Ахмет Байтұрсынұлы шығармаларының тарихи маңызы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. А. Байтұрсынұлының биографиясы ... ... ... ... ... . 4
2. А. Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасы ... ... .. . .7
2.1 Ахмет Байтұрсынов қазақ тілтану ғылымының атасы 7
2.2 Жазушы А. Байтұрсыновтың "Әдебиет танытқыш" кітабы 10
Қорытынды ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 11
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... . ... ... ... 12
1. А. Байтұрсынұлының биографиясы ... ... ... ... ... . 4
2. А. Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасы ... ... .. . .7
2.1 Ахмет Байтұрсынов қазақ тілтану ғылымының атасы 7
2.2 Жазушы А. Байтұрсыновтың "Әдебиет танытқыш" кітабы 10
Қорытынды ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 11
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... . ... ... ... 12
XX ғасырдың басында қазақ халқы аса ірі қоғамдық-саяси өзгерістермен қатар ауқымды рухани жаңғыруларды да бастан кешті. Ұлттық мәдениет пен әдебиеттің, білім мен ғылымның туын көтерген, жұртшылықтың санасына демократиялық ойлар сіңіріп, алға жетелеуге ұмтылған зиялы топ қалыптасты. Халықтың зердесіне сәуле түсіріп, санасын оятқан осы топтың рухани көсемі Ахмет Байтұрсынұлы. Қазақ халқының рухани көсемі болып, болашақтың жарық, тыныш, көк аспан астында өмір сүруіне өзінің ақылын арқау еткен. Халық үшін, халықтың мәдени-әлеуметтік болмысын көтеру үшін қызмет еткен.
Халықты ағарту баладан, мектептен бастау алады. Ең алғаш қазақ тілінде әліппе кітабын жинақтаған Ахмет еді. Қазақ балалары көзі ашық, сауатты азамат болып шығуға септігін тигізген. Қазақ әдебиетінің атасы Ахмет Байтұрсынұлы кітап жазумен қатар орыстың белгілі жазушыларының белгілі еңбектерін ана тілімізге аударып, көпшілікке ұсынған. Көкейіндегі түйілген ойды ана тіліндегі асыл, ұтқыр сөздермен жеткізе білген. Ахмет қазақ әліпбиінің атасы, түркі тілтану ғылымының ағартушысы. Ахмет Байтұрсынұлының мол шығармашылық мұрасының тарихи маңызы жоғары. Ахметтің ілімдері - әлі зерттелетін үлкен ғылым. Ахмет Байтұрсыновтың ұлтым деп соққан жүрегі, үлгі-өнегесі - қазіргі жаңа заманға өте керек
Баяндаманың негізгі мақсаты - Ахмет Байтұрсынұлының өмір жолы мен мол шығармашылық мұрасын талдап, тарихи маңызын анықтау.
Баяндамада келесі міндеттер анықталған:
• Жазушының қазақ халқын азаттыққа шақырудағы атқарған еңбектерін қарастыру;
• А.Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасының қазақ халқы үшін тарихи маңызын анықтау;
• Қазақ тарихындағы А.Байтұрсынұлының ролін анықтау;
Баяндама Кіріспеден, жұмысты теориялық жағынан қамтитын Негізгі бөлімнен, Қорытындыдан, Пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және жұмыстың Мазмұнынан тұрады. Негізгі бөлім екі бөлімге бөлінген. Бірінші бөлімде Ахмет Байтұрсынұлының өмір жолы туралы айтылады, қазақ халқының бірлігін қалыптастыру үшін атқарған істері қамтылған. Екінші бөлімде Қазақ әдебиетінің атасы А.Байтұрсынұлының шығармалары зерттеледі. Нақтырақ айтар болсақ, әдебиет теориясын зерттеуге арналған "Әдебиет танытқыш" еңбегі, атақты орыс жазушыларынан аударған аудармалары, қазақ жастарының сауатын ашу мақсатында жазылған мектепке арналған оқулықтары туралы айтылады
Халықты ағарту баладан, мектептен бастау алады. Ең алғаш қазақ тілінде әліппе кітабын жинақтаған Ахмет еді. Қазақ балалары көзі ашық, сауатты азамат болып шығуға септігін тигізген. Қазақ әдебиетінің атасы Ахмет Байтұрсынұлы кітап жазумен қатар орыстың белгілі жазушыларының белгілі еңбектерін ана тілімізге аударып, көпшілікке ұсынған. Көкейіндегі түйілген ойды ана тіліндегі асыл, ұтқыр сөздермен жеткізе білген. Ахмет қазақ әліпбиінің атасы, түркі тілтану ғылымының ағартушысы. Ахмет Байтұрсынұлының мол шығармашылық мұрасының тарихи маңызы жоғары. Ахметтің ілімдері - әлі зерттелетін үлкен ғылым. Ахмет Байтұрсыновтың ұлтым деп соққан жүрегі, үлгі-өнегесі - қазіргі жаңа заманға өте керек
Баяндаманың негізгі мақсаты - Ахмет Байтұрсынұлының өмір жолы мен мол шығармашылық мұрасын талдап, тарихи маңызын анықтау.
Баяндамада келесі міндеттер анықталған:
• Жазушының қазақ халқын азаттыққа шақырудағы атқарған еңбектерін қарастыру;
• А.Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасының қазақ халқы үшін тарихи маңызын анықтау;
• Қазақ тарихындағы А.Байтұрсынұлының ролін анықтау;
Баяндама Кіріспеден, жұмысты теориялық жағынан қамтитын Негізгі бөлімнен, Қорытындыдан, Пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және жұмыстың Мазмұнынан тұрады. Негізгі бөлім екі бөлімге бөлінген. Бірінші бөлімде Ахмет Байтұрсынұлының өмір жолы туралы айтылады, қазақ халқының бірлігін қалыптастыру үшін атқарған істері қамтылған. Екінші бөлімде Қазақ әдебиетінің атасы А.Байтұрсынұлының шығармалары зерттеледі. Нақтырақ айтар болсақ, әдебиет теориясын зерттеуге арналған "Әдебиет танытқыш" еңбегі, атақты орыс жазушыларынан аударған аудармалары, қазақ жастарының сауатын ашу мақсатында жазылған мектепке арналған оқулықтары туралы айтылады
Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.», 2010
2. «Батыс Қазақстан облысы» энциклопедиясы, Алматы, 2002
3. Қазақстан жазушылары: Анықтамалық/Құрастырушы: Қамшыгер Саят, Жұмашева Қайырниса - Алматы: “Аң арыс” баспасы, 2009
2. «Батыс Қазақстан облысы» энциклопедиясы, Алматы, 2002
3. Қазақстан жазушылары: Анықтамалық/Құрастырушы: Қамшыгер Саят, Жұмашева Қайырниса - Алматы: “Аң арыс” баспасы, 2009
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚСТАН-БРИТАН ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гуманитарлық пәндер кафедрасы
Пән: Орталық Азияның интеллектуалды тарихы (Қазақстан тарихын қоса алғанда)
РЕФЕРАТ
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Орындаған:
Тексерген:
Алматы 2012
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ___________________________________ _________ _3
1. А. Байтұрсынұлының биографиясы___________________ _ 4
2. А. Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасы__________ _ _7
2.1 Ахмет Байтұрсынов қазақ тілтану ғылымының атасы 7
2.2 Жазушы А. Байтұрсыновтың "Әдебиет танытқыш" кітабы 10
Қорытынды _____ ___________________________________ __ _ 11
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі_________________ _______ ___ 12
Кіріспе
XX ғасырдың басында қазақ халқы аса ірі қоғамдық-саяси өзгерістермен
қатар ауқымды рухани жаңғыруларды да бастан кешті. Ұлттық мәдениет пен
әдебиеттің, білім мен ғылымның туын көтерген, жұртшылықтың санасына
демократиялық ойлар сіңіріп, алға жетелеуге ұмтылған зиялы топ қалыптасты.
Халықтың зердесіне сәуле түсіріп, санасын оятқан осы топтың рухани көсемі
Ахмет Байтұрсынұлы. Қазақ халқының рухани көсемі болып, болашақтың жарық,
тыныш, көк аспан астында өмір сүруіне өзінің ақылын арқау еткен. Халық
үшін, халықтың мәдени-әлеуметтік болмысын көтеру үшін қызмет еткен.
Халықты ағарту баладан, мектептен бастау алады. Ең алғаш қазақ тілінде
әліппе кітабын жинақтаған Ахмет еді. Қазақ балалары көзі ашық, сауатты
азамат болып шығуға септігін тигізген. Қазақ әдебиетінің атасы Ахмет
Байтұрсынұлы кітап жазумен қатар орыстың белгілі жазушыларының белгілі
еңбектерін ана тілімізге аударып, көпшілікке ұсынған. Көкейіндегі түйілген
ойды ана тіліндегі асыл, ұтқыр сөздермен жеткізе білген. Ахмет қазақ
әліпбиінің атасы, түркі тілтану ғылымының ағартушысы. Ахмет Байтұрсынұлының
мол шығармашылық мұрасының тарихи маңызы жоғары. Ахметтің ілімдері - әлі
зерттелетін үлкен ғылым. Ахмет Байтұрсыновтың ұлтым деп соққан жүрегі, үлгі-
өнегесі - қазіргі жаңа заманға өте керек
Баяндаманың негізгі мақсаты - Ахмет Байтұрсынұлының өмір жолы мен мол
шығармашылық мұрасын талдап, тарихи маңызын анықтау.
Баяндамада келесі міндеттер анықталған:
• Жазушының қазақ халқын азаттыққа шақырудағы атқарған еңбектерін
қарастыру;
• А.Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасының қазақ халқы үшін тарихи
маңызын анықтау;
• Қазақ тарихындағы А.Байтұрсынұлының ролін анықтау;
Баяндама Кіріспеден, жұмысты теориялық жағынан қамтитын Негізгі
бөлімнен, Қорытындыдан, Пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және жұмыстың
Мазмұнынан тұрады. Негізгі бөлім екі бөлімге бөлінген. Бірінші бөлімде
Ахмет Байтұрсынұлының өмір жолы туралы айтылады, қазақ халқының бірлігін
қалыптастыру үшін атқарған істері қамтылған. Екінші бөлімде Қазақ
әдебиетінің атасы А.Байтұрсынұлының шығармалары зерттеледі. Нақтырақ айтар
болсақ, әдебиет теориясын зерттеуге арналған "Әдебиет танытқыш" еңбегі,
атақты орыс жазушыларынан аударған аудармалары, қазақ жастарының сауатын
ашу мақсатында жазылған мектепке арналған оқулықтары туралы айтылады.
Ахмет Байтұрсынұлының биографиясы
Қазақ халқының тарихында әр ғасырдың басы аласапыран оқиғаларға толы
болды. Бұл өз кезегінде тарих сахнасына ірі-ірі тұлғалар мен қайраткерлерді
шығарып, түбірлі өзгерістерге алып келіп отырды. Әсіресе ХХ ғасырдың басы
айрықша күрделілігімен, сансыз оқиғалардың сапырылысымен, ұлттық сананың
оянуымен ерекшеленеді. Осы тұста қазақ сахарасында да Алаш ұранын көтеріп,
қазақ баласын азаттыққа бастаған бір шоғыр қазақ қайраткерлерінің ой-пікірі
мен іс-әрекеті жарқырап көрінді. Бұл кез қазақ халқы тарихындағы ең бір
талмау тұстардың бірі болатын. Олай болатыны, бұл шақта қазақ халқы
толықтай патшалық Ресейдің басыбайлы боданына айналған еді. Осы
жағдайлардың барлығы қазақтың санасында саңылауы бар бас көтерер адамдарын
ойландырмай қоймайтын мәселелер еді. Ұлттық мәдениет пен әдебиеттің, білім
мен ғылымның туын көтерген, жұртшылықтың санасына демократиялық ойлар
сіңіріп, алға жетелеуге ұмтылған зиялы топ қалыптасты. Халықтың зердесіне
сәуле түсіріп, санасын оятқан осы топтың рухани көсемі Ахмет Байтұрсынұлы
еді.
Қазақ әдебиеті мен әдебиеттану ғылымының, тіл білімінің атасы, ұлы
түрлендіруші-реформаторы атанған ол өзінің алдындағы Шоқан, ЬІбырай,
Абайлардың ағартушылық, демократтық бағыттарын жалғастыра отырып, өз
заманындағы тұтас бір зиялы қауымның төлбасы болды.
Ахмет Байтұрсынұлы 1873 жылы 18 қаңтарда қазіргі Қостанай облысының
Торғай өңіріндегі Сартүбек деген жерде дүниеге келеді. Атасы Шошақ немересі
Ахмет өмірге келгенде ауыл ақсақалдарынан бата алып, азан шақырып атын
қойған. Әкесі Байтұрсын Шошақұлы намысқой, сергек, еті тірі адам болады.
Сол себепті де Байтұрсын мен оның ағайындары патша өкіметінің өкілі – уезд
бастығын соққыға жығып, түрмеге қамалады. Бұл оқиға он жасар бала Ахметтің
санасына қатты әсер етеді. Мәселенің түп негізін толық ұқпағанымен, ол
өмірдегі әділетсіздік пен зорлық-зомбылықты, әлеуметтік теңсіздікті көзімен
көріп, көңіліне ой ұялатады.
Табиғатынан зерек әрі талапты бала Ахмет 1882-1884 жылдары көзі ашық
ауыл адамдарынан сауатын ашып, хат таниды да, кейін жақын маңдағы ауыл
мектебінде оқиды. Әкесінің інісі Ерғазы Ахметті Торғайдағы 2 сыныптық орыс-
қазақ мектебіне береді. Оны 1891 жылы бітіріп, Орынбордағы 4 жылдық
мұғалімдерді даярлайтын мектепке оқуға түседі. Бұл жылдары ұлы ағартушы
Ыбырай Алтынсариннің үлгісінде жұмыс істейтін, игі дәстүрлері мол жаңаша
мектептер саны көбейген болатын. Міне, осы тәрізді оқу орындарында оқып,
сапалы білім алып шыққан Ахмет Байтұрсынұлы 1895 жылдын 1 шілдесінен өзінің
мұғалімдік, ұстаздық қызметін бастайды. 1895-1897 жылдары Ақтөбе, Қостанай,
Қарқаралы уездерінде ауылдық, болыстық мектептерде, екі сыныптық
училищелерде сабақ береді.
Мұғалім бола жүріп ол қоғамдағы болып жатқан құбылыстарға, әлеуметтік
өмірге үңіледі. Халыққа білім берудің жолдарын, қазақ тілі мен әдебиетінің
мәселелерін зерттеу мүмкіндіктерін қарастырады. Көп кітаптар оқиды, өз
бетімен ізденеді. Әдебиетпен айналысады, өлең-жырларын жазады, ауыз
әдебиетінің үлгілерін жинайды, оқулықтар мен оқу құралдарын әзірлейді.
Өзінің білімімен, ақыл-парасатымен ел аузына іліге бастайды. Бостандық
аңсаған, күреске үндеген өлеңдер жазады.
Байтұрсыновтың саяси қызмет жолына түсуі 1905 жылға тұс келеді. 1905
жылы Қоянды жәрмеңкесінде жазылып, 14500 адам қол қойған Қарқаралы
петициясы (арыз-тілегі) авторларының бірі Байтұрсынұлы болды. Қарқаралы
петициясында жергілікті басқару, сот, халыққа білім беру істеріне қазақ
елінің мүддесіне сәйкес өзгерістер енгізу, ар-ождан бостандығы, дін ұстану
еркіндігі, цензурасыз газет шығару және баспахана ашуға рұқсат беру, күні
өткен Дала ережесін қазақ елінің мүддесіне сай заңмен ауыстыру мәселелері
көтерілді. Онда қазақ даласына орыс шаруаларын қоныс аударуды үзілді-
кесілді тоқтату талап етілген болатын. Сол кезеңнен бастап жандармдық
бақылауға алынған Байтұрсынұлы 1909 жылы 1 шілдеде губернатор Тройницкийдің
бұйрығымен тұтқындалып, Семей түрмесіне жабылды. Ресей ІІМ-нің Ерекше
Кеңесі 1910 жылы 19 ақпанда Байтұрсыновты қазақ облыстарынан тыс жерге жер
аудару жөнінде шешім қабылдады. Осы шешімге сәйкес Байтұрсынұлы Орынборға
1910 жылы 9 наурызда келіп, 1917 жылдың соңына дейін сонда тұрды.
Байтұрсынұлы өмірінің Орынбор кезеңі оның қоғамдық-саяси қызметінің аса
құнарлы шағы болды. Ол осы қалада 1913–1918 жылы өзінің ең жақын сенімді
достары Ә.Бөкейханов, М.Дулатовпен бірігіп, сондай-ақ қалың қазақ
зиялыларының қолдауына сүйеніп, тұңғыш жалпыұлттық Қазақ газетін шығарып
тұрды. "Қазақ" газетінің редакторы бола жүріп, кең ауқымды әлеуметтік істер
атқарады. Газет бетінде халық өмірінің аса күрделі мәселелерін көтереді.
Елді оқу-білімге, ілгері ұмтылуға шақырады. Байтұрсыновтың Орынбордағы
өмірі мен қызметі Ресей үкіметінің қатаң жандармдық бақылауында болды. Ол
Қазаққа жабылған негізсіз жала салдарынан абақтыға отырып шықты.
1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін қоғамдық өмірге белсене араласқан
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ жұртының тәуелсіз мемлекетін құруды мақсат еткен
Алаш қозғалысы көсемдерінің бірі болады. Байтұрсынұлы Алаш партиясы
бағдарламасын даярлаған шағын топтың құрамында болды. Байтұрсынов пен
Дулатов қазақ арасында бұрыннан келе жатқан ру – жүзаралық алауыздыққа
байланысты Алаш Орда үкіметінің құрамына саналы түрде енбей қалды, бірақ
олардың қазақ ұлттық мемлекеттік идеясын жасаушы топтың ішінде болғандығын
замандастары жақсы біліп, мойындады. Алаш Орда құрамын бекіткен 2-
жалпықазақ съезі Оқу-ағарту комиссиясын құрып, оның төрағасы етіп
Байтұрсыновты бекітті. 1919 жылы наурызға дейін Алашорда үкіметінің Торғай
облысы бөлімінің мүшесі болды. Байтұрсынұлы 1919 жылы наурызда Алашорда
үкіметі атынан Мәскеуге Кеңес үкіметімен келіссөзге аттанды, осы жылғы
шілдеде РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесі мен Қазақ әскери-революциялық
комитеті төрағасының орынбасары болып тағайындалды. Байтұрсыновтың
ықпалымен сәуірде Алашорда басшылары мен мүшелеріне Кеңес үкіметінің
кешірімі жарияланды. Байтұрсынұлы бұл тарихи кезеңде патшалардың төрінде
отырғаннан, социалистердің босағасында өлгенім артық деген пікірде болды
(ҚР ҰҚК архиві, 78754-іс, 6-т., 44-п). 1920 жылы В.И.Ленинге үкіметінің
Қазақстанды басқару ісіндегі алғашқы қадамын қатал сынға алған хатын
жолдады. Қазревком мүшесі ретінде Қазақстанның Ресеймен шекарасының
қалыптасу ісіне белсенді түрде араласты. Кейінірек Қазақстанның тұңғыш
халық ағарту министрі, Қазақстан академиялық орталығының жетекшісі,
Алматыдағы, Ташкенттегі жоғары оқу орындарының профессоры қызметтерін
атқарады.
Кеңес өкіметі тұсындағы коммунистік идеология аласапыранының салдарынан
1929 жылы жазықсыз ұсталып, ұзақ уақыт түрме мен лагерь азабын тартқан
Ахмет, 1936 жылы елге қайтып оралғанымен, 1937 жылы қайта тұтқындалып, 1938
жылы атылады.
Алаш қозғалысының көсемі ретінде "халық жауы" деп атылған
А.Байтұрсыновтың есімі де, шығармалары да көпке дейін жұртшылық үшін жабық
болды. Тек тәуелсіз Қазақстан жағдайында ғана ақынның шығармалары жарық
көрді, мұралары зерттеле бастады. 1988 жылы ақталғаннан кейін
А.Байтұрсынұлы шығармаларының жинағы (1989), "Ақ жол" кітабы (1991) жарық
көрді.
2. А. Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасы
2.1 Ахмет Байтұрсынов қазақ тілтану ғылымының атасы
Ірі қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынұлының артында аса мол әдеби,
ғылыми еңбектер қалды. Ол өз заманында әрі ақын, әрі аудармашы, әрі ғалым
ретінде танылды. Ахметтің 1909 жылы Петербург қаласында "Қырық мысал" деген
атпен жарық көрген алғашқы кітабына негізінен орыс мысалшысы И.Крыловтан
аударған аударма мысалдар жинақталды. Бұрын мысал арқылы тұспалдап айтылған
ойларын Ахмет 1911 жылы Орынбор қаласында шыққан "Маса" атты өлеңдер
жинағында өз сөзімен ашықтан-ашық жария етті. Бұл жылдары ол қазақ тілі мен
әдебиетінің әр түрлі мәселелеріне арнап көптеген мақалалар жазып, баспа
беттерінде жариялады. Әсіресе 1913 жылы жазылып, "Қазақ" газетінде
жарияланған "Қазақтың бас ақыны" атты мақаласы Ахметті білікті
әдебиеттанушы ғалым ретінде танытты. Бұл мақала ұлы Абайдың ұлттық
әдебиеттің тарихынан алатын орнын айқындауға, ақын шығармашылығына баға
беруге арналған тұңғыш ғылыми зерттеу еңбегі еді.
Әдебиетші Ахмет Байтұрсынов мұрасының маңызды бір саласы – оның ел
аузынан жинап, жүйелеп, баспа бетінде жариялаған ауыз әдебиеті нұсқалары.
Атап айтқанда, Ахмет жинаған фольклорлық үлгілер негізінде Мәскеу қаласында
1923 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН-БРИТАН ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гуманитарлық пәндер кафедрасы
Пән: Орталық Азияның интеллектуалды тарихы (Қазақстан тарихын қоса алғанда)
РЕФЕРАТ
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Орындаған:
Тексерген:
Алматы 2012
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ___________________________________ _________ _3
1. А. Байтұрсынұлының биографиясы___________________ _ 4
2. А. Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасы__________ _ _7
2.1 Ахмет Байтұрсынов қазақ тілтану ғылымының атасы 7
2.2 Жазушы А. Байтұрсыновтың "Әдебиет танытқыш" кітабы 10
Қорытынды _____ ___________________________________ __ _ 11
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі_________________ _______ ___ 12
Кіріспе
XX ғасырдың басында қазақ халқы аса ірі қоғамдық-саяси өзгерістермен
қатар ауқымды рухани жаңғыруларды да бастан кешті. Ұлттық мәдениет пен
әдебиеттің, білім мен ғылымның туын көтерген, жұртшылықтың санасына
демократиялық ойлар сіңіріп, алға жетелеуге ұмтылған зиялы топ қалыптасты.
Халықтың зердесіне сәуле түсіріп, санасын оятқан осы топтың рухани көсемі
Ахмет Байтұрсынұлы. Қазақ халқының рухани көсемі болып, болашақтың жарық,
тыныш, көк аспан астында өмір сүруіне өзінің ақылын арқау еткен. Халық
үшін, халықтың мәдени-әлеуметтік болмысын көтеру үшін қызмет еткен.
Халықты ағарту баладан, мектептен бастау алады. Ең алғаш қазақ тілінде
әліппе кітабын жинақтаған Ахмет еді. Қазақ балалары көзі ашық, сауатты
азамат болып шығуға септігін тигізген. Қазақ әдебиетінің атасы Ахмет
Байтұрсынұлы кітап жазумен қатар орыстың белгілі жазушыларының белгілі
еңбектерін ана тілімізге аударып, көпшілікке ұсынған. Көкейіндегі түйілген
ойды ана тіліндегі асыл, ұтқыр сөздермен жеткізе білген. Ахмет қазақ
әліпбиінің атасы, түркі тілтану ғылымының ағартушысы. Ахмет Байтұрсынұлының
мол шығармашылық мұрасының тарихи маңызы жоғары. Ахметтің ілімдері - әлі
зерттелетін үлкен ғылым. Ахмет Байтұрсыновтың ұлтым деп соққан жүрегі, үлгі-
өнегесі - қазіргі жаңа заманға өте керек
Баяндаманың негізгі мақсаты - Ахмет Байтұрсынұлының өмір жолы мен мол
шығармашылық мұрасын талдап, тарихи маңызын анықтау.
Баяндамада келесі міндеттер анықталған:
• Жазушының қазақ халқын азаттыққа шақырудағы атқарған еңбектерін
қарастыру;
• А.Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасының қазақ халқы үшін тарихи
маңызын анықтау;
• Қазақ тарихындағы А.Байтұрсынұлының ролін анықтау;
Баяндама Кіріспеден, жұмысты теориялық жағынан қамтитын Негізгі
бөлімнен, Қорытындыдан, Пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және жұмыстың
Мазмұнынан тұрады. Негізгі бөлім екі бөлімге бөлінген. Бірінші бөлімде
Ахмет Байтұрсынұлының өмір жолы туралы айтылады, қазақ халқының бірлігін
қалыптастыру үшін атқарған істері қамтылған. Екінші бөлімде Қазақ
әдебиетінің атасы А.Байтұрсынұлының шығармалары зерттеледі. Нақтырақ айтар
болсақ, әдебиет теориясын зерттеуге арналған "Әдебиет танытқыш" еңбегі,
атақты орыс жазушыларынан аударған аудармалары, қазақ жастарының сауатын
ашу мақсатында жазылған мектепке арналған оқулықтары туралы айтылады.
Ахмет Байтұрсынұлының биографиясы
Қазақ халқының тарихында әр ғасырдың басы аласапыран оқиғаларға толы
болды. Бұл өз кезегінде тарих сахнасына ірі-ірі тұлғалар мен қайраткерлерді
шығарып, түбірлі өзгерістерге алып келіп отырды. Әсіресе ХХ ғасырдың басы
айрықша күрделілігімен, сансыз оқиғалардың сапырылысымен, ұлттық сананың
оянуымен ерекшеленеді. Осы тұста қазақ сахарасында да Алаш ұранын көтеріп,
қазақ баласын азаттыққа бастаған бір шоғыр қазақ қайраткерлерінің ой-пікірі
мен іс-әрекеті жарқырап көрінді. Бұл кез қазақ халқы тарихындағы ең бір
талмау тұстардың бірі болатын. Олай болатыны, бұл шақта қазақ халқы
толықтай патшалық Ресейдің басыбайлы боданына айналған еді. Осы
жағдайлардың барлығы қазақтың санасында саңылауы бар бас көтерер адамдарын
ойландырмай қоймайтын мәселелер еді. Ұлттық мәдениет пен әдебиеттің, білім
мен ғылымның туын көтерген, жұртшылықтың санасына демократиялық ойлар
сіңіріп, алға жетелеуге ұмтылған зиялы топ қалыптасты. Халықтың зердесіне
сәуле түсіріп, санасын оятқан осы топтың рухани көсемі Ахмет Байтұрсынұлы
еді.
Қазақ әдебиеті мен әдебиеттану ғылымының, тіл білімінің атасы, ұлы
түрлендіруші-реформаторы атанған ол өзінің алдындағы Шоқан, ЬІбырай,
Абайлардың ағартушылық, демократтық бағыттарын жалғастыра отырып, өз
заманындағы тұтас бір зиялы қауымның төлбасы болды.
Ахмет Байтұрсынұлы 1873 жылы 18 қаңтарда қазіргі Қостанай облысының
Торғай өңіріндегі Сартүбек деген жерде дүниеге келеді. Атасы Шошақ немересі
Ахмет өмірге келгенде ауыл ақсақалдарынан бата алып, азан шақырып атын
қойған. Әкесі Байтұрсын Шошақұлы намысқой, сергек, еті тірі адам болады.
Сол себепті де Байтұрсын мен оның ағайындары патша өкіметінің өкілі – уезд
бастығын соққыға жығып, түрмеге қамалады. Бұл оқиға он жасар бала Ахметтің
санасына қатты әсер етеді. Мәселенің түп негізін толық ұқпағанымен, ол
өмірдегі әділетсіздік пен зорлық-зомбылықты, әлеуметтік теңсіздікті көзімен
көріп, көңіліне ой ұялатады.
Табиғатынан зерек әрі талапты бала Ахмет 1882-1884 жылдары көзі ашық
ауыл адамдарынан сауатын ашып, хат таниды да, кейін жақын маңдағы ауыл
мектебінде оқиды. Әкесінің інісі Ерғазы Ахметті Торғайдағы 2 сыныптық орыс-
қазақ мектебіне береді. Оны 1891 жылы бітіріп, Орынбордағы 4 жылдық
мұғалімдерді даярлайтын мектепке оқуға түседі. Бұл жылдары ұлы ағартушы
Ыбырай Алтынсариннің үлгісінде жұмыс істейтін, игі дәстүрлері мол жаңаша
мектептер саны көбейген болатын. Міне, осы тәрізді оқу орындарында оқып,
сапалы білім алып шыққан Ахмет Байтұрсынұлы 1895 жылдын 1 шілдесінен өзінің
мұғалімдік, ұстаздық қызметін бастайды. 1895-1897 жылдары Ақтөбе, Қостанай,
Қарқаралы уездерінде ауылдық, болыстық мектептерде, екі сыныптық
училищелерде сабақ береді.
Мұғалім бола жүріп ол қоғамдағы болып жатқан құбылыстарға, әлеуметтік
өмірге үңіледі. Халыққа білім берудің жолдарын, қазақ тілі мен әдебиетінің
мәселелерін зерттеу мүмкіндіктерін қарастырады. Көп кітаптар оқиды, өз
бетімен ізденеді. Әдебиетпен айналысады, өлең-жырларын жазады, ауыз
әдебиетінің үлгілерін жинайды, оқулықтар мен оқу құралдарын әзірлейді.
Өзінің білімімен, ақыл-парасатымен ел аузына іліге бастайды. Бостандық
аңсаған, күреске үндеген өлеңдер жазады.
Байтұрсыновтың саяси қызмет жолына түсуі 1905 жылға тұс келеді. 1905
жылы Қоянды жәрмеңкесінде жазылып, 14500 адам қол қойған Қарқаралы
петициясы (арыз-тілегі) авторларының бірі Байтұрсынұлы болды. Қарқаралы
петициясында жергілікті басқару, сот, халыққа білім беру істеріне қазақ
елінің мүддесіне сәйкес өзгерістер енгізу, ар-ождан бостандығы, дін ұстану
еркіндігі, цензурасыз газет шығару және баспахана ашуға рұқсат беру, күні
өткен Дала ережесін қазақ елінің мүддесіне сай заңмен ауыстыру мәселелері
көтерілді. Онда қазақ даласына орыс шаруаларын қоныс аударуды үзілді-
кесілді тоқтату талап етілген болатын. Сол кезеңнен бастап жандармдық
бақылауға алынған Байтұрсынұлы 1909 жылы 1 шілдеде губернатор Тройницкийдің
бұйрығымен тұтқындалып, Семей түрмесіне жабылды. Ресей ІІМ-нің Ерекше
Кеңесі 1910 жылы 19 ақпанда Байтұрсыновты қазақ облыстарынан тыс жерге жер
аудару жөнінде шешім қабылдады. Осы шешімге сәйкес Байтұрсынұлы Орынборға
1910 жылы 9 наурызда келіп, 1917 жылдың соңына дейін сонда тұрды.
Байтұрсынұлы өмірінің Орынбор кезеңі оның қоғамдық-саяси қызметінің аса
құнарлы шағы болды. Ол осы қалада 1913–1918 жылы өзінің ең жақын сенімді
достары Ә.Бөкейханов, М.Дулатовпен бірігіп, сондай-ақ қалың қазақ
зиялыларының қолдауына сүйеніп, тұңғыш жалпыұлттық Қазақ газетін шығарып
тұрды. "Қазақ" газетінің редакторы бола жүріп, кең ауқымды әлеуметтік істер
атқарады. Газет бетінде халық өмірінің аса күрделі мәселелерін көтереді.
Елді оқу-білімге, ілгері ұмтылуға шақырады. Байтұрсыновтың Орынбордағы
өмірі мен қызметі Ресей үкіметінің қатаң жандармдық бақылауында болды. Ол
Қазаққа жабылған негізсіз жала салдарынан абақтыға отырып шықты.
1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін қоғамдық өмірге белсене араласқан
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ жұртының тәуелсіз мемлекетін құруды мақсат еткен
Алаш қозғалысы көсемдерінің бірі болады. Байтұрсынұлы Алаш партиясы
бағдарламасын даярлаған шағын топтың құрамында болды. Байтұрсынов пен
Дулатов қазақ арасында бұрыннан келе жатқан ру – жүзаралық алауыздыққа
байланысты Алаш Орда үкіметінің құрамына саналы түрде енбей қалды, бірақ
олардың қазақ ұлттық мемлекеттік идеясын жасаушы топтың ішінде болғандығын
замандастары жақсы біліп, мойындады. Алаш Орда құрамын бекіткен 2-
жалпықазақ съезі Оқу-ағарту комиссиясын құрып, оның төрағасы етіп
Байтұрсыновты бекітті. 1919 жылы наурызға дейін Алашорда үкіметінің Торғай
облысы бөлімінің мүшесі болды. Байтұрсынұлы 1919 жылы наурызда Алашорда
үкіметі атынан Мәскеуге Кеңес үкіметімен келіссөзге аттанды, осы жылғы
шілдеде РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесі мен Қазақ әскери-революциялық
комитеті төрағасының орынбасары болып тағайындалды. Байтұрсыновтың
ықпалымен сәуірде Алашорда басшылары мен мүшелеріне Кеңес үкіметінің
кешірімі жарияланды. Байтұрсынұлы бұл тарихи кезеңде патшалардың төрінде
отырғаннан, социалистердің босағасында өлгенім артық деген пікірде болды
(ҚР ҰҚК архиві, 78754-іс, 6-т., 44-п). 1920 жылы В.И.Ленинге үкіметінің
Қазақстанды басқару ісіндегі алғашқы қадамын қатал сынға алған хатын
жолдады. Қазревком мүшесі ретінде Қазақстанның Ресеймен шекарасының
қалыптасу ісіне белсенді түрде араласты. Кейінірек Қазақстанның тұңғыш
халық ағарту министрі, Қазақстан академиялық орталығының жетекшісі,
Алматыдағы, Ташкенттегі жоғары оқу орындарының профессоры қызметтерін
атқарады.
Кеңес өкіметі тұсындағы коммунистік идеология аласапыранының салдарынан
1929 жылы жазықсыз ұсталып, ұзақ уақыт түрме мен лагерь азабын тартқан
Ахмет, 1936 жылы елге қайтып оралғанымен, 1937 жылы қайта тұтқындалып, 1938
жылы атылады.
Алаш қозғалысының көсемі ретінде "халық жауы" деп атылған
А.Байтұрсыновтың есімі де, шығармалары да көпке дейін жұртшылық үшін жабық
болды. Тек тәуелсіз Қазақстан жағдайында ғана ақынның шығармалары жарық
көрді, мұралары зерттеле бастады. 1988 жылы ақталғаннан кейін
А.Байтұрсынұлы шығармаларының жинағы (1989), "Ақ жол" кітабы (1991) жарық
көрді.
2. А. Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасы
2.1 Ахмет Байтұрсынов қазақ тілтану ғылымының атасы
Ірі қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынұлының артында аса мол әдеби,
ғылыми еңбектер қалды. Ол өз заманында әрі ақын, әрі аудармашы, әрі ғалым
ретінде танылды. Ахметтің 1909 жылы Петербург қаласында "Қырық мысал" деген
атпен жарық көрген алғашқы кітабына негізінен орыс мысалшысы И.Крыловтан
аударған аударма мысалдар жинақталды. Бұрын мысал арқылы тұспалдап айтылған
ойларын Ахмет 1911 жылы Орынбор қаласында шыққан "Маса" атты өлеңдер
жинағында өз сөзімен ашықтан-ашық жария етті. Бұл жылдары ол қазақ тілі мен
әдебиетінің әр түрлі мәселелеріне арнап көптеген мақалалар жазып, баспа
беттерінде жариялады. Әсіресе 1913 жылы жазылып, "Қазақ" газетінде
жарияланған "Қазақтың бас ақыны" атты мақаласы Ахметті білікті
әдебиеттанушы ғалым ретінде танытты. Бұл мақала ұлы Абайдың ұлттық
әдебиеттің тарихынан алатын орнын айқындауға, ақын шығармашылығына баға
беруге арналған тұңғыш ғылыми зерттеу еңбегі еді.
Әдебиетші Ахмет Байтұрсынов мұрасының маңызды бір саласы – оның ел
аузынан жинап, жүйелеп, баспа бетінде жариялаған ауыз әдебиеті нұсқалары.
Атап айтқанда, Ахмет жинаған фольклорлық үлгілер негізінде Мәскеу қаласында
1923 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz