеруі.
Мысалы, микрофон тізбегіндегі ілездік токтың оған берілетін дыбыстық
қысымға байланысты өзгеруі. Микрофон акустикалық сигналды электрлік
сигналға айналдырып оны электрлік байланыс жүйесімен беру мүмкіндігін
туғызады.
Электрлік байланыс жүйесімен берілетін сигналдарға, олардың берілу
әдістеріне байланысты әр түрлі өзгерістер жасайды. Оларды кодалау,
дискреттеу (үзілістеу), декадалау (кодадан шығару), модуляциялау (бір
жиілік ауқымнан екінші жиілік ауқымға ауыстыру), демодуляциялау
(модуляциядан шығару) деп атайды.
Берілетін хабарларға сәйкес сигналдарды аналогтық сигнал деп атап,
оларды цифрлық сигналдарға айналдыру үшін, оларды алдымен дискреттік
(үзілісті) сигналдарға айналдырып, одан кейін олардың цифрлық мәніне сәйкес
токтар беріледі.
Байланыс жүйесімен берілетін сигналдар техникалық құрылғылардың
кемшіліктеріне байланысты әр түрлі бөгеуліктерге кездесіп бұзылысқа
ұшырайды. Байланыс жүйелері олардағы бөгеуліктер мен одан болатын
бұзылыстарға қарамастан онымен берілетін информацияны белгілі дәлдікпен
жеткізулері керек. Ол үшін әр түрлі информацияларға сәйкес келетін
сигналдардың сипаттамалары белгілі болулары керек. Бұл жерде информация
көзінен шығатын хабарларды сигналға айналдырушы алғашқы құрылғылардың
алатын орны үлкен. Мысалы жоғарыда келтірілгендей телефондық хабарды
сигналға айналдырушы микрофон болса, телеграммада – телеграф аппараты,
бейнелік хабарды беруде (қозғалмайтын бейнелер – фотография сұлбалар,
қозғалатын бейнелер – теледидар т.б.) электрооптикалық талдау құрылғылары.
Хабарларды сигналдарға айналдыратын алғашқы құрылғылардан шыққан
сигналдарды біріншілік сигналдар деп атайды. Байланыс жүйелеріне қойылатын
талаптар негізінен біріншілік сигналдардың құрылым қасиеттеріне байланысты
болады.
1.2 Электрбайланысының қысқаша даму тарихы
Италия оқымыстысы А.Вольта 1800 жылы химиялық ток көзін жасады. Соның
арқасында неміс оқымыс С. Заммеринг 1809 жылы Мюнхен ғылым академиясына
өзінің электрохимия телеграфының жобасын тапсырды. Бірақ оның кемшіліктері
көп болғандықтан іс жүзінде пайдаланылмады.
Іс жүзінде қолданылатын құрылғыны бірінші рет орыс оқымыстысы
П.Л.Шиллинг ұсынды. Ол 1832 жылы өзінің электромагниттік телеграф
аппаратының жұмысын көрсетті. Сөйтіп, Санкт-Петербургтегі қысқы сарай мен
жол қатынасы министрлігі арасында телеграф байланысы жұмыс істеді.
Орыс академигі Б.С.Якоби және америка оқымыстысы С.Морзе әр қайсысы өз
бетінше жазылатын телеграф аппаратын ұсынды. С.Морзенің жасаған телеграфтық
кодасы (нүкте мен тиреден тұратын) осы уақытқа шейін кең қолданылып жүр.
Б.С.Якоби 1841 жылы жазылатын телеграфпен жабдықталған байланыс жолын
Қысқы Сарай мен Бас штаб арасына іске қосты. Бірақ бұл жерге салынған
кабельді байланыс жолының өмірі ұзақ болмай көп ұзамай істен шықты. Одан
екі жылдан кейін осындай байланыс жолы Санкт-Петербург пен Царское Село
арасына (25 км) салынды.
1844 жылы П.Л.Шиллинг әуе байланыс жолының жобасын ұсынған бірақ оны
Мемлекеттік Кеңес қабылдамаған. Бірінші әуе байланыс жолы Америкада
Вашингтон мен Балтимор арасына (63 км) 1844 жылы іске қосылды. Одан он
жылдан кейін 1854 әуе байланыс жолы Москва мен Петербург арасына салынды.
Осыдан бастап жер үстімен жасалатын байланыс әуе байланысымен жүргізіліп,
ал кабельді байланыс жолы су астымен жүргізілетін болды. 1866 жылы
Атлантика мұхиты арқылы кабель жүргізіліп Америка мен Европа арасына
телеграф байланысы жасалды. Осыдан бастап телеграфтық байланыс жолдары
барлық континенттерді жалғай бастады.
ХІХ ғасырдың 30-жылдарының аяғынан бастап көптеген оқымыстылар дыбыстық
сигналды (телефон байланысы) байланыс жолымен беру амалдарын қарастыра
бастады. 1876 ж. Америкалық өнертапқыш А.Г.Белл дыбыстық хабарды электр
сигналына айналдырып беретін аппаратын тіркеуден өткізді. Сөйтіп, телефон
байланысын жасау мүмкіндігі туды. 1878 жылы орыс оқымыстысы М.Махальский
көмір ұнтағын пайдаланып микрофон жасады. Дыбыстық сигналды электрлік
сигналға айналдыруға арналған осы көмір ұнтақты микрофон осы уақытқа шейін
қолданылуда.
ХІХ ғасырдың аяғында Америкада, Ресейде және басқа да ірі қалаларда
телефон станциялары салынып, телефон байланысы жасалына бастады. Бірінші
кезде телефон байланысы бір сымды телеграф байланыс жолымен жасалып оның
сапасы жақсы болмады. Телефон байланысының сапасын жақсарту үшін екі сымды
байланыс жолын салу керек болды. 1885 жылы екі сымды телефон байланыс
жолының Петербург – Москва арасындағы жобасын профессор П.Д.Войнаровский
жасап 1898 жылы пайдалануға берілді. Сонымен, ХІХ ғасырдың аяғында әуе және
кабельді байланыс жолдары жер бетін шырмап, елді мекендерді байланыс
жолдарымен жалғастырды. Бірақ, қарқынды дамудағы халықтың барлық
қажеттілігін сымды байланыс қамтамасыз ете алмады. Көлік қатынасында оның
ішінде су көліктерімен және басқа сым тартылмайтын жерлермен байланыс жасау
үшін сымсыз байланыс қажеттігі туды. Радио байланысы – қашықтыққа
электромагниттік толқынды сымсыз жеткізіп беру. Оның авторы орыс оқымыстысы
А.С.Попов болып саналады. Америкалықтар радионы ойлап тапқан Маркони десе
югославтықтар Тесло дейді. Дегенмен, 1895 жылы 7-мамырда орыстың физико-
химиялық қоғамында баяндама жасап ресми түрде тіркеткен Поповтың орны
ерекше.
1922 жылы Мәскеуде әлемдегі бірінші радиохабартарату станциясы салынып,
кейін (1924 жылы) мұндай станциялар Ленинградта (Санкт-Петербург) және
Горький (Нижний Новгород) қалаларында салынды.
1935 жылы Нью-Йорк пен Филадельфия арасында ұзындығы 150 километрлік
сымсыз радиобайланыс жолы салынды. 1953 жылы радиорелейлік байланыс жолы
Мәскеу мен Рязань арасында салынды.
ХХ ғасырға дейінгі телефон байланысы негізінен әуе байланыс жолымен
жасалды Қазақстандағы электробайланыста да өткен ғасырдың 50-ші жылдарына
шейін тек қана әуе байланыс жолы қолданылды. Себебі, кабельді байланыс
жолдың өшулігі жоғары болғандықтан онымен жасалатын электробайланыс
ұзындығы шектеулі болды. Кабель тізбектеріндегі өшулікті азайту, байланыс
жолдарына күшейткіш қою шараларының арқасында кабельді байланыс жолын
пайдалану қарқынды өсе бастады. Өткен ғасырдың елуінші жылдарының аяғына
таман Қазақстанда қалааралық магистральдарда симметриялық кабельдер
пайдалынып, ал жетпісінші жылдардан бастап коаксиал кабельдер пайдаланылды.
Радиобайланысы Қазақстанда өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарының орта
кезеңінен басталды. 1957 жылғы 4-октябрьден бастап ғарышты игеру басталып,
қазір де байланыс жүйесінде бірнеше мыңдаған жер серіктері пайдаланылады.
1960 жылы америкалық Теодор Мэймен лазерді шығарып, 1966 жылы
ағылшындық Чарльз Као мен Чарльз Хокхэм оптикалық талшықпен сәуле таратып
беруге болатындығын дәлелдеген. 1970 жылы американың Cornіng Glass
Company фирмасында таза әйнек шынысы алынып, соның арқасында оптикалық
сәуле тарататын талшықты кабельдер шығарылды. Осы оптикалы- талшықты
кабельдер қазіргі уақытта өзіне теңдесі жоқ байланыс құралына айналып,
бүкіл жер жүзінде кеңінен қолданылады.
1.3 Байланыс жүйесі, байланыс желілері мен арналары
Информацияны бір жерден екінші жерге жеткізіп беру үшін оны әр түрлі
әдістермен өзгертіп, белгілі бір қалыпқа келтіріп, оны тасымалдаушы
құрылғылармен екінші жердегі қабылдағышқа жеткізіп ол жерде өзінің бастапқы
түріне айналдырылады. Осы сигнал жеткізіп беру жүйесінің жалпыланған
сұлбасы 1.1-суретте көрсетілген.
1.1-сурет
Осы суретте көрсетілген мәліметтер жиынтығын информация көзі деп, ал
оның хабар түрінде айналдырылғаннан кейінгісін хабар көзі деп атайды. Сол
хабар тасымалдаушы құрылғымен қозғала алатын физикалық ыңғайлы түрге
айналдырылғанын сигнал немесе біріншілік сигнал деп атайды. Сигнал
тасымалдаушы құрылғымен дұрыс жеткізіліп берілуі үшін бірнеше
түрлендірілгіштерден (кодалау, модуляциялау ж.б.) өтеді. Бір байланыс
жолымен хабарлардың бірнеше түрлерін алып жүретін сигнал түрлерін арналық
сигнал деп атайды. Арналық сигналдарды біріктіріп екінші жердегі
қабылдағышқа дұрыс жеткізіп беруге дайындайтын құрылғыны сигнал беруші
құрылғысы деп атайды. Сигнал тасымалдаушы құрылғымен қабылдағышқа
жеткізіліп ол жерде бөгде сигналдардан ажыратылып бөгеуліктерден
бұзылғандары түзетіледі. Содан кейін қабылданған сигнал қайтадан хабар
түріне айналдырылып пайдаланушыға беріледі. Осы келтірілген құрылғылар
жиынтығын байланыс жүйесі деп атайды.
Байланыс жүйесінің құрылымы 1.2-суретте көрсетілгендей үш құрылғылардан
тұрады: байланыс желілері, коммутациялау жүйесі және басқару жүйелері.
1.2-сурет
Байланыс желілері әр түрлі байланыс жолдарымен жалғасатын байланыс
тораптарының жиынтығынан тұрады. Байланыс желілері өз кезегінде
коммутацияланатын, коммутацияланбайтын және хабарлар деңгейінде
коммутациялайтын болып бөлінеді. Байланыс тораптарындағы сигнал бағытын
анықтайтын құрылғыны коммутациялау деп атайды. Коммутациялау жүйесі өз
кезегінде тұрақты (кростық) түрде коммутациялайтын және қалаған уақытта
қалаған бағытта жедел түрде коммутациялайтын болып бөлінеді.
Басқару жүйесі байланыс желілерінің жүктеме мүмкіндігін есептеп олармен
берілетін сигнал бағытын анықтайды.
1.4 Өзара қатынастағы байланыс желісінің құрылымы
Өзара қатынастағы байланыс желісі атқаратын қызметіне қарай үш
деңгейдегі бөліктен құралады. Олар: біріншілік желі, екіншілік желі және
электробайланыстық қызмет.
Біріншілік желі байланыс тораптарынан, оларды жалғайтын байланыс
жолдарынан белгілі физикалық тізбектерден, сигнал жеткізіп беруші
арналармен желілік арна жолдарынан құралады (1.3-сурет).
Екіншілік желі – телефон және телеграф желілері, деректеме беру желісі,
факсимильдік хабар беру желісі, дыбыстық хабар тарату, теледидар хабарын
тарату желілері. Екіншілік желі біріншілік желі негізінде хабар таратудың
белгілі бір түрін беруге арналып құрылады.
1.3-сурет
Электробайланыс қызметі – байланыс желісінде атқарылатын істерге қызмет
көрсетуге арналған.
Жалпы байланыс желілері жеке және заңды тұлғаларға арналған жалпы
пайдалануға берілетін желіге және шектеулі абоненттерге ғана берілетін
желіге бөлінеді.
1.5 Байланыс желілерінің құрылу әдістері
Байланыс желілері халықаралық, қалааралық, магистральдық, аймақтық
(зоналық) қалалық және ауылдық болып бөлінеді.
Халықаралық байланыс желісі – жалғасуға еркі бар шаруашылық, әкімшілік
орындарының шет елдік байланыс желілерімен қосылуы.
Қалааралық байланыс желісі – қалалардың арасын жалғастыратын байланыс
жолдары мен оларды қосып жалғастыратын байланыс тораптарының жиынтығы.
Магистральдық байланыс желісі – мемлекеттің астанасымен федерация
нысанын және облыс орталықтарын сонымен қатар сол орталықтарды бірімен
бірін жалғастыратын желілер.
Аймақтық (зоналық) байланыс желісі – бір аймақтың (облыстың) ішіндегі
электр байланысын қамтамасыз ететін байланыс желілері. Оған облыс орталығын
аудан орталығымен және соңғыларын бір-бірімен жалғастыратын байланыс
жолдары кіреді.
Қалалық және ауылдық байланыс желілері жергілікті байланыс желілері деп
аталады. Қалалық желілер қаланың аумағына байланысты әр түрлі әдістермен
құрылып сол қаладағы абоненттердің электробайланыс қажеттігін қамтамасыз
етеді. Ауылдық байланыс желісіне бір ауданның ішіндегі елді мекендерді
жалғастыратын байланыс жолдары кіреді.
Магистральдық, аймақтық (зоналық), қалалық және ауылдық байланыс
желілерінің құрылу мысалы 1.4-суретте келтірілген.
1.4-сурет
Қалааралық байланыс желісі қалалардағы шеткі және шеткі-транзиттік
станциялар мен оларды қосып жалғастыратын байланыс арналарының жиынтығынан
тұрады. Қалааралық станциялардың автоматты қалааралық телефон станциясы
(АҚТС), Шеткі телефон станциясы (ШТС) және автоматты коммутациялау торабы
(АКТ) сияқты түрлері болады (1.5.-сурет).
1.5-сурет
Аймақтық желіге автоматты қалааралық станциялар (АҚТС) мен жергілікті
байланыс желілерін қосатын құрылғылар жиынтығы кіреді. Аймақтық желі облыс
немесе өлке орталығын, оның ішіндегі қала, аудан т.б. елді мекендерді
электробайланыспен қамтамасыз етеді және оларды магистральдық желіге
шығарады.
Қалалық байланыс желісі станциялық және байланыс жолдық құрылғылардан
тұрады. Байланыс жолдық құрылғылар станцияларды жалғастырушы және
абоненттік байланыс жолдарынан тұрады. Абоненттік байланыс жолдары
негізінен шкафты және кей жерлерде шкафсыз жүйемен құрылады (1.6-сурет).
1.6-сурет
Автоматты телефон станциясынан (АТС) таратушы (распределительный)
шкафқа (ТШ) дейінгі байланыс жолын магистральдық жол (МЖ), таратушы шкафтан
таратушы қобдишаға (ТҚ) дейінгі жолды таратушы жол, таратушы қобдишадан
абонентке (ТА) шейінгі жолды абоненттік жол деп атайды.
Егер қалалық байланыс жолы шкафсыз жүйемен құрылса, онда байланыс
желісінің икемділігін арттыру үшін кабель жұптарын бірнеше таратушы
қобдишаларға параллель қосады. Сөйтіп, магистральдық кабельге берілетін
қосалқы жұптар санын азайтады. Аудан ішілік, ауылдық байланыс желісінде
аудан ортасындағы орталық станция (ОС) тораптық станцияларға (ТС) жалғасып
одан елді мекендердегі шеткі станцияларға (ШС) қосылады (1.7-сурет).
Желілердің мұндай құрылымын радиалды-торапты құрылым деп атайды.
1.7-сурет
1.6 Бағыттаушы жүйелер түрлері және оларды пайдалану мүмкіндіктері
Информацияны тасымалдаушы электр тогы бір жерден екінші жерге электр
тізбегі бойымен электромагниттік толқын түрінде алынып жүріледі. Сол
электромагниттік толқынды бір жерден екінші жерге жеткізуші электр тізбегін
байланыс жолы немесе кейінгі кезде бағыттаушы жүйе деп атайды.
Осы бағыттаушы байланыс жүйесін құрушы байланыс жолдарының бірнеше
түрлері бар. Олар: әуе байланыс жолы, симметриялы кабель байланыс жолы,
коаксиал кабель байланыс жолы, оптикалы талшықты байланыс жолы, сыртқы
толқынды байланыс жолы, толқын жолды байланыс және радиорелелі байланыс
жолдары мен радиобайланыстар.Әуе байланыс жолы ағаш немесе темір бетон
бағаналалардың (тіректердің) басына ілінген жалаңаш екі сымды тізбекпен
жасалынады. Ол сымдар (мыс, болат немесе қосметалдан жасалынады. Осындай
әуе байланыс жолымен (әр тізбекпен) 16 телефон байланысын 0÷150 кГц-тік
жиілік ауқымында жасауға болады.
Коаксиал кабельдегі бір коаксиал тізбегімен 1920-дан 10800-ге дейін
аналогты телефон байланысын 8,5-нан 60 МГц-тік жиілік ауқымында және 1920
импульстік арналарды 140 МГц-тік жиілік ауқымында жасауға болады.
Оптикалы талшықты кабельдің бір талшығымен ондаған, жүздеген мың
телефон байланысын 1014 ÷1015 Гц-тік жиілік ауқымында жасауға болады.
Сыртқы толқынды байланыс жолдары әзірге тек тәжірибелі зертханаларда
ғана қолданылады. Оның мүмкіндігі 108÷109 Гц-тік жиілік ауқымында ондаған
мың телефон байланысын жасау.
Толқын жолды байланыс тек бір жерге орналасқан құрылғыларды
жалғастыруға пайдаланылады. Оның мүмкіндігі 109÷1011 Гц-тік ауқымында
байланыс жасау.
Радиорелелік байланыс жолдары кабельді байланыс жолдарын алмастыру үшін
пайдаланылады.
Радиобайланысы әуе арқылы 0,3÷30 ГГц-тік жиілік ауқымында жасалынады.
1.7 Бағыттаушы жүйелерді классификациялау
Электрлік сигналды бір жерден екінші жерге жеткізіп беруші құрылғылар
жиынтығын бағыттаушы жүйе деп, олардың белгілі бір түрін байланыс жолы деп
атайды. Олардың неден және қалай жасалғандарына байланысты және қай жерде
пайдаланатындығына қарай классификациялануы 1.8-суретте көрсетілген.
Өткен ғасырдың 50-жылдарына шейін Қазақстанда негізінен әуе байланыс
жолы пайдаланылды. Өткен ғасырдың 60-шы жылдарынан бастап, алдымен
симметриялы кабельмен радиорелелі байланыс жолдары іске қосылып, кейін
қалааралық, оның ішінде, магистральдық байланыс жолдарында радиорелелік
байланыс жолымен қатар коаксиалдық кабель жолдары пайдаланылды.
1.8-сурет
1.8 Тексеруге арналған сұрақтар
1. Информация деп нені атайды?
2. Инфоомациялық ағын деген не?
3. Информациялық жарылыс деген не?
4. Байланыс жолы деп нені айтады?
5. Электрлік сигнал дегеніміз не?
6. Ең бірінші байланыс жолы қай жерде салынды?
7. Бірінші әуе байланыс жолын қай жылы, кім ұсынды?
8. Бірінші кабель жолы қай жылы, қай жерде салынды?
9. Телефон байланысы қай жылы басталды?
10. Радиобайланысын қай жылы, кім ұсынды?
11. Оптикалық талшықпен сәуле арқылы сигнал беру қай жылы ұсынылды?
12. Информациялық хабардың қандай түрлері болады?
13. Байланыс арнасы деп нені айтады?
14. Байланыс жүйесі деп нені айтады?
15. Байланыс желісі деп нені айтады?
16. Коммутациялау жүйесі деп нені айтады?
17. Біріншілік байланыс желісі дегеніміз не?
18. Екіншілік байланыс желісі дегеніміз не?
19. Байланыс желілерінің құрылу әдістері қандай?
20. Әуе байланыс жолының қолданылу жиілік ауқымы?
21. Симметриялы кабель байланыс жолының қолданылу жиілік ауқымы?
22. Коаксиал байланыс кабелінің қолданылу жиілік ауқымы?
23. Оптикалы-талшықты байланыс жолының қолданылу жиілік ауқымы?
24. Бағыттаушы жүйелер қалай классификацияланады?
2 тарау. Электр байланысы бағыттаушы жүйелерінің құрылымы мен қасиеттері
2.1 Әуе байланыс жолы
Әуе байланыс жолында бағыттаушы электробайланыс қызметін атқаратын
тізбектердің сымдары ағаштан немесе темір бетоннан жасалған бағана-
тіректердің басына ілініп, бір бірімен және тірек арқылы жалғасатын
жерлерде изолятормен бөлектенеді. Сөйтіп әуе байланыс жолы сымдардан,
оларды көтеріп тұратын бағаналардан және оларды бекітуге арналған изолятор
мен арматуралардан тұрады. Қолданылатын орнына қарай әуе байланыс жолы үш
класқа бөлінеді. Бірінші класқа магитсральдық байланыс жолдарында, екінші
класқа аймақтық байланыс жолдарында, үшінші класқа жергілікті байланыс
жолдарында қолданылатын әуе байланыс жолдары жатады. Қолданылатын
орындарының маңызына қарай оларға қойылатын талаптар да әр түрлі болады.
Әуе райының құбылысына байланысты әуе байланысы жолдарындағы сымдар
қырауланып, одан мұздақтанады. Сымдар мұздақтанғандағы мұздың қалыңдығына
қарай әуе байланыс жолы 4 типке бөлінеді. Егер мұздақтар қалыңдығы 5 мм-ге
шейін болса, ондай әуе жолы жеңілдетілген деп аталып ”0”-типке жатады.
Мұздақтың қалыңдығы 5 мм-ден 10 мм-ге шейін болса, оны қалыпты (нормалы)
жағдай деп атап ”0”-типке жатқызады. Мұздақтың қалыңдығы 10 мм-ден 15 мм-ге
шейін болса, онда күшейтілген деп аталып ”У”-типке жатады. Мұздақ қалыңдығы
20 мм және одан да артық болғанда өте күшейтілген деп аталып ”ОУ”-типке
жатады.
Әуе байланыс жолының сымдары ауа құбылысына байланысты әр түрлі
химиялық әсерлердің мұздақтың, соғатын желдің әрекеттеріне төтеп беру үшін
мықты болулары керек. Сымның сыртындағы мұздақтың қалыңдығы өскен сайын әуе
байланыс жолының мықтылығына қойылатын талап жоғары болуы керек. Сондықтан
мұздақтың қалыңдығы өскен сайын бағаналардың саны көбейіп, олардың ара
қашықтығы азая түседі. Мұздақтың қалыңдығына байланысты бағана саны және
олардың ара қашықтығы 2.1. кестеде берілген.
2.1-кесте - Әуе байланыс жолының сипаттамалары
Байланыс жолы,Мұздақтың қалыңдығы,1 километрдегі Бағаналардың ара
типі мм бағаналар саны қашықтығы, метр
0 5 20 50
Н 10 20 50
У 15 25 40
ОУ 20 28 35,7
Әуе байланыс жолындағы тізбек сымдарының орналасу тәртібін профиль деп
атайды. Егер әуе байланыс жолының бағаналары ағаштан жасалған болса, онда
профиль ілмекті, траверсті немесе аралас болады. Ал егер бағаналар темір
бетоннан жасалған болса, онда тек қана траверсті профиль болады. Ілмекті
профильге ілінетін сымдардың саны 10-12-ден аспайды. Бір траверске 8 (4
жұп) сымнан ілінеді. Бір бағанға ілінетін траверс саны 5-ке дейін болады.
а) ілмекті профиль б)траверзалы профиль в)аралас
профиль
2.1-сурет
Әуе байланыс жолындағы негізгі сымдар болат, мыс және қосметалдан
жасалады. Болаттан мырышталған (оцинкованный) жасалған сым диаметрі 5; 4; 3
мм негізінен төменгі жиіліктік (40 кГц-ке шейін) ауқымда қолданылады. Оның
өзіндік кедергісі ρ =0,139 ом⋅мм2м. Мыстан жасалған сым диаметрі 4; 3 мм
жоғары жиілік ауқымында (150 кГц-ке шейін) қолданылады. Өзіндік кедергісі ρ
=0,175 ом⋅мм2м.
Жоғары жиілік ауқымында қосметалды сымдарда (болат+мыс және болат-
алюминий) қолданылады. Қос металды сымдардың мықтылығы түсті металл
мықтылығынан артық, ал электрлік кедергісі жоғары жиілік 2.2- сурет
ауқымында түсті металл кедергілеріне жуық болады [1].
Әуе байланыс жолы сымдары бағаналарға (ілмекке немесе траверске)
изолятор арқылы бекітіледі. Изолятор көбінесе фарфордан жасалады (2.2-
сурет). Изолятордың сыртқы бетімен жүріп өтетін токтың кедергісін көбейту
үшін оны екі етекті етіп жасайды.
Әуе байланыс жолы сымы изолятордың төбе ойығына немесе мойын ойығына
байлағыш сыммен бекітіледі. Байлағыш сым да сол әуе жолы сымының
материалынан жасалынады. Бірақ одан жұмсартылған және одан діңішке болады.
Изолятор бағанаға ілмек немесе қазықша (штырь) арқылы бекітіледі. Қойылатын
орнына және ауа райының құбылысына байланысты бағаналардың бірнеше түрлері
болады. Бағананың ең қарапайы түрі бір тіректен тұрады. Оны аралық тірек
деп атайды Байланыс жолының бұрылатын жерінде бұрыштың іш жағынан тірек
қойылған тіректі бұрыштық тірек деп атайды Жел қатты соғатын жерлерде
желдің бағытына байланысты бағанның бір немесе екі жағында тірек қойылып
оны күшейтілген тірек деп атайды Мұздағы қалың немесе одан да басқа
жағдайлармен өте күшті тірек керек жерде әрбір тірекке қос бағана қойылып
және әрқайсысының бір немесе екі жағынан да тірек қойылады Мұндай
тіректерді жартылай анкер немесе анкерлі тірек дейді. Әуе байланыс жолының
жақсы жағы оның мықтылығы, өміршеңдігі және кез келген қашықтыққа байланыс
жасай алатындығы. [1, 9].
2.3-сурет
Әуе байланыс жолының кемшілігі оның икемсіз үлкендігі, сигнал жиілік
ауқымының шектеулігі және сигнал сапасының ауа райына тәуелділігі.
2.4-сурет 2.5-сурет
2.2 Симметриялы және коаксалды байланыс кабельдері
1. Кабель құрамын жасайтын материалдар
Байланыс кабельдерінің құрамы тізбек сымдарынан бөлектеуші
(изоляциялық) материалдан және қорғаушы заттардан тұрады.
Тізбек сымдары. Кабельдегі тізбек сымдарына жоғары талап әуе байланыс
жолындағыдай қабілетіне қарай қойылады. [9] Сол себепті сым жасалынатын
материалдың электрлік кедергісі не ғұрлым аз болса соғұрлым жақсы болады.
Мұндай материалға мыс пен алюминий жатады. Мыстың өзіндік кедергісі ρ
=0,175 ом⋅мм2м, температуралық коэффициенті 0,004. Алюминийдің өзіндік
кедергісі ρ =0,295 ом⋅мм2м, температуралық коэффициенті 0,0042. Бұлардың
температуралық коэффициенті бірдей болғанмен өзіндік кедергісі алюминийде
мыстан 1,65 есе көп болады. Сондықтан олардың кедергілері бірдей болулары
үшін алюминийден жасалған сымның диаметрі мыстан жасалған сымнығ
диаметрінен 1,3 есе үлкен болу керек. Кабельдегі тізбек сымның диаметрі
оның кедерісі мен өшулігі және экономикалық тиімділігіне байланысты
анықталады. Қолданылатын орнына байланысты кабель сымдарының мынадай
диаметрлері белгіленген: а) қалалық кабельдердегі мыс сымдар – 0,32; 0,4;
0,5; 0,6; 0,7 мм;
б) қалааралық кабельдердегі мыс сымдар – 0,8; 0,9; 1,0; 1,1; 1,2 мм;
в) қалааралық кабельдердегі алюминий сымдар – 1,15; 1,55; 1,8 мм
(олардың кедергілері мыс сымның 0,8; 1,2; 1,4 мм-лік диаметрлеріне сәйкес
келеді).
Байланыс кабельдері өндірісінде қалайы жалатылған мыс сымдар, болат
сымдар және қосметалды сымдар да кездеседі.
Сымдарды дәнекерлеп қосуға оғай болуы үшін мыс сымға қалайы немесе
оның қоспасын ”жалатады”. Мұндай сымның электрлік кедергісі таза мыс сымның
кедергісінен көптеу (0,0176 ом⋅мм2м) болып, салыстырмалы созылғыштығы
аздау болады. Механикалық мықтылығына артығырақ талап қойылатын жерлерде
болат сымдар пайдаланылады. Олар тотығудан бұзылмас үшін қоспасына мырыш
қосылады.
Әрі механикалық мықтылығын арттырып, әрі электрлік кедергісін аса
көбейтпес үшін қос металды сымдар (іші болат, сырты түсті метал)
пайдаланылады. Кабельдердің иілгіштігін жақсарту үшін кабелт сымдарын
бірнеше жіңішке талшықтардан есіп жасайды.
Симметриялы кабельдерге пайдаланылатын жұмыр сымдардан басқа коаксалды
кабельдерде коаксил сым тізбектері пайдаланылады. [2] Мұндай тізбектердің
бір сымы кәдімгідей жұмыр сым болады да, екінші сымы бірінші сымның сыртына
орналасқан түтікше сымнан тұрады. Әдетте сымның екеуі де бірдей металдан
жасалынып, екеуінің арасын бөлектегіш (изоляция) бөліп тұрады. Сыртқы
түтікше сым әр түрлі әдістермен жасалынады. Электрлік қасиеті жағынан
түтікше бір тұтас жасалғаны дұрыс. Бірақ іс жүзінде ондай етіп жасау мүмкін
емес. Сондықтан сыртқы түтікше сымды бірнеше түрлі жасайды (2.6-сурет).
2.6-сурет
Бұлардың ішіндегі электрлік қасиеті жағынан жасалуының оңайлығы
жағынан дұрысырағы ”найзағай тісті” түрі.
Изоляциялаушы (бөлектеуші). Кабель сымдарын бөлектеуші (оқшаулаушы) –
изоляциялық материалдар электрлік қасиеті жағынан жоғары сапалы, тұрақтылы
механикалық жағынан иілгіш және жасалынуы оңай болуы керек:
а) электр өрісіне түскенде зарядтардың ығысу дәрежесін (полярлану)
сипаттайтын электрлік өтімділігі (ε) аз болуы керек;
б) диэлектриктегі жоғары жиіліктегі энергия шығынын сипаттайтын
тангенстік шығын бұрышы (tgδ) аз болуы керек;
в) диэлектриктегі токтың ағып кетуін сипаттайтын өзіндік жлектрлік
кедергісі (ρ) үлкен болуы керек;
г) изоляцияның бұзылып күйіп кетуін сипаттайтын бұзылу кенеуі үлкен
болуы керек.
Осы электрлік қасиеттері жағынан мүлтіксіз бөлектегіш, ол таза, құрғақ
ауа. Бірақ механикалық жағынан жалаң ауа сымдарды бөлектеп ұстап тұра
алмайды. Сондықтан кабель сымдарын бөлектеп ұстап тұруға аралас, құрғақ
ауа мен механикалық жағынан кабель құрылымының тұрақты беріктілігін
қамтамасыз ететін диэлектрик қолданылады. Бөлектегіштің диэлектрлік
өтімділігі мен тангенстік шығын бұрыш осы диэлектрикке байланысты болады.
Байланыс кабельдерінде пайдаланылатын диэлектрикке кабельдік қағаз,
полистирол, полиэтилен, поливинилхлоридтер пайдаланылады. Ертеректе
пайдаланылған гутаперча, каучук, резиналар қазірде пайдаланылмайды.
Байланыс кабельдерінде пайдаланылатын бөлектегіш (изоляциялық)
материалдардың физико-механикалық және электрлік қасиеттері 2.2-кестеде
көрсетілген.
2.2-кесте – Қасиеттер кестесі
Материал Тығыздығы Созылғандағы εr tgδ10−4
гсм3 мықтылық шегі 1 кГц-те
Кабельдік қағаз 0,7 80Мпа 2..2,5 80
(800 кгссм2)
Полистирол 1,05 30...50 Мпа 2,5...2,7 2
Тұтас полиэтилен 0,92 12...18 Мпа 2,28...2,33
0
кеуек полиэтилен 0,47 2,5...5 Мпа 1,45...1,54
0
Поливинилхлорид 1,26-1,40 10...22 Мпа 3...6 300
Кабель өндірісінде төменгі жиілік ауқымында қолданылатын кабельдерде
арнайы жасалған кабельдік қағаз деп аталатын техникалық қағаз
пайдаланылады. Сымдарды жіңішкелеп таспалап тілген қағазбен түтікшелеп орап
(2.7а-сурет) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz